Η ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ

Εβραίοι στον ελλαδικό χώροΕβραίοι στην ελληνική χερσόνησο ήταν ήδη εγκατεστηmicroένοι από τον 2ο αιώνα πΧ και η παρουσία τους συνεχίστηκε και στη διάρκεια της Ρωmicroαϊκής και της Βυζαντινής περιόδου (Εβραίοι Ροmicroανιώτες) Ωστόσο σηmicroαντική αύξηση του πληθυσmicroού τους ση-microειώθηκε το 1492 όταν πραγmicroατοποιήθηκε η microεγάλη έξοδος των Εβραίων από την Ιβηρική χερσόνησο Διωγmicroένοι από τους Ισπανούς βασιλείς οι Σεφαραδίτες και οι Μαράνος κινήθηκαν ανατολικά και microεγάλο microέρος τους εγκαταστάθηκε στην Οθωmicroανική αυτοκρατορία Δεν ήταν microία εύκολη microετοίκηση Στις νέες τους πατρίδες ήρθαν σε σύ-γκρουση microε τις ντόπιες κοινότητες των Ροmicroανιωτών ή microε τους Εσκεναζίmicro (Εβραίοι της βόρειας κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης που είχαν εγκατασταθεί τον 16ο αιώνα) Σταδιακά οι διαφορές αmicroβλύνθηκαν και τα πολιτιστικά στοιχεία των Σεφαραδιτών ήταν εκείνα που υπερίσχυσαν στις περιοχές όπου εγκαταστάθηκαν Η Θεσσαλονίκη ήταν ένας από τους κύριους χώρους υποδοχής τους Στο σηmicroαντικό αυ-τό οικονοmicroικό κέντρο της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας η κοινότητα των Ισπανοεβραίων γνώρισε ιδιαίτερη ακmicroή και συνδέθηκε microε την ιστορία της πόλης τόσο στο πλαίσιο της αυτοκρατορίας όσο και αργότερα όταν η Θεσσαλονίκη εντάχθηκε στο ελληνικό κράτος microαζί microε ολόκληρη τη Μακεδονία Το millet των Εβραίων ήταν το microεγαλύτερο πληθυ-σmicroιακά ndashσε σύγκριση microε αυτά των Ελλήνων των Αρmicroενίων και των microουσουλmicroάνωνndash και το πιο ισχυρό οικονοmicroικά Μετά την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος και εν microέσω αντιτιθέmicroενων εθνικών συmicroφερόντων στην περιοχή οι Εβραίοι αφοmicroοιωτικοί και σιωνιστές σοσιαλιστές και αστοί αντιmicroετώπισαν microε σκεπτικισmicroό τις εξελίξεις και έφεραν στο προσκήνιο πρόταση για διεθνοποίηση της πόλης γεγονός που αποτέλεσε έκτοτε έρεισmicroα στην καλλιέργεια αντισηmicroιτικών τάσεων εκ microέρους σηmicroαντικού τmicroή-microατος του ελληνικού πληθυσmicroού στο πλαίσιο της εθνικιστικής έξαρσης της εποχής Σταδιακά ο εβραϊκός πληθυσmicroός άρχισε να microειώνεται ndashτόσο σε απόλυτους αριθmicroούς όσο και σε ποσοστά επί του συνόλου των κατοίκων της πόληςndash αλλά και να χάνει στα-

Η παρουσία Εβραίων προσφύ-γων από την Ευρώπη στον

διακά την οικονοmicroική του ισχύ Νέοι κάτοικοι εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία κύmicroατα προσφύγων έφθασαν από τη Μικρά Ασία και τον Πόντο και η Θεσσαλονίκη υποβαθ-microίστηκε από ένα ισχυρό βαλκανικό κέντρο της Οθωmicroανικής αυτοκρατορίας σε επαρχία του ελληνικού κράτους Η εκσυγχρονιστική πολιτική των βενιζελικών κυβερνήσεων που είχαν στόχο και την οmicroογενοποίηση του πληθυσmicroού των Νέων Χωρών έθιγε συχνά τον εβραϊκό πληθυσmicroό Σταδιακά από περίπου 62000 το 1912 σε microία πόλη 150000 κατοίκων ο εβραϊκός πληθυσmicroός της πόλης microειώθηκε στους 56000 στις παραmicroο-νές του Βrsquo Παγκοσmicroίου πολέmicroου όταν ο συνολικός πληθυσmicroός έφθασε περίπου τους 250000 Οι Εβραίοι όλης της χώρας είχαν γίνει πλέον microειονότητα στο πλαίσιο του εθνικού κράτους όχι microόνο θρησκευτική και όχι ακριβώς εθνική αλλά σε microια διαδικασία πολιτικής και πολιτιστικής αφοmicroοίωσης Η κοινότητα της Θεσσαλονίκης παρέmicroενε η πολυπληθέστερη της Ελλάδας έντονα διαφοροποιηmicroένη πολιτισmicroικά αρκετά ισχυρή οικονοmicroικά και σε microια προβληmicroατική συmicroβίωση microε τους νεότερους κατοίκους τους πρόσφυγες microε κοmicroβικό σηmicroείο τριβής τον οικονοmicroικό ανταγωνισmicroό και όχι microόνο Στα χρόνια της microεταξικής δικτατορίας και στη διάρκεια του πολέmicroου οι διαφορές φάνηκαν να αmicroβλύνονται Ωστόσο η κατοχή και η εγκατάσταση στη Θεσσαλονίκη των Ναζί microε τις φυλετικές τους θεωρίες και τον φανατικό αντισηmicroιτισmicroό τους σήmicroανε ουσιαστικά το τέλος των εβραϊκών κοινοτήτων όπως ακριβώς συνέβη και στην υπόλοιπη Ευρώπη

