ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1864

Το Σύνταγmicroα του 1864 θεσπίστηκε από Συντακτική Συνέλευση ndashτη Βrsquo Εθνική Συνέλευ-σηndash χωρίς τη σύmicroπραξη του βασιλιά Κορυφαίο χαρακτηριστικό του νέου συντάγmicroατος αποτελεί η εισαγωγή της δηmicroοκρατικής αρχής microε την οποία αναβιώνει κατά κάποιοΝ τρόπο το δηmicroοκρατικό κεκτηmicroένο των συνταγmicroάτων της επανάστασης αν και microετρια-σmicroένο από τον θεσmicroό του ισόβιου και κληρονοmicroικού ανωτάτου άρχοντος Ο συνδυασmicroός των δύο αυτών στοιχείων της δηmicroοκρατικής αρχής και του βασιλικού θεσmicroού συνεπάγεται την εγκαθίδρυση του πολιτεύmicroατος της βασιλευόmicroενης δηmicroο-κρατίας το οποίο έmicroελλε να διαρκέσει microε ορισmicroένα διαλείmicromicroατα περίπου έναν αιώνα (microέχρι το 1967) Με το Σύνταγmicroα του 1864 το πιο microακρόβιο στην ελληνική συνταγ-microατική ιστορία δηmicroιουργούνται οι θεσmicroικές προϋποθέσεις για τον εξορθολογισmicroό του πολιτικού συστήmicroατος ndashο οποίος εδραιώνεται microε την εισαγωγή της αρχής της δεδηλωmicroένης το 1875ndash και τον εκσυγχρονισmicroό της ελληνικής κοινωνίας Το Σύνταγmicroα του 1864 αποτελείται από 110 άρθρα κατανεmicroηmicroένα σε δώδεκα microέρη Περί θρησκείας Περί του δηmicroοσίου δικαίου των Ελλήνων Περί Συντάξεως της Πολιτεί-ας Περί του Βασιλέως Περί διαδοχής και αντιβασιλείας Περί της Βουλής Περί των Υπουργών Περί Συmicroβουλίου Επικρατείας Περί Δικαστικής Εξουσίας Γενικαί διατάξεις και Ειδικαί διατάξεις Κυριότερα πρότυπά του υπήρξαν τα δηmicroοκρατικά συντάγmicroατα του Βελγίου του 1831 και λιγότερο της Δανίας του 1849 Η σπουδαιότερη καινοτο-microία του νέου συντάγmicroατος σε σχέση microε εκείνο του 1844 είναι αναmicroφίβολα η ρητή και πανηγυρική καθιέρωση της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας και γενικότερα η εδραίωση του δηmicroοκρατικού του χαρακτήρα Παράλληλα ενισχύονται και τα φιλελεύθερα στοι-χεία του συντάγmicroατος Η νοmicroική φύση του νέου συντάγmicroατος απορρέει τόσο από τον τρόπο παραγωγής του όσο και από το περιεχόmicroενό του Σε αντίθεση προς το Σύνταγmicroα του 1844 στη θέ-σπιση του οποίου συνέπραξαν ο λαός (Εθνοσυνέλευση) και ο microονάρχης-φορέας της κυριαρχίας και το οποίο ως εκ τούτου χαρακτηρίζεται ως σύνταγmicroα-συνάλλαγmicroα το

Σύνταγmicroα του 1864 αποτελεί προϊόν microιας πραγmicroατικής συντακτικής συνέλευσης όπου ο λαός-φορέας της κυριαρχίας άσκησε γνήσια συντακτική εξουσία microονοmicroερώς και αδέσmicroευτος από κάθε άλλη εξουσία Έτσι παρότι ο Γεώργιος επιδίωξε να εmicroφανιστεί ότι συmicroπράττει στην παραγωγή του το γεγονός ότι η Β΄ Εθνική Συνέλευση ήταν κυρίαρχη και αποκλειστικός φορέας της συντακτικής εξουσίας αποκλείει τη θεώρηση του Συντάγmicroατος του 1864 ως συmicroβο-λαίου microεταξύ λαού και microονάρχη Εξάλλου η αντίληψη αυτή παρότι υποστηριζόταν ευρέως εκείνη την εποχή έρχεται σε αντίφαση και microε τη λαϊκή κυριαρχία δηλαδή microε τη θεmicroελιώδη αρχή του νέου συντάγmicroατος

Η δηmicroοκρατική αρχή στο Σύνταγmicroα του 1864Με το Σύνταγmicroα του 1864 συντελείται η microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή Πυρήνα της δηmicroοκρατικής αρχής αποτελεί η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας Περαι-τέρω τη δηmicroοκρατική αρχή εξειδικεύει και επιβεβαιώνει ένα πλέγmicroα συνταγmicroατικών θεσmicroών (καθολική ψηφοφορία κλπ) που αποτελούν λειτουργικές εκφάνσεις της

Η καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας Η σπουδαιότερη διάταξη του Συντάγmicroατος του 1864 βρίσκεται στο περίφηmicroο άρθρο 21 όπου ορίζεται ότι laquoάπασαι αι εξουσίαι πηγάζουσιν εκ του Έθνους ενεργούνται δε καθrsquo όν τρόπον ορίζει το Σύνταγmicroαraquo Με τη διάταξη αυτή καθιερώνεται ndashτριανταεπτά χρόνια microετά το Σύνταγmicroα της Τροιζήνας όπου είχε διακηρυχθεί για πρώτη φοράndash η αρ-χή της λαϊκής κυριαρχίας σύmicroφωνα microε την οποία πηγή και φορέας όλων των εξουσιών είναι ο λαός Υπέρ του λαού συντρέχει η υπέρτατη αρmicroοδιότητα εντός του κράτους (η λεγόmicroενη αρmicroοδιότητα της αρmicroοδιότητας) ο λαός έχει την εξουσία να καθορίζει την αρmicroοδιότητά του καθώς και την αρmicroοδιότητα των άλλων κρατικών οργάνων Βέβαια η χρήση του όρου έθνος θα microπορούσε να οδηγήσει στο συmicroπέρασmicroα ότι καθιερώνεται όχι η λαϊκή αλλά η εθνική κυριαρχία Η διαφορά είναι λεπτή όχι όmicroως αmicroελητέα καθώς πρόκειται για δύο διαφορετικές εκδοχές της δηmicroοκρατικής αρχής ndash παρότι εκείνη την εποχή οι δύο όροι χρησιmicroοποιούνταν συνήθως ως ταυτόσηmicroοι Το έθνος είναι microια έννοια υπερβατική και αφηρηmicroένη καθώς αναφέρεται σε ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται microεταξύ τους microε συναισθηmicroατικούς δεσmicroούς που

δηmicroιουργούνται κατά βάση από την κοινή ιστορία και τις κοινές παραδόσεις Αντί-θετα ο λαός είναι microια έννοια συγκεκριmicroένη αναφέρεται στο σύνολο των υπηκόων (πολιτών) ενός κράτους οι οποίοι συνδέονται προς αυτό microε τον νοmicroικό δεσmicroό της ιθαγένειας ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη διάκριση (εθνοτική φυλετική γλωσ-σική θρησκευτική κλπ) Δεδοmicroένου ότι ο λαός microπορεί να microην ταυτίζεται πάντοτε microε το έθνος η ισχύς της αρχής της εθνικής κυριαρχίας συνεπάγεται ότι η εξουσία microπορεί ενίοτε να ασκείται σε αντίθεση προς τη βούληση του λαού και σύmicroφωνα microε την εικαζόmicroενη βούληση του υπερβατικού έθνους Αντίθετα υπό την ισχύ της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας η εξουσία ουδέποτε microπορεί να ασκηθεί αντίθετα προς τη βούληση του λαού Με την εθνική κυριαρχία συνδέεται συνήθως η περιορισmicroένη τιmicroηmicroατική ψηφοφορία ndashπου υποτίθεται ότι εκφράζει τον ορθό λόγο και το αληθινό συmicroφέρον του έθνουςndash ενώ η καθολική ψηφοφορία ndashως έκφραση της βούλησης του συνόλου των microελών της κοινω-νίας δηλαδή του λαούndash αποτελεί λειτουργική έκφανση της λαϊκής κυριαρχίας Όλες οι επιmicroέρους εκφάνσεις της δηmicroοκρατικής αρχής στο Σύνταγmicroα του 1864 (ιδί-ως η κατοχύρωση της καθολικής ψηφοφορίας η καθιέρωση microονήρους Βουλής κά) συγκλίνουν στο συmicroπέρασmicroα ότι η δηmicroοκρατική αρχή κατοχυρώνεται υπό την εκδοχή της λαϊκής κυριαρχίας Παρrsquo όλα αυτά η χρήση του όρου έθνος εξηγείται διότι συmicroβολίζει το αίτηmicroα για εθνική ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους αναφέρεται δηλαδή στο ndashσηmicroαντικό ακό-microηndash τmicroήmicroα του έθνους που ζούσε τότε έξω από τα όρια της ελληνικής επικράτειας Η χρήση του όρου έχει έτσι ιστορική και συmicroβολική-ηθικοπολιτική σηmicroασία δεν έχει όmicroως νοmicroικές συνέπειες η κυριαρχία ανήκει στον ελληνικό λαό δηλαδή στο σύνολο των πολιτών του ελληνικού κράτους και όχι στο ελληνικό έθνος Κατά συνέπεια υπέρτατη θέληση εντός του κράτους είναι η θέληση των Ελλήνων πολιτών η οποία εκφράζεται microέσω του εκλογικού σώmicroατος ndashδηλαδή του λαού microε τη στενή έννοια που απαρτίζεται από τους ενήλικους πολίτες που έχουν το δικαίωmicroα του εκλέγεινndash και εκδηλώνεται microε τις εκλογές

Συνταγmicroατικοί θεσmicroοί που εξειδικεύουν τη δηmicroοκρατική αρχή Η καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας συνοδεύεται από την εισαγωγή microιας σειράς θε-

Το Σύνταγmicroα του 1864 εισάγει την αρχή της δηmicroοκρατίας ανα-

Σύνταγmicroα του 1864 αποτελεί προϊόν microιας πραγmicroατικής συντακτικής συνέλευσης όπου ο λαός-φορέας της κυριαρχίας άσκησε γνήσια συντακτική εξουσία microονοmicroερώς και αδέσmicroευτος από κάθε άλλη εξουσία Έτσι παρότι ο Γεώργιος επιδίωξε να εmicroφανιστεί ότι συmicroπράττει στην παραγωγή του το γεγονός ότι η Β΄ Εθνική Συνέλευση ήταν κυρίαρχη και αποκλειστικός φορέας της συντακτικής εξουσίας αποκλείει τη θεώρηση του Συντάγmicroατος του 1864 ως συmicroβο-λαίου microεταξύ λαού και microονάρχη Εξάλλου η αντίληψη αυτή παρότι υποστηριζόταν ευρέως εκείνη την εποχή έρχεται σε αντίφαση και microε τη λαϊκή κυριαρχία δηλαδή microε τη θεmicroελιώδη αρχή του νέου συντάγmicroατος

Η δηmicroοκρατική αρχή στο Σύνταγmicroα του 1864Με το Σύνταγmicroα του 1864 συντελείται η microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή Πυρήνα της δηmicroοκρατικής αρχής αποτελεί η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας Περαι-τέρω τη δηmicroοκρατική αρχή εξειδικεύει και επιβεβαιώνει ένα πλέγmicroα συνταγmicroατικών θεσmicroών (καθολική ψηφοφορία κλπ) που αποτελούν λειτουργικές εκφάνσεις της

Η καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας Η σπουδαιότερη διάταξη του Συντάγmicroατος του 1864 βρίσκεται στο περίφηmicroο άρθρο 21 όπου ορίζεται ότι laquoάπασαι αι εξουσίαι πηγάζουσιν εκ του Έθνους ενεργούνται δε καθrsquo όν τρόπον ορίζει το Σύνταγmicroαraquo Με τη διάταξη αυτή καθιερώνεται ndashτριανταεπτά χρόνια microετά το Σύνταγmicroα της Τροιζήνας όπου είχε διακηρυχθεί για πρώτη φοράndash η αρ-χή της λαϊκής κυριαρχίας σύmicroφωνα microε την οποία πηγή και φορέας όλων των εξουσιών είναι ο λαός Υπέρ του λαού συντρέχει η υπέρτατη αρmicroοδιότητα εντός του κράτους (η λεγόmicroενη αρmicroοδιότητα της αρmicroοδιότητας) ο λαός έχει την εξουσία να καθορίζει την αρmicroοδιότητά του καθώς και την αρmicroοδιότητα των άλλων κρατικών οργάνων Βέβαια η χρήση του όρου έθνος θα microπορούσε να οδηγήσει στο συmicroπέρασmicroα ότι καθιερώνεται όχι η λαϊκή αλλά η εθνική κυριαρχία Η διαφορά είναι λεπτή όχι όmicroως αmicroελητέα καθώς πρόκειται για δύο διαφορετικές εκδοχές της δηmicroοκρατικής αρχής ndash παρότι εκείνη την εποχή οι δύο όροι χρησιmicroοποιούνταν συνήθως ως ταυτόσηmicroοι Το έθνος είναι microια έννοια υπερβατική και αφηρηmicroένη καθώς αναφέρεται σε ένα σύνολο ανθρώπων που συνδέονται microεταξύ τους microε συναισθηmicroατικούς δεσmicroούς που

δηmicroιουργούνται κατά βάση από την κοινή ιστορία και τις κοινές παραδόσεις Αντί-θετα ο λαός είναι microια έννοια συγκεκριmicroένη αναφέρεται στο σύνολο των υπηκόων (πολιτών) ενός κράτους οι οποίοι συνδέονται προς αυτό microε τον νοmicroικό δεσmicroό της ιθαγένειας ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη διάκριση (εθνοτική φυλετική γλωσ-σική θρησκευτική κλπ) Δεδοmicroένου ότι ο λαός microπορεί να microην ταυτίζεται πάντοτε microε το έθνος η ισχύς της αρχής της εθνικής κυριαρχίας συνεπάγεται ότι η εξουσία microπορεί ενίοτε να ασκείται σε αντίθεση προς τη βούληση του λαού και σύmicroφωνα microε την εικαζόmicroενη βούληση του υπερβατικού έθνους Αντίθετα υπό την ισχύ της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας η εξουσία ουδέποτε microπορεί να ασκηθεί αντίθετα προς τη βούληση του λαού Με την εθνική κυριαρχία συνδέεται συνήθως η περιορισmicroένη τιmicroηmicroατική ψηφοφορία ndashπου υποτίθεται ότι εκφράζει τον ορθό λόγο και το αληθινό συmicroφέρον του έθνουςndash ενώ η καθολική ψηφοφορία ndashως έκφραση της βούλησης του συνόλου των microελών της κοινω-νίας δηλαδή του λαούndash αποτελεί λειτουργική έκφανση της λαϊκής κυριαρχίας Όλες οι επιmicroέρους εκφάνσεις της δηmicroοκρατικής αρχής στο Σύνταγmicroα του 1864 (ιδί-ως η κατοχύρωση της καθολικής ψηφοφορίας η καθιέρωση microονήρους Βουλής κά) συγκλίνουν στο συmicroπέρασmicroα ότι η δηmicroοκρατική αρχή κατοχυρώνεται υπό την εκδοχή της λαϊκής κυριαρχίας Παρrsquo όλα αυτά η χρήση του όρου έθνος εξηγείται διότι συmicroβολίζει το αίτηmicroα για εθνική ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους αναφέρεται δηλαδή στο ndashσηmicroαντικό ακό-microηndash τmicroήmicroα του έθνους που ζούσε τότε έξω από τα όρια της ελληνικής επικράτειας Η χρήση του όρου έχει έτσι ιστορική και συmicroβολική-ηθικοπολιτική σηmicroασία δεν έχει όmicroως νοmicroικές συνέπειες η κυριαρχία ανήκει στον ελληνικό λαό δηλαδή στο σύνολο των πολιτών του ελληνικού κράτους και όχι στο ελληνικό έθνος Κατά συνέπεια υπέρτατη θέληση εντός του κράτους είναι η θέληση των Ελλήνων πολιτών η οποία εκφράζεται microέσω του εκλογικού σώmicroατος ndashδηλαδή του λαού microε τη στενή έννοια που απαρτίζεται από τους ενήλικους πολίτες που έχουν το δικαίωmicroα του εκλέγεινndash και εκδηλώνεται microε τις εκλογές

Συνταγmicroατικοί θεσmicroοί που εξειδικεύουν τη δηmicroοκρατική αρχή Η καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας συνοδεύεται από την εισαγωγή microιας σειράς θε-

Το Σύνταγmicroα του 1864 εισάγει την αρχή της δηmicroοκρατίας ανα-

δηmicroιουργούνται κατά βάση από την κοινή ιστορία και τις κοινές παραδόσεις Αντί-θετα ο λαός είναι microια έννοια συγκεκριmicroένη αναφέρεται στο σύνολο των υπηκόων (πολιτών) ενός κράτους οι οποίοι συνδέονται προς αυτό microε τον νοmicroικό δεσmicroό της ιθαγένειας ανεξάρτητα από οποιαδήποτε άλλη διάκριση (εθνοτική φυλετική γλωσ-σική θρησκευτική κλπ) Δεδοmicroένου ότι ο λαός microπορεί να microην ταυτίζεται πάντοτε microε το έθνος η ισχύς της αρχής της εθνικής κυριαρχίας συνεπάγεται ότι η εξουσία microπορεί ενίοτε να ασκείται σε αντίθεση προς τη βούληση του λαού και σύmicroφωνα microε την εικαζόmicroενη βούληση του υπερβατικού έθνους Αντίθετα υπό την ισχύ της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας η εξουσία ουδέποτε microπορεί να ασκηθεί αντίθετα προς τη βούληση του λαού Με την εθνική κυριαρχία συνδέεται συνήθως η περιορισmicroένη τιmicroηmicroατική ψηφοφορία ndashπου υποτίθεται ότι εκφράζει τον ορθό λόγο και το αληθινό συmicroφέρον του έθνουςndash ενώ η καθολική ψηφοφορία ndashως έκφραση της βούλησης του συνόλου των microελών της κοινω-νίας δηλαδή του λαούndash αποτελεί λειτουργική έκφανση της λαϊκής κυριαρχίας Όλες οι επιmicroέρους εκφάνσεις της δηmicroοκρατικής αρχής στο Σύνταγmicroα του 1864 (ιδί-ως η κατοχύρωση της καθολικής ψηφοφορίας η καθιέρωση microονήρους Βουλής κά) συγκλίνουν στο συmicroπέρασmicroα ότι η δηmicroοκρατική αρχή κατοχυρώνεται υπό την εκδοχή της λαϊκής κυριαρχίας Παρrsquo όλα αυτά η χρήση του όρου έθνος εξηγείται διότι συmicroβολίζει το αίτηmicroα για εθνική ολοκλήρωση του ελληνικού κράτους αναφέρεται δηλαδή στο ndashσηmicroαντικό ακό-microηndash τmicroήmicroα του έθνους που ζούσε τότε έξω από τα όρια της ελληνικής επικράτειας Η χρήση του όρου έχει έτσι ιστορική και συmicroβολική-ηθικοπολιτική σηmicroασία δεν έχει όmicroως νοmicroικές συνέπειες η κυριαρχία ανήκει στον ελληνικό λαό δηλαδή στο σύνολο των πολιτών του ελληνικού κράτους και όχι στο ελληνικό έθνος Κατά συνέπεια υπέρτατη θέληση εντός του κράτους είναι η θέληση των Ελλήνων πολιτών η οποία εκφράζεται microέσω του εκλογικού σώmicroατος ndashδηλαδή του λαού microε τη στενή έννοια που απαρτίζεται από τους ενήλικους πολίτες που έχουν το δικαίωmicroα του εκλέγεινndash και εκδηλώνεται microε τις εκλογές

Συνταγmicroατικοί θεσmicroοί που εξειδικεύουν τη δηmicroοκρατική αρχή Η καθιέρωση της λαϊκής κυριαρχίας συνοδεύεται από την εισαγωγή microιας σειράς θε-

Το Σύνταγmicroα του 1864 εισάγει την αρχή της δηmicroοκρατίας ανα-

Η επιβίωση της αντίληψης περί συντάγmicroατος-συmicroβολαίου

Η αντίληψη περί συντάγmicroατος-συmicroβολαίου ήταν ακόmicroη αρκετά ισχυρή τόσο στην κοινή γνώmicroη όσο και στους θεωρητικούς της εποχής Χαρακτηριστικά είναι από την άποψη αυτή ορισmicroένα δηmicroοσιεύmicroατα του Τύπου της εποχής laquoΤί είναι το Σύνταγmicroα Συmicroβόλαιον διrsquo ου το έθνος εν τη κυριαρχία αυτού εξεχώρησεν ωρισmicroένα προς τον βασιλέα δικαιώmicroατα και ώρισε κανόνας διέποντας τας αmicroοιβαίας αυτών σχέσεις Το Σύνταγmicroα λοιπόν το επίσηmicroον τούτο microεταξύ του Έθνους και του ηγεmicroόνος συmicroβόλαιον ούτινος το κύρος ενόρκως ανεγνώρισε και απεδέξατο ο βασι-λεύς είναι η καθαρά της βουλήσεως του έθνους έκφρασις είναι το πολυτιmicroότερον της εθνικής κυριαρχίας εχέγγυον και δια τούτο φρουρός αυτού ετάχθη ο πατριωτισmicroός των Ελλήνωνraquo Εφηmicro laquoΣυνταγmicroατικήraquo φύλλο υπrsquo αρ 1 της 961874laquoΤο πνεύmicroα του ηmicroετέρου Συντάγmicroατος είναι η microετοχή του λαού εις τα κοινά δια των υπrsquo αυτού εκλεγοmicroένων αντιπροσώπων η σύmicroπραξις αυτού microετά του Στέmicromicroατος αντι-προσωπευοmicroένου υπό κυβερνήσεως εις την εκλογήν της οποίας συmicroπράττουσιν οι microεν εmicromicroέσως το δε αmicroέσωςraquo Εφηmicro laquoΕθνικόν Πνεύmicroαraquo φύλλο της 351874 Τις αντιλήψεις αυτές ασπάζονταν και πολλά microέλη της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης microεταξύ των οποίων και οι θεωρητικοί του Συνταγmicroατικού Δικαίου Ν Ι Σαρίπολος και Δ Κυρι-ακός Στις εργασίες της Συνέλευσης ωστόσο διατυπώθηκαν microε ενάργεια και αντίθετες θέσεις Έτσι στην άποψη του Ν Ι Σαρίπολου ότι laquoτο Σύνταγmicroα είναι συmicroβόλαιον microεταξύ του Έθνους και του Βασιλέωςraquo και ότι για τον λόγο αυτό πρέπει να αναγνω-ριστεί στον βασιλιά το δικαίωmicroα laquoτου συmicroπράττειν εις τον καταρτισmicroόν του Συντάγmicroα-τοςraquo ο πληρεξούσιος Γ Μίλησης αντέταξεlaquoΗ τροπολογία κύριοι του κ Σαριπόλου υποθέτει δύο δυνάmicroεις δύο κυριαρχίας συνυπαρχούσας εν τη πολιτεία και συmicroπραττούσας εις έν και το αυτό έργον Αλλrsquo η υπόθεσις αυτή είναι ψευδής εις την θεωρίαν και ανεφάρmicroοστος εις την πράξιν Η κυρι-αρχία είναι microία και αδιαίρετος (hellip) Ο βασιλεύς είναι ο ανώτατος άρχων της πολιτείας συντεταγmicroένης ήδη αλλά η σύνταξις αυτής είναι καθήκον της Συνελεύσεωςraquo laquoΕπίσηmicroος Εφηmicroερίς της εν Αθήναις Βrsquo Εθνικής Συνελεύσεωςraquo τ Γrsquo σ 586

σmicroών και ρυθmicroίσεων που αποτελούν αφενός απόρροια της αρχής και αφετέρου προϋ-πόθεση της λειτουργίας της Αλλά και γενικότερα η δηmicroοκρατική αρχή αντανακλάται σε ολόκληρο το συνταγmicroατικό κείmicroενο Έτσι πολλές διατάξεις που microεταφέρθηκαν αυτούσιες από το Σύνταγmicroα του 1844 όπως αυτές για τις αρmicroοδιότητες του βασιλιά αναβαπτίζονται υπό το φως της αρχής αυτής και αποκτούν νέο νόηmicroα Οι κυριότεροι συνταγmicroατικοί θεσmicroοί που εξειδικεύουν την καθιέρωση της δηmicroοκρατι-κής αρχής επιβεβαιώνοντας και ολοκληρώνοντας το περιεχόmicroενό της είναι οι ακό-λουθοι α) Καταργείται η Γερουσία και καθιερώνεται το λεγόmicroενο σύστηmicroα της microονήρους Βου-λής Σύmicroφωνα microε το Ψήφισmicroα της Συνέλευσης της 7ης Οκτωβρίου 1863 η Γερουσία laquoθεωρείται καταλυθείσα από της 11ης Οκτωβρίου 1862raquo Με την κατάργηση αυτού του δηmicroοκρατικά ανοmicroιmicroοποίητου ndashκαθότι τα microέλη του δεν εκλέγονταν αλλά διορί-ζονταν από τον βασιλιάndash σώmicroατος ενισχύεται η λαϊκή κυριαρχία πλέον το ενιαίο κοι-νοβούλιο ως όργανο της νοmicroοθετικής λειτουργίας είναι δηmicroοκρατικά νοmicroιmicroοποιηmicroένο στο σύνολό του αφού όλα τα microέλη της Βουλής εκλέγονται από τον λαό Ταυτόχρονα microε αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται το εννοιολογικό περιεχόmicroενο της καθολικής ψη-φοφορίας Στη λογική του αποκλεισmicroού θεσmicroών χωρίς δηmicroοκρατική νοmicroιmicroοποίηση κινείται επί-σης η κατάργηση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας έναν χρόνο microετά τη θέσπιση του Συντάγmicroατος του 1864 β) Κατοχυρώνεται συνταγmicroατικά η καθολική ψηφοφορία η οποία microέχρι τότε προ-βλεπόταν microόνο στον νόmicroο περί εκλογής βουλευτών της 18ης Μαρτίου 1844 Σε συν-

Και ο πληρεξούσιος Αρ Γλαράκης υπερθεmicroάτιζεlaquoΑποδεχόmicroεθα το Σύνταγmicroα hellip ουχί ως συνάλλαγmicroα αλλrsquo ως καταστατικόν χάρτην της πολιτείας το οποίον επιβάλλει η κυριαρχία του έθνους εις όλους τους λειτουργούς του από του πρώτου microέχρι του τελευταίου ώστε όπως δεν συναλλάσσεται microε την Βουλήν microε τους υπουργούς microε τους αξιωmicroατικούς και microε τους λοιπούς υπαλλήλους ούτω και microε τον αρχηγόν της εκτελεστικής εξουσίας δεν συναλλάσσεταιraquo laquoΕπίσηmicroος Εφηmicroερίςraquo τ Γrsquo σ 1018 Ιστορική φωτογραφία του κτι-

ρίου όπου στεγαζόταν η laquomicroονή-

σmicroών και ρυθmicroίσεων που αποτελούν αφενός απόρροια της αρχής και αφετέρου προϋ-πόθεση της λειτουργίας της Αλλά και γενικότερα η δηmicroοκρατική αρχή αντανακλάται σε ολόκληρο το συνταγmicroατικό κείmicroενο Έτσι πολλές διατάξεις που microεταφέρθηκαν αυτούσιες από το Σύνταγmicroα του 1844 όπως αυτές για τις αρmicroοδιότητες του βασιλιά αναβαπτίζονται υπό το φως της αρχής αυτής και αποκτούν νέο νόηmicroα Οι κυριότεροι συνταγmicroατικοί θεσmicroοί που εξειδικεύουν την καθιέρωση της δηmicroοκρατι-κής αρχής επιβεβαιώνοντας και ολοκληρώνοντας το περιεχόmicroενό της είναι οι ακό-λουθοι α) Καταργείται η Γερουσία και καθιερώνεται το λεγόmicroενο σύστηmicroα της microονήρους Βου-λής Σύmicroφωνα microε το Ψήφισmicroα της Συνέλευσης της 7ης Οκτωβρίου 1863 η Γερουσία laquoθεωρείται καταλυθείσα από της 11ης Οκτωβρίου 1862raquo Με την κατάργηση αυτού του δηmicroοκρατικά ανοmicroιmicroοποίητου ndashκαθότι τα microέλη του δεν εκλέγονταν αλλά διορί-ζονταν από τον βασιλιάndash σώmicroατος ενισχύεται η λαϊκή κυριαρχία πλέον το ενιαίο κοι-νοβούλιο ως όργανο της νοmicroοθετικής λειτουργίας είναι δηmicroοκρατικά νοmicroιmicroοποιηmicroένο στο σύνολό του αφού όλα τα microέλη της Βουλής εκλέγονται από τον λαό Ταυτόχρονα microε αυτόν τον τρόπο ολοκληρώνεται το εννοιολογικό περιεχόmicroενο της καθολικής ψη-φοφορίας Στη λογική του αποκλεισmicroού θεσmicroών χωρίς δηmicroοκρατική νοmicroιmicroοποίηση κινείται επί-σης η κατάργηση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας έναν χρόνο microετά τη θέσπιση του Συντάγmicroατος του 1864 β) Κατοχυρώνεται συνταγmicroατικά η καθολική ψηφοφορία η οποία microέχρι τότε προ-βλεπόταν microόνο στον νόmicroο περί εκλογής βουλευτών της 18ης Μαρτίου 1844 Σε συν-

Και ο πληρεξούσιος Αρ Γλαράκης υπερθεmicroάτιζεlaquoΑποδεχόmicroεθα το Σύνταγmicroα hellip ουχί ως συνάλλαγmicroα αλλrsquo ως καταστατικόν χάρτην της πολιτείας το οποίον επιβάλλει η κυριαρχία του έθνους εις όλους τους λειτουργούς του από του πρώτου microέχρι του τελευταίου ώστε όπως δεν συναλλάσσεται microε την Βουλήν microε τους υπουργούς microε τους αξιωmicroατικούς και microε τους λοιπούς υπαλλήλους ούτω και microε τον αρχηγόν της εκτελεστικής εξουσίας δεν συναλλάσσεταιraquo laquoΕπίσηmicroος Εφηmicroερίςraquo τ Γrsquo σ 1018 Ιστορική φωτογραφία του κτι-

ρίου όπου στεγαζόταν η laquomicroονή-

δυασmicroό microε την κατάργηση της Γερουσίας αυτό σήmicroαινε ότι η καθολική ψηφοφορία κατέστη η microόνη νοmicroιmicroοποιητική βάση του πολιτεύmicroατος Παράλληλα ως στοιχεία του εκλογικού συστήmicroατος που δεν microπορούν πλέον να microε-ταβληθούν microε νόmicroο καθιερώνονται microε ρητή συνταγmicroατική διάταξη (άρθρο 66) οι αρχές της άmicroεσης καθολικής microυστικής ndashδιά σφαιριδίωνndash και ταυτόχρονης σε όλη την επικράτεια εκλογής των βουλευτών Εξάλλου από το όλο πνεύmicroα της σχετικής συνταγmicroατικής ρύθmicroισης συνάγεται ως προϋπόθεση και συστατικό στοιχείο της καθολικότητας και η αρχή της ισότητας της ψήφου η αρχή δηλαδή ότι κάθε πολίτης-εκλογέας έχει microία microόνο ψήφο και οι ψήφοι όλων των εκλογέων είναι νοmicroικά ισοδύναmicroες γ) Κατοχυρώνεται για πρώτη φορά η καθολική ψηφοφορία για τις δηmicroοτικές εκλογές Το άρθρο 105 του συντάγmicroατος προβλέπει τη διενέργεια της εκλογής των δηmicroοτικών αρχών microε άmicroεση καθολική και microυστική ndashδιά σφαιριδίωνndash ψηφοφορία Μέχρι τότε οι δηmicroοτικές εκλογές διενεργούνταν ακόmicroη microε τον εκλογικό νόmicroο που είχε θεσπιστεί επί βαυαροκρατίας και προέβλεπε ένα αυστηρά τιmicroηmicroατικό σύστηmicroα περιορίζοντας το δι-καίωmicroα ψήφου στους microάλλον φορολογουmicroένους πολίτες Η καθιέρωση της καθολικής και άmicroεσης ψηφοφορίας στην εκλογή των δηmicroοτικών αρχών ολοκληρώνει τον εκδη-microοκρατισmicroό του εκλογικού δικαιώmicroατος καθώς επεκτείνει την ισχύ της δηmicroοκρατικής αρχής και σε τοπικό επίπεδο Πρόκειται για microια επιλογή που διεκδικεί την παγκόσmicroια πρωτοτυπία κάτι που καταδεικνύει και τον ιδιαίτερα ριζοσπαστικό και πρωτοποριακό για τα microέτρα της εποχής χαρακτήρα της δ) Καθιερώνεται το τεκmicroήριο της αρmicroοδιότητας υπέρ του λαού και κατά του microονάρχη υπέρ του οποίου συνέτρεχε υπό το microοναρχικό Σύνταγmicroα του 1844 ο βασιλιάς περιο-ρίζεται αποκλειστικά και microόνο στις αρmicroοδιότητες που του αναγνωρίζει το σύνταγmicroα Η διάταξη του άρθρου 44 του συντάγmicroατος (laquoο βασιλεύς δεν έχει άλλας εξουσίας ειmicroή όσας τω απονέmicroουσι ρητώς το Σύνταγmicroα και οι συνάδοντες προς αυτό ιδιαίτεροι Νό-microοιraquo) συmicroπληρώνει το εννοιολογικό περιεχόmicroενο της λαϊκής κυριαρχίας καθιστώντας σαφές ότι η εξουσία του βασιλιά είναι δοτή και περιορισmicroένη όπως όλες οι εξουσίες έτσι και αυτή έχει πηγή και όριο τη λαϊκή κυριαρχία δ) Αποκλείεται οποιαδήποτε σύmicroπραξη ή συmicromicroετοχή του βασιλιά στη διαδικασία ανα-θεώρησης του συντάγmicroατος Η πρωτοβουλία για την αναθεώρηση του συντάγmicroατος

Το Σύνταγmicroα του 1864 καθι-έρωνε την άmicroεση καθολική

ανήκει κατrsquo αποκλειστικότητα στη Βουλή και διενεργείται από αυτήν microε παρεmicroβολή του εκλογικού σώmicroατος ndashδιενέργεια εκλογών Η ρύθmicroιση αυτή έχει χαρακτηριστεί ως η ασφαλιστική δικλείδα της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας Πράγmicroατι η επιφύλαξη τόσο του συντακτικού όσο και του αναθεωρητικού έργου στην αποκλειστική αρmicroοδιότητα των αντιπροσώπων του λαού αποτελεί όχι microόνο συνέπεια αλλά και προϋπόθεση της λαϊκής κυριαρχίας

Το πολίτευmicroα της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίαςΣτο πολίτευmicroα της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας ο ρυθmicroιστικός ρόλος του βασιλιά προσδιορίζεται και κατευθύνεται από την εκδηλωmicroένη λαϊκή θέληση όπως αυτή εκ-φράζεται microέσα από τη συγκεκριmicroένη κυβερνητική πλειοψηφία που αναδεικνύεται στις εκλογές Η σχέση αυτή όπου ο microοναρχικός θεσmicroός αποδυναmicroώνεται τόσο ώστε να microην αναιρεί τη δηmicroοκρατική αρχή έχει αποτυπωθεί επιγραmicromicroατικά από τον Δ Κυρια-κό στις Παρατηρήσεις του επί του σχεδίου Συντάγmicroατος microε τη φράση laquoο Βασιλεύς βασιλεύει και δεν κυβερνάraquo Ουσιώδης προϋπόθεση ωστόσο για να επιτευχθεί ο συγκερασmicroός του βασιλικού θεσmicroού microε τη δηmicroοκρατική αρχή είναι η λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος σύmicroφωνα microε το οποίο η κυβέρνηση συλλογικά και ο κάθε υπουργός ατοmicroικά υπέχουν πολιτική ευθύνη απέναντι στη Βουλή και εξαρτώνται από την εmicroπιστοσύνη της Η κοινοβουλευτική αρχή όmicroως δεν καθιερώνεται ρητά στο Σύνταγmicroα του 1864 Κατά συνέπεια το πολίτευmicroα της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρα-τίας παραmicroένει ελλιπές microε τη θέσπιση του συντάγmicroατος και δεν ολοκληρώνεται παρά microε την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος το 1875

Η κατοχύρωση της καθολικής ψηφοφορίας microια πρωτοποριακή συνταγmicroατική αρχή

Η συνταγmicroατική κατοχύρωση της καθολικής ψηφοφορίας θεωρήθηκε τότε από πολλούς πρώιmicroη δεδοmicroένου ότι στα ευρωπαϊκά κράτη εξακολουθούσε να ισχύει η περιορι-σmicroένη τιmicroηmicroατική ndashmicroε περιουσιακά κριτήριαndash ψήφος Είναι αλήθεια ότι πολλοί δεν συmicroφωνούσαν microε την κατοχύρωση της καθολικής ψήφου θεωρώντας ότι οι ευρύτερες

λαϊκές microάζες ήταν laquoανώριmicroεςraquo για να έχουν πολιτικά δικαιώmicroατα Από την άλλη υπήρ-χαν και αυτοί που στη σηmicroαντική αυτή κατάκτηση του ελληνικού λαού προέβλεπαν ndashορθά όπως αποδείχθηκεndash microια γενικότερη τάση που επρόκειτο να επικρατήσει στα πολιτεύmicroατα των ευρωπαϊκών κρατών Μάλιστα οι πιο ριζοσπαστικές φωνές έβλεπαν στην κατοχύρωση της καθολικής ψηφο-φορίας ένα microέσο πολιτικής χειραφέτησης των ευρύτερων λαϊκών microαζών που microπορούν να χρησιmicroοποιούν την ψήφο για την προβολή εκ microέρους τους κοινωνικών διεκδική-σεων microε απώτερη προοπτική και την κοινωνική τους χειραφέτηση Διαβάζουmicroε χαρακτηριστικά στην εφηmicroερίδα laquoΕθνοφύλαξraquo (2691864) laquoΜεταξύ των θεmicroελιωδών αρχών και των πολιτικών αξιωmicroάτων hellip ενεγράφη εν τω Συντάγmicroατι και η πάνδηmicroος ψηφοφορία ήτις είναι ο αγρυπνότερος φύλαξ και η ασφα-λεστέρα εγγύησις των συνταγmicroατικών ελευθεριώνhellip Η νίκη αυτή ως νίκη της προόδου κατά της οπισθοδροmicroήσεως και ως θρίαmicroβος των νεωτέρων αρχών της ισότητος κατά των οικτρών κοινωνικών διακρίσεων διήγηρε παντού αγαθωτάτην εντύπωσινraquo Η καθολική ψήφος σε συνδυασmicroό microε την αναγνώριση των δικαιωmicroάτων του laquoσυνέρ-χεσθαιraquo και του laquoσυνεταιρίζεσθαιraquo αποτέλεσαν έτσι τις θεσmicroικές προϋποθέσεις για την ανάδειξη στη συνέχεια του λεγόmicroενου laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και την ανά-πτυξη του εργατικού κινήmicroατος Από την άποψη αυτή η καθολικότητα της ψήφου σε συνδυασmicroό microε την αναγνώριση των δικαιωmicroάτων συλλογικής δράσης ndashδικαιώmicroατα του laquoσυνέρχεσθαιraquo και laquoσυνεταιρίζεσθαιraquondash συνέβαλε στην ίδρυση των πρώτων εργατικών σωmicroατείων και σοσιαλιστικών συλλόγων περί τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Πέρα από τη συνταγmicroατική κατοχύρωσή της διευρύνθηκε η καθολικότητα της ψήφου και κατά συνέπεια το ίδιο το εκλογικό σώmicroα καθώς microειώθηκε το όριο της εκλογικής ηλικίας Έτσι ο εκλογικός νόmicroος που ψηφίστηκε από την ίδια τη Βrsquo Εθνική Συνέλευση παράλληλα microε το σύνταγmicroα καθιέρωσε ως εκλογική ηλικία το 21ο έτος αντί του 25ου που ίσχυε έως τότε Δεν θα πρέπει πάντως να λησmicroονούmicroε ότι την εποχή εκείνη microέλη του εκλογικού σώmicroατος νοούνται αποκλειστικά οι άνδρες Η διεύρυνση του εκλογικού σώmicroατος και στις γυναίκες θα συντελεστεί στην Ελλάδα microόλις το 1952 οπότε η ψηφοφορία γίνεται πραγmicroατικά καθολική

Ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος από τις πολιτικές δυνάmicroεις της επο-χής Είναι αλήθεια ότι ούτε στο ίδιο το Σύνταγmicroα του 1864 ούτε σε κάποιο άλλο επίσηmicroο κείmicroενο υπάρχει ρητός χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευόmicroενης δηmicroο-κρατίας Σε συνταγmicroατικό κείmicroενο ο όρος χρησιmicroοποιήθηκε για πρώτη φορά microόλις το 1952 Την εποχή εκείνη όπως φάνηκε και από τις εργασίες της Βrsquo Εθνικής Συ-νέλευσης επικρατούσε εννοιολογική σύγχυση microεταξύ συνταγmicroατικής microοναρχίας και βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας Από τους θεωρητικούς της εποχής ορισmicroένοι εξακο-λουθούσαν να χρησιmicroοποιούν τον όρο συνταγmicroατική microοναρχία ενώ άλλοι έκαναν λόγο για δηmicroοκρατική βασιλεία Ήταν όmicroως σαφές σε όλους ότι το νέο πολίτευmicroα διέφερε ριζικά από τη συνταγmicroατική microοναρχία του Συντάγmicroατος του 1844 Έτσι microε τον καιρό διαπλάστηκε και επικράτησε ο όρος βασιλευόmicroενη δηmicroοκρατία που microε κριτήριο την όλη διάρθρωση της συγκρότησης και άσκησης της κρατικής εξουσίας αποδίδει εύστοχα τον χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Εκ πρώτης όψεως ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευοmicroένης δηmicroοκρατίας φαίνεται να διαψεύδεται από την πρόβλεψη της συνθήκης του Λονδίνου (Ιούλιος 1863) microεταξύ των Εγγυητριών Δυνάmicroεων και της Δανίας σύmicroφωνα microε την οποία laquoη Ελλάς αποτελεί κράτος microοναρχικόν ανεξάρτητον και συνταγmicroατικόνraquo Από τη διατύπω-ση αυτή θα microπορούσε κάποιος να συνάγει ότι το πολίτευmicroα παραmicroένει συνταγmicroατική microοναρχία Ωστόσο ο προσδιορισmicroός του πολιτεύmicroατος δεν είναι ζήτηmicroα τυπικό αλλά ουσιαστικό καθοριστικό κριτήριο δεν είναι το πώς αυτό χαρακτηρίζεται στα επίσηmicroα κείmicroενα αλλά ποιος είναι στην πραγmicroατικότητα ο φορέας της κυριαρχίας Και δεν χωρά αmicroφιβολία ότι την κυριαρχία την ασκούσε ο λαός microέσω της Συντακτικής Εθνοσυνέλευ-σης Αυτό εκφράστηκε πανηγυρικά στο άρθρο 21 του συντάγmicroατος το οποίο ενόψει και της συνολικής συνταγmicroατικής ρύθmicroισης ασφαλώς αποτελεί εγκυρότερο κριτήριο για τον χαρακτηρισmicroό του πολιτεύmicroατος απrsquo ότι microια διεθνής συνθήκη Είναι αλήθεια ότι ο Γεώργιος επιδίωξε να εmicroφανιστεί ότι συmicroπράττει στην άσκηση της συντακτικής εξουσίας παρεmicroβαίνοντας microάλιστα στο συντακτικό έργο της συνέλευσης Καταρχάς microε το διάγγελmicroα της 6101864 ζήτησε σε έντονο ύφος την επίσπευση των εργασιών της τελευταίας για την ψήφιση του συντάγmicroατος επισυνάπτοντας microάλιστα

Το laquoτεκmicroήριο αρmicroοδιότηταςraquo υπέρ του λαού και κατά του

λαϊκές microάζες ήταν laquoανώριmicroεςraquo για να έχουν πολιτικά δικαιώmicroατα Από την άλλη υπήρ-χαν και αυτοί που στη σηmicroαντική αυτή κατάκτηση του ελληνικού λαού προέβλεπαν ndashορθά όπως αποδείχθηκεndash microια γενικότερη τάση που επρόκειτο να επικρατήσει στα πολιτεύmicroατα των ευρωπαϊκών κρατών Μάλιστα οι πιο ριζοσπαστικές φωνές έβλεπαν στην κατοχύρωση της καθολικής ψηφο-φορίας ένα microέσο πολιτικής χειραφέτησης των ευρύτερων λαϊκών microαζών που microπορούν να χρησιmicroοποιούν την ψήφο για την προβολή εκ microέρους τους κοινωνικών διεκδική-σεων microε απώτερη προοπτική και την κοινωνική τους χειραφέτηση Διαβάζουmicroε χαρακτηριστικά στην εφηmicroερίδα laquoΕθνοφύλαξraquo (2691864) laquoΜεταξύ των θεmicroελιωδών αρχών και των πολιτικών αξιωmicroάτων hellip ενεγράφη εν τω Συντάγmicroατι και η πάνδηmicroος ψηφοφορία ήτις είναι ο αγρυπνότερος φύλαξ και η ασφα-λεστέρα εγγύησις των συνταγmicroατικών ελευθεριώνhellip Η νίκη αυτή ως νίκη της προόδου κατά της οπισθοδροmicroήσεως και ως θρίαmicroβος των νεωτέρων αρχών της ισότητος κατά των οικτρών κοινωνικών διακρίσεων διήγηρε παντού αγαθωτάτην εντύπωσινraquo Η καθολική ψήφος σε συνδυασmicroό microε την αναγνώριση των δικαιωmicroάτων του laquoσυνέρ-χεσθαιraquo και του laquoσυνεταιρίζεσθαιraquo αποτέλεσαν έτσι τις θεσmicroικές προϋποθέσεις για την ανάδειξη στη συνέχεια του λεγόmicroενου laquoκοινωνικού ζητήmicroατοςraquo και την ανά-πτυξη του εργατικού κινήmicroατος Από την άποψη αυτή η καθολικότητα της ψήφου σε συνδυασmicroό microε την αναγνώριση των δικαιωmicroάτων συλλογικής δράσης ndashδικαιώmicroατα του laquoσυνέρχεσθαιraquo και laquoσυνεταιρίζεσθαιraquondash συνέβαλε στην ίδρυση των πρώτων εργατικών σωmicroατείων και σοσιαλιστικών συλλόγων περί τα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα Πέρα από τη συνταγmicroατική κατοχύρωσή της διευρύνθηκε η καθολικότητα της ψήφου και κατά συνέπεια το ίδιο το εκλογικό σώmicroα καθώς microειώθηκε το όριο της εκλογικής ηλικίας Έτσι ο εκλογικός νόmicroος που ψηφίστηκε από την ίδια τη Βrsquo Εθνική Συνέλευση παράλληλα microε το σύνταγmicroα καθιέρωσε ως εκλογική ηλικία το 21ο έτος αντί του 25ου που ίσχυε έως τότε Δεν θα πρέπει πάντως να λησmicroονούmicroε ότι την εποχή εκείνη microέλη του εκλογικού σώmicroατος νοούνται αποκλειστικά οι άνδρες Η διεύρυνση του εκλογικού σώmicroατος και στις γυναίκες θα συντελεστεί στην Ελλάδα microόλις το 1952 οπότε η ψηφοφορία γίνεται πραγmicroατικά καθολική

Ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος από τις πολιτικές δυνάmicroεις της επο-χής Είναι αλήθεια ότι ούτε στο ίδιο το Σύνταγmicroα του 1864 ούτε σε κάποιο άλλο επίσηmicroο κείmicroενο υπάρχει ρητός χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευόmicroενης δηmicroο-κρατίας Σε συνταγmicroατικό κείmicroενο ο όρος χρησιmicroοποιήθηκε για πρώτη φορά microόλις το 1952 Την εποχή εκείνη όπως φάνηκε και από τις εργασίες της Βrsquo Εθνικής Συ-νέλευσης επικρατούσε εννοιολογική σύγχυση microεταξύ συνταγmicroατικής microοναρχίας και βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας Από τους θεωρητικούς της εποχής ορισmicroένοι εξακο-λουθούσαν να χρησιmicroοποιούν τον όρο συνταγmicroατική microοναρχία ενώ άλλοι έκαναν λόγο για δηmicroοκρατική βασιλεία Ήταν όmicroως σαφές σε όλους ότι το νέο πολίτευmicroα διέφερε ριζικά από τη συνταγmicroατική microοναρχία του Συντάγmicroατος του 1844 Έτσι microε τον καιρό διαπλάστηκε και επικράτησε ο όρος βασιλευόmicroενη δηmicroοκρατία που microε κριτήριο την όλη διάρθρωση της συγκρότησης και άσκησης της κρατικής εξουσίας αποδίδει εύστοχα τον χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Εκ πρώτης όψεως ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευοmicroένης δηmicroοκρατίας φαίνεται να διαψεύδεται από την πρόβλεψη της συνθήκης του Λονδίνου (Ιούλιος 1863) microεταξύ των Εγγυητριών Δυνάmicroεων και της Δανίας σύmicroφωνα microε την οποία laquoη Ελλάς αποτελεί κράτος microοναρχικόν ανεξάρτητον και συνταγmicroατικόνraquo Από τη διατύπω-ση αυτή θα microπορούσε κάποιος να συνάγει ότι το πολίτευmicroα παραmicroένει συνταγmicroατική microοναρχία Ωστόσο ο προσδιορισmicroός του πολιτεύmicroατος δεν είναι ζήτηmicroα τυπικό αλλά ουσιαστικό καθοριστικό κριτήριο δεν είναι το πώς αυτό χαρακτηρίζεται στα επίσηmicroα κείmicroενα αλλά ποιος είναι στην πραγmicroατικότητα ο φορέας της κυριαρχίας Και δεν χωρά αmicroφιβολία ότι την κυριαρχία την ασκούσε ο λαός microέσω της Συντακτικής Εθνοσυνέλευ-σης Αυτό εκφράστηκε πανηγυρικά στο άρθρο 21 του συντάγmicroατος το οποίο ενόψει και της συνολικής συνταγmicroατικής ρύθmicroισης ασφαλώς αποτελεί εγκυρότερο κριτήριο για τον χαρακτηρισmicroό του πολιτεύmicroατος απrsquo ότι microια διεθνής συνθήκη Είναι αλήθεια ότι ο Γεώργιος επιδίωξε να εmicroφανιστεί ότι συmicroπράττει στην άσκηση της συντακτικής εξουσίας παρεmicroβαίνοντας microάλιστα στο συντακτικό έργο της συνέλευσης Καταρχάς microε το διάγγελmicroα της 6101864 ζήτησε σε έντονο ύφος την επίσπευση των εργασιών της τελευταίας για την ψήφιση του συντάγmicroατος επισυνάπτοντας microάλιστα

Το laquoτεκmicroήριο αρmicroοδιότηταςraquo υπέρ του λαού και κατά του

Ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος από τις πολιτικές δυνάmicroεις της επο-χής Είναι αλήθεια ότι ούτε στο ίδιο το Σύνταγmicroα του 1864 ούτε σε κάποιο άλλο επίσηmicroο κείmicroενο υπάρχει ρητός χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευόmicroενης δηmicroο-κρατίας Σε συνταγmicroατικό κείmicroενο ο όρος χρησιmicroοποιήθηκε για πρώτη φορά microόλις το 1952 Την εποχή εκείνη όπως φάνηκε και από τις εργασίες της Βrsquo Εθνικής Συ-νέλευσης επικρατούσε εννοιολογική σύγχυση microεταξύ συνταγmicroατικής microοναρχίας και βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας Από τους θεωρητικούς της εποχής ορισmicroένοι εξακο-λουθούσαν να χρησιmicroοποιούν τον όρο συνταγmicroατική microοναρχία ενώ άλλοι έκαναν λόγο για δηmicroοκρατική βασιλεία Ήταν όmicroως σαφές σε όλους ότι το νέο πολίτευmicroα διέφερε ριζικά από τη συνταγmicroατική microοναρχία του Συντάγmicroατος του 1844 Έτσι microε τον καιρό διαπλάστηκε και επικράτησε ο όρος βασιλευόmicroενη δηmicroοκρατία που microε κριτήριο την όλη διάρθρωση της συγκρότησης και άσκησης της κρατικής εξουσίας αποδίδει εύστοχα τον χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Εκ πρώτης όψεως ο χαρακτηρισmicroός του πολιτεύmicroατος ως βασιλευοmicroένης δηmicroοκρατίας φαίνεται να διαψεύδεται από την πρόβλεψη της συνθήκης του Λονδίνου (Ιούλιος 1863) microεταξύ των Εγγυητριών Δυνάmicroεων και της Δανίας σύmicroφωνα microε την οποία laquoη Ελλάς αποτελεί κράτος microοναρχικόν ανεξάρτητον και συνταγmicroατικόνraquo Από τη διατύπω-ση αυτή θα microπορούσε κάποιος να συνάγει ότι το πολίτευmicroα παραmicroένει συνταγmicroατική microοναρχία Ωστόσο ο προσδιορισmicroός του πολιτεύmicroατος δεν είναι ζήτηmicroα τυπικό αλλά ουσιαστικό καθοριστικό κριτήριο δεν είναι το πώς αυτό χαρακτηρίζεται στα επίσηmicroα κείmicroενα αλλά ποιος είναι στην πραγmicroατικότητα ο φορέας της κυριαρχίας Και δεν χωρά αmicroφιβολία ότι την κυριαρχία την ασκούσε ο λαός microέσω της Συντακτικής Εθνοσυνέλευ-σης Αυτό εκφράστηκε πανηγυρικά στο άρθρο 21 του συντάγmicroατος το οποίο ενόψει και της συνολικής συνταγmicroατικής ρύθmicroισης ασφαλώς αποτελεί εγκυρότερο κριτήριο για τον χαρακτηρισmicroό του πολιτεύmicroατος απrsquo ότι microια διεθνής συνθήκη Είναι αλήθεια ότι ο Γεώργιος επιδίωξε να εmicroφανιστεί ότι συmicroπράττει στην άσκηση της συντακτικής εξουσίας παρεmicroβαίνοντας microάλιστα στο συντακτικό έργο της συνέλευσης Καταρχάς microε το διάγγελmicroα της 6101864 ζήτησε σε έντονο ύφος την επίσπευση των εργασιών της τελευταίας για την ψήφιση του συντάγmicroατος επισυνάπτοντας microάλιστα

Το laquoτεκmicroήριο αρmicroοδιότηταςraquo υπέρ του λαού και κατά του

σχέδιο συντάγmicroατος που είχαν ετοιmicroάσει οι υπουργοί του Η συνέλευση πράγmicroατι επέ-σπευσε τις εργασίες της βάσει ωστόσο του σχεδίου της συντακτικής επιτροπής και όχι αυτού που επισυνάφθηκε στο βασιλικό διάγγελmicroα Περαιτέρω όταν η συνέλευση υπέβαλε το τελικό κείmicroενο του συντάγmicroατος στον Γεώρ-γιο για να το υπογράψει αυτός microε νέο διάγγελmicroά του στις 31101864 δήλωσε ότι το αποδέχεται αλλά ζήτησε την τροποποίηση δύο διατάξεων Η συνέλευση έκανε δεκτό το αίτηmicroά του όσον αφορά το άρθρο περί θρησκείας όχι όmicroως όσον αφορά το άρθρο περί αναθεώρησης Τέλος κατά τη δηmicroοσίευση του συντάγmicroατος στην Εφηmicroερίδα της Κυβερνήσεως ο Γεώργιος χρησιmicroοποίησε και πάλι την έκφραση ότι laquoαποδέχεταιraquo το σύνταγmicroα Όλα αυτά δεν πρέπει ωστόσο να οδηγήσουν στο συmicroπέρασmicroα ότι δήθεν το σύνταγmicroα συmicroφωνήθηκε microεταξύ του λαού και του βασιλιά αφού την αποκλειστική και αδιαίρετη συντακτική εξουσία την είχε η κυρίαρχη συνέλευση Αλλά microάλλον πρέπει να ερmicroηνευ-τούν ως απλές προσπάθειες δηmicroιουργίας εντυπώσεων εκ microέρους του βασιλιά Κατά τα λοιπά οι περί αποδοχής του συντάγmicroατος δηλώσεις του τελευταίου δεν έχουν σηmicroασία άλλη παρά το ότι αυτός δέχεται να παραmicroείνει στον θρόνο υπό τους όρους και τους περιορισmicroούς του συντάγmicroατος που ψήφισε η Εθνοσυνέλευση Άλλωστε και ο ίδιος ο Γεώργιος δεν αρνούνταν καταρχήν ότι η εξουσία του πήγαζε από τον ελληνικό λαό Σε προκήρυξή του microε αφορmicroή την άφιξή του στην Ελλάδα η οποία διαβάστηκε στην

Διοmicroήδης Κυριακός (Σπέτσες 1811 ndash Νεάπολη 1869)

Νοmicroοmicroαθής και πολιτικός Καθηγητής του Συνταγmicroατικού και Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Εξελέγη πληρεξούσιος Σπετσών στην Αrsquo και τη Βrsquo Εθνοσυνέ-λευση (1844 1864) Διετέλεσε πρόεδρος της Βrsquo Εθνοσυνέλευσης (20 Μαΐου-19 Ιουλίου 1863) και εξελέγη microέλος της Επιτροπής για τη σύνταξη του σχεδίου του Συντάγmicroατος Στις 29 Ιουλίου 1864 υπέβαλε laquoΠαρατηρήσεις επί του συνταχθέντος υπό της επιτροπής της Συνελεύσεως σχεδίου του Συντάγmicroατοςraquo Βουλή των Ελλήνων laquo30 χρόνια από το Σύνταγmicroα του 1975 Τα ελληνικά Συντάγmicroατα από τον Ρήγα έως σήmicroεραraquo 2004

Ο όρος laquoβασιλευόmicroενη δηmicroο-κρατίαraquo για τον χαρακτηρισmicroό

Εθνοσυνέλευση στις 19101863 έλεγε χαρακτηριστικά laquoΈλληνες αναβαίνων εις τον θρόνον εφrsquo όν microε εκάλεσεν η ψήφος υmicroώνhellipraquo Το ότι ο βασιλιάς δεν συmicroπράττει ούτε από νοmicroική ούτε από πολιτική άποψη στην παραγωγή του συντάγmicroατος επρόκειτο να επιβεβαιωθεί περίτρανα κατά την αναθεώρηση του 1911 στην οποία ο βασιλιάς δεν είχε καmicroία απολύτως συmicromicroετοχή

Ο θεσmicroικός ρόλος του βασιλιάΗ εξέγερση της 10ης Οκτωβρίου 1862 είχε κατά κάποιον τρόπο προδικάσει τη microορφή του πολιτεύmicroατος καθώς το Ψήφισmicroα του Έθνους κατήργησε τη δυναστεία του Όθω-να όχι όmicroως και τον βασιλικό θεσmicroό Αντίθετα προέβλεψε ρητά τη σύγκληση συνέ-λευσης microε σκοπό ndashπέρα από τη θέσπιση συντάγmicroατοςndash και την εκλογή νέου ηγεmicroόνα Βέβαια η Βrsquo Εθνική Συνέλευση που εκλέχθηκε στη συνέχεια ως γνήσια συντακτική συνέλευση δεν δεσmicroευόταν τυπικά από το Ψήφισmicroα Ωστόσο η πολιτική τάση που επικρατούσε ενόψει και της επιρροής των ξένων Δυνά-microεων ήταν σαφέστατα υπέρ της διατήρησης του βασιλικού θεσmicroού Κάποιες ριζοσπα-στικές φωνές που επιθυmicroούσαν την εγκαθίδρυση γνήσιου δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος δεν ήταν δυνατό στις συνθήκες αυτές να βρουν ανταπόκριση Πάντως ήδη από το Ψήφισmicroα του Έθνους στο οποίο γινόταν λόγος για laquoεκλογήraquo του βασιλιά από την κυρίαρχη Εθνοσυνέλευση γινόταν αντιληπτό ότι η νοmicroικο-πολιτική θέση του βασιλιά θα ήταν διαφορετική στο νέο πολίτευmicroα Πράγmicroατι η microεταπολίτευση του 1862 και η Βrsquo Εθνική Συνέλευση διατήρησαν microεν τον βασιλικό θεσmicroό αλλά microετέβαλαν ριζικά τη νοmicroική φύση του Είναι χαρακτηρι-στικό ότι ενώ κατά το Σύνταγmicroα του 1844 το πρόσωπο του βασιλιά ήταν laquoιερόν και απαραβίαστονraquo στο Σύνταγmicroα του 1864 χαρακτηρίζεται απλώς ως laquoανεύθυνον και απαραβίαστονraquo (άρθρο 29) Ο βασιλιάς παύει να αποτελεί το laquoανώτατο όργανοraquo της πολιτείας ndashπου σε ένα δη-microοκρατικό πολίτευmicroα δεν microπορεί παρά να είναι ο λαόςndash και περιορίζεται στο αξίωmicroα του Ανωτάτου Άρχοντοςraquo του κράτους Η διαφορά είναι καίρια Το ανώτατο όργανο έχει ως φορέας της κυριαρχίας τη λεγόmicroενη αρmicroοδιότητα της αρmicroοδιότητας Είναι το όργανο που ασκώντας συντακτική εξουσία καθορίζει ποια θα είναι τα όργανα του κράτους και ποιες αρmicroοδιότητες θα έχουν Ένα από αυτά τα όργανα είναι και ο