Ο πρώτος σταθmicroός της τραγωδίας η καταστροφή των Εβραίων της Θεσ-σαλονίκηςΉδη από το 1938 οι Γερmicroανοί διπλωmicroάτες στην Ελλάδα έστελναν πληροφορίες στα SS στο Βερολίνο για τις ελληνικές εβραϊκές κοινότητες Κεντρικό στόχο αποτελούσε η ισπανόφωνη κοινότητα της Θεσσαλονίκης που ήταν η πολυπληθέστερη στη χώρα Στα τέλη Απριλίου του 1941 έφτασε στην πόλη microία οmicroάδα ειδικών το Ειδικό Τmicroήmicroα Ρόζεν-microπεργκ (Sondercommando Rosenberg) Ο Άλφρεντ Ρόζενmicroπεργκ ύστερα από εντολή του Χίτλερ είχε αρχίσει να οργανώνει στη Φρανκφούρτη ένα ερευνητικό κέντρο για τη microελέτη των Εβραίων διεθνώς Όταν βρέθηκε και η Ελλάδα υπό γερmicroανική κατοχή έστειλε αmicroέσως microία ειδική οmicroάδα καθώς όπως είπε στον γραmicromicroατέα του Χίτλερ Μάρτιν Μπόρmicroαν η πόλη ήταν ένα από τα κύ-ρια κέντρα του εβραϊσmicroού Το Ειδικό Τmicroήmicroα Ρόζενmicroπεργκ λοιπόν που αποτελείτο από

Ο Λευκός Πύργος της Θεσσα-λονίκης της πόλης που ονοmicroά-

Ο Άλφρεντ Ρόζενmicroπεργκ microε εντολή του Χίτλερ οργάνωσε

Γερmicroανούς αξιωmicroατικούς και ακαδηmicroαϊκούς από την πρώτη στιγmicroή είχε την αmicroέριστη συmicroπαράσταση όλων των γερmicroανικών υπηρεσιών στρατιωτικών και πολιτικών προκει-microένου να συγκεντρώσει στοιχεία για τις εβραϊκές κοινότητες και τις τεκτονικές στοές σε όλη τη χώρα Όταν έφυγε από την Ελλάδα λίγο καιρό microετά είχε λεηλατήσει συναγωγές λέσχες ενώσεις σχολεία τράπεζες εφηmicroερίδες βιβλιοπωλεία νοσοκοmicroεία και ιδιω-τικά σπίτια Αρχεία διακοσmicroήσεις συναγωγών χειρόγραφα αρχετυπικές εκδόσεις και ανεκτίmicroητες συλλογές ραβινικών κρίσεων microεταφέρθηκαν στη Γερmicroανία και αποτέλεσαν τη Βιβλιοθήκη για την Έρευνα του Εβραϊκού Ζητήmicroατος ενώ οι laquoειδικοίraquo έφευγαν έχο-ντας αποκοmicroίσει τις απαραίτητες πληροφορίεςΤην ώρα που το Τmicroήmicroα Ρόζενmicroπεργκ επιτελούσε το δικό του έργο η εφηmicroερίδα Νέα Ευ-ρώπη ndashπου ήταν το ιδεολογικό όργανο των κατοχικών Αρχών στη Θεσσαλονίκη και microαζί microε την Απογευmicroατινή ήταν οι microόνες εφηmicroερίδες που επιτράπηκε να κυκλοφορούνndash δεν παρέλειπε καθηmicroερινά να περιλαmicroβάνει άρθρα που καταδίκαζαν τον διεθνή εβραϊσmicroό βασισmicroένα στα στερεότυπα της αντισηmicroιτικής ιδεολογίας όπου οι Εβραίοι συνδέονταν microε τη φιλοχρηmicroατία και γιrsquo αυτό ήταν laquomicroιαροίraquo εmicroπλέκονταν σε διεθνείς συνοmicroωσίες είχαν σχέση microε τον κοmicromicroουνισmicroό και τελικά ήταν οι κυρίως υπεύθυνοι για τον πόλεmicroο Τα κείmicroενα αυτά ασκούσαν προπαγάνδα χωρίς να καταφέρονται ευθέως εναντίον των Εβραίων της πόλης Μέληmicroα των συντακτών τους ήταν να επηρεάσουν σε όποιον βαθmicroό microπορούσαν τη δηmicroόσια γνώmicroη microε κύριο στόχο να αmicroβλύνουν τις πιθανές αντιδράσεις εκ microέρους των πολιτών όταν θα άρχιζαν οι εκτοπισmicroοί ndash οι laquoειδικοίraquo του Τmicroήmicroατος Ρό-ζενmicroπεργκ στην τελική αναφορά τους σηmicroείωναν ότι laquoγια τον microέσο Έλληνα δεν υπάρχει εβραϊκό ζήτηmicroα Αυτός δεν βλέπει τον πολιτικό κίνδυνο του παγκόσmicroιου εβραϊσmicroούraquo Αυτό το συmicroπέρασmicroα ήταν ιδιαίτερα σηmicroαντικό για τους σχεδιαστές της laquoτελικής λύ-σηςraquo (όπως ονοmicroάστηκε συγκαλυmicromicroένα η επιχείρηση της γενοκτονίας στη σύσκεψη του Wansee στις 20 Ιανουαρίου 1942) καθώς βασική αρχή της στρατηγικής των Ναζί ήταν η στήριξή τους στον τοπικό αντισηmicroιτισmicroό κάθε χώρας και η παρακολούθηση της κοι-νής γνώmicroης και των αντιδράσεών της Η εφαρmicroογή της laquoτελικής λύσηςraquo καταρχάς στη Γερmicroανία έγινε προοδευτικά και microε προσεκτική παρακολούθηση των αντιδράσεων του γερmicroανικού πληθυσmicroού στα όλο και πιο σοβαρά αντιεβραϊκά microέτρα Όσο περισσότερο απαθές έmicroενε το κοινωνικό σύνολο τόσο αυτό θεωρείτο ως microια σιωπηρή άδεια για την κλιmicroάκωση της δίωξης Γιrsquo αυτόν τον λόγο οργανώθηκαν σφυγmicroοmicroετρήσεις της κοινής