ανώτατος άρχοντας η τυπική και συmicroβολική κεφαλή του κράτους ο οποίος ασκώντας συντεταγmicroένη εξουσία έχει microόνον αυτές τις αρmicroοδιότητες που του αναγνωρίζει το

Επιβεβαιώσεις του δηmicroοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος πριν από το Σύνταγmicroα του 1864

Αλλά και πριν από τη θέσπιση του συντάγmicroατος ο δηmicroοκρατικός ndashκαι όχι microοναρχι-κόςndash χαρακτήρας του πολιτεύmicroατος που επρόκειτο να εγκαθιδρυθεί είχε επιβεβαιωθεί κατrsquo επανάληψη α) Ήδη στο laquoΨήφισmicroα του Έθνουςraquo (10101862) γινόταν λόγος για εκλογή ηγεmicroόνα από την κυρίαρχη Εθνοσυνέλευση β) Το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέ-λευσης της 2211863 προέβλεπε ότι ο πρίγκιπας Αλφρέδος ndashη εκλογή του οποίου microεταγενέστερα microαταιώθηκεndash laquoεξελέχθη κυριαρχική του Έθνους θελήσει Συνταγmicroατικός Βασιλεύς των Ελλήνωνraquo γ) Με το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέλευσης της 1831863 ο Γεώργιος αναγορεύθηκε σε laquoΣυνταγmicroατικό Βασιλέα των Ελλήνωνraquo Η διατύπωση αυτή δεν είναι τυχαία Ο Γεώργιος πήρε τον τίτλο laquoΒασιλεύς των Ελλήνωνraquo ndashκαι όχι όπως ο Όθωνας laquoελέω Θεού Βασιλεύς της Ελλάδοςraquondash προκειmicroένου να καταστεί σαφές ότι τα δικαιώmicroατά του επί του θρόνου δεν τα έχει laquoεξ ιδίου δικαίουraquo ή laquoελέω Θεούraquo αλλά επειδή του τα παραχώρησαν οι Έλληνες δηλαδή από την κυρίαρχη θέληση του ελληνικού λαού δ) Το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέλευσης της 9101863 σχετικά microε τα δικαιώmicroατα του βασιλιά όριζε ότι αυτός έχει το δικαίωmicroα κύρωσης των νόmicroων πλην του συντάγmicroατος Με τον τρόπο αυτόν η Συνέλευση απέκλεισε οποιαδήποτε σύmicroπραξη του βασιλιά από την άσκηση συντακτικής εξουσίας την οποία επιφύλαξε κυριαρχικά για την ίδια Ο Γεώργιος θα καλούνταν απλώς να υπογράψει το σύνταγmicroα ndash σε αντίθεση microε τον Όθωνα ο οποίος είχε κυρώσει και εκδώσει το Σύνταγmicroα του 1844 ε) Τέλος microε την ολοκλήρωση του έργου της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης ο πρόεδρός της κήρυξε στις 16111864 laquoκατrsquo εντολήν και εξ ονόmicroατός τηςraquo τη λήξη των εργασιών της αφού αυτή είχε συνέλθει microόνη της ασκώντας κυρίαρχη συντακτική εξουσία Αντίθετα τη λήξη των εργασιών της Εθνικής Συνέλευσης της 3ης Σεπτεmicroβρίου την είχε κηρύξει στις 1831844 ο Όθωνας ο οποίος συνέπραττε στην άσκηση συντακτικής εξουσίας

σύνταγmicroα Η microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή είχε εποmicroένως την έννοια ότι φορέας της κυριαρχίας κατέστη ο λαός αντί του βασιλιά ο οποίος έχασε το τεκmicroήριο της αρmicroοδιότητας ndashπου πλέον συντρέχει υπέρ του λαούndash περιοριζόmicroενος microόνο σε όσες εξουσίες του απονέmicroουν ρητά το σύνταγmicroα και οι συνάδοντες προς αυτό ιδιαί-τεροι νόmicroοι (άρθρο 44) Έτσι ο βασιλιάς έχασε τις υπερεξουσίες που του αναγνώριζε το Σύνταγmicroα του 1844 Παραmicroένει βέβαια ο κύριος παράγοντας της εκτελεστικής εξουσίας η οποία του laquoανή-κειraquo και εξακολουθεί να έχει την αρmicroοδιότητα διορισmicroού και παύσης των υπουργών laquoαυτούraquo Ωστόσο microετά την καθιέρωση της αρχής της δεδηλωmicroένης δεν microπορεί να ασκεί την αρmicroοδιότητά του αυτή κατά βούληση και χωρίς περιορισmicroούς όπως microέχρι τότε Επίσης ο βασιλιάς διατηρεί τις αρmicroοδιότητες έκδοσης των αναγκαίων για την εκτέλεση των νόmicroων διαταγmicroάτων καθώς και διορισmicroού των δηmicroοσίων υπαλλήλων Ως laquoανώτατος άρχων του κράτουςraquo εξάλλου άρχει των ενόπλων δυνάmicroεων κηρύσσει πόλεmicroο και συνοmicroολογεί διεθνείς συνθήκες ndashαρmicroοδιότητες που του επιτρέπουν την ανάmicroειξη στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής Ο βασιλιάς διατηρεί σηmicroαντικές αρmicroοδιότητες και στην άσκηση της νοmicroοθετικής λει-τουργίας Ωστόσο η συνολική επιρροή του σε αυτήν είναι αρκετά περιορισmicroένη λόγω της κατάργησης της Γερουσίας Κατά τα λοιπά ο βασιλιάς διατηρεί την αρmicroοδιότητα να κυρώνει και να δηmicroοσιεύει τους νόmicroους Εάν microάλιστα ένα νοmicroοσχέδιο που ψηφί-στηκε από τη Βουλή δεν κυρωθεί από τον βασιλιά εντός δύο microηνών από τη λήξη της βουλευτικής συνόδου τότε αυτό θεωρείται ότι ακυρώθηκε (άρθρο 36) Πρόκειται για ένα δικαίωmicroα αρνησικυρίας ndashβέτοndash που δύσκολα συmicroβιβάζεται microε τη δηmicroοκρατική αρχή Από την άλλη το δικαίωmicroα νοmicroοθετικής πρωτοβουλίας δηλαδή η δυνατότητα του βασιλιά να υποβάλλει νοmicroοσχέδια προς ψήφιση στη Βουλή περιορίζεται καθώς πλέον ορίζεται ότι αυτό ενασκείται laquoδια των υπουργώνraquo Περαιτέρω ο βασιλιάς διατηρεί έναν περιορισmicroένο ρόλο ως παράγοντας της δικαστι-κής εξουσίας ιδίως όσον αφορά τις αρmicroοδιότητες απονοmicroής χάριτος και διορισmicroού των δικαστών Περιορισmicroό της εξουσίας του αποτελεί πάντως η ενίσχυση του θεσmicroού της ισοβιότητας των δικαστών Σε συmicroβολικό επίπεδο εξακολουθεί microεν να προβλέ-πεται ότι οι δικαστικές αποφάσεις εκτελούνται εν ονόmicroατι του βασιλιά απαλείφεται

Ο Γεώργιος Αrsquo όχι απλώς απο-δέχτηκε το Σύνταγmicroα του 1864

ανώτατος άρχοντας η τυπική και συmicroβολική κεφαλή του κράτους ο οποίος ασκώντας συντεταγmicroένη εξουσία έχει microόνον αυτές τις αρmicroοδιότητες που του αναγνωρίζει το

Επιβεβαιώσεις του δηmicroοκρατικού χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος πριν από το Σύνταγmicroα του 1864

Αλλά και πριν από τη θέσπιση του συντάγmicroατος ο δηmicroοκρατικός ndashκαι όχι microοναρχι-κόςndash χαρακτήρας του πολιτεύmicroατος που επρόκειτο να εγκαθιδρυθεί είχε επιβεβαιωθεί κατrsquo επανάληψη α) Ήδη στο laquoΨήφισmicroα του Έθνουςraquo (10101862) γινόταν λόγος για εκλογή ηγεmicroόνα από την κυρίαρχη Εθνοσυνέλευση β) Το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέ-λευσης της 2211863 προέβλεπε ότι ο πρίγκιπας Αλφρέδος ndashη εκλογή του οποίου microεταγενέστερα microαταιώθηκεndash laquoεξελέχθη κυριαρχική του Έθνους θελήσει Συνταγmicroατικός Βασιλεύς των Ελλήνωνraquo γ) Με το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέλευσης της 1831863 ο Γεώργιος αναγορεύθηκε σε laquoΣυνταγmicroατικό Βασιλέα των Ελλήνωνraquo Η διατύπωση αυτή δεν είναι τυχαία Ο Γεώργιος πήρε τον τίτλο laquoΒασιλεύς των Ελλήνωνraquo ndashκαι όχι όπως ο Όθωνας laquoελέω Θεού Βασιλεύς της Ελλάδοςraquondash προκειmicroένου να καταστεί σαφές ότι τα δικαιώmicroατά του επί του θρόνου δεν τα έχει laquoεξ ιδίου δικαίουraquo ή laquoελέω Θεούraquo αλλά επειδή του τα παραχώρησαν οι Έλληνες δηλαδή από την κυρίαρχη θέληση του ελληνικού λαού δ) Το Ψήφισmicroα της Εθνικής Συνέλευσης της 9101863 σχετικά microε τα δικαιώmicroατα του βασιλιά όριζε ότι αυτός έχει το δικαίωmicroα κύρωσης των νόmicroων πλην του συντάγmicroατος Με τον τρόπο αυτόν η Συνέλευση απέκλεισε οποιαδήποτε σύmicroπραξη του βασιλιά από την άσκηση συντακτικής εξουσίας την οποία επιφύλαξε κυριαρχικά για την ίδια Ο Γεώργιος θα καλούνταν απλώς να υπογράψει το σύνταγmicroα ndash σε αντίθεση microε τον Όθωνα ο οποίος είχε κυρώσει και εκδώσει το Σύνταγmicroα του 1844 ε) Τέλος microε την ολοκλήρωση του έργου της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης ο πρόεδρός της κήρυξε στις 16111864 laquoκατrsquo εντολήν και εξ ονόmicroατός τηςraquo τη λήξη των εργασιών της αφού αυτή είχε συνέλθει microόνη της ασκώντας κυρίαρχη συντακτική εξουσία Αντίθετα τη λήξη των εργασιών της Εθνικής Συνέλευσης της 3ης Σεπτεmicroβρίου την είχε κηρύξει στις 1831844 ο Όθωνας ο οποίος συνέπραττε στην άσκηση συντακτικής εξουσίας

σύνταγmicroα Η microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή είχε εποmicroένως την έννοια ότι φορέας της κυριαρχίας κατέστη ο λαός αντί του βασιλιά ο οποίος έχασε το τεκmicroήριο της αρmicroοδιότητας ndashπου πλέον συντρέχει υπέρ του λαούndash περιοριζόmicroενος microόνο σε όσες εξουσίες του απονέmicroουν ρητά το σύνταγmicroα και οι συνάδοντες προς αυτό ιδιαί-τεροι νόmicroοι (άρθρο 44) Έτσι ο βασιλιάς έχασε τις υπερεξουσίες που του αναγνώριζε το Σύνταγmicroα του 1844 Παραmicroένει βέβαια ο κύριος παράγοντας της εκτελεστικής εξουσίας η οποία του laquoανή-κειraquo και εξακολουθεί να έχει την αρmicroοδιότητα διορισmicroού και παύσης των υπουργών laquoαυτούraquo Ωστόσο microετά την καθιέρωση της αρχής της δεδηλωmicroένης δεν microπορεί να ασκεί την αρmicroοδιότητά του αυτή κατά βούληση και χωρίς περιορισmicroούς όπως microέχρι τότε Επίσης ο βασιλιάς διατηρεί τις αρmicroοδιότητες έκδοσης των αναγκαίων για την εκτέλεση των νόmicroων διαταγmicroάτων καθώς και διορισmicroού των δηmicroοσίων υπαλλήλων Ως laquoανώτατος άρχων του κράτουςraquo εξάλλου άρχει των ενόπλων δυνάmicroεων κηρύσσει πόλεmicroο και συνοmicroολογεί διεθνείς συνθήκες ndashαρmicroοδιότητες που του επιτρέπουν την ανάmicroειξη στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής Ο βασιλιάς διατηρεί σηmicroαντικές αρmicroοδιότητες και στην άσκηση της νοmicroοθετικής λει-τουργίας Ωστόσο η συνολική επιρροή του σε αυτήν είναι αρκετά περιορισmicroένη λόγω της κατάργησης της Γερουσίας Κατά τα λοιπά ο βασιλιάς διατηρεί την αρmicroοδιότητα να κυρώνει και να δηmicroοσιεύει τους νόmicroους Εάν microάλιστα ένα νοmicroοσχέδιο που ψηφί-στηκε από τη Βουλή δεν κυρωθεί από τον βασιλιά εντός δύο microηνών από τη λήξη της βουλευτικής συνόδου τότε αυτό θεωρείται ότι ακυρώθηκε (άρθρο 36) Πρόκειται για ένα δικαίωmicroα αρνησικυρίας ndashβέτοndash που δύσκολα συmicroβιβάζεται microε τη δηmicroοκρατική αρχή Από την άλλη το δικαίωmicroα νοmicroοθετικής πρωτοβουλίας δηλαδή η δυνατότητα του βασιλιά να υποβάλλει νοmicroοσχέδια προς ψήφιση στη Βουλή περιορίζεται καθώς πλέον ορίζεται ότι αυτό ενασκείται laquoδια των υπουργώνraquo Περαιτέρω ο βασιλιάς διατηρεί έναν περιορισmicroένο ρόλο ως παράγοντας της δικαστι-κής εξουσίας ιδίως όσον αφορά τις αρmicroοδιότητες απονοmicroής χάριτος και διορισmicroού των δικαστών Περιορισmicroό της εξουσίας του αποτελεί πάντως η ενίσχυση του θεσmicroού της ισοβιότητας των δικαστών Σε συmicroβολικό επίπεδο εξακολουθεί microεν να προβλέ-πεται ότι οι δικαστικές αποφάσεις εκτελούνται εν ονόmicroατι του βασιλιά απαλείφεται

Ο Γεώργιος Αrsquo όχι απλώς απο-δέχτηκε το Σύνταγmicroα του 1864

σύνταγmicroα Η microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή είχε εποmicroένως την έννοια ότι φορέας της κυριαρχίας κατέστη ο λαός αντί του βασιλιά ο οποίος έχασε το τεκmicroήριο της αρmicroοδιότητας ndashπου πλέον συντρέχει υπέρ του λαούndash περιοριζόmicroενος microόνο σε όσες εξουσίες του απονέmicroουν ρητά το σύνταγmicroα και οι συνάδοντες προς αυτό ιδιαί-τεροι νόmicroοι (άρθρο 44) Έτσι ο βασιλιάς έχασε τις υπερεξουσίες που του αναγνώριζε το Σύνταγmicroα του 1844 Παραmicroένει βέβαια ο κύριος παράγοντας της εκτελεστικής εξουσίας η οποία του laquoανή-κειraquo και εξακολουθεί να έχει την αρmicroοδιότητα διορισmicroού και παύσης των υπουργών laquoαυτούraquo Ωστόσο microετά την καθιέρωση της αρχής της δεδηλωmicroένης δεν microπορεί να ασκεί την αρmicroοδιότητά του αυτή κατά βούληση και χωρίς περιορισmicroούς όπως microέχρι τότε Επίσης ο βασιλιάς διατηρεί τις αρmicroοδιότητες έκδοσης των αναγκαίων για την εκτέλεση των νόmicroων διαταγmicroάτων καθώς και διορισmicroού των δηmicroοσίων υπαλλήλων Ως laquoανώτατος άρχων του κράτουςraquo εξάλλου άρχει των ενόπλων δυνάmicroεων κηρύσσει πόλεmicroο και συνοmicroολογεί διεθνείς συνθήκες ndashαρmicroοδιότητες που του επιτρέπουν την ανάmicroειξη στην άσκηση της εξωτερικής πολιτικής Ο βασιλιάς διατηρεί σηmicroαντικές αρmicroοδιότητες και στην άσκηση της νοmicroοθετικής λει-τουργίας Ωστόσο η συνολική επιρροή του σε αυτήν είναι αρκετά περιορισmicroένη λόγω της κατάργησης της Γερουσίας Κατά τα λοιπά ο βασιλιάς διατηρεί την αρmicroοδιότητα να κυρώνει και να δηmicroοσιεύει τους νόmicroους Εάν microάλιστα ένα νοmicroοσχέδιο που ψηφί-στηκε από τη Βουλή δεν κυρωθεί από τον βασιλιά εντός δύο microηνών από τη λήξη της βουλευτικής συνόδου τότε αυτό θεωρείται ότι ακυρώθηκε (άρθρο 36) Πρόκειται για ένα δικαίωmicroα αρνησικυρίας ndashβέτοndash που δύσκολα συmicroβιβάζεται microε τη δηmicroοκρατική αρχή Από την άλλη το δικαίωmicroα νοmicroοθετικής πρωτοβουλίας δηλαδή η δυνατότητα του βασιλιά να υποβάλλει νοmicroοσχέδια προς ψήφιση στη Βουλή περιορίζεται καθώς πλέον ορίζεται ότι αυτό ενασκείται laquoδια των υπουργώνraquo Περαιτέρω ο βασιλιάς διατηρεί έναν περιορισmicroένο ρόλο ως παράγοντας της δικαστι-κής εξουσίας ιδίως όσον αφορά τις αρmicroοδιότητες απονοmicroής χάριτος και διορισmicroού των δικαστών Περιορισmicroό της εξουσίας του αποτελεί πάντως η ενίσχυση του θεσmicroού της ισοβιότητας των δικαστών Σε συmicroβολικό επίπεδο εξακολουθεί microεν να προβλέ-πεται ότι οι δικαστικές αποφάσεις εκτελούνται εν ονόmicroατι του βασιλιά απαλείφεται

Ο Γεώργιος Αrsquo όχι απλώς απο-δέχτηκε το Σύνταγmicroα του 1864

ωστόσο η πρόβλεψη ότι η δικαιοσύνη laquoπηγάζειraquo από αυτόν Ο βασιλιάς διατηρεί τέλος και τη λειτουργία του ρυθmicroιστή του πολιτεύmicroατος microε την έκδοση των διαταγ-microάτων διορισmicroού και παύσης της κυβέρνησης σύγκλησης και διάλυσης της Βουλής καθώς και προκήρυξης εκλογών Ενόψει των παραπάνω αποκτούν διαφορετικό νόηmicroα οι αρχές του πολιτικά ανεύθυ-νου βασιλιά και της προσυπογραφής των πράξεών του Οι αρχές αυτές ndashσύmicroφωνα microε τις οποίες ο βασιλιάς δεν φέρει καmicroία ευθύνη για τις πράξεις του ενώ κάθε πράξη του πρέπει να προσυπογράφεται από τον αρmicroόδιο υπουργό που αναλαmicroβάνει έτσι την ευθύνηndash προβλέπονταν ήδη στο Σύνταγmicroα του 1844 Υπό την ισχύ του τελευταίου όmicroως ο βασιλιάς microπορούσε να ασκεί laquoπροσωπική εξουσίαraquo και ο ρόλος των υπουργών περιοριζόταν κατά βάση στο να καλύπτουν την πολιτική του βασιλιά Έτσι άλλος κυβερνούσε και άλλος είχε την ευθύνη Αντίθετα υπό την ισχύ ενός δηmicroοκρατικού συντάγmicroατος αυτοί που κυβερνούν πρέπει να έχουν και την ευθύνη ο ανεύθυνος βα-σιλιάς δεν δικαιούται πλέον να ασκεί προσωπική εξουσία laquoΟ βασιλιάς βασιλεύει αλ-λά δεν κυβερνάraquo Όπως επισηmicroαίνει ο Γ Αναστασιάδης laquomicroε δεδοmicroένο ότι η εξουσία βρίσκεται εκεί όπου βρίσκεται και η ευθύνη και αντίστροφα η διάταξη του άρθρου 30 σύmicroφωνα microε την οποία rdquoουδεmicroία πράξις του βασιλέως ισχύει ουδέ εκτελείται αν δεν είναι προσυπογεγραmicromicroένη παρά του αρmicroοδίου υπουργούrdquo αποδυναmicroώνει σε microεγάλο βαθmicroό τις εξουσίες του Στέmicromicroατος που microόνο τυπικά και κατrsquo όνοmicroα του ανήκουνraquo Η εξουσία τείνει κατrsquo αυτόν τον τρόπο να microετατοπιστεί από τον ανεύθυνο βασιλιά στους υπεύθυνους υπουργούς Ωστόσο το ότι ο βασιλιάς διατηρεί την εξουσία να επιλέγει χωρίς δεσmicroεύσεις τους υπουργούς του λειτουργεί ανασχετικά στην τάση αυτή Έτσι όσο δεν καθιερώνεται κοινοβουλευτικό σύστηmicroα ndashοπότε ο βασιλιάς οφείλει να διορίζει τους υπουργούς που έχουν την εmicroπιστοσύνη της Βουλήςndash ο βασιλιάς διατηρεί σηmicroαντική εξουσία Από την άποψη αυτή η εισαγωγή της αρχής της δεδηλωmicroένης το 1875 οπότε ο βασιλιάς δεν microπορεί πλέον να επιλέγει τους υπεύθυνους και προσυπογράφοντες τις πράξεις του υπουργούς κατά την ελεύθερη και ανέλεγκτη κρίση του συνεπάγεται σοβαρό αν και άτυπο περιορισmicroό της συνολικής εξουσίας του

Ανατύπωση από το πρωτότυπο άρθρο 22 του Συντάγmicroατος του

Η Βουλή Με την κατάργηση της Γερουσίας η Βουλή καθίσταται ο βασικός παράγοντας της νοmicroοθετικής λειτουργίας Τα microέλη της Βουλής εκλέγονται για τετραετή θητεία ndashενώ υπό το Σύνταγmicroα του 1844 η θητεία ήταν τριετήςndash και είναι τουλάχιστον 150 Η θέση του βουλευτή είναι ασυmicroβίβαστη microε τη θέση του δηmicroοσίου υπαλλήλου ή του δηmicroάρ-χου όχι όmicroως και microε αυτή του αξιωmicroατικού Αξιωmicroατικοί που εκλέγονται βουλευτές τίθενται πάντως σε διαθεσιmicroότητα και επανέρχονται στην υπηρεσία microετά τη λήξη της βουλευτικής θητείας τους Για την προστασία των βουλευτών κατά την άσκηση των καθηκόντων τους προβλέπονται και οι σχετικές εγγυήσεις προσωπικής ανεξαρτησίας Δεν καταδιώκονται ούτε εξετάζονται για γνώmicroη που εξέφρασαν στη Βουλή ή για ψήφο που έδωσαν ενώ όσο διαρκεί η βουλευτική σύνοδος και microε την εξαίρεση των αυ-τόφωρων εγκληmicroάτων δεν διώκονται ούτε συλλαmicroβάνονται ούτε φυλακίζονται χωρίς άδεια του σώmicroατος Κατοχυρώνεται επίσης η αυτονοmicroία της Βουλής καθώς ορίζει η ίδια τον τρόπο λειτουργίας της microε κανονισmicroό που ψηφίζει Στο σύστηmicroα της microονήρους Βουλής όπως αποκαλείται ενισχύεται η πολιτική θέση της λαϊκής αντιπροσωπείας Αυτό αποτυπώνεται και σε microια σειρά νέων ρυθmicroίσεων που εισάγονται στο περί Βουλής κεφάλαιο του συντάγmicroατος Διευρύνονται έτσι οι δυνατότητες άσκησης κοινοβουλευτικού ελέγχου Εξορθολογίζεται και ρυθmicroίζεται

Σύmicroφωνα microε το άρθρο 54 του συντάγmicroατος η Βουλή συνέρχεται αυτοδικαίως την 1η Νοεmicroβρίου κάθε έτους εκτός εάν ο βασιλιάς τη συγκαλέσει νωρίτεραΕνδεικτικό για τα κοινοβουλευτικά ήθη της εποχής είναι και το ακόλουθο περιστατικό που αναφέρει ο Γεώργιος ΔυοβουνιώτηςlaquoΛηξάσης της Συνόδου του 1872 κατά Ιούνιον του 173 δια της αποχωρήσεως των βου-λευτών πριν έτι κηρυχθή η λήξις και της 1ης Νοεmicroβρίου επελθούσης άνευ τινός υπό του Βασιλέως συγκαλέσεως η microεν Βουλή δεν συνήλθεν αυτοδικαίως είς δε και microόνος βουλευτής microετέβη εις το βουλευτήριον και επί πολύ microάτην παρέmicroεινε προς τήρησιν της διατάξεως του άρθρου 54raquo laquoΕλληνικοί κώδικες - Ελληνικά συντάγmicroαταraquo 1901 σ 183

πληρέστερα το δικαίωmicroα της Βουλής να κατηγορεί τους υπουργούς ενώπιον ειδικού δικαστηρίου ndashκαι όχι όπως πριν ενώπιον της Γερουσίαςndash σύmicroφωνα microε τον νόmicroο περί ευθύνης υπουργών Κυρίως όmicroως θεσπίζεται για πρώτη φορά το δικαίωmicroα της Βουλής να συγκροτεί laquoεξεταστικές των πραγmicroάτων επιτροπέςraquo για να ελέγχει τους υπουργούς Βέβαια οι ρυθmicroίσεις αυτές από microόνες τους ndashεκτός δηλαδή των πλαισίων του κοινοβουλευτικού συστήmicroατοςndash δεν αρκούν για να επιφέρουν microια ουσιαστική microε-τατόπιση της εξουσίας από τον βασιλιά προς τη Βουλή Θέτουν ωστόσο το αναγκαίο θεσmicroικό πλαίσιο ώστε να microπορέσει στη συνέχεια να καθιερωθεί το κοινοβουλευτικό σύστηmicroαΌπως το Σύνταγmicroα του 1844 έτσι και το Σύνταγmicroα του 1864 δεν επέβαλε τη λει-τουργία κοινοβουλευτικού συστήmicroατος καθώς στις διατάξεις του δεν προέβλεπε την πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης ούτε την εξάρτησή της από την εmicroπιστοσύνη της Βουλής Σε αντίθεση microε το προηγούmicroενο σύνταγmicroα που φαινόταν να αποκλείει microια τέτοια εκδοχή πολιτεύmicroατος το Σύνταγmicroα του 1864 κάθε άλλο παρά αντίθετο microε την εκδοχή αυτή ήταν Η εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος αποτελούσε τη λογική ολοκλήρωση του πολιτεύmicroατος που καθιέρωνε το σύνταγmicroα

Η εκ νέου κατάργηση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας Μετά την πρώτη κατάργησή του από το Σύνταγmicroα του 1844 το Συmicroβούλιο της Επι-κρατείας επανήλθε στο Σύνταγmicroα του 1864 Σε αυτό microάλιστα αφιερώθηκαν οι αρκετά αναλυτικές διατάξεις των άρθρων 83-86 Βέβαια επρόκειτο για έναν θεσmicroό αρκετά διαφορετικό από τον οmicroώνυmicroο που είχε ιδρύσει η αντιβασιλεία Αυτή τη φορά προ-βλέφθηκε αποκλειστικά ως συmicroβουλευτικό σώmicroα laquoπρος παρασκευήν και βάσανον των

Ο κανονισmicroός της Βουλής που ψηφίστηκε το 1865 και τροποποιήθηκε αρκετές φορές έκτοτε περιλαmicroβάνει διατάξεις σχετικά microε τον έλεγχο των διαφορών σχετικά microε την εκλογή των βουλευτών τη συγκρότηση προεδρείου τη διαδικασία των συνεδριάσεων και των συζητήσεων τη διαδικασία κατάθεσης και συζήτησης προτάσεων νόmicroου τη λειτουργία των κοινοβουλευτικών επιτροπών τους κανόνες ψηφοφορίας την τήρηση πρακτικών την αντιπροσώπευση της Βουλής κά

Η κατάργηση της Γερουσίας καθιστά τη Βουλή τον microοναδικό

πληρέστερα το δικαίωmicroα της Βουλής να κατηγορεί τους υπουργούς ενώπιον ειδικού δικαστηρίου ndashκαι όχι όπως πριν ενώπιον της Γερουσίαςndash σύmicroφωνα microε τον νόmicroο περί ευθύνης υπουργών Κυρίως όmicroως θεσπίζεται για πρώτη φορά το δικαίωmicroα της Βουλής να συγκροτεί laquoεξεταστικές των πραγmicroάτων επιτροπέςraquo για να ελέγχει τους υπουργούς Βέβαια οι ρυθmicroίσεις αυτές από microόνες τους ndashεκτός δηλαδή των πλαισίων του κοινοβουλευτικού συστήmicroατοςndash δεν αρκούν για να επιφέρουν microια ουσιαστική microε-τατόπιση της εξουσίας από τον βασιλιά προς τη Βουλή Θέτουν ωστόσο το αναγκαίο θεσmicroικό πλαίσιο ώστε να microπορέσει στη συνέχεια να καθιερωθεί το κοινοβουλευτικό σύστηmicroαΌπως το Σύνταγmicroα του 1844 έτσι και το Σύνταγmicroα του 1864 δεν επέβαλε τη λει-τουργία κοινοβουλευτικού συστήmicroατος καθώς στις διατάξεις του δεν προέβλεπε την πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης ούτε την εξάρτησή της από την εmicroπιστοσύνη της Βουλής Σε αντίθεση microε το προηγούmicroενο σύνταγmicroα που φαινόταν να αποκλείει microια τέτοια εκδοχή πολιτεύmicroατος το Σύνταγmicroα του 1864 κάθε άλλο παρά αντίθετο microε την εκδοχή αυτή ήταν Η εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος αποτελούσε τη λογική ολοκλήρωση του πολιτεύmicroατος που καθιέρωνε το σύνταγmicroα

Η εκ νέου κατάργηση του Συmicroβουλίου της Επικρατείας Μετά την πρώτη κατάργησή του από το Σύνταγmicroα του 1844 το Συmicroβούλιο της Επι-κρατείας επανήλθε στο Σύνταγmicroα του 1864 Σε αυτό microάλιστα αφιερώθηκαν οι αρκετά αναλυτικές διατάξεις των άρθρων 83-86 Βέβαια επρόκειτο για έναν θεσmicroό αρκετά διαφορετικό από τον οmicroώνυmicroο που είχε ιδρύσει η αντιβασιλεία Αυτή τη φορά προ-βλέφθηκε αποκλειστικά ως συmicroβουλευτικό σώmicroα laquoπρος παρασκευήν και βάσανον των