Ο Μάρτιν Μπόρmicroαν προσωπι-κός γραmicromicroατέας του Χίτλερ

γνώmicroης στη Γερmicroανία και στη Γαλλία Ωστόσο στη Θεσσαλονίκη πέρα από το γενικό συmicroπέρασmicroα του Τmicroήmicroατος Ρόζενmicroπεργκ υπήρχε αντισηmicroιτική microερίδα που είχε αναπτύξει δράση σε όλη τη δεκαετία του 1930 και έβρισκε πλέον λαmicroπρό πεδίο δράσης Οι Γερmicroανοί της Γκεστάπο στη δικαιοδοσία της οποίας πέρασε η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης συνέλαβαν το συmicroβούλιο της κοινότη-τας τον αρχιραβίνο Σεβή Κόρετς ndashο οποίος microεταφέρθηκε στη Βιέννηndash λεηλάτησαν τα γραφεία της και όρισαν αντικαταστάτη του έναν άνθρωπο που δεν είχε τις ικανότητες που απαιτούνταν τον Σαmicroπύ Σαλτιέλ Καθώς όmicroως είχαν πάρει ανάλογα microέτρα και για άλλους προκρίτους της πόλης αυτές οι συλλήψεις και οι εκτοπίσεις δεν θεωρήθηκαν microέτρα αmicroιγώς αντιεβραϊκά από τα microέλη της κοινότητας Αντίθετα ξεκάθαρα αντισηmicroιτι-κό χαρακτήρα είχε η ενέργεια του Λάσκαρη Παπαναούmicro δωσίλογου και ενός από τους επικεφαλής της αντισηmicroιτικής microερίδας της πόλης και των βοηθών του οι οποίοι στις 22 Απριλίου τοιχοκόλλησαν σε ορισmicroένα καφενεία ζαχαροπλαστεία και εστιατόρια του κέντρου την επιγραφή laquoΟι Εβραίοι είναι ανεπιθύmicroητοιraquo ή κυκλοφορούσαν φυλλάδια microε αντιεβραϊκό περιεχόmicroενο Σηmicroειώθηκαν και δηmicroεύσεις εβραϊκών περιουσιών ή αυθαί-ρετες διώξεις Εβραίων από τα καταστήmicroατά τους από την υπηρεσία στεγάσεως Αρχών Κατοχής ή τη Γερmicroανική Στρατιωτική Επιmicroελητεία εκ microέρους ορισmicroένων Γερmicroανών στρα-τιωτών microε την υπόδειξη συχνά χριστιανών Πέρα από αυτούς που τα υποκινούσαν και τα επικροτούσαν οι άλλοι πολίτες δεν έδειξαν να ενδιαφέρονται στη φάση αυτή περισ-σότερο επειδή ήταν microεmicroονωmicroένα περιστατικά παρόmicroοια microε αυτά που συνέβαιναν και σε βάρος χριστιανών πολιτών και ενδεχοmicroένως επειδή οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης ήταν ακόmicroη laquomicroουδιασmicroένοιraquo από τον ερχοmicroό των γερmicroανικών στρατευmicroάτωνΤο σχέδιο εξολόθρευσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης πρέπει να απασχόλησε τα ανώτερα κλιmicroάκια της ναζιστικής ιεραρχίας από τον Οκτώβριο του 1941 και να πήρε συγκεκριmicroένη microορφή τον Νοέmicroβριο του 1941 σύmicroφωνα microε τον Μαξ Μέρτεν Στη λογική των Ναζί οι εβραϊκοί πληθυσmicroοί θεωρούνταν ήδη παράγοντες ανωmicroαλίας και πιθανά ερείσmicroατα αντιγερmicroανικών πρωτοβουλιών ndash όπως οι ταραχές που διέτρεξαν τα Βαλκά-νια το καλοκαίρι του 1941 και αποδόθηκαν τόσο σε microπολσεβίκους όσο και σε Εβραίους Η πρακτική εφαρmicroογή του microέτρου καθυστέρησε λίγο στην προκειmicroένη περίπτωση καθώς προηγήθηκαν άλλες υπό γερmicroανική κατοχή χώρες Εξάλλου οι γερmicroανικές στρατιωτικές υπηρεσίες στη Θεσσαλονίκη δεν διαπίστωναν ιδιαίτερη συmicromicroετοχή των Εβραίων στην

Στις 9 Απριλίου 1941 οι Γερmicroα-νοί εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη

ελληνική Αντίσταση που βρισκόταν ακόmicroα στα πρώτα της βήmicroατα παρά τις περί του αντιθέτου υποψίες του αρχηγείου του Χίτλερ Οι άλλες δύο δυνάmicroεις κατοχής στην Ελλάδα ιταλικές και βουλγαρικές είχαν διαφορετική πολιτική απέναντι στους Εβραίους και για microια συνολική εφαρmicroογή της laquoτελικής λύσηςraquo ο συντονισmicroός microαζί τους ήταν απα-ραίτητος Άλλωστε στη φάση αυτή οι γερmicroανικές Αρχές στη χώρα ήταν απασχοληmicroένες microε τα οικονοmicroικά προβλήmicroατα της κατεχόmicroενης Ελλάδας και microε το ζήτηmicroα της έλλει-ψης των βασικών αγαθών διατροφής που ήταν οξύτατο Όπως εύστοχα σηmicroειώνεται από microελετητή της περιόδου laquoαρκούνταν [οι Γερmicroανοί] προς το παρόν να αφήσουν την ανεπιθύmicroητη microειονότητα να αποδεκατιστεί από την πείνα του αδυσώπητου πρώτου κατοχικού χειmicroώναraquo Και η αλήθεια είναι ότι στη Θεσσαλονίκη περίπου οι microισοί από τους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους από πείνα τον δύσκολο χειmicroώνα του 1941-1942 ndashγύρω στους 2000ndash ήταν φτωχοί Εβραίοι του Ρεζί Βαρδάρ (φτωχική συνοικία στα δυτικά της πόλης)Περίπου την ίδια εποχή ο δήmicroος Θεσσαλονίκης ζήτησε από τον Μαξ Μέρτεν να λυθεί το θέmicroα του εβραϊκού νεκροταφείου Ο τελευταίος πρότεινε στους Εβραίους ως πρόσθε-το microέτρο για την απαλλαγή τους από την υποχρεωτική εργασία να ικανοποιήσουν τις απαιτήσεις του δήmicroου Θεσσαλονίκης για την απαλλοτρίωση του νεκροταφείου Τελικά τον Δεκέmicroβριο του 1942 διατάχτηκε από τις γερmicroανικές Αρχές η απαλλοτρίωσή του ή η εκχώρησή του (δεν είναι ξεκάθαρο από τις πηγές) Το ζήτηmicroα microιας πιθανής microεταφοράς του σε άλλο σηmicroείο της πόλης (βρισκόταν περίπου εκεί που βρίσκεται σήmicroερα το Αρι-στοτέλειο Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλονίκης) είχε απασχολήσει και προπολεmicroικά τη γενική διοίκηση και τη δηmicroοτική αρχή και επί δικτατορίας Μεταξά είχε δροmicroολογηθεί microια λύση που ικανοποιούσε όλους Ωστόσο ακολούθησε ο πόλεmicroος και το θέmicroα δεν εξελίχθηκε Ο Μέρτεν αποφάσισε την απαλλοτρίωση της ζώνης που συνόρευε microε το πανεπιστήmicroιο και τη συνοικία των Σαράντα Εκκλησιών Το υπόλοιπο νεκροταφείο θα παρέmicroενε άθικτο και οι τάφοι ηλικίας microικρότερης των 30 ετών δεν θα πειράζονταν Ωστόσο στην πράξη τα πράγmicroατα έγιναν τελείως διαφορετικά microε βασική ευθύνη των ελληνικών Αρχών που φαίνεται ότι έδειξαν υπερβάλλοντα ζήλο στη συστηmicroατική καταστροφή της εβραϊκής νεκρόπολης Τα όποια σχέδια microετεγκατάστασης του νεκροταφείου σε δύο οικόπεδα που είχαν παραχωρηθεί στην Καλαmicroαριά και στα βόρεια προάστια εγκαταλείφθηκαν καθώς άρχισαν να εφαρmicroόζονται στην πόλη τα φυλετικά microέτρα του νόmicroου της Νυρεmicroβέργης

Στις 11 Ιουλίου 1942 όλοι οι άρρενες Εβραίοι διατάχθηκαν

[οι Νόmicroοι της Νυρεmicroβέργης ή και Φυλετικοί Νόmicroοι της Νυρεmicroβέργης αποφασίστηκαν στις 15 Σεπτεmicroβρίου 1935 στο 7ο Συνέδριο (Συνέδριο της Ελευθερίας) του Εθνικοσοσι-αλιστικού Κόmicromicroατος των Γερmicroανών Εργατών (NSDAP) στη Νυρεmicroβέργη Με τους νόmicroους αυτούς οι εθνικοσοσιαλιστές έχτισαν τη νοmicroική βάση για τον αντισηmicroιτισmicroό τους] και το νεκροταφείο λεηλατήθηκε από τον ελληνικό πληθυσmicroό microε την ανοχή του δήmicroου και

Η πρώτη κατάφωρη κίνηση εναντίον των Εβραίων της πόλης από τις γερmicroανικές Αρχές η οποία microάλιστα έmicromicroεσα υποκινήθηκε από Έλληνες δωσίλογους έγινε τον Ιούλιο του 1942 Ο γενικός διευθυντής Νοmicroαρχιών Μακεδονίας Αθανάσιος Χρυσοχόου προέβη σε διαβήmicroατα στη γερmicroανική στρατιωτική διοίκηση παραπονούmicroενος ότι οι Εβραίοι ndashσε αντίθεση microε το microεγαλύτερο microέρος του ελληνικού πληθυσmicroούndash δεν υποχρεώνονταν να εκτελούν εργασίες ή να καταβάλουν εισφορές σε είδος Ύστερα από αυτό ο στρα-τιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης-Αιγαίου στις 7 Ιουλίου 1942 διέταξε την επίσηmicroη απογραφή των ικανών για εργασία αρρένων Εβραίων (από 18 έως 45 ετών) που θα έπρεπε να δουλέψουν στον δρόmicroο ή στις σιδηροδροmicroικές γραmicromicroές Η επιχείρηση ξεκί-νησε στις 11 Ιουλίου 1942 Το Σάββατο αυτό οι περίπου 7000 άντρες που πήγαν να παραλάβουν τις κάρτες εργασίας τους υποβλήθηκαν σε απάνθρωπη microεταχείριση Τους συγκέντρωσαν στην πλατεία Ελευθερίας περιστοιχισmicroένους από ένοπλους στρατιώτες και τους άφησαν για ώρες όρθιους στον ήλιο χτυπώντας τους ή εξαναγκάζοντάς τους σε σωmicroατικές ασκήσεις Στο τέλος της ηmicroέρας όταν αφέθηκαν ελεύθεροι ήταν σε πολύ άσχηmicroη κατάσταση Πριν προλάβουν να συνέλθουν τους κάλεσαν για εργασία Σε διάστηmicroα δυόmicroισι microηνών ένα ποσοστό τουλάχιστο 12 των ανδρών πέθανε από την ταλαιπωρία καθώς microάλιστα τοποθετήθηκαν στις πλέον νοσηρές περιοχές υπό τις σκλη-ρότερες συνθήκες Τελικά για την επίλυση αυτού του θέmicroατος η Εβραϊκή Κοινότητα ύστερα από microια σειρά συνοmicroιλιών microε τον ίδιο τον Μέρτεν υποχρεώθηκε να καταβάλει ένα σηmicroαντικό για τα microέτρα της εποχής χρηmicroατικό ποσό στη γερmicroανική διοίκηση η οποία θα το διέθετε για τη χρηmicroατοδότηση των έργων και την πρόσληψη επί πληρωmicroή εργατών έτσι ώστε να απαλλαχθούν οι Εβραίοι από την καταναγκαστική εργασία Το microέτρο δεν συmicroπεριέλαβε παρά τmicroήmicroα των Εβραίων εργατών και παρrsquo όλα αυτά προκά-λεσε αντιδράσεις στους αντισηmicroιτικούς κύκλους της πόλης Η ατmicroόσφαιρα βάραινε από κάθε πλευρά ανοίγοντας τον δρόmicroο για πιο ριζοσπαστικά microέτρα Στη πλατεία Ελευθερίας στη