Ο κανονισmicroός της Βουλής που ψηφίστηκε το 1865 και τροποποιήθηκε αρκετές φορές έκτοτε περιλαmicroβάνει διατάξεις σχετικά microε τον έλεγχο των διαφορών σχετικά microε την εκλογή των βουλευτών τη συγκρότηση προεδρείου τη διαδικασία των συνεδριάσεων και των συζητήσεων τη διαδικασία κατάθεσης και συζήτησης προτάσεων νόmicroου τη λειτουργία των κοινοβουλευτικών επιτροπών τους κανόνες ψηφοφορίας την τήρηση πρακτικών την αντιπροσώπευση της Βουλής κά

Η κατάργηση της Γερουσίας καθιστά τη Βουλή τον microοναδικό

νοmicroοσχεδίωνraquo Συγκεκριmicroένα ως αποστολή του Συmicroβουλίου της Επικρατείας ορίστηκε η διατύπωση γνώmicroης επί όλων των νοmicroοσχεδίων ή προτάσεων νόmicroου που ψηφίζο-νται στη Βουλή επί της αρχής και προτού αυτά ψηφιστούν κατrsquo άρθρον Ωστόσο η προδιάθεση προς το όργανο αυτό που στη microνήmicroη του λαού είχε συνδεθεί microε την απολυταρχία ήταν microάλλον αρνητική Η επαναφορά του στο σύνταγmicroα συντελέστηκε ύστερα από πολλή συζήτηση στην Εθνική Συνέλευση και έγινε αποδεκτή microε πολύ microικρή πλειοψηφία Ως παραχώρηση προς την ισχυρή microειοψηφία που αντιδρούσε στην εγκαθίδρυση ενός σώmicroατος που θεωρούσε αριστοκρατικό η συνέλευση δέχτηκε κατrsquo εξαίρεση τη δυνατότητα αναθε-ώρησης των σχετικών διατάξεων του συντάγmicroατοςΠράγmicroατι το όργανο αυτό δεν έmicroελλε να ασκήσει τις αρmicroοδιότητές του Έναν χρόνο microετά τη θέση του συντάγmicroατος σε ισχύ ενεργοποιήθηκε η ρήτρα αναθεώρησης και microε τον νόmicroο ΡΙΒrsquo25111865 καταργήθηκαν οι περί Συmicroβουλίου της Επικρατείας δια-τάξεις Είναι η πρώτη φορά που τροποποιείται το σύνταγmicroα microε κατάργηση διατάξεών του Βέβαια δεν κινήθηκε η τακτική αναθεωρητική διαδικασία του άρθρου 107 αλλά απλώς έγινε χρήση microιας εξαιρετικής πρόβλεψης του συντάγmicroατος για αναθεώρηση ενός πολύ συγκεκριmicroένου κοmicromicroατιού της συνταγmicroατικής ύλης Δεν παύει παρrsquo όλα αυτά να πρόκειται για microια τυπική microεταβολή του συνταγmicroατικού κειmicroένου η οποία microάλιστα έγινε microε τήρηση της προβλεπόmicroενης συνταγmicroατικής διαδι-κασίας και όχι microε συνταγmicroατική εκτροπή

Εξεταστικές των πραγmicroάτων επιτροπές

Εξεταστικές των πραγmicroάτων επιτροπές συγκρότησε η Βουλή στις ακόλουθες περι-πτώσεις οι οποίες καταγράφονται από τον Γ Δυοβουνιώτη α) τον Φεβρουάριο του 1882 ύστερα από πρόταση του πρωθυπουργού Αλ Κουmicroουνδούρου για να εξεταστεί υπόθεση του ελλείmicromicroατος του Ταmicroείου Θηβών β) τον Απρίλιο του 1882 έπειτα από πρόταση του βουλευτή Ηλ Παλαmicroίδη προς εξέταση της microεταβίβασης του κτήmicroατος Αδαmicroών γ) το 1885 ύστερα από πρόταση των βουλευτών Κ Μαυροmicroιχάλη και Δ Λυmicroπερόπουλου για να εξεταστεί η διαχείριση των έργων οδοποιίας καθώς και το

δάνειο των 170 εκατοmicromicroυρίων δ) το 1891 συγκροτήθηκε επιτροπή για να ελέγξει τις πράξεις του Χ Τρικούπη ως υπουργού των Στρατιωτικών Καmicroία από τις επιτροπές αυτές δεν κατέληξε στην άσκηση ποινικών διώξεων κατά υπουργών Μόνο στην τελευταία περίπτωση αποφασίστηκε η παραποmicroπή του Χ Τρι-κούπη σε δίκη η οποία ωστόσο δεν πραγmicroατοποιήθηκε ποτέ

Ποινική ευθύνη των υπουργών

Σύmicroφωνα microε το σύνταγmicroα (άρθρα 80ndash81) η Βουλή microπορεί να κατηγορεί τους υπουρ-γούς ενώπιον ειδικού δικαστηρίου που συγκροτείται από τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου και από δώδεκα δικαστές που κληρώνονται microεταξύ του συνόλου των αρεοπαγι-τών και εφετών Τη διαδικασία και τις ποινές ορίζει ειδικός νόmicroος περί ευθύνης υπουρ-γών Μέχρι την έκδοση του νόmicroου αυτού οι υπουργοί microπορούν να κατηγορούνται και να δικάζονται για εγκλήmicroατα εσχάτης προδοσίας κατάχρησης δηmicroόσιας περιουσίας παράνοmicroης είσπραξης και γενικά για κάθε παραβίαση του συντάγmicroατος και των νόmicroων στην οποία προβαίνουν κατά την άσκηση των καθηκόντων τουςΟ νόmicroος ΦΠΣΤrsquo laquoπερί ευθύνης των υπουργώνraquo ψηφίστηκε στις 23121876 και δηmicroοσι-εύθηκε στην laquoΕφηmicroερίδα της Κυβερνήσεωςraquo στις 2321877 Πολύ σύντοmicroα τροποποιήθηκε microε τον νόmicroο ΧΕrsquo laquoπερί microεταρρυθίσεως των διατάξεων του περί ευθύνης των υπουργών νόmicroουraquo που δηmicroοσιεύθηκε στις 1131877 Πριν από την έκδοση του νόmicroου περί ευθύνης υπουργών είχαν εισαχθεί σε δίκη ευθέως βάσει του συντάγmicroατος οι εξής υπουργοί α) οι Ι Βαλασσόπουλος υπουργός Εκκλη-σιαστικών και Δηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και ο Β Νικολόπουλος υπουργός Δικαιοσύνης κατηγορούmicroενοι laquoεπί σιmicroωνίαraquo Τον Μάρτιο του 1876 ο Βαλασσόπουλος καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους και στέρηση της ικανότητάς του να κατέχει δηmicroόσιες θέσεις για τρία έτη ενώ ο Νικολόπουλος καταδικάστηκε σε φυλάκιση δέκα microηνών β) όλοι οι υπουργοί της κυβέρνησης Δ Βούλγαρη κατηγορήθηκαν για εκλογικές παραβάσεις αλλά απαλλάχθηκαν λόγω ακύρωσης του κατηγορητηρίου τον Σεπτέmicroβριο του 1876

Η ενίσχυση του φιλελεύθερου χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύmicroατος ενισχύεται καθώς το Σύνταγmicroα του 1864 κατοχυρώνει πληρέστερα και αποτελεσmicroατικότερα τις ατοmicroικές ελευθερίες Το Σύνταγmicroα του 1844 περιλάmicroβανε βέβαια έναν σχετικά πλήρη κατάλογο ατοmicroικών ελευθεριών Ωστόσο στην πράξη η προστασία τους παρουσίαζε σοβαρά ελλείmicromicroατα Με το Σύνταγmicroα του 1864 αφενός συmicroπληρώνεται ο κατάλογος microε νέα δικαιώmicroατα και αφετέρου προβλέπονται ορισmicroένες διαδικαστικού κυρίως χαρακτήρα εγγυήσεις που καθιστούν αποτελεσmicroατικότερη την άσκησή τους Οι περισσότερες microάλιστα από αυτές τις προσθήκες και βελτιώσεις συνδέονται microε τη δηmicroοκρατική αρχή και κατά τούτο επιτυγχάνεται η σύζευξη του φιλελεύθερου microε τον δηmicroοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύmicroατοςΗ σηmicroαντικότερη ωστόσο εξέλιξη στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών επέρ-χεται περί τα τέλη του αιώνα microε την καθιέρωση του ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων από τα δικαστήρια Η δυνατότητα δικαστικής προστασίας των πολιτών απέναντι σε αυθαιρεσίες της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας συmicroβάλλει στην εδραίωση του κράτους δικαίου στην Ελλάδα

Πληρέστερη κατοχύρωση των ατοmicroικών ελευθεριών στο σύνταγmicroα Οι κυριότερες βελτιώσεις που επιφέρει το Σύνταγmicroα του 1864 στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών είναι οι εξής α) Κατοχυρώνονται τα δύο βασικά δικαιώmicroατα συλλογικής δράσης η ελευθερία της συνάθροισης ndashlaquoελευθερία του συνέρχεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα διοργάνωσης και συmicromicroετοχής σε συγκεντρώσεις και άλλες δηmicroόσιες εκδηλώσεις και η ελευθερία της συνένωσης ndashlaquoελευθερία του συνεταιρίζεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα σύστασης ενώ-σεων και σωmicroατείων Με τα δικαιώmicroατα αυτά διευρύνεται η συmicromicroετοχή του λαού στις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες Ειδικότερα αποκτά συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των κοmicromicroάτων και λοιπών πολιτικών ενώσεων εξέλιξη ζωτικής σηmicroασίας για τη λειτουργία του δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Και περαιτέρω ndashκάτι το οποίο διευκρινίστηκε microε την αναθεώρηση του 1911ndash βρίσκει συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των

Απόσπασmicroα του Συντάγmicroατος του 1844 στο άρθρο 102 του

δάνειο των 170 εκατοmicromicroυρίων δ) το 1891 συγκροτήθηκε επιτροπή για να ελέγξει τις πράξεις του Χ Τρικούπη ως υπουργού των Στρατιωτικών Καmicroία από τις επιτροπές αυτές δεν κατέληξε στην άσκηση ποινικών διώξεων κατά υπουργών Μόνο στην τελευταία περίπτωση αποφασίστηκε η παραποmicroπή του Χ Τρι-κούπη σε δίκη η οποία ωστόσο δεν πραγmicroατοποιήθηκε ποτέ

Ποινική ευθύνη των υπουργών

Σύmicroφωνα microε το σύνταγmicroα (άρθρα 80ndash81) η Βουλή microπορεί να κατηγορεί τους υπουρ-γούς ενώπιον ειδικού δικαστηρίου που συγκροτείται από τον πρόεδρο του Αρείου Πάγου και από δώδεκα δικαστές που κληρώνονται microεταξύ του συνόλου των αρεοπαγι-τών και εφετών Τη διαδικασία και τις ποινές ορίζει ειδικός νόmicroος περί ευθύνης υπουρ-γών Μέχρι την έκδοση του νόmicroου αυτού οι υπουργοί microπορούν να κατηγορούνται και να δικάζονται για εγκλήmicroατα εσχάτης προδοσίας κατάχρησης δηmicroόσιας περιουσίας παράνοmicroης είσπραξης και γενικά για κάθε παραβίαση του συντάγmicroατος και των νόmicroων στην οποία προβαίνουν κατά την άσκηση των καθηκόντων τουςΟ νόmicroος ΦΠΣΤrsquo laquoπερί ευθύνης των υπουργώνraquo ψηφίστηκε στις 23121876 και δηmicroοσι-εύθηκε στην laquoΕφηmicroερίδα της Κυβερνήσεωςraquo στις 2321877 Πολύ σύντοmicroα τροποποιήθηκε microε τον νόmicroο ΧΕrsquo laquoπερί microεταρρυθίσεως των διατάξεων του περί ευθύνης των υπουργών νόmicroουraquo που δηmicroοσιεύθηκε στις 1131877 Πριν από την έκδοση του νόmicroου περί ευθύνης υπουργών είχαν εισαχθεί σε δίκη ευθέως βάσει του συντάγmicroατος οι εξής υπουργοί α) οι Ι Βαλασσόπουλος υπουργός Εκκλη-σιαστικών και Δηmicroοσίας Εκπαιδεύσεως και ο Β Νικολόπουλος υπουργός Δικαιοσύνης κατηγορούmicroενοι laquoεπί σιmicroωνίαraquo Τον Μάρτιο του 1876 ο Βαλασσόπουλος καταδικάστηκε σε φυλάκιση ενός έτους και στέρηση της ικανότητάς του να κατέχει δηmicroόσιες θέσεις για τρία έτη ενώ ο Νικολόπουλος καταδικάστηκε σε φυλάκιση δέκα microηνών β) όλοι οι υπουργοί της κυβέρνησης Δ Βούλγαρη κατηγορήθηκαν για εκλογικές παραβάσεις αλλά απαλλάχθηκαν λόγω ακύρωσης του κατηγορητηρίου τον Σεπτέmicroβριο του 1876

Η ενίσχυση του φιλελεύθερου χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύmicroατος ενισχύεται καθώς το Σύνταγmicroα του 1864 κατοχυρώνει πληρέστερα και αποτελεσmicroατικότερα τις ατοmicroικές ελευθερίες Το Σύνταγmicroα του 1844 περιλάmicroβανε βέβαια έναν σχετικά πλήρη κατάλογο ατοmicroικών ελευθεριών Ωστόσο στην πράξη η προστασία τους παρουσίαζε σοβαρά ελλείmicromicroατα Με το Σύνταγmicroα του 1864 αφενός συmicroπληρώνεται ο κατάλογος microε νέα δικαιώmicroατα και αφετέρου προβλέπονται ορισmicroένες διαδικαστικού κυρίως χαρακτήρα εγγυήσεις που καθιστούν αποτελεσmicroατικότερη την άσκησή τους Οι περισσότερες microάλιστα από αυτές τις προσθήκες και βελτιώσεις συνδέονται microε τη δηmicroοκρατική αρχή και κατά τούτο επιτυγχάνεται η σύζευξη του φιλελεύθερου microε τον δηmicroοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύmicroατοςΗ σηmicroαντικότερη ωστόσο εξέλιξη στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών επέρ-χεται περί τα τέλη του αιώνα microε την καθιέρωση του ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων από τα δικαστήρια Η δυνατότητα δικαστικής προστασίας των πολιτών απέναντι σε αυθαιρεσίες της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας συmicroβάλλει στην εδραίωση του κράτους δικαίου στην Ελλάδα

Πληρέστερη κατοχύρωση των ατοmicroικών ελευθεριών στο σύνταγmicroα Οι κυριότερες βελτιώσεις που επιφέρει το Σύνταγmicroα του 1864 στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών είναι οι εξής α) Κατοχυρώνονται τα δύο βασικά δικαιώmicroατα συλλογικής δράσης η ελευθερία της συνάθροισης ndashlaquoελευθερία του συνέρχεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα διοργάνωσης και συmicromicroετοχής σε συγκεντρώσεις και άλλες δηmicroόσιες εκδηλώσεις και η ελευθερία της συνένωσης ndashlaquoελευθερία του συνεταιρίζεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα σύστασης ενώ-σεων και σωmicroατείων Με τα δικαιώmicroατα αυτά διευρύνεται η συmicromicroετοχή του λαού στις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες Ειδικότερα αποκτά συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των κοmicromicroάτων και λοιπών πολιτικών ενώσεων εξέλιξη ζωτικής σηmicroασίας για τη λειτουργία του δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Και περαιτέρω ndashκάτι το οποίο διευκρινίστηκε microε την αναθεώρηση του 1911ndash βρίσκει συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των

Απόσπασmicroα του Συντάγmicroατος του 1844 στο άρθρο 102 του

Η ενίσχυση του φιλελεύθερου χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του πολιτεύmicroατος ενισχύεται καθώς το Σύνταγmicroα του 1864 κατοχυρώνει πληρέστερα και αποτελεσmicroατικότερα τις ατοmicroικές ελευθερίες Το Σύνταγmicroα του 1844 περιλάmicroβανε βέβαια έναν σχετικά πλήρη κατάλογο ατοmicroικών ελευθεριών Ωστόσο στην πράξη η προστασία τους παρουσίαζε σοβαρά ελλείmicromicroατα Με το Σύνταγmicroα του 1864 αφενός συmicroπληρώνεται ο κατάλογος microε νέα δικαιώmicroατα και αφετέρου προβλέπονται ορισmicroένες διαδικαστικού κυρίως χαρακτήρα εγγυήσεις που καθιστούν αποτελεσmicroατικότερη την άσκησή τους Οι περισσότερες microάλιστα από αυτές τις προσθήκες και βελτιώσεις συνδέονται microε τη δηmicroοκρατική αρχή και κατά τούτο επιτυγχάνεται η σύζευξη του φιλελεύθερου microε τον δηmicroοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύmicroατοςΗ σηmicroαντικότερη ωστόσο εξέλιξη στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών επέρ-χεται περί τα τέλη του αιώνα microε την καθιέρωση του ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων από τα δικαστήρια Η δυνατότητα δικαστικής προστασίας των πολιτών απέναντι σε αυθαιρεσίες της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας συmicroβάλλει στην εδραίωση του κράτους δικαίου στην Ελλάδα

Πληρέστερη κατοχύρωση των ατοmicroικών ελευθεριών στο σύνταγmicroα Οι κυριότερες βελτιώσεις που επιφέρει το Σύνταγmicroα του 1864 στην προστασία των ατοmicroικών ελευθεριών είναι οι εξής α) Κατοχυρώνονται τα δύο βασικά δικαιώmicroατα συλλογικής δράσης η ελευθερία της συνάθροισης ndashlaquoελευθερία του συνέρχεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα διοργάνωσης και συmicromicroετοχής σε συγκεντρώσεις και άλλες δηmicroόσιες εκδηλώσεις και η ελευθερία της συνένωσης ndashlaquoελευθερία του συνεταιρίζεσθαιraquondash δηλαδή το δικαίωmicroα σύστασης ενώ-σεων και σωmicroατείων Με τα δικαιώmicroατα αυτά διευρύνεται η συmicromicroετοχή του λαού στις αντιπροσωπευτικές διαδικασίες Ειδικότερα αποκτά συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των κοmicromicroάτων και λοιπών πολιτικών ενώσεων εξέλιξη ζωτικής σηmicroασίας για τη λειτουργία του δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroατος Και περαιτέρω ndashκάτι το οποίο διευκρινίστηκε microε την αναθεώρηση του 1911ndash βρίσκει συνταγmicroατικό έρεισmicroα η ίδρυση και η λειτουργία των

Απόσπασmicroα του Συντάγmicroατος του 1844 στο άρθρο 102 του

επαγγελmicroατικών ενώσεων και εργατικών σωmicroατείων παρέχοντας τη δυνατότητα στις εργαζόmicroενες τάξεις να διεκδικούν καλύτερες συνθήκες εργασίας και διαβίωσηςΣτην πράξη τα νεοπαγή αυτά δικαιώmicroατα αντιmicroετωπίστηκαν microε πολλή επιφύλαξη ndashαν όχι εχθρότηταndash από τους κρατούντες Οι ισχύοντες νόmicroοι έθεταν σοβαρούς πε-ριορισmicroούς στη συλλογική δράση ιδίως των εργαζοmicroένων Εξάλλου δεν έλειψαν και περιπτώσεις βίαιης καταστολής των εργατικών δικαιωmicroάτων όπως στην περίπτωση των Λαυρεωτικών Στο κλίmicroα αυτό η ίδρυση των πρώτων εργατικών και σοσιαλιστικών συλλόγων βρήκε περιορισmicroένη microόνο απήχησηβ) Προστατεύεται πληρέστερα η ελευθερία του Τύπου Η κατοχύρωσή της στο Σύ-νταγmicroα του 1844 υπήρξε ατελής καθότι απαγόρευε microεν τη λογοκρισία όχι όmicroως και την κατάσχεση Στο Σύνταγmicroα του 1864 (άρθρο 14) οι εγγυήσεις υπέρ του Τύπου διευρύνονται απαγορεύεται η λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό microέτρο καθώς επίσης και η κατάσχεση των εφηmicroερίδων και άλλων εντύπων Κατrsquo εξαίρεση η κατά-σχεση είναι επιτρεπτή microόνο στις περιπτώσεις προσβολής της χριστιανικής θρησκείας και του προσώπου του βασιλιά και microόνο microετά τη δηmicroοσίευση Η επιβολή κατάσχεσης συνοδεύεται πάντως από ορισmicroένες διαδικαστικού χαρακτήρα εγγυήσεις απόφαση εισαγγελέα βούλευmicroα δικαστικού συmicroβουλίου για τη διατήρηση ή άρση της κατάσχε-σης δυνατότητα ανακοπής κατά του βουλεύmicroατος γ) Καταργείται η απάνθρωπη ποινή του πολιτικού θανάτου δ) Τα πολιτικά εγκλήmicroατα υπάγονται σε επιεικέστερο σε σχέση microε τα κοινά εγκλή-microατα καθεστώς περιορίζονται τα ανώτατα χρονικά όρια προφυλάκισης (microέχρι τρεις microήνες) παρέχεται η δυνατότητα πρόωρης απόλυσης του προφυλακισmicroένου microε από-φαση δικαστικού συmicroβουλίου ενώ για τα αmicroιγώς πολιτικά εγκλήmicroατα καταργείται η θανατική ποινήε) Προστατεύεται πληρέστερα σε σχέση microε το Σύνταγmicroα του 1844 η προσωπική ασφάλεια καθώς στη σχετική συνταγmicroατική διάταξη (άρθρο 5) εισάγονται ορισmicroέ-νες εγγυήσεις διαδικαστικού βασικά χαρακτήρα άmicroεση προσαγωγή του συλληφθέντος στον ανακριτή ανώτατα χρονικά όρια κράτησης Ορίζεται microάλιστα ότι οι υπάλληλοι (δεσmicroοφύλακες κλπ) που παραβαίνουν τις σχετικές διατάξεις και κρατούν τον συλ-ληφθέντα πέρα από τα επιτρεπτά όρια θα θεωρείται ότι διαπράττουν το έγκληmicroα της παράνοmicroης κατακράτησης και θα τιmicroωρούνται

Γελοιογραφική αποτύπωση του δικαιώmicroατος του laquoσυνέρχεσθαιraquo

Το δικαίωmicroα του συνεταιρίζεσθαι στην ελληνική επιστήmicroη του συνταγmicroατικού δικαίου

laquoΗ ελληνική επιστήmicroη του συνταγmicroατικού δικαίου θεωρούσε ανέκαθεν την ελευθερία του συνεταιρισmicroού ως την πιο στοιχειώδη εκδήλωση κοινωνικότητας του ανθρώπου ως το δικαίωmicroα που επιβεβαιώνει και επικυρώνει την κοινωνική του διάσταση Ο Ν Ι Σαρίπολος στην laquoΠραγmicroατεία του περί του Συνταγmicroατικού Δικαίουraquo θεωρεί laquoτην ελευθερίαν του συνεταιρίζεσθαι ως συmicroφυή εις την ανθρώπινον φύσινraquo καθrsquo ότι ο άνθρωπος laquoον φύσει κοινωνικόν λογικόν microάλλον παρά φυσικόν χρήζει της από των οmicroοίων βοηθείας και αντιλήψεωςraquo έχει δε έmicroφυτον laquoτην ορmicroήν προς το φιλείν την προς τον όmicroοιον οmicroιλίανraquo Επικαλούmicroενος microάλιστα τη γνώmicroη του Αριστοτέλη (hellip) καταλήγει ότι είναι laquoφυσικόν τοις ανθρώποις το είναι συνηνωmicroένους φυσικόν δε και το κατά microερικωτέρας οmicroάδας συνεταιρίζεσθαιraquo (hellip) Η αυθόρmicroητη αυτή εκδήλωση της κοινωνικότητας του ανθρώπου δεν κατοχυρώ-θηκε ωστόσο νοmicroικά παρά microόνο στους νεότερους χρόνους στα τέλη του 19ου αιώνα όταν το Δίκαιο laquoήλθε να προσδώση εις την ελευθερίαν ταύτην ωρισmicroένον τύπον και σχήmicroαraquo (Αλεξ Σβώλος) Πράγmicroατι τότε microόνο η ελευθερία του συνεταιρισmicroού ανα-γνωρίστηκε ως δικαίωmicroα όταν microε τους αγώνες και την πολιτική άνοδο των microαζών από laquoφυσικόraquo έγινε δικαίωmicroα νοmicroικά κατοχυρωmicroένο δικαίωmicroα του microέλους της πολιτικά οργανωmicroένης κοινωνίας Ακόmicroη και ο Ν Ι Σαρίπολος οmicroολογεί ότι το δικαίωmicroα του συνεταιρισmicroού laquoκατάκτησις νέα της ελευθερίας εστί ως κατά πρώτον εν τω Συντάγmicroατι του 1864 οmicroολογηθένraquo Έως τότε η ίδρυση πολιτικών και επαγγελmicroατικών οργανώσεων απαγορευόταν ή η σύστασή τους εξαρτιόταν από άδεια της αρχής Ο ισχύων τότε Ποινικός Νόmicroος στο άρθρα 212 απαγόρευε τη σύσταση χωρίς την άδεια της κυβέρνησης ενώσεων δύο ή περισσοτέρων προσώπων για οποιοδήποτε σκοπό εκτός από επιστηmicroονικό ή φιλανθρωπικό Οι παραβάτες τιmicroωρούνταν microε ποινές φυλάκι-σης Το 1864 ο συνταγmicroατικός νοmicroοθέτης έθεσε υπό την προστασία του συντάγmicroατος (άρθρο 11) ιδίως τους συνεταιρισmicroούς που επεδίωκαν σκοπούς πολιτικούς καθώς και τις φιλανθρωπικές και θρησκευτικές ενώσεις Κατά την αναθεώρηση του 1911 η συνταγmicroατική προστασία της ελευθερίας του συνε-ταιρισmicroού επεκτάθηκε και στα επαγγελmicroατικά σωmicroατεία microετά από σχετική δήλωση ότι

στ) Ορίζεται (άρθρο 20) ότι laquoτο απόρρητο των επιστολών είναι απολύτως απαραβί-αστοraquo ndash ενώ το Σύνταγmicroα του 1844 όριζε απλώς ότι laquoείναι απαραβίαστοraquo Με αυτή τη ndashσυmicroβολικής κυρίως σηmicroασίαςndash επίταση της διατύπωσης της διάταξης εκφράζεται η αντίδραση της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης στις σοβαρές παραβιάσεις του δικαιώmicroατος αυτού από την οθωνική εξουσία ζ) Προστίθεται στο άρθρο 3 διάταξη στην οποία ορίζεται ότι σε Έλληνες πολίτες laquoδεν απονέmicroονται ούτε αναγνωρίζονται τίτλοι ευγένειας ή διάκρισηςraquo Η διάταξη αυτή που απηχεί τις δηmicroοκρατικές αντιλήψεις των microελών της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης επαναλαmicroβάνεται έκτοτε σε όλα τα ελληνικά συντάγmicroαταη) Κατοχυρώνεται πληρέστερα η θρησκευτική ελευθερία χωρίς ωστόσο να απαλεί-φεται η ρήτρα της απαγόρευσης του προσηλυτισmicroού κατά της επικρατούσας θρη-σκείας και βέβαια χωρίς να αίρεται η σχέση έντασης που δηmicroιουργείται από την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως επικρατούσας θρησκείας Πάντως εξισώ-νεται το καθεστώς των λειτουργών των λοιπών αναγνωρισmicroένων θρησκειών microε αυτό των λειτουργών της επικρατούσας θρησκείας ενώ καθιερώνεται και η ορκοδοσία των αλλόθρησκων βουλευτών κατά τον τύπο της θρησκείας τους Με τις ρυθmicroίσεις αυτές διευκολύνονται τα microέλη άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων στην άσκηση της θρησκευ-τικής τους ελευθερίας

ο όρος laquoσυνεταιρίζεσθαι περιλαmicroβάνει ου microόνον τους πολιτικούς συλλόγους αλλά και τα κοινωνικούς σκοπούς επιδιώκοντα σωmicroατεία και πάσαν εν γένει ένωσιν πλειόνων προς οιονδήποτε θεmicroιτόν σκοπόνraquo Μετά την ερmicroηνευτική αυτή δήλωση το άρθρο 11 κάλυπτε πλέον όλο το φάσmicroα των οργανώσεων δηλαδή και τις συνδικαλιστικές και τις πολιτικές οργανώσεις Η σηmicroασία της συνταγmicroατικής κάλυψης των πολιτικών συνεται-ρισmicroών είναι προφανής αν σκεφθεί κανείς ότι στο Σύνταγmicroα του 186419111952 δεν υπήρχε άλλο συνταγmicroατικό έρεισmicroα για τη δράση των πολιτικών κοmicromicroάτωνraquo Αντώνης Μανιτάκης laquoΤο υποκείmicroενο των συνταγmicroατικών δικαιωmicroάτων κατά το άρθρο 25 παρ 1 του Συντάγmicroατοςraquo 1981 σ 235ndash237

Η καθιέρωση του δικαστικού ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νό-microωνΜέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα δικαστήρια αρνούνταν να προβούν σε δικαστικό έλεγχο της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο συνιστά ανεπί-τρεπτη παρέmicroβαση της δικαστικής στη νοmicroοθετική εξουσία Ο δικαστής περιοριζόταν να εξετάσει αν ένας νόmicroος φέρει τα τυπικά γνωρίσmicroατα που απαιτεί το σύνταγmicroα για τους νόmicroους αλλά δεν εξέταζε το περιεχόmicroενό του Τη θέση αυτή που πρωτοδια-τύπωσε ο Άρειος Πάγος το 1847 microε την απόφαση 1981847 επαναλάmicroβαναν έκτοτε τακτικά τα δικαστήρια Στην απόφαση 2541883 για παράδειγmicroα ο Άρειος Πάγος τόνιζε ότιlaquoεφrsquo όσον ο νόmicroος φέρει πάντα τα εξωτερικά γνωρίσmicroατα ήτοι ότι εν αυτώ λέγεται ότι εψηφίσθη υπό της Βουλής εκυρώθη υπό του Βασιλέως και εδηmicroοσιεύθη δια της εφηmicroερίδος της Κυβερνήσεως δεν δικαιούνται τα δικαστήρια να εξετάσωσιν αν κατά την κατάρτισιν αυτού ετηρήθησαν αι εσωτερικαί διατυπώσεις ήτοι εάν εψηφίσθη σύmicroφωνα microε τα εν τω Συντάγmicroατι ως προς τούτο διαγραφόmicroεναraquo

Οι πρώτοι νεκροί διαδηλωτές

Στις 15 Ιανουαρίου 1878 διαδηλώνουν 5000 άτοmicroα στα Προπύλαια στην πλατεία Ελευθερίας microπροστά στο σπίτι του Κουmicroουνδούρου laquoΟ λαός διετάχθη να διαλυθεί (hellip) Οι αξιωmicroατικοί διέταξαν εκφόβισινhellip Στρατιώται επυροβόλησανhellip Τινές πολίτες δια πιστολίων αντεπυροβόλησανhellip Αίφνης φωνή ηκού-σθη ldquoΣε κρέας τώραrdquo Τρεις πολίται έπεσανhellip Τρεις χωροφύλακες πληγώθησανhellip Οι πυροβολισmicroοί συνεχί-σθησανhellip Επί κάρρων εφέροντο οι φονευθέντες και πληγωθέντες και το πλήθος διε-σκορπίζετοhellip Έγιναν και συλλήψεις Ο υπουργός στρατιωτικών Πετmicroεζάς απαγόρευσε τας συγκεντρώσεις Έγινε και συζήτηση στη Βουλή όπου microε microεγάλη πλειοψηφία εγκρί-θηκαν τα κυβερνητικά microέτραraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 1611878

Παρόmicroοια microε την απόφαση 18501896 το Εφετείο Αθηνών αρνήθηκε να κρίνει τη συνταγmicroατικότητα ενός νόmicroου ο οποίος ανέτρεπε ιδιοκτησιακά δικαιώmicroατα ενός ιδι-ώτη επισηmicroαίνοντας ότι laquoΟ δικαστής δεν επικρίνει αλλά εφαρmicroόζει τον νόmicroον εποmicroένως έστιν αρmicroόδιος να εξετάσει microόνον εάν η νοmicroοθετική πράξις φέρει τους παρά του συντάγmicroατος αναγρα-φόmicroενους τύπουςhellip ουχί δε και να εξελέγξη τας τοιαύτας νοmicroοθετικάς αποφάσεις ως προς το περιεχόmicroενον αυτών διότι τότε η δικαστική εξουσίαhellip θα καθίστατο ανωτέρα της νοmicroοθετικήςraquoΗ στάση αυτή των δικαστηρίων σήmicroαινε ότι ο πολίτης δεν microπορούσε να προστατευτεί απέναντι σε νοmicroοθετικές πράξεις αντίθετες προς το σύνταγmicroα και ιδίως απέναντι σε νόmicroους που προσβάλλουν τις ατοmicroικές ελευθερίες Βέβαια θεωρητικά ο νοmicroο-θέτης ήταν εκπρόσωπος του έθνους και εκφραστής του laquoκοινού καλούraquo και ως εκ τούτου επικρατούσε η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πράττει σε βάρος των δικαιωmicroάτων των πολιτών Καθώς όmicroως γινόταν αντιληπτό ότι σε ένα δηmicroοκρα-τικό πολίτευmicroα το laquoκοινό καλόraquo δεν προσδιορίζεται από το ενιαίο και υπερβατικό έθνος αλλά από τον συγκεκριmicroένο λαό και ότι η γενική βούληση σχηmicroατίζεται microέσα από τις συγκρούσεις των επιmicroέρους κοινωνικών και ταξικών συmicroφερόντων άρχισε να συνειδητοποιείται και η ανάγκη προστασίας των ατοmicroικών ελευθεριών απέναντι στη συγκυριακή βούληση της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας Άλλωστε ο παραmicroερισmicroός ενός νόmicroου υπέρ του συντάγmicroατος δεν θα έπρεπε να θε-ωρείται ως προσβολή της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας ndashmicroε τη δικαιολογία ότι ο δη-

Το Σύνταγmicroα του 1864 απαγό-ρευε τη λογοκρισία και εξασφά-

Οι Σ και Θ είχαν προφυλακιστεί για να δικαστούν ως ληστές Τα στοιχεία βάσει των οποίων παραπέmicroφθηκαν σε δίκη προέρχονταν από microια επιστολή που έχει βρεθεί στο πτώmicroα του ληστή Κ και απευθυνόταν σrsquo αυτούς Ο Άρειος Πάγος σε microια πρωτοποριακή απόφασή του (την 891871) έκρινε ότι laquoη επιστολή αυτή δεν ηδύνατο να ληφθή υπrsquo όψιν διότι το άρθρο 20 του Συντάγmicroατος διαλαmicroβάνει επί λέξεσιν ότι το απόρρητον των επιστολών είναι απολύτως απαραβίαστονraquo∙ διέταξε έτσι την αποφυλάκιση των Σ και Θ επειδή πέρα από την επιστολή δεν υπήρχαν άλλες ενδείξεις για την παραποmicroπή τους σε δίκη

στ) Ορίζεται (άρθρο 20) ότι laquoτο απόρρητο των επιστολών είναι απολύτως απαραβί-αστοraquo ndash ενώ το Σύνταγmicroα του 1844 όριζε απλώς ότι laquoείναι απαραβίαστοraquo Με αυτή τη ndashσυmicroβολικής κυρίως σηmicroασίαςndash επίταση της διατύπωσης της διάταξης εκφράζεται η αντίδραση της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης στις σοβαρές παραβιάσεις του δικαιώmicroατος αυτού από την οθωνική εξουσία ζ) Προστίθεται στο άρθρο 3 διάταξη στην οποία ορίζεται ότι σε Έλληνες πολίτες laquoδεν απονέmicroονται ούτε αναγνωρίζονται τίτλοι ευγένειας ή διάκρισηςraquo Η διάταξη αυτή που απηχεί τις δηmicroοκρατικές αντιλήψεις των microελών της Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης επαναλαmicroβάνεται έκτοτε σε όλα τα ελληνικά συντάγmicroαταη) Κατοχυρώνεται πληρέστερα η θρησκευτική ελευθερία χωρίς ωστόσο να απαλεί-φεται η ρήτρα της απαγόρευσης του προσηλυτισmicroού κατά της επικρατούσας θρη-σκείας και βέβαια χωρίς να αίρεται η σχέση έντασης που δηmicroιουργείται από την αναγνώριση της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως επικρατούσας θρησκείας Πάντως εξισώ-νεται το καθεστώς των λειτουργών των λοιπών αναγνωρισmicroένων θρησκειών microε αυτό των λειτουργών της επικρατούσας θρησκείας ενώ καθιερώνεται και η ορκοδοσία των αλλόθρησκων βουλευτών κατά τον τύπο της θρησκείας τους Με τις ρυθmicroίσεις αυτές διευκολύνονται τα microέλη άλλων θρησκευτικών κοινοτήτων στην άσκηση της θρησκευ-τικής τους ελευθερίας

ο όρος laquoσυνεταιρίζεσθαι περιλαmicroβάνει ου microόνον τους πολιτικούς συλλόγους αλλά και τα κοινωνικούς σκοπούς επιδιώκοντα σωmicroατεία και πάσαν εν γένει ένωσιν πλειόνων προς οιονδήποτε θεmicroιτόν σκοπόνraquo Μετά την ερmicroηνευτική αυτή δήλωση το άρθρο 11 κάλυπτε πλέον όλο το φάσmicroα των οργανώσεων δηλαδή και τις συνδικαλιστικές και τις πολιτικές οργανώσεις Η σηmicroασία της συνταγmicroατικής κάλυψης των πολιτικών συνεται-ρισmicroών είναι προφανής αν σκεφθεί κανείς ότι στο Σύνταγmicroα του 186419111952 δεν υπήρχε άλλο συνταγmicroατικό έρεισmicroα για τη δράση των πολιτικών κοmicromicroάτωνraquo Αντώνης Μανιτάκης laquoΤο υποκείmicroενο των συνταγmicroατικών δικαιωmicroάτων κατά το άρθρο 25 παρ 1 του Συντάγmicroατοςraquo 1981 σ 235ndash237

Η καθιέρωση του δικαστικού ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νό-microωνΜέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα δικαστήρια αρνούνταν να προβούν σε δικαστικό έλεγχο της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο συνιστά ανεπί-τρεπτη παρέmicroβαση της δικαστικής στη νοmicroοθετική εξουσία Ο δικαστής περιοριζόταν να εξετάσει αν ένας νόmicroος φέρει τα τυπικά γνωρίσmicroατα που απαιτεί το σύνταγmicroα για τους νόmicroους αλλά δεν εξέταζε το περιεχόmicroενό του Τη θέση αυτή που πρωτοδια-τύπωσε ο Άρειος Πάγος το 1847 microε την απόφαση 1981847 επαναλάmicroβαναν έκτοτε τακτικά τα δικαστήρια Στην απόφαση 2541883 για παράδειγmicroα ο Άρειος Πάγος τόνιζε ότιlaquoεφrsquo όσον ο νόmicroος φέρει πάντα τα εξωτερικά γνωρίσmicroατα ήτοι ότι εν αυτώ λέγεται ότι εψηφίσθη υπό της Βουλής εκυρώθη υπό του Βασιλέως και εδηmicroοσιεύθη δια της εφηmicroερίδος της Κυβερνήσεως δεν δικαιούνται τα δικαστήρια να εξετάσωσιν αν κατά την κατάρτισιν αυτού ετηρήθησαν αι εσωτερικαί διατυπώσεις ήτοι εάν εψηφίσθη σύmicroφωνα microε τα εν τω Συντάγmicroατι ως προς τούτο διαγραφόmicroεναraquo

Οι πρώτοι νεκροί διαδηλωτές

Στις 15 Ιανουαρίου 1878 διαδηλώνουν 5000 άτοmicroα στα Προπύλαια στην πλατεία Ελευθερίας microπροστά στο σπίτι του Κουmicroουνδούρου laquoΟ λαός διετάχθη να διαλυθεί (hellip) Οι αξιωmicroατικοί διέταξαν εκφόβισινhellip Στρατιώται επυροβόλησανhellip Τινές πολίτες δια πιστολίων αντεπυροβόλησανhellip Αίφνης φωνή ηκού-σθη ldquoΣε κρέας τώραrdquo Τρεις πολίται έπεσανhellip Τρεις χωροφύλακες πληγώθησανhellip Οι πυροβολισmicroοί συνεχί-σθησανhellip Επί κάρρων εφέροντο οι φονευθέντες και πληγωθέντες και το πλήθος διε-σκορπίζετοhellip Έγιναν και συλλήψεις Ο υπουργός στρατιωτικών Πετmicroεζάς απαγόρευσε τας συγκεντρώσεις Έγινε και συζήτηση στη Βουλή όπου microε microεγάλη πλειοψηφία εγκρί-θηκαν τα κυβερνητικά microέτραraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 1611878

Παρόmicroοια microε την απόφαση 18501896 το Εφετείο Αθηνών αρνήθηκε να κρίνει τη συνταγmicroατικότητα ενός νόmicroου ο οποίος ανέτρεπε ιδιοκτησιακά δικαιώmicroατα ενός ιδι-ώτη επισηmicroαίνοντας ότι laquoΟ δικαστής δεν επικρίνει αλλά εφαρmicroόζει τον νόmicroον εποmicroένως έστιν αρmicroόδιος να εξετάσει microόνον εάν η νοmicroοθετική πράξις φέρει τους παρά του συντάγmicroατος αναγρα-φόmicroενους τύπουςhellip ουχί δε και να εξελέγξη τας τοιαύτας νοmicroοθετικάς αποφάσεις ως προς το περιεχόmicroενον αυτών διότι τότε η δικαστική εξουσίαhellip θα καθίστατο ανωτέρα της νοmicroοθετικήςraquoΗ στάση αυτή των δικαστηρίων σήmicroαινε ότι ο πολίτης δεν microπορούσε να προστατευτεί απέναντι σε νοmicroοθετικές πράξεις αντίθετες προς το σύνταγmicroα και ιδίως απέναντι σε νόmicroους που προσβάλλουν τις ατοmicroικές ελευθερίες Βέβαια θεωρητικά ο νοmicroο-θέτης ήταν εκπρόσωπος του έθνους και εκφραστής του laquoκοινού καλούraquo και ως εκ τούτου επικρατούσε η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πράττει σε βάρος των δικαιωmicroάτων των πολιτών Καθώς όmicroως γινόταν αντιληπτό ότι σε ένα δηmicroοκρα-τικό πολίτευmicroα το laquoκοινό καλόraquo δεν προσδιορίζεται από το ενιαίο και υπερβατικό έθνος αλλά από τον συγκεκριmicroένο λαό και ότι η γενική βούληση σχηmicroατίζεται microέσα από τις συγκρούσεις των επιmicroέρους κοινωνικών και ταξικών συmicroφερόντων άρχισε να συνειδητοποιείται και η ανάγκη προστασίας των ατοmicroικών ελευθεριών απέναντι στη συγκυριακή βούληση της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας Άλλωστε ο παραmicroερισmicroός ενός νόmicroου υπέρ του συντάγmicroατος δεν θα έπρεπε να θε-ωρείται ως προσβολή της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας ndashmicroε τη δικαιολογία ότι ο δη-

Το Σύνταγmicroα του 1864 απαγό-ρευε τη λογοκρισία και εξασφά-

Οι Σ και Θ είχαν προφυλακιστεί για να δικαστούν ως ληστές Τα στοιχεία βάσει των οποίων παραπέmicroφθηκαν σε δίκη προέρχονταν από microια επιστολή που έχει βρεθεί στο πτώmicroα του ληστή Κ και απευθυνόταν σrsquo αυτούς Ο Άρειος Πάγος σε microια πρωτοποριακή απόφασή του (την 891871) έκρινε ότι laquoη επιστολή αυτή δεν ηδύνατο να ληφθή υπrsquo όψιν διότι το άρθρο 20 του Συντάγmicroατος διαλαmicroβάνει επί λέξεσιν ότι το απόρρητον των επιστολών είναι απολύτως απαραβίαστονraquo∙ διέταξε έτσι την αποφυλάκιση των Σ και Θ επειδή πέρα από την επιστολή δεν υπήρχαν άλλες ενδείξεις για την παραποmicroπή τους σε δίκη

Η καθιέρωση του δικαστικού ελέγχου της συνταγmicroατικότητας των νό-microωνΜέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα δικαστήρια αρνούνταν να προβούν σε δικαστικό έλεγχο της συνταγmicroατικότητας των νόmicroων θεωρώντας ότι κάτι τέτοιο συνιστά ανεπί-τρεπτη παρέmicroβαση της δικαστικής στη νοmicroοθετική εξουσία Ο δικαστής περιοριζόταν να εξετάσει αν ένας νόmicroος φέρει τα τυπικά γνωρίσmicroατα που απαιτεί το σύνταγmicroα για τους νόmicroους αλλά δεν εξέταζε το περιεχόmicroενό του Τη θέση αυτή που πρωτοδια-τύπωσε ο Άρειος Πάγος το 1847 microε την απόφαση 1981847 επαναλάmicroβαναν έκτοτε τακτικά τα δικαστήρια Στην απόφαση 2541883 για παράδειγmicroα ο Άρειος Πάγος τόνιζε ότιlaquoεφrsquo όσον ο νόmicroος φέρει πάντα τα εξωτερικά γνωρίσmicroατα ήτοι ότι εν αυτώ λέγεται ότι εψηφίσθη υπό της Βουλής εκυρώθη υπό του Βασιλέως και εδηmicroοσιεύθη δια της εφηmicroερίδος της Κυβερνήσεως δεν δικαιούνται τα δικαστήρια να εξετάσωσιν αν κατά την κατάρτισιν αυτού ετηρήθησαν αι εσωτερικαί διατυπώσεις ήτοι εάν εψηφίσθη σύmicroφωνα microε τα εν τω Συντάγmicroατι ως προς τούτο διαγραφόmicroεναraquo

Οι πρώτοι νεκροί διαδηλωτές

Στις 15 Ιανουαρίου 1878 διαδηλώνουν 5000 άτοmicroα στα Προπύλαια στην πλατεία Ελευθερίας microπροστά στο σπίτι του Κουmicroουνδούρου laquoΟ λαός διετάχθη να διαλυθεί (hellip) Οι αξιωmicroατικοί διέταξαν εκφόβισινhellip Στρατιώται επυροβόλησανhellip Τινές πολίτες δια πιστολίων αντεπυροβόλησανhellip Αίφνης φωνή ηκού-σθη ldquoΣε κρέας τώραrdquo Τρεις πολίται έπεσανhellip Τρεις χωροφύλακες πληγώθησανhellip Οι πυροβολισmicroοί συνεχί-σθησανhellip Επί κάρρων εφέροντο οι φονευθέντες και πληγωθέντες και το πλήθος διε-σκορπίζετοhellip Έγιναν και συλλήψεις Ο υπουργός στρατιωτικών Πετmicroεζάς απαγόρευσε τας συγκεντρώσεις Έγινε και συζήτηση στη Βουλή όπου microε microεγάλη πλειοψηφία εγκρί-θηκαν τα κυβερνητικά microέτραraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 1611878

Παρόmicroοια microε την απόφαση 18501896 το Εφετείο Αθηνών αρνήθηκε να κρίνει τη συνταγmicroατικότητα ενός νόmicroου ο οποίος ανέτρεπε ιδιοκτησιακά δικαιώmicroατα ενός ιδι-ώτη επισηmicroαίνοντας ότι laquoΟ δικαστής δεν επικρίνει αλλά εφαρmicroόζει τον νόmicroον εποmicroένως έστιν αρmicroόδιος να εξετάσει microόνον εάν η νοmicroοθετική πράξις φέρει τους παρά του συντάγmicroατος αναγρα-φόmicroενους τύπουςhellip ουχί δε και να εξελέγξη τας τοιαύτας νοmicroοθετικάς αποφάσεις ως προς το περιεχόmicroενον αυτών διότι τότε η δικαστική εξουσίαhellip θα καθίστατο ανωτέρα της νοmicroοθετικήςraquoΗ στάση αυτή των δικαστηρίων σήmicroαινε ότι ο πολίτης δεν microπορούσε να προστατευτεί απέναντι σε νοmicroοθετικές πράξεις αντίθετες προς το σύνταγmicroα και ιδίως απέναντι σε νόmicroους που προσβάλλουν τις ατοmicroικές ελευθερίες Βέβαια θεωρητικά ο νοmicroο-θέτης ήταν εκπρόσωπος του έθνους και εκφραστής του laquoκοινού καλούraquo και ως εκ τούτου επικρατούσε η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πράττει σε βάρος των δικαιωmicroάτων των πολιτών Καθώς όmicroως γινόταν αντιληπτό ότι σε ένα δηmicroοκρα-τικό πολίτευmicroα το laquoκοινό καλόraquo δεν προσδιορίζεται από το ενιαίο και υπερβατικό έθνος αλλά από τον συγκεκριmicroένο λαό και ότι η γενική βούληση σχηmicroατίζεται microέσα από τις συγκρούσεις των επιmicroέρους κοινωνικών και ταξικών συmicroφερόντων άρχισε να συνειδητοποιείται και η ανάγκη προστασίας των ατοmicroικών ελευθεριών απέναντι στη συγκυριακή βούληση της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας Άλλωστε ο παραmicroερισmicroός ενός νόmicroου υπέρ του συντάγmicroατος δεν θα έπρεπε να θε-ωρείται ως προσβολή της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας ndashmicroε τη δικαιολογία ότι ο δη-

Το Σύνταγmicroα του 1864 απαγό-ρευε τη λογοκρισία και εξασφά-

Οι Σ και Θ είχαν προφυλακιστεί για να δικαστούν ως ληστές Τα στοιχεία βάσει των οποίων παραπέmicroφθηκαν σε δίκη προέρχονταν από microια επιστολή που έχει βρεθεί στο πτώmicroα του ληστή Κ και απευθυνόταν σrsquo αυτούς Ο Άρειος Πάγος σε microια πρωτοποριακή απόφασή του (την 891871) έκρινε ότι laquoη επιστολή αυτή δεν ηδύνατο να ληφθή υπrsquo όψιν διότι το άρθρο 20 του Συντάγmicroατος διαλαmicroβάνει επί λέξεσιν ότι το απόρρητον των επιστολών είναι απολύτως απαραβίαστονraquo∙ διέταξε έτσι την αποφυλάκιση των Σ και Θ επειδή πέρα από την επιστολή δεν υπήρχαν άλλες ενδείξεις για την παραποmicroπή τους σε δίκη

Παρόmicroοια microε την απόφαση 18501896 το Εφετείο Αθηνών αρνήθηκε να κρίνει τη συνταγmicroατικότητα ενός νόmicroου ο οποίος ανέτρεπε ιδιοκτησιακά δικαιώmicroατα ενός ιδι-ώτη επισηmicroαίνοντας ότι laquoΟ δικαστής δεν επικρίνει αλλά εφαρmicroόζει τον νόmicroον εποmicroένως έστιν αρmicroόδιος να εξετάσει microόνον εάν η νοmicroοθετική πράξις φέρει τους παρά του συντάγmicroατος αναγρα-φόmicroενους τύπουςhellip ουχί δε και να εξελέγξη τας τοιαύτας νοmicroοθετικάς αποφάσεις ως προς το περιεχόmicroενον αυτών διότι τότε η δικαστική εξουσίαhellip θα καθίστατο ανωτέρα της νοmicroοθετικήςraquoΗ στάση αυτή των δικαστηρίων σήmicroαινε ότι ο πολίτης δεν microπορούσε να προστατευτεί απέναντι σε νοmicroοθετικές πράξεις αντίθετες προς το σύνταγmicroα και ιδίως απέναντι σε νόmicroους που προσβάλλουν τις ατοmicroικές ελευθερίες Βέβαια θεωρητικά ο νοmicroο-θέτης ήταν εκπρόσωπος του έθνους και εκφραστής του laquoκοινού καλούraquo και ως εκ τούτου επικρατούσε η πεποίθηση ότι δεν υπάρχει περίπτωση να πράττει σε βάρος των δικαιωmicroάτων των πολιτών Καθώς όmicroως γινόταν αντιληπτό ότι σε ένα δηmicroοκρα-τικό πολίτευmicroα το laquoκοινό καλόraquo δεν προσδιορίζεται από το ενιαίο και υπερβατικό έθνος αλλά από τον συγκεκριmicroένο λαό και ότι η γενική βούληση σχηmicroατίζεται microέσα από τις συγκρούσεις των επιmicroέρους κοινωνικών και ταξικών συmicroφερόντων άρχισε να συνειδητοποιείται και η ανάγκη προστασίας των ατοmicroικών ελευθεριών απέναντι στη συγκυριακή βούληση της εκάστοτε κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας Άλλωστε ο παραmicroερισmicroός ενός νόmicroου υπέρ του συντάγmicroατος δεν θα έπρεπε να θε-ωρείται ως προσβολή της αρχής της λαϊκής κυριαρχίας ndashmicroε τη δικαιολογία ότι ο δη-

Το Σύνταγmicroα του 1864 απαγό-ρευε τη λογοκρισία και εξασφά-

Οι Σ και Θ είχαν προφυλακιστεί για να δικαστούν ως ληστές Τα στοιχεία βάσει των οποίων παραπέmicroφθηκαν σε δίκη προέρχονταν από microια επιστολή που έχει βρεθεί στο πτώmicroα του ληστή Κ και απευθυνόταν σrsquo αυτούς Ο Άρειος Πάγος σε microια πρωτοποριακή απόφασή του (την 891871) έκρινε ότι laquoη επιστολή αυτή δεν ηδύνατο να ληφθή υπrsquo όψιν διότι το άρθρο 20 του Συντάγmicroατος διαλαmicroβάνει επί λέξεσιν ότι το απόρρητον των επιστολών είναι απολύτως απαραβίαστονraquo∙ διέταξε έτσι την αποφυλάκιση των Σ και Θ επειδή πέρα από την επιστολή δεν υπήρχαν άλλες ενδείξεις για την παραποmicroπή τους σε δίκη

microοκρατικά νοmicroιmicroοποιηmicroένος νοmicroοθέτης αποτελεί τη γνησιότερη έκφρασή τηςndash αλλά αντίθετα ως επιβεβαίωσή της Καθώς το σύνταγmicroα αποτελεί τον υπέρτατο νόmicroο του κράτους και την πρωταρχική έκφραση της λαϊκής θέλησης είναι εύλογο να υπερισχύει έναντι των κοινών νόmicroων Σταδιακά η αντίληψη αυτή άρχισε να επικρατεί και στα δικαστήρια Για πρώτη φορά το Πρωτοδικείο Αθηνών microε την απόφαση 35041892 δέχτηκε ότι laquoΤα δικαστήρια οσάκις ήθελον συναντήσει προφανή αντίφασιν microεταξύ συντάγmicroατος και νόmicroουhellip microη δυνάmicroενα να θεωρήσωσι καταργηmicroένον το αmicroετάβλητο σύνταγmicroα κατrsquo ανάγκη θέλουσι λύσει την αντινοmicroίαν αποδίδοντα εις τούτο την επικράτησιν και θεωρούντα τον νόmicroον ανίσχυρονhellipraquo Ακολούθως το Εφετείο Αθηνών microε την απόφαση 18471893 έκρινε ότι laquoΟ κατά το περιεχόmicroενον αντισυνταγmicroατικός νόmicroος δεν δύναται ποτέ να θεωρηθή

Η συσχέτιση των ατοmicroικών ελευθεριών microε τη δηmicroοκρατική αρχή

Η συνολική βελτίωση της προστασίας των ατοmicroικών ελευθεριών πρέπει σε microεγάλο βαθmicroό να θεωρηθεί και αυτή απόρροια της καθιέρωσης του δηmicroοκρατικού πολιτεύmicroα-τος Η δυνατότητα ακώλυτης συmicromicroετοχής στις δηmicroοκρατικές διαδικασίες προϋποθέτει ένα υψηλό επίπεδο προστασίας των ελευθεριών Χαρακτηριστικά είναι όσον αφορά τα πλέον laquoπολιτικάraquo από τα ατοmicroικά δικαιώmicroατα δηλαδή τα δικαιώmicroατα συλλογικής δράσης και την ελευθερία του Τύπου ορισmicroένα αποσπάσmicroατα από τις συζητήσεις στην Εθνοσυνέλευση Ο πληρεξούσιος Α Διαmicroαντόπουλος επισηmicroαίνει ότι laquoΕις τας δηmicroοσίας συναθροίσεις εις τους δηmicroοσίους συνεταιρισmicroούς microορφούται και αναπτύσσεται η κοινή γνώmicroηhellip Σύνταγmicroα εκλογαί άνευ κοινής γνώmicroης είναι ψεύδος απάτηhellip Ο συνεταιρισmicroός microόνον δύναται να φέρει εις ισορροπίαν τας δυνάmicroεις της Κυβερνήσεως και του ατόmicroουraquo Και σύmicroφωνα microε τον Ν Ι ΣαρίπολοlaquoΗ ελευθερία του Tύπου δίδει περισσοτέραν έντασιν εις την εν γένει ελευθερίαν του έθνους Περιορίζοντες την ελευθερίαν του Τύπου προσβάλλετε του έθνους την κυριαρ-χίαν ήτις είναι αλληλένδετος προς την ελευθερίαν της ψήφου και την ελευθερίαν του εκφράζειν την διάνοιαν και την επί των πολιτευοmicroένων κρίσινhellipraquo

Η καθιέρωση του δικαστικού ελέγχου για τη συνταγmicroατικό-

Γελοιογραφική απεικόνιση της laquoισχύος του Νόmicroουraquo σε λιθο-

ως ισχύον οπωσδήποτε και εφαρmicroοστέος Καθrsquo όσον εν τοιαύτη περιπτώσει αποτελεί καθαρώς κατάλυσιν πλήρη ωρισmicroένης διατάξεως του συντάγmicroατος ndashόπερ αναmicroφισβη-τήτως είναι υπέρτερον και επικρατέστερον παντός νόmicroουhellipndash και κατά συνέπεια ο δικαστής hellip δύναται χωρίς να κατακριθή επί υπερβάσει των οικείων της εξουσίας αυτού ορίων ου microόνον να εξετάζη εκάστοτε εάν ο νόmicroος φέρη πάντα τα γενεθλιακά αυτού στοιχεία και εάν δεν αντίκειται κατrsquo ουσίαν προς το σύνταγmicroα αλλά και να αποφαίνηται τούτο επικρατέστερον εκείνου Καθrsquo όσον και εν τοιαύτη περιπτώσει υποτίθεται ουχί ότι αρνείται υποταγήν εις τον Νόmicroον hellip αλλrsquo ότι κηρύττει microη καταρ-γηθέν δια νόmicroου το σύνταγmicroαraquo Το αποτέλεσmicroα του παραπάνω σκεπτικού ήταν να κριθεί αντισυνταγmicroατικός ο νόmicroος ΡΟΓrsquo του 1867 και ειδικότερα οι διατάξεις του που καταργούσαν αναδροmicroικά τα δι-καιώmicroατα κυριότητας που είχαν οι παρόχθιοι ιδιοκτήτες της λίmicroνης Κωπαΐδος χωρίς όmicroως να έχει καταβληθεί προηγουmicroένως αποζηmicroίωση όπως όριζε το άρθρο 17 του συντάγmicroατος Η θέση αυτή επιβεβαιώθηκε λίγο αργότερα και από τον Άρειο Πάγο Με την ιστορική απόφαση 231897 διακήρυξε ότι laquoΌταν διάταξις νόmicroου αντίκειται εις το σύνταγmicroα ως microεταβάλλουσα διrsquo απλού νοmicroο-θετήmicroατος θεmicroελιώδην διάταξιν αυτού δικαιούται το δικαστήριον να microην εφαρmicroόζη αυτήν εν τω θέmicroατι περί ου δικάζειraquo Με την παραπάνω εξέλιξη της νοmicroολογίας τους τα δικαστήρια καθιερώνουν microια σπουδαία εγγύηση του κράτους δικαίου Αναγνωρίζεται ότι το σύνταγmicroα και ιδίως οι διατάξεις του που κατοχυρώνουν ατοmicroικές ελευθερίες δεσmicroεύουν κάθε κρατική εξου-σία εποmicroένως ακόmicroη και τη νοmicroοθετική Και αναδεικνύεται ο ρόλος των δικαστηρίων να προστατεύουν τον πολίτη απέναντι σε κάθε είδους προσβολή των δικαιωmicroάτων του απrsquo όπου και αν προέρχεται ακόmicroη δηλαδή κι αν συντελείται microε νόmicroο ψηφισmicroένο από την πλειοψηφία της Βουλής

Η εφαρmicroογή του συντάγmicroατος και η λειτουργία του πολιτεύmicroατοςΥπό την ισχύ του Συντάγmicroατος του 1864 και microέχρι την αναθεώρηση του 1911 η λει-τουργία του πολιτεύmicroατος διέρχεται δύο στάδια microε ορόσηmicroο την καθιέρωση της αρ-χής της δεδηλωmicroένης το 1875 Κατά το πρώτο στάδιο (1864-1875) σταθεροποιείται η λειτουργία του πολιτεύmicroατος ενώ το δεύτερο στάδιο (1875-1911) χαρακτηρίζεται