Θεσσαλονίκη συγκεντρώθηκαν

της microητρόπολης Κοmicromicroάτια από τις ταφόπλακες χρησιmicroοποιήθηκαν ως οικοδοmicroικά υλικά για διάφορες χρήσεις όπως για να στηθεί το microικρό κτίριο όπου στέγασε ο Ιστιοπλοϊκός Όmicroιλος Θεσσαλονίκης το παιδικό του συσσίτιο ή ακόmicroη και για να πλακοστρωθεί η πε-ριοχή microπροστά από το νεοϊδρυθέν τότε κρατικό θέατρο Ο διωγmicroός των Εβραίων στην πόλη ξεκίνησε επίσηmicroα microε την άφιξη τον Φεβρουάριο του 1943 των Ντίτερ Βισλιτσένι και Αλόις Μπρούνερ συνεργάτες των Χίmicroλερ και Άιχmicroαν Στα microέσα Ιανουαρίου του 1943 ήρθε στη Θεσσαλονίκη ο Άντολφ Άιχmicroαν ο εκτελεστής του σχεδίου εξόντωσης των Εβραίων και κάλεσε σε γενική σύσκεψη τα γερmicroανικά αστυνοmicroικά και στρατιωτικά σώmicroατα ζητώντας τη συνδροmicroή τους και προβάλλοντας ως δικαιολογία προς αυτούς ότι οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης ήταν εν δυνάmicroει εχθροί των γερmicroανικών στρατευmicroάτων καθώς σχεδιαζόταν microία απόβαση των συmicromicroάχων στις ακτές του Αιγαίου όπου ζούσαν και οι Εβραίοι και θα microπορούσαν αυτοί να αποτελέσουν microια laquoπέmicroπτη φάλαγγαraquo υπέρ των συmicromicroάχων Το συmicroπέρασmicroα ήταν ότι έπρεπε άmicroεσα να microεταφερθούν στην Πολωνία για να εργαστούν εκεί laquoσε έναν κλειστό χώρο εποικισmicroούraquo για την πολεmicroική βιοmicroηχανία Οι υπεύθυνοι για την laquoτελική λύσηraquo ήταν πολύ προσε-κτικοί στη διατήρηση της microυστικότητας γύρω από το θέmicroα και προς τις στρατιωτικές αρχές της Βέρmicroαχτ προβάλλονταν πάντα στρατιωτικοί λόγοι που δικαιολογούσαν τον περιορισmicroό ή τον εκτοπισmicroό των ΕβραίωνΟι γερmicroανικές Αρχές ζήτησαν από τον πρόεδρο της Ισραηλιτικής Κοινότητας να τους παραδώσει λίστα microε τα ονόmicroατα των εγγεγραmicromicroένων σε αυτήν Όλες οι διαταγές κοι-νοποιούνταν microέσω της κοινότητας και η ίδια δραστηριοποιούνταν για την ικανοποίηση όλων των γερmicroανικών αιτηmicroάτων Πολλά από τα microέλη της κοινότητας εργάστηκαν επί microακρόν για να οργανώσουν τόσο την ονοmicroαστική απογραφή αρχικά όσο και την οικο-νοmicroική λίγο αργότερα Η ισχυρή κοινοτική οργάνωση που τόσες φορές στο παρελθόν είχε βοηθήσει τους Εβραίους να ξεπερνούν τις δυσκολίες αυτή τη φορά συνέβαλε στην υλοποίηση των γερmicroανικών σχεδίων Κατά αντίστοιχο τρόπο χρησιmicroοποίησαν οι Γερmicroανοί συmicroβούλια και οργανώσεις των Εβραίων σε όλη την Ευρώπη ενώ συχνά όπου δεν υπήρχαν ανάλογοι θεσmicroοί είχαν συmicroβάλει οι ίδιοι στη δηmicroιουργία οργανισmicroών αγαθοεργίας που διοικούνταν από Εβραίους προκρίτους οι οποίοι microε το πρόσχηmicroα της παροχής βοήθειας στους δικούς τους επέτρεψαν τον καλύτερο έλεγχο και στη συνέχεια τη σύλληψή τους Η στάση του αρχιραβίνου Κόρετς ο οποίος είχε αναλάβει και πάλι

Η θέσπιση των λεγόmicroενων laquoΝόmicroων της Νυρεmicroβέργηςraquo το

Το 1942 οι Γερmicroανοί κατέστρε-ψαν το Εβραϊκό Νεκροταφείο

την προεδρία της κοινότητας από τον Δεκέmicroβριο του 1942 χαρακτηρίστηκε από την απόλυτη υπακοή στις γερmicroανικές διαταγές και από την παρακίνηση του ποιmicroνίου του σε ανάλογη υπακοή σε βαθmicroό που αργότερα η αντιmicroετώπισή του αυτή θεωρήθηκε προδο-τική Ωστόσο αυτό που φαίνεται να συνέβη είναι ότι ο Κόρετς ένας Εσκεναζίmicro γερmicroανό-φωνος Εβραίος έχοντας γνωρίσει τη Γερmicroανία στη διάρκεια των σπουδών του πριν από το ναζιστικό καθεστώς διατηρούσε όmicroορφες αναmicroνήσεις που δεν του επέτρεπαν να δει microε καθαρή microατιά τα γεγονότα Όπως αποδείχθηκε ούτε η φυλάκισή του στη Βιέννη microε την έναρξη της Κατοχής τον θορύβησε ώστε να δραστηριοποιηθεί microε διαφορετικό τρόπο απέναντι στα γερmicroανικά microέτρα ενώ είχε την πεποίθηση ότι η υπακοή microπορούσε τελικά να βοηθήσει στη σωτηρία τους

Οι laquoκονκάρδεςraquo το κίτρινο Άστρο του Δαβίδ και οι ειδικές

Όλοι οι Εβραίοι άνω των 5 ετών υποχρεώθηκαν να φορέσουν σε συγκεκριmicroένες microάλιστα διαστάσεις το κίτρινο αστέρι για να διακρίνονται το λεγόmicroενο άστρο του Δαβίδ και να το ζωγραφίσουν στα microαγαζιά τους Απαγορεύτηκε η συmicromicroετοχή σε σωmicroατεία οργα-νισmicroούς δηmicroοσίου δικαίου ή συνδέσmicroους καθώς και η υποστήριξή τους από τα παρα-πάνω όργανα Τους απαγορεύτηκε η χρήση του τηλεφώνου και των δηmicroόσιων microέσων συγκοινωνίας Όσοι κατοικούσαν εκτός των ζωνών που όρισαν οι Αρχές έπρεπε να εγκαταλείψουν τις εστίες τους Η microετακίνηση έγινε microέσα σε τέσσερις ηmicroέρες στις συγκεκριmicroένες περιοχές όπου τουλάχιστον πέντε άνθρωποι θα έmicroεναν σε ένα δωmicroάτιο Τα microέρη που υποδέ-χτηκαν τους διωκόmicroενους ήταν συνοικίες της πόλης στις οποίες η πλειονότητα των κατοίκων ήταν Εβραίοι και οι οποίες microετατράπηκαν σε γκέτο οι συνοικισmicroοί Βαρώ-νου Χιρς στον σιδηροδροmicroικό σταθmicroό στα ανατολικά της πόλης και άλλοι δύο στο κέντρο που κατοικούνταν και από Έλληνες αποτέλεσαν τους τόπους του προσωρινού εγκλεισmicroού Η κυκλοφορία έξω από τα γκέτο απαγορεύτηκε microε φύλαξη τόσο από την ελληνική αστυνοmicroία όσο και από την εβραϊκή πολιτοφυλακή που αποτελούνταν από περίπου 250 Εβραίους οι οποίοι είχαν δηλώσει εθελοντικά συmicromicroετοχή και που microε ιδιαίτερη βιαιότητα επιτηρούσαν τους οmicroόθρησκούς τους Ο συνοικισmicroός του Βαρώνου Χιρς συγκεκριmicroένα αποτέλεσε και διαmicroετακοmicroιστικό στρατόπεδο για τη microεταφορά τους στους τόπους του θανάτου Η εφαρmicroογή των φυλετικών microέτρων έθετε τους Εβραίους εκτός κοινωνίας

Μία από τις τελευταίες πράξεις του δράmicroατος ήταν η οικονοmicroική απογραφή Την 1η Μαρτίου 1943 όπως προαναφέρθηκε όλοι οι Εβραίοι πήραν εντολή να δηλώσουν για στατιστικούς λόγους όλα τα περιουσιακά τους στοιχεία ακίνητα τραπεζικές καταθέ-σεις εmicroπορεύmicroατα κοσmicroήmicroατα αντικείmicroενα τέχνης ή λατρείας αλλά και τα οικιακά σκεύη και τα ζώα Υπακούοντας στους επικεφαλής της κοινότητας συmicromicroορφώθηκαν σε ότι τους ζητήθηκε δήλωσαν αναλυτικά τα περιουσιακά τους στοιχεία ελπίζοντας ότι αλήθευαν οι φήmicroες που κυκλοφορούσαν ότι οι Γερmicroανοί ετοίmicroαζαν σύστηmicroα ειδικής φορολογίας γιrsquo αυτούς ανάλογα microε την περιουσία του καθένα και γιrsquo αυτό χρειάζονταν οι αναλυτικές δηλώσεις Σχετικά microε το ζήτηmicroα της ενηmicroέρωσης των Εβραίων για το τι τους περίmicroενε στα στρα-τόπεδα είναι πιθανό στις αρχές του 1943 να υπήρχε microία σχετική γνώση για το τι συ-νέβαινε στην Πολωνία microε τη microορφή φηmicroών που όmicroως ήταν πολύ δύσκολο να γίνουν πιστευτές Ακόmicroα και το BBC τον Δεκέmicroβριο του 1942 microετέφερε αυτές τις πληροφορίες ως φήmicroες περισσότερο παρά ως βεβαιωmicroένες ειδήσεις Οι πληροφορίες για microαζικές εξοντώσεις Εβραίων σε θαλάmicroους αερίων για καύση σε κρεmicroατόρια ή για κατασκευή σα-πουνιού (κάτι που δεν έχει αποδειχθεί τουλάχιστον για το Άουσβιτς) από τα προϊόντα της καύσης των σωmicroάτων προκαλούσαν αmicroηχανία και φάνταζαν πράγmicroατα υπερβολικά και απίστευτα Όση εmicroπειρία και αν διέθετε ο εβραϊκός κόσmicroος σε πογκρόmicro και διώξεις ο σχεδιασmicroός της laquoτελικής λύσηςraquo δεν είχε προηγούmicroενο οπότε ήταν πολύ δύσκολο να γίνει αντιληπτός microέσα από microια αναδροmicroή στην ιστορική εmicroπειρία Άλλωστε κάθε αν-θρώπινη ύπαρξη που καλείται να αντιmicroετωπίσει την προοπτική ενός επικείmicroενου τέλους έχει ως αmicroυντικό microηχανισmicroό την άρνηση αποδοχής αυτού του τέλους ειδικά όταν αυτό έχει τα χαρακτηριστικά microιας οργανωmicroένης microαζικής εξόντωσηςΚαι ενώ ο εβραϊκός πληθυσmicroός διέσχιζε την πόλη σε θλιβερές ποmicroπές που κατέληγαν στον συνοικισmicroό Βαρώνου Χιρς και από εκεί στα στρατόπεδα η Νέα Ευρώπη και η Απογευmicroατινή δηmicroοσίευαν πια χωρίς ενδοιασmicroούς άρθρα που καταφέρονταν εναντίον των θεσσαλονικιών Εβραίων προσπαθώντας να παρασύρουν το σύνολο του ελληνικού πληθυσmicroού σε microια τέτοια θεώρηση Οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης εκτοπίστηκαν microεταξύ 15 Μαρτίου 1943 και αρχές Ιουνίου αν και το τελευταίο laquoφορτίοraquo ανθρώπων έφυγε στις αρχές Αυγούστου Οι περισσότεροι προορίζονταν για το Άουσβιτς-Μπιρκενάου Στοιχεία δείχνουν ότι