Οι διατάξεις του νόmicroου του 1867 που καταργούσαν τα

από την εισαγωγή και τη λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος Παράλληλα microε αυτή την πορεία εξορθολογισmicroού του πολιτικού συστήmicroατος και εξοmicroάλυνσης του δηmicroόσιου βίου το ελληνικό κράτος επεκτείνεται εδαφικά και αναπτύσσεται οικονο-microικά

Το πλαίσιο των διεθνών εξελίξεων και η εδαφική επέκταση του ελληνι-κού κράτουςΚατά το βrsquo microισό του 19ου αιώνα και ιδίως στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του microια νέα εποχή αρχίζει να διαmicroορφώνεται στις διεθνείς σχέσεις Οι κυριότερες τάσεις microπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα α) Οι Μεγάλες Δυνάmicroεις τείνουν να εγκαταλείψουν οριστικά το ndashπαρωχηmicroένο υπό τις νέες συνθήκεςndash δόγmicroα της διατήρησης της ακεραιότητας της Οθωmicroανικής αυτοκρα-

Ν Ν Σαρίπολος (Λάρνακα 1817ndashΑθήνα 1887)

Αναmicroφισβήτητος laquoγενάρχηςraquo της ελληνικής συνταγmicroατικής θεωρίας ο Νικόλαος Ν Σαρίπολος έmicroεινε γνωστός ως laquoΣαρίπολος πατήρraquo προκειmicroένου να διακρίνεται από τον συνώνυmicroο γιο του επίσης συνταγmicroατολόγο Ο Ν Ν Σαρίπολος γεννήθηκε στη Λάρνακα της Κύπρου το 1817 Σε microικρή ηλικία βρέ-θηκε στην Τεργέστη όπου κατέφυγε η οικογένειά του προκειmicroένου να γλιτώσει από τους διωγmicroούς που είχαν εξαπολύσει οι Τούρκοι στην Κύπρο microετά το ξέσπασmicroα της Επανάστασης του 1821 Το 1840 πήγε στο Παρίσι και άρχισε τις σπουδές του στη Νοmicroική Σχολή Η Επανάσταση της 3ης Σεπτεmicroβρίου 1843 και η θέσπιση του Συντάγmicroατος του 1844 τον ώθησαν να ειδικευτεί στην επιστήmicroη του Συνταγmicroατικού Δικαίου αφενός ndashόπως αναφέρει στα αποmicroνηmicroονεύmicroατά τουndash laquoως πολλώ τη πατρίδι χρησίmicroου microετά την νέαν των πραγmicroάτων τάξινraquo αλλά και laquoουδενός προς την τούτου διδασκαλίαν ειδικού Καθηγητού υπάρχο-ντος εν τω Πανεπιστηmicroίω της Ελλάδοςraquo Πράγmicroατι ο προστάτης του Ι Κωλέττης πέτυχε την ίδρυση έδρας Συνταγmicroατικού και Διεθνούς Δικαίου στο Πανεπιστήmicroιο στην οποία ο Σαρίπολος διορίστηκε έκτακτος

τορίας κάτι που επιταχύνει την αποσύνθεσή της Οι συνέπειες είναι εmicroφανείς ιδίως στα Βαλκάνια όπου αυξάνεται διαρκώς ndashκαι microάλιστα microετά τη νέα τουρκική ήττα στον Ρωσοτουρκικό πόλεmicroοndash η επιρροή της Ρωσίας Οδηγούmicroαστε έτσι στις επαναστάσεις της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βουλγαρίας (το 1875 και το 1876 αντίστοιχα) και τελικά στην αναγνώριση της βουλγαρικής και της σερβικής ανεξαρτησίας το 1878 microε τις συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου β) Με την ενοποίηση της Ιταλίας το 1870 και της Γερmicroανίας το 1871 νέες δυνάmicroεις κάνουν την εmicroφάνισή τους στη διεθνή σκηνή Ιδίως η Γερmicroανία διεκδικεί έναν σηmicroα-ντικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις Αρχίζει πια να γίνεται αντιληπτό ότι η εποχή όπου η διεθνής πολιτική επικαθοριζόταν από την αντιπαράθεση των δυο βασικών δυνά-microεων (Αγγλία-Ρωσία) τείνει να παρέλθει ανεπιστρεπτί Ένας ιδιότυπος πολυπολισmicroός

καθηγητής το 1846 Το 1851 δηmicroοσίευσε την πρώτη έκδοση του microνηmicroειώδους έργου του laquoΠραγmicroατεία του Συνταγmicroατικού Δικαίουraquo Το 1852 αντιπολιτευόmicroενος τη βασίλισσα Αmicroαλία παύθηκε από τα πανεπιστηmicroιακά του καθήκοντα και ασχολήθηκε microε το δικηγορικό επάγγελmicroα Το 1862 εξελέγη τακτικός καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών στην έδρα του Συνταγ-microατικού Δικαίου την οποία διατήρησε microέχρι το 1875 οπότε δίδαξε Ποινικό και Διε-θνές Δίκαιο Πρωτοστάτησε στην εξέγερση του Οκτωβρίου 1862 και συmicromicroετείχε στη Βrsquo Εθνοσυ-νέλευση ως πληρεξούσιος του Πανεπιστηmicroίου και των αποδήmicroων Κύπρου Βηρυττού Αδριανουπόλεως κά Κατά τις εργασίες της συνέλευσης εξελέγη microέλος laquoτης επί της συντάξεως του πολιτεύmicroατος Επιτροπήςraquo και ορίστηκε εισηγητής του τελικού σχεδίου του συντάγmicroατος Χρησιmicroοποιήθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Αrsquo ως σύmicroβουλός του σε συνταγmicroατικά ζητήmicroατα Η ακαδηmicroαϊκή του σταδιοδροmicroία έληξε άδοξα στη συγκυρία του 1875 (laquoΣτηλιτικάraquo) όταν αποmicroακρύνθηκε οριστικά ως υποστηρικτής του Δ Βούλ-γαρη Εκτός από τις microελέτες του που δηmicroοσιεύθηκαν σε ελληνικά και ευρωπαϊκά νοmicroικά περιοδικά έγραψε και τα laquoΑυτοβιογραφικά Αποmicroνηmicroονεύmicroαταraquo (1889) που περιέχουν πολύτιmicroες microαρτυρίες για την πολιτική ζωή της χώρας

αναδύεται microε συνέπεια οι microικρότερες χώρες να αποκτούν microεγαλύτερα περιθώρια ελιγmicroών Δεν είναι πλέον αναγκασmicroένες να προσδένονται στο άρmicroα της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης αλλά microπορούν να δηmicroιουργούν νέες συmicromicroαχίες και να τις αλλάζουν ανάλογα microε τη συγκυρία γ) Με τη διεθνή οικονοmicroική ύφεση των ετών 1870-1890 συνειδητοποιείται η σηmicroασία του οικονοmicroικού παράγοντα για τις διεθνείς εξελίξεις Για την ελληνική οικονοmicroία που έφερε το δυσβάστακτο βάρος των δανείων του ελληνικού κράτους η διεθνο-ποίηση της οικονοmicroίας και ιδίως η κινητικότητα των κεφαλαίων στη διεθνή αγορά λειτούργησε θετικά microε την προσέλκυση των παροικιακών κεφαλαίων δηmicroιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την οικονοmicroική ανάπτυξη και microαζί microε αυτήν για τη διαmicroόρφωση της ελληνικής αστικής τάξης Η θέση της Ελλάδας στο νέο αυτό διεθνές πλαίσιο χαρακτηρίζεται ιδίως από την περιορισmicroένη έστω εδαφική επέκτασή της Η Κρητική επανάσταση του 1864-1867 microπορεί να microην οδήγησε τελικά στην ένωση της microεγαλονήσου ωστόσο microε την προσχώ-ρηση των Επτανήσων το 1864 και της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881 το ελληνικό κράτος αυξάνει την εδαφική του έκταση περίπου κατά το ένα τρίτο Η εδαφική επέ-κταση συνοδεύεται από οφέλη οικονοmicroικά κοινωνικά πολιτισmicroικά ακόmicroη και πολιτικά (αρκεί να σκεφτούmicroε τη συmicroβολή των Επτανήσιων πληρεξουσίων στην επικράτηση των δηmicroοκρατικών στοιχείων κατά τις εργασίες Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης) Σηmicroαντική συνέπεια των εξελίξεων αυτών αποτελεί εξάλλου και το ότι εξορθολογίζεται η πο-λιτική της Μεγάλης Ιδέας Αποβάλλει έτσι το ροmicroαντικό περίβληmicroά της (microε αναφορές στο Βυζάντιο και στην αρχαιότητα) και επικεντρώνεται στο συγκεκριmicroένο ndashκαι γιrsquo αυτό ρεαλιστικόndash αίτηmicroα δηmicroιουργίας ενός ισχυρού νεοελληνικού κράτους Στην περί-οδο αυτή τίθενται τα θεmicroέλια της εθνικής ολοκλήρωσης τα αποτελέσmicroατα της οποίας δεν φάνηκαν παρά αρκετά αργότερα ndashκαι ύστερα από αρκετές αποτυχίες microε κορυφαία την ήττα του 1897ndashmicroε τους Βαλκανικούς πολέmicroους

Η σταθεροποίηση της λειτουργίας του πολιτεύmicroατος (1864-1875) Η πρώτη δεκαετία εφαρmicroογής του Συντάγmicroατος του 1864 και πρώτη περίοδος λει-τουργίας του πολιτεύmicroατος της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας έmicroεινε αρκετά πίσω από τις προσδοκίες που είχε δηmicroιουργήσει η δηmicroοκρατική επανάσταση του 1862 Ύστερα

Ευθυmicroολογική αναπαράσταση του ευρωπαϊκού χάρτη microε τις

Κατά την περίοδο εφαρmicroο-γής και σταθεροποίησης του

τορίας κάτι που επιταχύνει την αποσύνθεσή της Οι συνέπειες είναι εmicroφανείς ιδίως στα Βαλκάνια όπου αυξάνεται διαρκώς ndashκαι microάλιστα microετά τη νέα τουρκική ήττα στον Ρωσοτουρκικό πόλεmicroοndash η επιρροή της Ρωσίας Οδηγούmicroαστε έτσι στις επαναστάσεις της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης και της Βουλγαρίας (το 1875 και το 1876 αντίστοιχα) και τελικά στην αναγνώριση της βουλγαρικής και της σερβικής ανεξαρτησίας το 1878 microε τις συνθήκες του Αγίου Στεφάνου και του Βερολίνου β) Με την ενοποίηση της Ιταλίας το 1870 και της Γερmicroανίας το 1871 νέες δυνάmicroεις κάνουν την εmicroφάνισή τους στη διεθνή σκηνή Ιδίως η Γερmicroανία διεκδικεί έναν σηmicroα-ντικό ρόλο στις διεθνείς εξελίξεις Αρχίζει πια να γίνεται αντιληπτό ότι η εποχή όπου η διεθνής πολιτική επικαθοριζόταν από την αντιπαράθεση των δυο βασικών δυνά-microεων (Αγγλία-Ρωσία) τείνει να παρέλθει ανεπιστρεπτί Ένας ιδιότυπος πολυπολισmicroός

καθηγητής το 1846 Το 1851 δηmicroοσίευσε την πρώτη έκδοση του microνηmicroειώδους έργου του laquoΠραγmicroατεία του Συνταγmicroατικού Δικαίουraquo Το 1852 αντιπολιτευόmicroενος τη βασίλισσα Αmicroαλία παύθηκε από τα πανεπιστηmicroιακά του καθήκοντα και ασχολήθηκε microε το δικηγορικό επάγγελmicroα Το 1862 εξελέγη τακτικός καθηγητής του Πανεπιστηmicroίου Αθηνών στην έδρα του Συνταγ-microατικού Δικαίου την οποία διατήρησε microέχρι το 1875 οπότε δίδαξε Ποινικό και Διε-θνές Δίκαιο Πρωτοστάτησε στην εξέγερση του Οκτωβρίου 1862 και συmicromicroετείχε στη Βrsquo Εθνοσυ-νέλευση ως πληρεξούσιος του Πανεπιστηmicroίου και των αποδήmicroων Κύπρου Βηρυττού Αδριανουπόλεως κά Κατά τις εργασίες της συνέλευσης εξελέγη microέλος laquoτης επί της συντάξεως του πολιτεύmicroατος Επιτροπήςraquo και ορίστηκε εισηγητής του τελικού σχεδίου του συντάγmicroατος Χρησιmicroοποιήθηκε από τον βασιλιά Γεώργιο Αrsquo ως σύmicroβουλός του σε συνταγmicroατικά ζητήmicroατα Η ακαδηmicroαϊκή του σταδιοδροmicroία έληξε άδοξα στη συγκυρία του 1875 (laquoΣτηλιτικάraquo) όταν αποmicroακρύνθηκε οριστικά ως υποστηρικτής του Δ Βούλ-γαρη Εκτός από τις microελέτες του που δηmicroοσιεύθηκαν σε ελληνικά και ευρωπαϊκά νοmicroικά περιοδικά έγραψε και τα laquoΑυτοβιογραφικά Αποmicroνηmicroονεύmicroαταraquo (1889) που περιέχουν πολύτιmicroες microαρτυρίες για την πολιτική ζωή της χώρας

αναδύεται microε συνέπεια οι microικρότερες χώρες να αποκτούν microεγαλύτερα περιθώρια ελιγmicroών Δεν είναι πλέον αναγκασmicroένες να προσδένονται στο άρmicroα της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης αλλά microπορούν να δηmicroιουργούν νέες συmicromicroαχίες και να τις αλλάζουν ανάλογα microε τη συγκυρία γ) Με τη διεθνή οικονοmicroική ύφεση των ετών 1870-1890 συνειδητοποιείται η σηmicroασία του οικονοmicroικού παράγοντα για τις διεθνείς εξελίξεις Για την ελληνική οικονοmicroία που έφερε το δυσβάστακτο βάρος των δανείων του ελληνικού κράτους η διεθνο-ποίηση της οικονοmicroίας και ιδίως η κινητικότητα των κεφαλαίων στη διεθνή αγορά λειτούργησε θετικά microε την προσέλκυση των παροικιακών κεφαλαίων δηmicroιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την οικονοmicroική ανάπτυξη και microαζί microε αυτήν για τη διαmicroόρφωση της ελληνικής αστικής τάξης Η θέση της Ελλάδας στο νέο αυτό διεθνές πλαίσιο χαρακτηρίζεται ιδίως από την περιορισmicroένη έστω εδαφική επέκτασή της Η Κρητική επανάσταση του 1864-1867 microπορεί να microην οδήγησε τελικά στην ένωση της microεγαλονήσου ωστόσο microε την προσχώ-ρηση των Επτανήσων το 1864 και της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881 το ελληνικό κράτος αυξάνει την εδαφική του έκταση περίπου κατά το ένα τρίτο Η εδαφική επέ-κταση συνοδεύεται από οφέλη οικονοmicroικά κοινωνικά πολιτισmicroικά ακόmicroη και πολιτικά (αρκεί να σκεφτούmicroε τη συmicroβολή των Επτανήσιων πληρεξουσίων στην επικράτηση των δηmicroοκρατικών στοιχείων κατά τις εργασίες Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης) Σηmicroαντική συνέπεια των εξελίξεων αυτών αποτελεί εξάλλου και το ότι εξορθολογίζεται η πο-λιτική της Μεγάλης Ιδέας Αποβάλλει έτσι το ροmicroαντικό περίβληmicroά της (microε αναφορές στο Βυζάντιο και στην αρχαιότητα) και επικεντρώνεται στο συγκεκριmicroένο ndashκαι γιrsquo αυτό ρεαλιστικόndash αίτηmicroα δηmicroιουργίας ενός ισχυρού νεοελληνικού κράτους Στην περί-οδο αυτή τίθενται τα θεmicroέλια της εθνικής ολοκλήρωσης τα αποτελέσmicroατα της οποίας δεν φάνηκαν παρά αρκετά αργότερα ndashκαι ύστερα από αρκετές αποτυχίες microε κορυφαία την ήττα του 1897ndashmicroε τους Βαλκανικούς πολέmicroους

Η σταθεροποίηση της λειτουργίας του πολιτεύmicroατος (1864-1875) Η πρώτη δεκαετία εφαρmicroογής του Συντάγmicroατος του 1864 και πρώτη περίοδος λει-τουργίας του πολιτεύmicroατος της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας έmicroεινε αρκετά πίσω από τις προσδοκίες που είχε δηmicroιουργήσει η δηmicroοκρατική επανάσταση του 1862 Ύστερα

Ευθυmicroολογική αναπαράσταση του ευρωπαϊκού χάρτη microε τις

Κατά την περίοδο εφαρmicroο-γής και σταθεροποίησης του

αναδύεται microε συνέπεια οι microικρότερες χώρες να αποκτούν microεγαλύτερα περιθώρια ελιγmicroών Δεν είναι πλέον αναγκασmicroένες να προσδένονται στο άρmicroα της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης αλλά microπορούν να δηmicroιουργούν νέες συmicromicroαχίες και να τις αλλάζουν ανάλογα microε τη συγκυρία γ) Με τη διεθνή οικονοmicroική ύφεση των ετών 1870-1890 συνειδητοποιείται η σηmicroασία του οικονοmicroικού παράγοντα για τις διεθνείς εξελίξεις Για την ελληνική οικονοmicroία που έφερε το δυσβάστακτο βάρος των δανείων του ελληνικού κράτους η διεθνο-ποίηση της οικονοmicroίας και ιδίως η κινητικότητα των κεφαλαίων στη διεθνή αγορά λειτούργησε θετικά microε την προσέλκυση των παροικιακών κεφαλαίων δηmicroιουργήθηκαν οι προϋποθέσεις για την οικονοmicroική ανάπτυξη και microαζί microε αυτήν για τη διαmicroόρφωση της ελληνικής αστικής τάξης Η θέση της Ελλάδας στο νέο αυτό διεθνές πλαίσιο χαρακτηρίζεται ιδίως από την περιορισmicroένη έστω εδαφική επέκτασή της Η Κρητική επανάσταση του 1864-1867 microπορεί να microην οδήγησε τελικά στην ένωση της microεγαλονήσου ωστόσο microε την προσχώ-ρηση των Επτανήσων το 1864 και της Θεσσαλίας και της Άρτας το 1881 το ελληνικό κράτος αυξάνει την εδαφική του έκταση περίπου κατά το ένα τρίτο Η εδαφική επέ-κταση συνοδεύεται από οφέλη οικονοmicroικά κοινωνικά πολιτισmicroικά ακόmicroη και πολιτικά (αρκεί να σκεφτούmicroε τη συmicroβολή των Επτανήσιων πληρεξουσίων στην επικράτηση των δηmicroοκρατικών στοιχείων κατά τις εργασίες Βrsquo Εθνικής Συνέλευσης) Σηmicroαντική συνέπεια των εξελίξεων αυτών αποτελεί εξάλλου και το ότι εξορθολογίζεται η πο-λιτική της Μεγάλης Ιδέας Αποβάλλει έτσι το ροmicroαντικό περίβληmicroά της (microε αναφορές στο Βυζάντιο και στην αρχαιότητα) και επικεντρώνεται στο συγκεκριmicroένο ndashκαι γιrsquo αυτό ρεαλιστικόndash αίτηmicroα δηmicroιουργίας ενός ισχυρού νεοελληνικού κράτους Στην περί-οδο αυτή τίθενται τα θεmicroέλια της εθνικής ολοκλήρωσης τα αποτελέσmicroατα της οποίας δεν φάνηκαν παρά αρκετά αργότερα ndashκαι ύστερα από αρκετές αποτυχίες microε κορυφαία την ήττα του 1897ndashmicroε τους Βαλκανικούς πολέmicroους

Η σταθεροποίηση της λειτουργίας του πολιτεύmicroατος (1864-1875) Η πρώτη δεκαετία εφαρmicroογής του Συντάγmicroατος του 1864 και πρώτη περίοδος λει-τουργίας του πολιτεύmicroατος της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας έmicroεινε αρκετά πίσω από τις προσδοκίες που είχε δηmicroιουργήσει η δηmicroοκρατική επανάσταση του 1862 Ύστερα

Ευθυmicroολογική αναπαράσταση του ευρωπαϊκού χάρτη microε τις

Κατά την περίοδο εφαρmicroο-γής και σταθεροποίησης του

από τριάντα χρόνια microοναρχίας ndashαπόλυτης και συνταγmicroατικήςndash δεν είχε ακόmicroη αφοmicroοι-ωθεί πλήρως ο φιλελεύθερος και ιδίως ο δηmicroοκρατικός χαρακτήρας του πολιτεύmicroα-τος Έτσι πολλές από τις ατυχείς πρακτικές της προηγούmicroενης περιόδου φαίνεται να επιβιώνουν και στο νέο καθεστώς Τα κυριότερα χαρακτηριστικά της περιόδου αυτής microπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθαα) Ο βασιλιάς Γεώργιος διεκδικεί αν και microε λιγότερο απροκάλυπτο τρόπο απrsquo ότι ο προκάτοχός του άmicroεσο πολιτικό ρόλο κυρίως microέσω της αρmicroοδιότητάς του να διορίζει και να παύει κυβερνήσεις Στη λογική του πολιτεύmicroατος ανήκει ndashεν δυνάmicroει αλλά χωρίς να κατοχυρώνεται ρητάndash και η κοινοβουλευτική αρχή δηλαδή η υποχρέωση του βασιλιά να διορίζει κυβερνήσεις που έχουν την εmicroπιστοσύνη της Βουλής Παρrsquo όλα αυτά ο Γεώργιος ασκεί την αρmicroοδιότητά του αυτή κατrsquo αρέσκειαν Κατά κανόνα διορίζει φιλικές προς αυτόν κυβερνήσεις τις οποίες δεν διστάζει να παύει όταν γίνονται ανεπιθύmicroητες Είναι ενδεικτικό ότι οι περισσότερες από τις 18 συνολικά κυβερνήσεις που διορίστηκαν microέχρι το 1875 δεν διέθεταν την πλειοψηφία στη Βουλή Σε κάποιες περιπτώσεις ndashόπως microε την κυβέρνηση Επ Δεληγεώργη το 1872ndash ο βασιλιάς επέmicroενε να διατηρεί τεχνητά στην εξουσία κυβερνήσεις που εξυ-πηρετούσαν τους προσωπικούς πολιτικούς του σχεδιασmicroούς Σε άλλες περιπτώσεις αποmicroάκρυνε από την εξουσία κυβερνήσεις όταν διαφωνούσε microε την πολιτική που ακολουθούσαν Η πιο χαρακτηριστική περίπτωση είναι ο εξαναγκασmicroός σε παραίτηση της κυβέρνησης Αλ Κουmicroουνδούρου το 1867 η οποία microάλιστα διέθετε την κοινο-βουλευτική πλειοψηφία γιατί ο βασιλιάς διαφωνούσε microε τον χειρισmicroό του Κρητικού ζητήmicroατος Η αποποmicroπή της κυβέρνησης Κουmicroουνδούρου υπήρξε η απαρχή microια πο-λυετούς πολιτικής κρίσης η οποία δεν παρήλθε παρά microε την εισαγωγή της αρχής της δεδηλωmicroένης το 1875Κατά την πρώτη αυτή περίοδο της βασιλείας του ο νεαρός και άπειρος Γεώργιος επηρεάζεται σε σηmicroαντικό βαθmicroό από διάφορους συmicroβούλους των Ανακτόρων και αυ-λοκόλακες οι οποίοι έτσι αποκτούν σηmicroαντική (εξωθεσmicroική) εξουσία και δυνατότητα παρέmicroβασης σε ζητήmicroατα κυβερνητικής πολιτικής Διαβόητος υπήρξε ιδίως ο Δανός microυστικοσύmicroβουλος κόmicroης Σπόνεκ η συmicroπεριφορά του οποίου κατά τα δύο πρώτα χρό-νια της βασιλείας του Γεωργίου εξήγειρε εναντίον του την κοινή γνώmicroη ώστε τελικά να εξαναγκαστεί να εγκαταλείψει τη χώρα

Ο βασιλιάς Γεώργιος επηρεα-ζόταν σε microεγάλο βαθmicroό από

Η αποτυχηmicroένη συναίρεση του βασιλικού θεσmicroού microε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας ένας αιώνας πολιτειακής κακοδαιmicroονίας

Η πρακτική που ακολουθήθηκε από τον Γεώργιο αναφορικά microε τον διορισmicroό και την παύση κυβερνήσεων δηmicroιούργησε ένα αρνητικό προηγούmicroενο και οδήγησε στη δια-microόρφωση microιας microοναρχικής laquoανάγνωσηςraquo και ερmicroηνείας της σχετικής αρmicroοδιότητάς του σύmicroφωνα microε την οποία ο βασιλιάς έχει περιθώρια διακριτικής ευχέρειας κατά την άσκησή της Η ερmicroηνεία αυτή έρχεται όmicroως σε αντίθεση microε τη δηmicroοκρατική αρχή η οποία διαπνέει το σύνταγmicroα στο σύνολό του και άρα θα έπρεπε να αποτελεί και το ερmicroηνευτικό κριτήριο όσον αφορά στην άσκηση των αρmicroοδιοτήτων του βασιλιά Στην εδραίωση της φιλοmicroοναρχικής αυτής ερmicroηνείας ndashκαι ως εκ τούτου στην ενί-σχυση του πολιτικού ρόλου του στέmicromicroατοςndash συνέβαλε και η στάση των πολιτικών δυνάmicroεων της εποχής Όπως χαρακτηριστικά υποστήριζε σε αγόρευσή του στη Βουλή (9111865) ο Επ Δεληγεώργης laquoΤο δικαίωmicroα του Βασιλέως είναι πλήρες δύναται να καλέση ον αυτός βούλεται ίνα κυβερνήση τον τόπον Το δικαίωmicroα του Βασιλέως δεν υπόκειται εις κανένα περιορι-σmicroόν Αι κυβερνήσεις microόνον κρίνονται αφού κυβερνήσωσιν υπό του έθνους και της Βουλής ή δύνανται να πέσωσιν αυθωρείhellipraquo Η αντίληψη αυτή δεν εγκαταλείφθηκε ούτε microετά την εισαγωγή της laquoαρχής της δεδηλω-microένηςraquo ούτε καν microετά τη ρητή συνταγmicroατική καθιέρωση του κοινοβουλευτικού συστή-microατος microε το Σύνταγmicroα του 186419111952 Η επιβίωση microοναρχικών laquoυπολειmicromicroάτωνraquo σε ένα δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα αποτέλεσε πηγή πολιτικών ανωmicroαλιών που χαρακτήρι-σαν ολόκληρη την περίοδο της βασιλευόmicroενης δηmicroοκρατίας microέχρι το laquoκύκνειο άσmicroαraquo της τη βασιλική εκτροπή του 1965ndash1967 Έναν αιώνα microετά τη θέσπιση του Συντάγ-microατος του 1864 microε αφορmicroή τα Ιουλιανά του 1965 ο Φαίδων Βεγλερής συνόψιζε τις βασικές αιτίες της κακοδαιmicroονίας που ταλάνιζε τη λειτουργία του πολιτεύmicroατος laquoΤο πολίτευmicroα που προσπαθεί από το Σύνταγmicroα του 1864 να συναιρέση την αρχήν ότι ο Βασιλεύς είναι ο ανώτατος άρχων του Κράτους microε την αρχήν ότι άπασαι αι εξου-σίαι πηγάζουν εκ του Έθνους και που το ισχύον Σύνταγmicroα ονοmicroάζει Βασιλευοmicroένην

β) Παράλληλα microε το στέmicromicroα στη νόθευση του πολιτεύmicroατος συνετέλεσαν microε την microικροπαραταξιακή τακτική τους και οι κοmicromicroατάρχες Τα κόmicromicroατα της εποχής χαλαρά οργανωmicroένα γύρω από ιδεολογικές αρχές και ηγέτες λειτουργούσαν κατά βάση ως microηχανισmicroοί διαmicroεσολάβησης για την εξυπηρέτηση ατοmicroικών συmicroφερόντων και συ-γκεκριmicroένων γεωγραφικών περιοχών Σύmicroφωνα microε τον Γ Αναστασιάδη laquoοι κοmicromicroα-τικοί σχηmicroατισmicroοί της περιόδου ως συντονιστές των πελατειακών σχέσεων ήταν ουσιαστικά οι οργανισmicroοί που αναλάmicroβαναν τον ρόλο του συλλογικού εκπροσώπου των εκλογικών συmicroφερόντων των βουλευτών και του συλλογικού αντιπροσώπου των προσωπικών συmicroφερόντων των ψηφοφόρων απέναντι στους ελεγχόmicroενους από τους βουλευτές και την κυβέρνηση κρατικούς microηχανισmicroούςraquo Εξάλλου η πολιτική ολιγαρχία ταύτιζε κατά βάση τα συmicroφέροντά της microε αυτά του κυρίαρχου κοινωνικοπολιτικού συγκροτήmicroατος απrsquo όπου και προέρχονταν σε microεγάλο βαθmicroό οι πολιτευόmicroενοι Στις συνθήκες αυτές ndashκαι στο πλαίσιο ενός δικτύου όπου συmicromicroετέχουν πολιτικοί ηγέτες οικονοmicroικοί παράγοντες και τοπικοί κοmicromicroατάρχεςndash βρήκαν πρόσφορο έδαφος οι πελατειακές σχέσεις το ρουσφέτι η διαφθορά και η κακοδιοίκηση Η εφηmicroερίδα Εθνικόν Πνεύmicroα ασκώντας σφοδρή κριτική στην κυβέρνηση Βούλγαρη γράφει χαρα-κτηριστικά στο φύλλο της 2621868 laquoΜόλις η εξουσία περιήλθεν εις χείρας σας επί των δηmicroοσίων θέσεων επεπέσατε ως λύκων αγέλη όπως τα πάντα διαρπάσητε τα πάντα καταφάγητε και κατασπαράξητεhellip Τι έmicroεινε πλέον διrsquo υmicroάς ιερόν και όσιον Διακόσια πεντήκοντα διατάγmicroατα προσωπι-κών διορισmicroών υπεγράφησαν εν microία microόνη ηmicroέρα κατά την παρελθούσαν εβδοmicroάδα και

Δηmicroοκρατίαν δεν έχει αφοmicroοιωθή από τον Θρόνον ούτε καθώς φαίνεται από microεγά-λην microερίδα του πολιτικού κόσmicroου Με σταθερότητα και επιmicroονή ο Θρόνος διεκδίκησε πάντοτε το δικαίωmicroα να διορίζη κυβερνήσεις και υπουργούς της προσωπικής εmicroπιστο-σύνης του και να τους παύη όταν διαφωνή προς την πολιτική που ακολουθούν την γενικήν ή την ειδικήνhellipraquolaquoΤο Σύνταγmicroα το ήθος και το έθνοςraquo πρωτοσέλιδο άρθρο στην εφηmicroερίδα laquoΤο Βήmicroαraquo 591965

τούτο όπως κορέσητε την ακόρεστον αδηφαγίαν των υπουργικών συνδυασmicroώνhellipraquo Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο οι παλαιοκοmicromicroατικές πρακτικές και οι microικροπολιτικές σκοπι-microότητες οδηγούσαν σε απαξίωση το πολιτικό και κοmicromicroατικό σύστηmicroα και αναβάθmicroιζαν έτσι έmicromicroεσα τον ρόλο του βασιλιά Όπως επισηmicroαίνει ο Π Πετρίδης laquoοι κοmicromicroατικοί αρχηγοί της εποχής εmicromicroένοντας στον παλαιοκοmicromicroατισmicroό ευνοούσαν ακούσια microάλ-λον τον αυξανόmicroενο πολιτικό ρόλο του στέmicromicroατοςraquoγ) Η ξενική επιρροή παραmicroένει ισχυρή Τα παλιά ξενώνυmicroα κόmicromicroατα (Αγγλικό Γαλ-λικό Ρωσικό) δεν υφίστανται πλέον ωστόσο οι κύριοι κοmicromicroατικοί σχηmicroατισmicroοί και οι ηγέτες τους (Αλ Κουmicroουνδούρος Δ Βούλγαρης Επ Δεληγεώργης Θρ Ζαΐmicroης) εξακολουθούν να εντάσσονται στο πεδίο επιρροής της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης επιλέγοντας ή αλλάζοντας laquoστρατόπεδαraquo ανάλογα microε τη συγκυρία Ιδίως στον ευαίσθητο τοmicroέα της εξωτερικής πολιτικής οι ξένες δυνάmicroεις ασκούν επιρροή τόσο microέσω των ηγετικών πολιτικών οmicroάδων όσο και microέσω του βασιλιά ο οποίος πέρα από τον θεσmicroικό ρόλο που το σύνταγmicroα του αναγνωρίζει σε θέmicroατα διεθνών σχέσε-ων επιδιώκει να ασκεί και προσωπική πολιτική Η εξωτερική πολιτική του κράτους συνδιαmicroορφώνεται έτσι από δύο εν microέρει αντίρροπους στόχους αφενός την ικανο-ποίηση του εθνικού φρονήmicroατος στο πλαίσιο της πάντοτε δηmicroοφιλούς πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας και αφετέρου τη σύmicroπλευση microε τους σχεδιασmicroούς και τις επιταγές των Μεγάλων Δυνάmicroεων δ) Ενόψει όλων των παραπάνω ο λαός παραmicroένει στο περιθώριο αδυνατώντας να ασκήσει αποτελεσmicroατικά τις εξουσίες που το ίδιο το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα του αναγνωρίζει Οι εκλογές που αποτελούν την κύρια microορφή συmicromicroετοχής του λαού στην άσκηση της εξουσίας συχνά αmicroαυρώνονται από αθέmicroιτους επηρεασmicroούς των ψηφο-φόρων και φαινόmicroενα βίας και καλπονοθείας Παράλληλα οι ατοmicroικές ndashπελατειακέςndash εξαρτήσεις αποπροσανατολίζουν τους πολίτες από την εξυπηρέτηση των ευρύτερων κοινωνικών ή ταξικών τους συmicroφερόντων Σύmicroφωνα microε τον Π Πετρίδη laquoΥπό αυτά τα δεδοmicroένα η συmicromicroετοχή των πολιτών στη συγκρότηση της πολιτικής εξουσίας ενώ φαινοmicroενικά ήταν ευρεία στην ουσία παρέmicroενε περιορισmicroένη αφού εξαρτιόταν καθοριστικά από την πολιτική επιρροή την κοινωνική επιβολή και την ιδεολογική ηγεmicroονία της άρχουσας τάξης που εξασφάλιζε κατά κανόνα την ποθητή αντιπροσώπευσή της στο κοινοβούλιο Μοιραία ο λαός

Οι παλαιοκοmicromicroατικοί Ζαΐmicroης Βούλγαρης Δεληγιώργης και

β) Παράλληλα microε το στέmicromicroα στη νόθευση του πολιτεύmicroατος συνετέλεσαν microε την microικροπαραταξιακή τακτική τους και οι κοmicromicroατάρχες Τα κόmicromicroατα της εποχής χαλαρά οργανωmicroένα γύρω από ιδεολογικές αρχές και ηγέτες λειτουργούσαν κατά βάση ως microηχανισmicroοί διαmicroεσολάβησης για την εξυπηρέτηση ατοmicroικών συmicroφερόντων και συ-γκεκριmicroένων γεωγραφικών περιοχών Σύmicroφωνα microε τον Γ Αναστασιάδη laquoοι κοmicromicroα-τικοί σχηmicroατισmicroοί της περιόδου ως συντονιστές των πελατειακών σχέσεων ήταν ουσιαστικά οι οργανισmicroοί που αναλάmicroβαναν τον ρόλο του συλλογικού εκπροσώπου των εκλογικών συmicroφερόντων των βουλευτών και του συλλογικού αντιπροσώπου των προσωπικών συmicroφερόντων των ψηφοφόρων απέναντι στους ελεγχόmicroενους από τους βουλευτές και την κυβέρνηση κρατικούς microηχανισmicroούςraquo Εξάλλου η πολιτική ολιγαρχία ταύτιζε κατά βάση τα συmicroφέροντά της microε αυτά του κυρίαρχου κοινωνικοπολιτικού συγκροτήmicroατος απrsquo όπου και προέρχονταν σε microεγάλο βαθmicroό οι πολιτευόmicroενοι Στις συνθήκες αυτές ndashκαι στο πλαίσιο ενός δικτύου όπου συmicromicroετέχουν πολιτικοί ηγέτες οικονοmicroικοί παράγοντες και τοπικοί κοmicromicroατάρχεςndash βρήκαν πρόσφορο έδαφος οι πελατειακές σχέσεις το ρουσφέτι η διαφθορά και η κακοδιοίκηση Η εφηmicroερίδα Εθνικόν Πνεύmicroα ασκώντας σφοδρή κριτική στην κυβέρνηση Βούλγαρη γράφει χαρα-κτηριστικά στο φύλλο της 2621868 laquoΜόλις η εξουσία περιήλθεν εις χείρας σας επί των δηmicroοσίων θέσεων επεπέσατε ως λύκων αγέλη όπως τα πάντα διαρπάσητε τα πάντα καταφάγητε και κατασπαράξητεhellip Τι έmicroεινε πλέον διrsquo υmicroάς ιερόν και όσιον Διακόσια πεντήκοντα διατάγmicroατα προσωπι-κών διορισmicroών υπεγράφησαν εν microία microόνη ηmicroέρα κατά την παρελθούσαν εβδοmicroάδα και

Δηmicroοκρατίαν δεν έχει αφοmicroοιωθή από τον Θρόνον ούτε καθώς φαίνεται από microεγά-λην microερίδα του πολιτικού κόσmicroου Με σταθερότητα και επιmicroονή ο Θρόνος διεκδίκησε πάντοτε το δικαίωmicroα να διορίζη κυβερνήσεις και υπουργούς της προσωπικής εmicroπιστο-σύνης του και να τους παύη όταν διαφωνή προς την πολιτική που ακολουθούν την γενικήν ή την ειδικήνhellipraquolaquoΤο Σύνταγmicroα το ήθος και το έθνοςraquo πρωτοσέλιδο άρθρο στην εφηmicroερίδα laquoΤο Βήmicroαraquo 591965

τούτο όπως κορέσητε την ακόρεστον αδηφαγίαν των υπουργικών συνδυασmicroώνhellipraquo Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο οι παλαιοκοmicromicroατικές πρακτικές και οι microικροπολιτικές σκοπι-microότητες οδηγούσαν σε απαξίωση το πολιτικό και κοmicromicroατικό σύστηmicroα και αναβάθmicroιζαν έτσι έmicromicroεσα τον ρόλο του βασιλιά Όπως επισηmicroαίνει ο Π Πετρίδης laquoοι κοmicromicroατικοί αρχηγοί της εποχής εmicromicroένοντας στον παλαιοκοmicromicroατισmicroό ευνοούσαν ακούσια microάλ-λον τον αυξανόmicroενο πολιτικό ρόλο του στέmicromicroατοςraquoγ) Η ξενική επιρροή παραmicroένει ισχυρή Τα παλιά ξενώνυmicroα κόmicromicroατα (Αγγλικό Γαλ-λικό Ρωσικό) δεν υφίστανται πλέον ωστόσο οι κύριοι κοmicromicroατικοί σχηmicroατισmicroοί και οι ηγέτες τους (Αλ Κουmicroουνδούρος Δ Βούλγαρης Επ Δεληγεώργης Θρ Ζαΐmicroης) εξακολουθούν να εντάσσονται στο πεδίο επιρροής της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης επιλέγοντας ή αλλάζοντας laquoστρατόπεδαraquo ανάλογα microε τη συγκυρία Ιδίως στον ευαίσθητο τοmicroέα της εξωτερικής πολιτικής οι ξένες δυνάmicroεις ασκούν επιρροή τόσο microέσω των ηγετικών πολιτικών οmicroάδων όσο και microέσω του βασιλιά ο οποίος πέρα από τον θεσmicroικό ρόλο που το σύνταγmicroα του αναγνωρίζει σε θέmicroατα διεθνών σχέσε-ων επιδιώκει να ασκεί και προσωπική πολιτική Η εξωτερική πολιτική του κράτους συνδιαmicroορφώνεται έτσι από δύο εν microέρει αντίρροπους στόχους αφενός την ικανο-ποίηση του εθνικού φρονήmicroατος στο πλαίσιο της πάντοτε δηmicroοφιλούς πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας και αφετέρου τη σύmicroπλευση microε τους σχεδιασmicroούς και τις επιταγές των Μεγάλων Δυνάmicroεων δ) Ενόψει όλων των παραπάνω ο λαός παραmicroένει στο περιθώριο αδυνατώντας να ασκήσει αποτελεσmicroατικά τις εξουσίες που το ίδιο το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα του αναγνωρίζει Οι εκλογές που αποτελούν την κύρια microορφή συmicromicroετοχής του λαού στην άσκηση της εξουσίας συχνά αmicroαυρώνονται από αθέmicroιτους επηρεασmicroούς των ψηφο-φόρων και φαινόmicroενα βίας και καλπονοθείας Παράλληλα οι ατοmicroικές ndashπελατειακέςndash εξαρτήσεις αποπροσανατολίζουν τους πολίτες από την εξυπηρέτηση των ευρύτερων κοινωνικών ή ταξικών τους συmicroφερόντων Σύmicroφωνα microε τον Π Πετρίδη laquoΥπό αυτά τα δεδοmicroένα η συmicromicroετοχή των πολιτών στη συγκρότηση της πολιτικής εξουσίας ενώ φαινοmicroενικά ήταν ευρεία στην ουσία παρέmicroενε περιορισmicroένη αφού εξαρτιόταν καθοριστικά από την πολιτική επιρροή την κοινωνική επιβολή και την ιδεολογική ηγεmicroονία της άρχουσας τάξης που εξασφάλιζε κατά κανόνα την ποθητή αντιπροσώπευσή της στο κοινοβούλιο Μοιραία ο λαός

Οι παλαιοκοmicromicroατικοί Ζαΐmicroης Βούλγαρης Δεληγιώργης και

τούτο όπως κορέσητε την ακόρεστον αδηφαγίαν των υπουργικών συνδυασmicroώνhellipraquo Όπως ήταν αναmicroενόmicroενο οι παλαιοκοmicromicroατικές πρακτικές και οι microικροπολιτικές σκοπι-microότητες οδηγούσαν σε απαξίωση το πολιτικό και κοmicromicroατικό σύστηmicroα και αναβάθmicroιζαν έτσι έmicromicroεσα τον ρόλο του βασιλιά Όπως επισηmicroαίνει ο Π Πετρίδης laquoοι κοmicromicroατικοί αρχηγοί της εποχής εmicromicroένοντας στον παλαιοκοmicromicroατισmicroό ευνοούσαν ακούσια microάλ-λον τον αυξανόmicroενο πολιτικό ρόλο του στέmicromicroατοςraquoγ) Η ξενική επιρροή παραmicroένει ισχυρή Τα παλιά ξενώνυmicroα κόmicromicroατα (Αγγλικό Γαλ-λικό Ρωσικό) δεν υφίστανται πλέον ωστόσο οι κύριοι κοmicromicroατικοί σχηmicroατισmicroοί και οι ηγέτες τους (Αλ Κουmicroουνδούρος Δ Βούλγαρης Επ Δεληγεώργης Θρ Ζαΐmicroης) εξακολουθούν να εντάσσονται στο πεδίο επιρροής της microιας ή της άλλης Μεγάλης Δύναmicroης επιλέγοντας ή αλλάζοντας laquoστρατόπεδαraquo ανάλογα microε τη συγκυρία Ιδίως στον ευαίσθητο τοmicroέα της εξωτερικής πολιτικής οι ξένες δυνάmicroεις ασκούν επιρροή τόσο microέσω των ηγετικών πολιτικών οmicroάδων όσο και microέσω του βασιλιά ο οποίος πέρα από τον θεσmicroικό ρόλο που το σύνταγmicroα του αναγνωρίζει σε θέmicroατα διεθνών σχέσε-ων επιδιώκει να ασκεί και προσωπική πολιτική Η εξωτερική πολιτική του κράτους συνδιαmicroορφώνεται έτσι από δύο εν microέρει αντίρροπους στόχους αφενός την ικανο-ποίηση του εθνικού φρονήmicroατος στο πλαίσιο της πάντοτε δηmicroοφιλούς πολιτικής της Μεγάλης Ιδέας και αφετέρου τη σύmicroπλευση microε τους σχεδιασmicroούς και τις επιταγές των Μεγάλων Δυνάmicroεων δ) Ενόψει όλων των παραπάνω ο λαός παραmicroένει στο περιθώριο αδυνατώντας να ασκήσει αποτελεσmicroατικά τις εξουσίες που το ίδιο το δηmicroοκρατικό πολίτευmicroα του αναγνωρίζει Οι εκλογές που αποτελούν την κύρια microορφή συmicromicroετοχής του λαού στην άσκηση της εξουσίας συχνά αmicroαυρώνονται από αθέmicroιτους επηρεασmicroούς των ψηφο-φόρων και φαινόmicroενα βίας και καλπονοθείας Παράλληλα οι ατοmicroικές ndashπελατειακέςndash εξαρτήσεις αποπροσανατολίζουν τους πολίτες από την εξυπηρέτηση των ευρύτερων κοινωνικών ή ταξικών τους συmicroφερόντων Σύmicroφωνα microε τον Π Πετρίδη laquoΥπό αυτά τα δεδοmicroένα η συmicromicroετοχή των πολιτών στη συγκρότηση της πολιτικής εξουσίας ενώ φαινοmicroενικά ήταν ευρεία στην ουσία παρέmicroενε περιορισmicroένη αφού εξαρτιόταν καθοριστικά από την πολιτική επιρροή την κοινωνική επιβολή και την ιδεολογική ηγεmicroονία της άρχουσας τάξης που εξασφάλιζε κατά κανόνα την ποθητή αντιπροσώπευσή της στο κοινοβούλιο Μοιραία ο λαός

Οι παλαιοκοmicromicroατικοί Ζαΐmicroης Βούλγαρης Δεληγιώργης και

αποκλεισmicroένος από τα πρώτα κιόλας χρόνια της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης από τις πολιτικές διαδικασίες ήταν υποχρεωmicroένος να ακολουθεί ή να ταυτίζεται microε τον εκάστοτε αρχηγό του ισχυρότερου κατά περίπτωση κόmicromicroατος που και αυτό ήταν εξαρτηmicroένο από τοπικούς κοmicromicroατικούς παράγοντεςraquoΤα παραπάνω φαινόmicroενα ωστόσο όσο αρνητικά και αν είναι δεν αναιρούν microια γε-νικότερη τάση εξοmicroάλυνσης του πολιτικού βίου της χώρας Καταρχάς την περίοδο αυτή λείπουν οι microεγάλες κοινωνικές συγκρούσεις και διχοτοmicroήσεις Όπως επισηmicroαίνει ο Νίκος Αλιβιζάτος παρά τις αναmicroφισβήτητες απόπειρες επηρεασmicroού του εκλογικού αποτελέσmicroατος σε τελευταία ανάλυση laquoοι εκλογές αποτέλεσαν τον κανόνα του παι-χνιδιού και microε την περιοδική διεξαγωγή τους λειτούργησαν πάντοτε ως ασφαλιστική δικλείδα για την αποτροπή γενικευmicroένων συγκρούσεωνraquo Περαιτέρω οι σηmicroαντικές πολιτικές κρίσεις και διενέξεις επιλύονται σχετικά ανώδυ-να καθώς η διευθέτησή τους παραmicroένει στα πλαίσια του συνταγmicroατικού πολιτεύmicroα-τος και δεν εξελίσσονται σε συνταγmicroατικές εκτροπές Ως συνέπεια των παραπάνω αναβαθmicroίζεται ο ρόλος της λαϊκής αντιπροσωπείας σε βάρος microάλιστα των προνοmicroίων του Στέmicromicroατος Εξάλλου η αντίφαση που χαρακτηρίζει την περίοδο αυτή δηλαδή από τη microια η ενί-σχυση του πολιτικού και θεσmicroικού βάρους της Βουλής και από την άλλη η εmicromicroονή του θρόνου να παρεmicroβαίνει στην κοινοβουλευτική ζωή υπήρξε η βαθύτερη αιτία για την εισαγωγή του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος στη χώρα microας

Η λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος (1875-1911) Από το 1870 και έπειτα αρχίζει να τίθεται επιτακτικά το ζήτηmicroα της επιλογής των κυβερνήσεων που υποδεικνύονται από την πλειοψηφία της Βουλής δηλαδή το ζήτη-microα της εισαγωγής κοινοβουλευτικού συστήmicroατος Η πολιτική ανωmicroαλία που χρόνιζε τουλάχιστον από το 1868 κορυφώθηκε microε το πραξικόπηmicroα του Δ Βούλγαρη στις 19 Μαρτίου 1875 Η γενική κατακραυγή που η συνταγmicroατική αυτή εκτροπή προκάλεσε είχε τελικά αποτέλεσmicroα την καθιέρωση της αρχής της δεδηλωmicroένης microε τον λόγο του θρόνου που εκφώνησε ο Γεώργιος στην εναρκτήρια συνεδρίαση της Βουλής που προέκυψε από τις εκλογές της 18ης Ιουλίου 1875 Δικαιώθηκαν έτσι οι αγώνες του Χ Τρικούπη παρότι που ο ίδιος υπέστη ήττα στις εκλογές εκείνες

Η εξέλιξη αυτή που συνεπάγεται την απαρχή της λειτουργίας του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος και ολοκληρώνει τη microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή είχε καταλυτικές συνέπειες για τη λειτουργία του πολιτεύmicroατος και πράγmicroατι άλλαξε τη φυσιογνωmicroία του Η εξαγγελία της αρχής της δεδηλωmicroένης παρότι δεν δέσmicroευε

Οι microεταmicroφιέσεις του αντικοινοβουλευτικού λόγου

Ο microεταmicroφιεσmicroένος αντισυνταγmicroατισmicroός-αντικοινοβουλευτισmicroός στα πρώτα χρόνια εφαρmicroογής του Συντάγmicroατος του 1864laquoΈνα άρθρο της εφηmicroερίδας ldquoΠαλιγγενεσίαrdquo (2731869) απέκρουε τις επιθέσεις ενα-ντίον των κοmicromicroάτων και microπορεί να βοηθήσει να καταλάβουmicroε γιατί οι περισσότεροι από αυτούς που δεν ήθελαν να είναι το Κοινοβούλιο ο κυρίως παράγοντας της διακυ-βέρνησης της χώρας δεν παρουσιάζονταν ευθέως ως αντισυνταγmicroατικοί-αντικοινοβου-λευτικοί [hellip] Η εφηmicroερίδα υπενθύmicroιζε ότι κοινοβουλευτικό πολίτευmicroα δίχως κόmicromicroατα δεν microπορούσε να υπάρξει και ότι το ζητούmicroενο ήταν η microετάβαση σε ένα δικοmicromicroατικό σύστηmicroα καθώς και η ηθικοποίηση των κοmicromicroάτων ndash και όχι η εξάλειψή τους Ένας λόγος γιrsquo αυτήν ή και για άλλες microεταmicroφιέσεις του αντικοινοβουλευτικού λόγου ήταν ότι το αντιπροσωπευτικό πολίτευmicroα είχε τις ρίζες του στην Επανάσταση του 1821 microε τον διπλό εθνικό και κοινωνικό της χαρακτήρα Με άλλα λόγια το laquoσυνταγ-microατικόraquo θεωρούνταν το microόνο laquoεθνικό πολίτευmicroαraquo ενώ και η πολιτική εmicroπειρία των Ελλήνων ενίσχυε τη συνταγmicroατική ιδεολογία αφού όσοι έως τότε είχαν κυβερνήσει τη χώρα laquoδικτατορικάraquo είτε ήταν ξένοι όπως οι Βαυαροί είτε ετερόχθονες όπως ο Καποδίστριας Εποmicroένως η διακήρυξη ενός καθαρού αντικοινοβουλευτισmicroού επέσυρε σχεδόν αυτό-microατα την κατηγορία του ανθελληνισmicroού (hellip) Η πολεmicroική κατά του κοινοβουλευτισmicroού από Έλληνες ιδιαίτερα όταν συνδεόταν microε την υλική και πολιτισmicroική υστέρηση του κράτους microπορούσε εύκολα να θεωρηθεί ότι ταυτιζόταν microε την ευρωπαϊκή ή ξενική ανθελληνική καταδίκη της Ελλάδας καθώς και την υπονόmicroευση της πίστης της στην εκπλήρωση της εθνικής αποστολήςhellipraquo Αθ Μποχώτης laquoΗ ριζοσπαστική δεξιά Αντικοινοβουλευτισmicroός συντηρητισmicroός και ανολοκλήρωτος φασισmicroός στην Ελλάδα 1864-1911raquo 2003

τον Γεώργιο τυπικά-νοmicroικά παρά ηθικοπολιτικά microόνοndash συνιστά microια άτυπη αλλά εξαι-ρετικά σηmicroαντική microεταβολή του συντάγmicroατος Πρόκειται ουσιαστικά για την επίσηmicroη επανερmicroηνεία της βασιλικής αρmicroοδιότητας διορισmicroού και παύσης των κυβερνήσεων ndashκαι συνακόλουθα της αρmicroοδιότητας διάλυσης της Βουλήςndash υπό το φως της δηmicroοκρα-τικής-κοινοβουλευτικής αρχής Η συνεπής εφαρmicroογή της αρχής αυτής θα σήmicroαινε ότι ο βασιλιάς δεν συmicromicroετέχει παρά τυπικά microόνο στη διαδικασία σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης ότι δηλαδή περιορίζεται απλώς να διαπιστώσει ποιος πολιτικός αρχηγός διαθέτει την πλειοψηφία στη Βουλή ώστε να του αναθέσει την εντολή σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης Αυτό θα σήmicroαινε microε άλλα λόγια ότι πραγmicroατώνεται η αρχή laquoο βασιλιάς βασιλεύει αλλά δεν κυβερνάraquo

Στα microέσα του 19ου αιώνα η εξωτερική πολιτική διαmicroορφώ-

laquoΕχθροί του πολιτεύmicroατοςraquolaquoΚηρύττοmicroεν εχθρούς του πολιτεύmicroατος όλους εκείνους οίτινες νοθεύουν και έναν microόνον όρον του Συντάγmicroατος και microάλιστα τον αφορώντα την εκλογήν του λαού ήτις είναι η βάσις ολοκήρου του οικοδοmicroήmicroατοςhellip Είναι λοιπόν εχθροί άσπονδοι της βασι-λείας του Γεωργίου οι υπουργοί του Βούλγαρη προεξάρχοντος αυτού διότι νοθεύουν το Σύνταγmicroαhellipraquo Εφηmicro laquoΕθνοφύλαξraquo 1381868

laquoΖήτω το ΣύνταγmicroαraquolaquoΦοιτηταί κραυγάζοντες προ του Πανεπιστηmicroίου ldquoΖήτω το Σύνταγmicroαrdquo Μετrsquo ολίγον έφθασεν το πεζικόν το ιππικόν η χωροφυλακή οι πυροσβέσται microετrsquo αντλιών και διέ-λυσαν τους κραυγάζονταςraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 13111873

laquoΈκαυσαν εφηmicroερίδεςraquoΦοιτητές laquoέκαυσαν δύο εφηmicroερίδας της πρωτευούσης εις ένδειξιν αποδοκιmicroασίας του πικρού ύφους microεθrsquo ου αύται επραγmicroατεύθησαν και διέστρεψαν το ζήτηmicroα των φοιτη-τώνraquolaquoΕφηmicroερίςraquo 17111873(Πιθανώς η πρώτη φορά που καίγονται εφηmicroερίδες σε συλλαλητήριο στην Αθήνα hellip)

Η εξέλιξη αυτή που συνεπάγεται την απαρχή της λειτουργίας του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος και ολοκληρώνει τη microετάβαση από τη microοναρχική στη δηmicroοκρατική αρχή είχε καταλυτικές συνέπειες για τη λειτουργία του πολιτεύmicroατος και πράγmicroατι άλλαξε τη φυσιογνωmicroία του Η εξαγγελία της αρχής της δεδηλωmicroένης παρότι δεν δέσmicroευε

Οι microεταmicroφιέσεις του αντικοινοβουλευτικού λόγου

Ο microεταmicroφιεσmicroένος αντισυνταγmicroατισmicroός-αντικοινοβουλευτισmicroός στα πρώτα χρόνια εφαρmicroογής του Συντάγmicroατος του 1864laquoΈνα άρθρο της εφηmicroερίδας ldquoΠαλιγγενεσίαrdquo (2731869) απέκρουε τις επιθέσεις ενα-ντίον των κοmicromicroάτων και microπορεί να βοηθήσει να καταλάβουmicroε γιατί οι περισσότεροι από αυτούς που δεν ήθελαν να είναι το Κοινοβούλιο ο κυρίως παράγοντας της διακυ-βέρνησης της χώρας δεν παρουσιάζονταν ευθέως ως αντισυνταγmicroατικοί-αντικοινοβου-λευτικοί [hellip] Η εφηmicroερίδα υπενθύmicroιζε ότι κοινοβουλευτικό πολίτευmicroα δίχως κόmicromicroατα δεν microπορούσε να υπάρξει και ότι το ζητούmicroενο ήταν η microετάβαση σε ένα δικοmicromicroατικό σύστηmicroα καθώς και η ηθικοποίηση των κοmicromicroάτων ndash και όχι η εξάλειψή τους Ένας λόγος γιrsquo αυτήν ή και για άλλες microεταmicroφιέσεις του αντικοινοβουλευτικού λόγου ήταν ότι το αντιπροσωπευτικό πολίτευmicroα είχε τις ρίζες του στην Επανάσταση του 1821 microε τον διπλό εθνικό και κοινωνικό της χαρακτήρα Με άλλα λόγια το laquoσυνταγ-microατικόraquo θεωρούνταν το microόνο laquoεθνικό πολίτευmicroαraquo ενώ και η πολιτική εmicroπειρία των Ελλήνων ενίσχυε τη συνταγmicroατική ιδεολογία αφού όσοι έως τότε είχαν κυβερνήσει τη χώρα laquoδικτατορικάraquo είτε ήταν ξένοι όπως οι Βαυαροί είτε ετερόχθονες όπως ο Καποδίστριας Εποmicroένως η διακήρυξη ενός καθαρού αντικοινοβουλευτισmicroού επέσυρε σχεδόν αυτό-microατα την κατηγορία του ανθελληνισmicroού (hellip) Η πολεmicroική κατά του κοινοβουλευτισmicroού από Έλληνες ιδιαίτερα όταν συνδεόταν microε την υλική και πολιτισmicroική υστέρηση του κράτους microπορούσε εύκολα να θεωρηθεί ότι ταυτιζόταν microε την ευρωπαϊκή ή ξενική ανθελληνική καταδίκη της Ελλάδας καθώς και την υπονόmicroευση της πίστης της στην εκπλήρωση της εθνικής αποστολήςhellipraquo Αθ Μποχώτης laquoΗ ριζοσπαστική δεξιά Αντικοινοβουλευτισmicroός συντηρητισmicroός και ανολοκλήρωτος φασισmicroός στην Ελλάδα 1864-1911raquo 2003

τον Γεώργιο τυπικά-νοmicroικά παρά ηθικοπολιτικά microόνοndash συνιστά microια άτυπη αλλά εξαι-ρετικά σηmicroαντική microεταβολή του συντάγmicroατος Πρόκειται ουσιαστικά για την επίσηmicroη επανερmicroηνεία της βασιλικής αρmicroοδιότητας διορισmicroού και παύσης των κυβερνήσεων ndashκαι συνακόλουθα της αρmicroοδιότητας διάλυσης της Βουλήςndash υπό το φως της δηmicroοκρα-τικής-κοινοβουλευτικής αρχής Η συνεπής εφαρmicroογή της αρχής αυτής θα σήmicroαινε ότι ο βασιλιάς δεν συmicromicroετέχει παρά τυπικά microόνο στη διαδικασία σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης ότι δηλαδή περιορίζεται απλώς να διαπιστώσει ποιος πολιτικός αρχηγός διαθέτει την πλειοψηφία στη Βουλή ώστε να του αναθέσει την εντολή σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης Αυτό θα σήmicroαινε microε άλλα λόγια ότι πραγmicroατώνεται η αρχή laquoο βασιλιάς βασιλεύει αλλά δεν κυβερνάraquo

Στα microέσα του 19ου αιώνα η εξωτερική πολιτική διαmicroορφώ-

laquoΕχθροί του πολιτεύmicroατοςraquolaquoΚηρύττοmicroεν εχθρούς του πολιτεύmicroατος όλους εκείνους οίτινες νοθεύουν και έναν microόνον όρον του Συντάγmicroατος και microάλιστα τον αφορώντα την εκλογήν του λαού ήτις είναι η βάσις ολοκήρου του οικοδοmicroήmicroατοςhellip Είναι λοιπόν εχθροί άσπονδοι της βασι-λείας του Γεωργίου οι υπουργοί του Βούλγαρη προεξάρχοντος αυτού διότι νοθεύουν το Σύνταγmicroαhellipraquo Εφηmicro laquoΕθνοφύλαξraquo 1381868

laquoΖήτω το ΣύνταγmicroαraquolaquoΦοιτηταί κραυγάζοντες προ του Πανεπιστηmicroίου ldquoΖήτω το Σύνταγmicroαrdquo Μετrsquo ολίγον έφθασεν το πεζικόν το ιππικόν η χωροφυλακή οι πυροσβέσται microετrsquo αντλιών και διέ-λυσαν τους κραυγάζονταςraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 13111873

laquoΈκαυσαν εφηmicroερίδεςraquoΦοιτητές laquoέκαυσαν δύο εφηmicroερίδας της πρωτευούσης εις ένδειξιν αποδοκιmicroασίας του πικρού ύφους microεθrsquo ου αύται επραγmicroατεύθησαν και διέστρεψαν το ζήτηmicroα των φοιτη-τώνraquolaquoΕφηmicroερίςraquo 17111873(Πιθανώς η πρώτη φορά που καίγονται εφηmicroερίδες σε συλλαλητήριο στην Αθήνα hellip)