Προσχωρώντας ο Χίτλερ στην Πολωνία την άνοιξη του 1939

52185 Εβραίοι από τη Βόρεια Ελλάδα θανατώθηκαν εκεί Στις δύο τελευταίες αποστο-λές συmicroπεριλαmicroβάνονταν και 2034 από τις microικρότερες κοινότητες που ήταν υπό τον έλεγχο του διοικητή Θεσσαλονίκης-Αιγαίου της Φλώρινας της Βέροιας και της παρα-microεθόριας ζώνης του Έβρου Η τελευταία αποστολή από τη Θεσσαλονίκη στο Άουσβιτς έγινε στις 10 Αυγούστου microε θύmicroατα τους 1800 άντρες που στα τέλη Μαρτίου του ίδιου χρόνου είχαν σταλεί για καταναγκαστικά έργα στη Βοιωτία Από τους ανθρώπους που τελικά οδηγήθηκαν στα στρατόπεδα οι 37386 στάλθηκαν κατευθείαν στους θαλάmicroους αερίων Σχεδόν κανείς από τους υπολοίπους δεν γύρισε στο σπίτι του Το 1947 υπολο-

Στις πέντε το πρωί οι συνοικίες του γκέτο κατακλύζονται από τους σουπώ (schupos) της καταστροφής Στα σπίτια όπου όλος ο κόσmicroος έχει ξαγρυπνήσει ndashmicroέσα στην αγω-νία τους πόνους και τα δάκρυαndash είναι microια απερίγραπτη αναστάτωση Τα όργανα της εβραϊκής πολιτοφυλακής τα στρατολογηmicroένα από τους Γερmicroανούς φέρνουν κοντά τα κάρα όπου ανεβαίνουν οι γυναίκες οι γέροι και τα παιδιά Οι νέοι θα κάmicroουν microε τα πόδια τη θλιβερή διαδροmicroή ως το στρατόπεδο του Βαρώνου Χιρς Βαλίτσες και δέmicroατα microε τρόφιmicroα ρίχνονται ανάκατα microέσα στα κάρρα Οι σουπώ φιλοδωρούν microε κλωτσιές τους καθυστερηmicroένους ουρλιάζοντας Hunde Juden Hunde Juden (Εβραίοι σκυλιά) Μόλις τα σπίτια αδειάζουν απογυmicroνώνονται microεθοδικά κάτω από το βλέmicromicroα των αναχωρού-ντων από οmicroάδες συντεταγmicroένων στρατιωτών Φορτηγά microεταφέρουν έπιπλα χαλιά microπαούλα βουνά από λευκά είδη πιατικά πίνακες Κι αmicroέσως έπειτα ένα σύννεφο από λωποδύτες ορmicroά πάνω σε ότι οι Γερmicroανοί δεν καταδέχτηκαν να πάρουν ιερά και άλλα βιβλία microαγειρικά σκεύη τα χίλια δυο αντικείmicroενα που αποτελούν ένα νοικοκυ-ριό Όταν οι σουπώ βεβαιώθηκαν πως όλοι οι Εβραίοι βρίσκονται στο δρόmicroο δίνουν τη διαταγή εκκινήσεως Τα κάρρα φεύγουν πρώτα και αποmicroακρύνονται συνοδευόmicroενα από τα όργανα της Γκεστάmicroπο Ακολουθεί η πένθιmicroη θεωρία των εξοριζοmicroένων Στους εξώστες στα παράθυρα στα κατώφλια οι γυναίκες του λαού οι εργάτες οι τεχνίτες παρακολουθούν την τραγική τούτη παρέλαση και σχολιάζουν χαmicroηλόφωνα τούτη την έξοδο που τους καθιστά κατόχους των εβραϊκών αγαθώνΜίκαελ Μόλχο laquoIn memoriamraquo Ισραηλιτική Κοινότης Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 1979 σ 135-136

Οι Γερmicroανοί είχαν ορίσει δύο γκέτο στις γειτονιές του Βαρώ-

γίζεται ότι ζούσαν στη Θεσσαλονίκη λιγότεροι από 2000 Εβραίοι

Απόπειρες διάσωσηςΟι ελληνικές δωσιλογικές αρχές της πόλης δεν microπορούν να χαρακτηριστούν αmicroέτοχες στις ενέργειες κατά των Εβραίων είτε microε την ανοχή ndashτουλάχιστονndash του εξευτελισmicroού τους στην πλατεία Ελευθερίας είτε microε τις πιέσεις που άσκησαν για τη διάλυση του εβραϊκού νεκροταφείου Σηmicroαντικό microέρος των ιθυνόντων της πόλης ειδικά όσοι κινή-θηκαν στο πλαίσιο του δωσιλογισmicroού θεωρούσε ότι η Εβραϊκή Κοινότητα της πόλης αποτελούσε ένα εθνικά ξένο στοιχείο microε ανατρεπτικές διαθέσεις που καλό θα ήταν να περιοριστεί Αλλά και οι όποιες γενικότερες αντιδράσεις στην κλιmicroάκωση των αντιε-βραϊκών microέτρων ήταν υποτονικές επειδή ίσως η γερmicroανική κατοχή ήταν ένα καθεστώς φόβου και τροmicroοκρατίας και οποιαδήποτε παρακοή τιmicroωρούνταν συχνά microε θάνατο ίσως επειδή τα προβλήmicroατα της καθηmicroερινής επιβίωσης ήταν εντονότατα Γενικά υπήρχε το ιδεολογικό υπόβαθρο για να δεχθούν οι πολλοί την περιθωριοποίηση του Εβραίου πολίτη και την αδιαφορία για την τύχη του Όταν ωστόσο άρχισε η εφαρmicroογή των φυ-λετικών microέτρων και ο Βισλιτσένι σε microία προσπάθεια να microην εξαιρεθεί κανένας Εβραίος από τα γενικότερα microέτρα θέλησε να διαλύσει τους microεικτούς γάmicroους Ελλήνων και Εβραί-ων που στη Θεσσαλονίκη ήταν γύρω στους 80 microε 90 τότε ο microητροπολίτης Θεσσαλο-νίκης Γεννάδιος ο γενικός διοικητής Μακεδονίας Βασίλειος Σιmicroωνίδης φιλανθρωπικές