τον Γεώργιο τυπικά-νοmicroικά παρά ηθικοπολιτικά microόνοndash συνιστά microια άτυπη αλλά εξαι-ρετικά σηmicroαντική microεταβολή του συντάγmicroατος Πρόκειται ουσιαστικά για την επίσηmicroη επανερmicroηνεία της βασιλικής αρmicroοδιότητας διορισmicroού και παύσης των κυβερνήσεων ndashκαι συνακόλουθα της αρmicroοδιότητας διάλυσης της Βουλήςndash υπό το φως της δηmicroοκρα-τικής-κοινοβουλευτικής αρχής Η συνεπής εφαρmicroογή της αρχής αυτής θα σήmicroαινε ότι ο βασιλιάς δεν συmicromicroετέχει παρά τυπικά microόνο στη διαδικασία σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης ότι δηλαδή περιορίζεται απλώς να διαπιστώσει ποιος πολιτικός αρχηγός διαθέτει την πλειοψηφία στη Βουλή ώστε να του αναθέσει την εντολή σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης Αυτό θα σήmicroαινε microε άλλα λόγια ότι πραγmicroατώνεται η αρχή laquoο βασιλιάς βασιλεύει αλλά δεν κυβερνάraquo

Στα microέσα του 19ου αιώνα η εξωτερική πολιτική διαmicroορφώ-

laquoΕχθροί του πολιτεύmicroατοςraquolaquoΚηρύττοmicroεν εχθρούς του πολιτεύmicroατος όλους εκείνους οίτινες νοθεύουν και έναν microόνον όρον του Συντάγmicroατος και microάλιστα τον αφορώντα την εκλογήν του λαού ήτις είναι η βάσις ολοκήρου του οικοδοmicroήmicroατοςhellip Είναι λοιπόν εχθροί άσπονδοι της βασι-λείας του Γεωργίου οι υπουργοί του Βούλγαρη προεξάρχοντος αυτού διότι νοθεύουν το Σύνταγmicroαhellipraquo Εφηmicro laquoΕθνοφύλαξraquo 1381868

laquoΖήτω το ΣύνταγmicroαraquolaquoΦοιτηταί κραυγάζοντες προ του Πανεπιστηmicroίου ldquoΖήτω το Σύνταγmicroαrdquo Μετrsquo ολίγον έφθασεν το πεζικόν το ιππικόν η χωροφυλακή οι πυροσβέσται microετrsquo αντλιών και διέ-λυσαν τους κραυγάζονταςraquo laquoΕφηmicroερίςraquo 13111873

laquoΈκαυσαν εφηmicroερίδεςraquoΦοιτητές laquoέκαυσαν δύο εφηmicroερίδας της πρωτευούσης εις ένδειξιν αποδοκιmicroασίας του πικρού ύφους microεθrsquo ου αύται επραγmicroατεύθησαν και διέστρεψαν το ζήτηmicroα των φοιτη-τώνraquolaquoΕφηmicroερίςraquo 17111873(Πιθανώς η πρώτη φορά που καίγονται εφηmicroερίδες σε συλλαλητήριο στην Αθήνα hellip)

Στη συνταγmicroατική πρακτική η εφαρmicroογή της αρχής της δεδηλωmicroένης υπήρξε πιο περιορισmicroένη καθώς επικράτησαν δύο ερmicroηνείες που τη σχετικοποιούσαν Πρώτον ο βασιλιάς ανέθετε εντολή σχηmicroατισmicroού κυβέρνησης όχι αmicroέσως microετά την εκλογή της Βουλής αλλά microετά την ψηφοφορία για την ανάδειξη του προεδρείου της στην οποία θεωρείτο ότι αποτυπώνεται ασφαλέστερα η κοινοβουλευτική δύναmicroη του κάθε κόmicromicroατος Δεύτερον οι κυβερνήσεις εmicroφανίζονταν ενώπιον της Βουλής για να λάβουν ψήφο εmicroπιστοσύνης microετά τον διορισmicroό τους από τον βασιλιά Η εmicroπιστοσύνη της Βουλής θεωρείτο ως εκ τούτου αναγκαία αλλά όχι επαρκές προσόν για την παραmicroονή microιας κυβέρνησης στην εξουσία ενώ δεν θεωρείτο απαραίτητη για το διορισmicroό της Ουσι-αστικά δηλαδή υπήρχε διπλή εξάρτηση της κυβέρνησης τόσο από τη Βουλή όσο και από τον ανώτατο άρχοντα Στο πλαίσιο αυτό ο βασιλιάς αποκτούσε ορισmicroένα καθό-λου ευκαταφρόνητα περιθώρια διακριτικής ευχέρειας Από την πλευρά του Γεωργίου δεν έλειψαν έτσι οι παρεmicroβάσεις ακόmicroη microάλιστα και παύσεις κυβερνήσεων που εί-χαν την εmicroπιστοσύνη της Βουλής όπως στην περίπτωση της κυβέρνησης Δηλιγιάννη τον Φεβρουάριο του 1892 Πέρα από τη διαmicroάχη γύρω από τη δεδηλωmicroένη δύο κυρίως στοιχεία χαρακτηρίζουν την περίοδο αυτή η διαmicroόρφωση του πρώτου ελληνικού δικοmicromicroατισmicroού και οι εκλο-γικές microεταρρυθmicroίσεις α) Στις νέες συνθήκες που δηmicroιουργούσε η εφαρmicroογή της αρχής της δεδηλωmicroέ-νης κατέστη σαφές ότι η λειτουργία του κοινοβουλευτικού συστήmicroατος προϋποθέτει οργανωmicroένα και σταθερά κόmicromicroατα έτσι ώστε να είναι ευκρινής η κοινοβουλευτική δύναmicroη που στηρίζει τον κάθε αρχηγό Εξάλλου εφόσον πλέον η βασιλική εύνοια δεν είναι καθοριστικός παράγοντας για τον διορισmicroό κυβερνήσεων microοιραία αναβαθmicroίζεται η αντιπαράθεση πολιτικών επιλογών και προγραmicromicroάτων Αυτά είχαν συνέπεια τη microετατροπή των κοmicromicroάτων από χαλαρούς προσωποπαγείς συν-δέσmicroους σε πραγmicroατικά κόmicromicroατα αρχών ndashέστω και συσπειρωmicroένα γύρω από έναν ισχυρό ηγέτηndash τα οποία χαρακτηρίζονταν από συνεκτικούς κοmicromicroατικούς δεσmicroούς και κοmicromicroατική πειθαρχία Παράλληλα συνεπαγόταν και την εγκαθίδρυση συστήmicroατος δικοmicromicroατισmicroού όπου δύο κυρίαρχα κόmicromicroατα microονοπωλούν την εξουσία εναλλασσόmicroε-να σε αυτήν Στον δικοmicromicroατισmicroό συνέτεινε εξάλλου και η ενίσχυση του θεσmicroικού

ρόλου της κυβέρνησης σε βάρος της Βουλής την οποία επεδίωξε microε διάφορα microέτρα ο Τρικούπης Έτσι ιδίως η περίοδος 1885-1895 συνδέθηκε microε την αντιπαράθεση του Τρικουπικού -Νεωτεριστικού Κόmicromicroατος microε το Δηλιγιαννικο -Εθνικόν Κόmicromicroα Ο δικοmicromicroατισmicroός βέβαια δεν επαρκούσε από microόνος του για να εγγυηθεί την πολιτική σταθερότητα Τόσο οι παρεmicroβάσεις του βασιλιά όσο και οι καιροσκοπικές πρακτι-κές των πολιτικών δυνάmicroεων είχαν αποτέλεσmicroα ότι microέχρι το 1890 δηλαδή microέσα σε microία εικοσιπενταετία άσκησαν εξουσία 25 κυβερνήσεις Παρrsquo όλα αυτά καθόλου δεν πρέπει να παραβλέπουmicroε ότι όλο αυτό το διάστηmicroα ndashσε microια άνευ προηγουmicroένου δι-άρκειαndash ο κοινοβουλευτισmicroός λειτουργεί απρόσκοπτα και σε συνθήκες συνταγmicroατικής οmicroαλότηταςβ) Με τον νέο εκλογικό νόmicroο τον νόmicroο ΧΜΗrsquo της 1791877 που ψηφίστηκε επί κυβέρνησης Κουmicroουνδούρου η εκλογική διαδικασία εκσυγχρονίζεται Προβλέπεται η συmicromicroετοχή δικαστικών στην οργάνωση και διενέργεια των εκλογών η παρουσία δικαστικών αντιπροσώπων στα εκλογικά τmicroήmicroατα και η ολοκλήρωση των εκλογών σε microία ηmicroέρα που έπρεπε να είναι η Κυριακή Προβλέφθηκαν επίσης ποινικές κυρώσεις για όσους παραβιάζουν την εκλογική νοmicroοθεσία Με τον ίδιο νόmicroο εξάλλου καταρ-γούνται και οι τελευταίοι περιορισmicroοί του δικαιώmicroατος της ψήφου ndashη προϋπόθεση του να έχει ο ψηφοφόρος κάποια ιδιοκτησία ή να microετέρχεται οποιοδήποτε επάγγελmicroα ή επιτήδευmicroαndash έτσι ώστε η καθολικότητα της ψήφου επεκτείνεται πλέον στο σύνολο του ενήλικου ανδρικού πληθυσmicroού Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και ιδίως microετά την προσάρτηση των νέων εδαφών τίθενται οι όροι για την οικονοmicroική ανάπτυξη και τον θεσmicroικό εκσυγ-χρονισmicroό της χώρας Η ανάπτυξη της γεωργίας και της βιοmicroηχανίας ο εκχρηmicroατισmicroός της οικονοmicroίας η ανάπτυξη σιδηροδροmicroικού δικτύου αλλά και ο microετασχηmicroατισmicroός των κοmicromicroάτων και η αποδυνάmicroωση του πελατειακού συστήmicroατος και των αθέmicroιτων σχέσεων microεταξύ πολιτικής και διοίκησης υπήρξαν οι κύριες επιδιώξεις των κυβερ-νήσεων Τρικούπη Οι προσπάθειες αυτές ανακόπηκαν ωστόσο από δύο κυρίως πα-ράγοντες Ο πρώτος ήταν η συνεχιζόmicroενη εξάρτηση από τον εξωτερικό δανεισmicroό που οδήγησε την Ελλάδα όταν κατέστη αδύνατη η εξυπηρέτηση των δανείων στην κήρυξη πτώχευσης τον Δεκέmicroβριο του 1893 και στην επιβολή Διεθνούς Οικονοmicroικού

Το πραξικόπηmicroα του Δηmicroητρίου Βούλγαρη το 1875 είχε σαν

ρόλου της κυβέρνησης σε βάρος της Βουλής την οποία επεδίωξε microε διάφορα microέτρα ο Τρικούπης Έτσι ιδίως η περίοδος 1885-1895 συνδέθηκε microε την αντιπαράθεση του Τρικουπικού -Νεωτεριστικού Κόmicromicroατος microε το Δηλιγιαννικο -Εθνικόν Κόmicromicroα Ο δικοmicromicroατισmicroός βέβαια δεν επαρκούσε από microόνος του για να εγγυηθεί την πολιτική σταθερότητα Τόσο οι παρεmicroβάσεις του βασιλιά όσο και οι καιροσκοπικές πρακτι-κές των πολιτικών δυνάmicroεων είχαν αποτέλεσmicroα ότι microέχρι το 1890 δηλαδή microέσα σε microία εικοσιπενταετία άσκησαν εξουσία 25 κυβερνήσεις Παρrsquo όλα αυτά καθόλου δεν πρέπει να παραβλέπουmicroε ότι όλο αυτό το διάστηmicroα ndashσε microια άνευ προηγουmicroένου δι-άρκειαndash ο κοινοβουλευτισmicroός λειτουργεί απρόσκοπτα και σε συνθήκες συνταγmicroατικής οmicroαλότηταςβ) Με τον νέο εκλογικό νόmicroο τον νόmicroο ΧΜΗrsquo της 1791877 που ψηφίστηκε επί κυβέρνησης Κουmicroουνδούρου η εκλογική διαδικασία εκσυγχρονίζεται Προβλέπεται η συmicromicroετοχή δικαστικών στην οργάνωση και διενέργεια των εκλογών η παρουσία δικαστικών αντιπροσώπων στα εκλογικά τmicroήmicroατα και η ολοκλήρωση των εκλογών σε microία ηmicroέρα που έπρεπε να είναι η Κυριακή Προβλέφθηκαν επίσης ποινικές κυρώσεις για όσους παραβιάζουν την εκλογική νοmicroοθεσία Με τον ίδιο νόmicroο εξάλλου καταρ-γούνται και οι τελευταίοι περιορισmicroοί του δικαιώmicroατος της ψήφου ndashη προϋπόθεση του να έχει ο ψηφοφόρος κάποια ιδιοκτησία ή να microετέρχεται οποιοδήποτε επάγγελmicroα ή επιτήδευmicroαndash έτσι ώστε η καθολικότητα της ψήφου επεκτείνεται πλέον στο σύνολο του ενήλικου ανδρικού πληθυσmicroού Κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα και ιδίως microετά την προσάρτηση των νέων εδαφών τίθενται οι όροι για την οικονοmicroική ανάπτυξη και τον θεσmicroικό εκσυγ-χρονισmicroό της χώρας Η ανάπτυξη της γεωργίας και της βιοmicroηχανίας ο εκχρηmicroατισmicroός της οικονοmicroίας η ανάπτυξη σιδηροδροmicroικού δικτύου αλλά και ο microετασχηmicroατισmicroός των κοmicromicroάτων και η αποδυνάmicroωση του πελατειακού συστήmicroατος και των αθέmicroιτων σχέσεων microεταξύ πολιτικής και διοίκησης υπήρξαν οι κύριες επιδιώξεις των κυβερ-νήσεων Τρικούπη Οι προσπάθειες αυτές ανακόπηκαν ωστόσο από δύο κυρίως πα-ράγοντες Ο πρώτος ήταν η συνεχιζόmicroενη εξάρτηση από τον εξωτερικό δανεισmicroό που οδήγησε την Ελλάδα όταν κατέστη αδύνατη η εξυπηρέτηση των δανείων στην κήρυξη πτώχευσης τον Δεκέmicroβριο του 1893 και στην επιβολή Διεθνούς Οικονοmicroικού

Το πραξικόπηmicroα του Δηmicroητρίου Βούλγαρη το 1875 είχε σαν

Ελέγχου το 1898 Ο δεύτερος παράγοντας συνδέεται microε την πολιτική της Μεγάλης Ιδέας που οδήγησε σε έναν άφρονα Ελληνοτουρκικό πόλεmicroο και στη στρατιωτική ήττα του 1897 Κατά την περίοδο αυτή την εξουσία διαχειρίζεται microια σχετικά αυτόνοmicroη από τα κυρίαρχα οικονοmicroικά συmicroφέροντα πολιτική ολιγαρχία στην οποία ο βασιλιάς εξακο-λουθεί να κατέχει σηmicroαντικό ρόλο Ο βασιλιάς εκmicroεταλλευόταν αν δεν υποδαύλιζε τις κοmicromicroατικές αντιπαραθέσεις προκειmicroένου να παρουσιάζεται ως συνδετικός κρίκος των φυγόκεντρων τάσεων microέσα στο πλέγmicroα της εξουσίας αλλά και ως σύmicroβολο ενό-τητας του έθνους Ταυτόχρονα βέβαια λειτουργούσε και ως εγγυητής της εξάρτησης της χώρας από τις ξένες Δυνάmicroεις Ο ρόλος του αυτός ωστόσο δοκιmicroάστηκε κατά την κρίση του 1896-1897 οπότε το βασιλικό γόητρο υπέστη ρωγmicroές microεταξύ άλ-λων και λόγω των ευθυνών του αρχιστράτηγου των ελληνικών δυνάmicroεων διαδόχου Κωνσταντίνου στην ήττα του 1897 Μόνο microετά την απόπειρα δολοφονίας κατά του Γεωργίου στις 1421898 θα αρχίσει να microεταστρέφεται η κοινή γνώmicroη και η δυναστεία θα επανακτήσει microέρος της χαmicroένης δηmicroοτικότητάς τηςΜε την είσοδο στον 20ό αιώνα τα ανεπίλυτα προβλήmicroατα συσσωρεύονται Στη Θεσσαλία το αγροτικό ζήτηmicroα προξενεί ταραχές η κακοδιοίκηση και η φαυλοκρα-τία εξακολουθούν να ταλανίζουν το κράτος η αποχώρηση του Τρικούπη αφήνει ένα δυσαναπλήρωτο κενό ηγεσίας ενώ οι νέες πολιτικές δυνάmicroεις υποχωρούν υπέρ του παλαιοκοmicromicroατισmicroού Διέξοδο από την κατάσταση αυτή αναλαmicroβάνει τελικά να δώσει ο στρατός το στρατιωτικό Κίνηmicroα στο Γουδί το 1909 microολονότι ξεκίνησε microε περιορι-σmicroένα αιτήmicroατα στην πορεία στέγασε ευρύτερες πολιτικές και κοινωνικές επιδιώξεις Παράλληλα κατέστη σαφές ότι ο αστικός εκσυγχρονισmicroός της χώρας προϋποθέτει microια ευρεία αναθεώρηση του συντάγmicroατος Η αναθεώρηση του συντάγmicroατος Η ρύθmicroιση της αναθεώρησης στο σύνταγmicroαΣε αντίθεση microε το Σύνταγmicroα του 1844 που ήταν από τα συντάγmicroατα που χαρακτη-ρίζονται ως απολύτως αυστηρά ndashδεν προβλέπουν δηλαδή καmicroία δυνατότητα αναθε-ώρησηςndash το Σύνταγmicroα του 1864 ήταν σχετικώς αυστηρό Αυτό σηmicroαίνει ότι το ίδιο

Επί κυβέρνησης Κουmicroουνδού-ρου εκσυγχρονίζεται η εκλο-

το σύνταγmicroα προβλέπει στο άρθρο 107 τη δυνατότητα αναθεώρησής του ωστόσο υπό δύο σοβαρούς περιορισmicroούς Πρώτον δεν microπορεί να αναθεωρηθεί το σύνταγmicroα στο σύνολό του αλλά microόνο ορισmicroένες διατάξεις του οι microη θεmicroελιώδεις Υπάρχει δη-λαδή laquoένας σκληρός και αναλλοίωτος πυρήνας της ελληνικής συνταγmicroατικής τάξηςraquo που τον συνθέτουν οι θεmicroελιώδεις διατάξεις του συντάγmicroατος που αναφέρονται στον αντιπροσωπευτικό κοινοβουλευτικό φιλελεύθερο και δικαιοκρατικό χαρακτήρα του πολιτεύmicroατος (Αντ Μανιτάκης) Δεύτερον η αναθεώρηση επιτρέπεται να διενεργηθεί microόνο εφόσον τηρηθούν ορισmicroέ-νες αυστηρές διαδικαστικές προϋποθέσεις που είναι οι εξής πρέπει να έχουν παρέλ-θει τουλάχιστον δέκα έτη από τη δηmicroοσίευσή του η ανάγκη αναθεώρησης πρέπει να βεβαιωθεί από τη Βουλή σε δύο διαδοχικές βουλευτικές περιόδους την αναθεώρηση πρέπει να ζητήσουν τουλάχιστον τα τρία τέταρτα του συνολικού αριθmicroού των βου-λευτών αφού ληφθεί η απόφαση περί αναθεώρησης πρέπει να διαλυθεί η Βουλή και να συγκληθεί ύστερα από τη διενέργεια εκλογών νέα ειδική Αναθεωρητική Βουλή microε διπλάσιο αριθmicroό βουλευτών Σχετικά microε το περί αναθεώρησης άρθρο του συντάγ-microατος πρέπει να γίνουν δύο παρατηρήσεις Πρώτον οι διαδικαστικές προϋποθέσεις που προέβλεπε ήταν τόσο αυστηρές ώστε να καθιστούν εξαιρετικά δύσκολη αν όχι απαγορευτική την αναθεώρηση Στην πράξη άλλωστε ουδέποτε εφαρmicroόστηκε η δι-αδικασία αυτή Παρότι υπήρξαν επανειληmicromicroένες απόπειρες να κινηθεί η διαδικασία αναθεώρησης το Σύνταγmicroα του 1864 αναθεωρήθηκε microόλις το 1911 και microάλιστα χωρίς να τηρηθούν οι προϋποθέσεις του άρθρου 107 Δεύτερον φορέας της αναθεωρητικής λειτουργίας εί-ναι ένα σύνθετο όργανο το οποίο αποτελείται από δύο διαδοχικές Βουλές και από το εκλογικό σώmicroα το οποίο παρεmicroβάλλεται για την εκλογή της Αναθεωρητικής Βουλής Αποκλείεται οποιαδήποτε σύmicroπραξη άλλου οργάνου και ιδίως του βασιλιά είτε κατά τη διάρκεια της αναθεώρησης είτε εκ των υστέρων που σηmicroαίνει ότι τα δικαστήρια δεν microπορούν να ελέγξουν αν η συντελεσθείσα αναθεώρηση έγινε κατά παράβαση των προϋποθέσεων που θέτει το σύνταγmicroα

Οι αποτυχηmicroένες απόπειρες να κινηθεί η διαδικασία αναθεώρησης Ήδη από το 1874ndash1875 όσο δηλαδή πλησίαζε η συmicroπλήρωση της δεκαετίας που

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα νέοι

απαιτούνταν για την αναθεώρηση υπήρξαν διάφορες απόπειρες για κίνηση της δι-αδικασίας αναθεώρησης Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει άλλωστε να γίνει αντιληπτή και η παρέmicroβαση του Χ Τρικούπη microε το Τίς πταίει παρότι δεν κατέληξε σε πρόταση αναθεώρησης Αλλά και νωρίτερα υπήρξαν κάποιες παρασκηνιακές προτάσεις προς τον Γεώργιο να επιδιώξει αναθεώρηση του συντάγmicroατος laquoεπί το microοναρχικώτερονraquo κατά παράβαση των όρων του άρθρου 107 που ισοδυναmicroούσαν βέβαια microε προτάσεις πολιτειακής εκτροπής Το 1874 microάλιστα κυκλοφορούσαν έντονες φήmicroες ότι επίκειται πραξικοπηmicroατική microεταρρύθmicroιση ndashή βελτίωση όπως κατrsquo ευφηmicroισmicroό ονοmicroαζότανndash του συντάγmicroατος ύστερα από συνεννόηση της Αυλής microε τον Δ Βούλγαρη Μετά τη εξοmicroάλυνση της πολιτικής κατάστασης ndashmicroε την εισαγωγή της αρχής της δεδηλωmicroένης το 1875ndash οι προτάσεις αναθεώρησης πλήθυναν Τον Φεβρουάριο του 1883 ο Ν Ι Σαρίπολος σε επιστολή του προς τον Γεώργιο διατύπωσε την άποψη ότι laquoτο περί αναθεωρήσεως άρθρο 107 του συντάγmicroατος δεν ισχύει διότι αντίκειται εις την κυριαρχίαν του έθνους και τον ορθόν λόγονraquo και προέβη σε δύο φιλοmicroοναρχικές προτάσεις αναθεώρησης τη σύσταση δεύτερου νοmicroοθετικού σώmicroατος (Γερουσίας) και την επανασυγκρότηση του ndashκαταργηθέντος από το 1865ndash Συmicroβουλίου της Επικρα-τείας Επρόκειτο φυσικά για απροκάλυπτη πρόταση συνταγmicroατικής εκτροπής Η πρώτη γνήσια δηλαδή σύmicroφωνη microε τους όρους του συντάγmicroατος πρόταση ανα-θεώρησης κατατέθηκε από τον βουλευτή Ι Μεσσηνέζη ndashπαλαιό κοινοβουλευτικό

laquoΟι περισσότεροι άνθρωποιraquo ndashγράφει σε αναφορά του ο Βρετανός πρέσβηςndash laquoπου δεν ανήκουν στην τάξη των από πεποίθηση πολιτικών (δηλαδή Αθηναίοι των διευθυντικών τάξεων και microέλη της ανώτατης κρατικής υπαλληλίας) τάσσονταν υπέρ της microεταρρύθmicroι-σης του συντάγmicroατος σε βάθος και σε αντιδηmicroοκρατική κατεύθυνσηraquo [hellip] Ο πρέσβης δεν σηmicroείωνε τις διαθέσεις των λαϊκών microαζών αν και γνωρίζουmicroε από άλλες πηγές ότι υπήρχε αντίθεση του κόmicromicroατος του Κουmicroουνδούρου καθώς και microερίδας του Τύπου απέ-ναντι σε ότι θεωρούσαν αντισυνταγmicroατικές προθέσεις του στέmicromicroατοςraquo Αθ Μποχώτης laquoΗ ριζοσπαστική δεξιά Αντικοινοβουλευτισmicroός συντηρητισmicroός και ανολοκλήρωτος φασισmicroός στην Ελλάδα 1864-1911raquo 2003

Η ανάγκη αναθεώρησης του συντάγmicroατος και πολικών

που είχε διατελέσει πρόεδρος της Βrsquo Εθνοσυνέλευσηςndash στη Βουλή στις 421884 Ο Μεσσηνέζης πρότεινε να συσταθεί από τον Πρόεδρο της Βουλής 15microελής επιτροπή που θα microελετήσει τις διατάξεις που χρήζουν αναθεώρησης προκειmicroένου να υποβάλει σχετική πρόταση αναθεώρησης Υποδείκνυε microάλιστα ως αναγκαίες microεταρρυθmicroίσεις τη σύσταση Γερουσίας τη διεύρυνση της εκλογικής περιφέρειας τον περιορισmicroό της ανάmicroειξης του στρατού στην πολιτική καθώς και την αναθεώρηση του ίδιου του άρ-θρου περί αναθεώρησης προκειmicroένου να απλουστευθεί η διαδικασία Ωστόσο η ενδιαφέρουσα αυτή πρόταση δεν απασχόλησε τελικά τη Βουλή Το 1885 εκδίδεται η εφηmicroερίδα Χρόνος των Αθηνών που αναδεικνύει την αναθεώ-ρηση του συντάγmicroατος σε προγραmicromicroατικό της στόχο Ιδίως microετά το 1890 η ιδέα της αναθεώρησης κερδίζει έδαφος σε όλο και microεγαλύτερο microέρος της κοινής γνώmicroης Η ανάγκη συνταγmicroατικών microεταρρυθmicroίσεων προβάλλεται από δηmicroοσιογράφους βουλευ-τές ακόmicroη και πολιτικούς συλλόγους που ιδρύονται γιrsquo αυτόν τον σκοπό Με την είσοδο στον 20ό αιώνα αρχίζει να συνειδητοποιείται ευρύτερα η ανάγκη ριζικών κοινωνικών οικονοmicroικών και πολιτικών microεταρρυθmicroίσεων Στην πρωτοπορία των σχετικών προτάσεων βρίσκεται microια νέα γενιά διανοουmicroένων που δραστηριοποιούνται microέσα από πολιτικούς και επιστηmicroονικούς συλλόγους (microε πιο διακεκριmicroένο ίσως την Κοινωνιολογική Εταιρεία που ιδρύθηκε το 1908 από τους Αλ Παπαναστασίου Αλ Δελmicroούζο Π Αραβαντινό Κ Τριανταφυλλόπουλο κά) Τελικά αναθεώρηση του Συντάγmicroατος του 1864 δεν συντελέστηκε παρά microόνο το 1911 ως αποτέλεσmicroα του Κινήmicroατος στο Γουδί (1909) και της δυναmicroικής εmicroφάνισης του Ελ Βενιζέλου στην πολιτική σκηνή

Αποτίmicroηση Η σηmicroασία του Συντάγmicroατος του 1864 ξεπερνά τα χρονικά πλαίσια της εποχής του Υπήρξε το microακροβιότερο σύνταγmicroα στην ελληνική πολιτική ιστορία Με τις αναθεωρή-σεις του 1911 και του 1952 και παρά τις εν microέρει σηmicroαντικές τροποποιήσεις του κατrsquo ουσίαν αναβαπτίστηκε και συνέχισε την ύπαρξή του Εξάλλου πολλές διατάξεις του επιβιώνουν microε την ίδια σχεδόν διατύπωση στο ισχύον Σύνταγmicroα του 1975 Η microεγάλη συνεισφορά του Συντάγmicroατος του 1864 υπήρξε βέβαια η καθιέρωση του δηmicroοκρατι-κού πολιτεύmicroατος

Η διατήρηση παράλληλα του βασιλικού θεσmicroού ndashπολίτευmicroα της βασιλευόmicroενης δη-microοκρατίαςndash φαίνεται ότι αποτέλεσε έναν ιστορικά αναγκαίο συmicroβιβασmicroό ωστόσο η σχέση έντασης που δηmicroιουργήθηκε microε τη δηmicroοκρατική αρχή υπήρξε πρόξενος ενός αιώνα πολιτειακών περιπετειών

laquoΟύτε σύνταγmicroα ούτε κοινοβουλευτισmicroόςraquo

laquoΑυτό το σύστηmicroα της πολιτικής και κυβερνητικής ρεmicroούλας δεν είναι ούτε σύνταγmicroα ούτε κοινοβουλευτισmicroός αλλά καθαρά λαφυραγωγία της χώρας τας ευθύνας της οποίας θα ζητήσει ο λαός όταν χάσει τελείως την υποmicroονήν τουraquo Εφηmicro laquoΧρόνοςraquo 24111908

Η διατήρηση παράλληλα του βασιλικού θεσmicroού ndashπολίτευmicroα της βασιλευόmicroενης δη-microοκρατίαςndash φαίνεται ότι αποτέλεσε έναν ιστορικά αναγκαίο συmicroβιβασmicroό ωστόσο η σχέση έντασης που δηmicroιουργήθηκε microε τη δηmicroοκρατική αρχή υπήρξε πρόξενος ενός αιώνα πολιτειακών περιπετειών

laquoΟύτε σύνταγmicroα ούτε κοινοβουλευτισmicroόςraquo

laquoΑυτό το σύστηmicroα της πολιτικής και κυβερνητικής ρεmicroούλας δεν είναι ούτε σύνταγmicroα ούτε κοινοβουλευτισmicroός αλλά καθαρά λαφυραγωγία της χώρας τας ευθύνας της οποίας θα ζητήσει ο λαός όταν χάσει τελείως την υποmicroονήν τουraquo Εφηmicro laquoΧρόνοςraquo 24111908