laquoΤο εβραϊκόν άγοςraquo εφηmicroερίδα laquoΑπογευmicroατινήraquo 12 15 Φεβρουαρίου 1943

laquo[] επιτέλους σαφή και συγκεκριmicroένη θέση [] περί του εβραϊσmicroού περί του κακοή-θους αυτού όγκου ο οποίος microολύνει τον εθνικό microας οργανισmicroό [] Ο εβραίος υπήρξε πάντοτε ο φθονερός συmicroπολίτης ο ανάλγητος τοκογλύφος ο απαίσιος εκmicroεταλλευτής ο αδιάλλακτος microισέλλην ο φανατικός αντιχριστιανόςraquo laquoΕπί τέλους Γεmicroάτοι οι δρόmicroοι αστέρια φωτεινά που τα microεταφέρουν κοmicroψοί ή ρυπαροί εβραίοιraquo εφ laquoΑπογευmicroατινήraquo 25 Φεβρουαρίου 1943 laquoΤο άγος που πρέπει να εκλείψειraquo Χρήστος Ελευθεριάδης laquoΝα φύγουνraquo όπ 26 27 Φεβρουαρίου 1943 laquoΓκάγκστερςraquo εφ laquoΝέα Ευρώπηraquo 12 Απρι-λίου 1943 laquoΙδέ ο εβραίοςraquo όπ 24 Απριλίου 1943

Εκτοπισmicroός Εβραίων από το Διδυmicroότειχο (Φωτογραφικό

οργανώσεις και ιδιώτες που θίγονταν προσωπικά έκαναν διαβήmicroατα στις γερmicroανικές Αρχές Μάλιστα ο Μέρτεν ανέφερε ότι λόγω των πιέσεων που άσκησαν οι Κόρετς και Σιmicroωνίδης ο Βισλιτσένι συνέλαβε τον πρώτο και θέλησε να συλλάβει και τον δεύτερο αλλά σώθηκαν microε παρέmicroβαση του ίδιου Τελικά η διαταγή ακύρωσης των microεικτών γάmicroων ανακλήθηκε και ορισmicroένοι από αυτούς φυλακίστηκαν στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου όπου ορισmicroένοι εκτελέστηκαν ενώ άλλοι αφέθηκαν ελεύθεροι τον Οκτώβριο του 1944 Όταν ιδρύθηκε το ΕΑΜ τον Σεπτέmicroβριο του 1941 δύο microέλη της κεντρικής επιτροπής ο Δ Μαραγκός και ο δικηγόρος Ηλίας Κεφαλίδης επισκέφθηκαν τον Κόρετς και του πρό-τειναν συνεργασία την οποία εκείνος αρνήθηκε για τους λόγους που προαναφέρθηκαν Τη συνδροmicroή των οργανώσεων του ΕΑΜ δέχτηκαν όmicroως 5000 από τους Εβραίους της πόλης που φυγαδεύτηκαν από αυτή microε τη συνδροmicroή κυρίως των σιδηροδροmicroικών Προ-τάσεις συνεργασίας έγιναν και σε άλλες microεmicroονωmicroένες περιπτώσεις ενώ Εβραίοι που είχαν ήδη ανεβεί στο βουνό προσπάθησαν να στρατολογήσουν και άλλο κόσmicroο χωρίς ωστόσο ιδιαίτερα αποτελέσmicroατα Υπολογίζεται ότι από τον Απρίλιο του 1941 και κατά διαστήmicroατα διέφυγαν περίπου 10000 από τους οποίους πολλοί συνελήφθησαν σε άλ-λες πόλεις ή επέστρεψαν στη Θεσσαλονίκη όταν άρχισε η εφαρmicroογή των φυλετικών microέ-τρων Ήταν πολύ δύσκολο οι νεαροί Εβραίοι και Εβραίες οι οποίοι θα ήταν πιο εύκολο να διαφύγουν να δεχτούν να εγκαταλείψουν τις οικογένειές τους έχοντας microάλιστα την αγωνία για πιθανά αντίποινα σε βάρος αυτών που θα έmicroεναν πίσω Πολλοί ιεράρχες στα κηρύγmicroατά τους στο εκκλησίασmicroα αναφέρονταν υπέρ των Εβραίων αρκετοί χριστιανοί πρότειναν να σώσουν τα παιδιά των Εβραίων microε υιοθεσίες Όmicroως λόγοι οικογενειακών δεσmicroών τους έκαναν να αρνηθούν Υπήρξαν και περιπτώσεις χριστιανών που βοήθησαν οικογένειες Εβραίων να κρυφτούν ή να φύγουν προς την ιταλική ζώνη κατοχής άλλοι microε επιτυχία και άλλοι ανεπιτυχώςΤην ύστατη στιγmicroή τον Μάρτιο του 1943 λίγο πριν ξεκινήσουν οι αποστολές ο Δικη-γορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης δραστηριοποιήθηκε και πρότεινε την εκτόπισή τους σε ένα αποmicroακρυσmicroένο σηmicroείο της χώρας microε αίτηmicroά του προς τον πρωθυπουργό Λογοθε-τόπουλο Ταυτόχρονα στην Αθήνα οι πιο σηmicroαντικοί πολιτικοί αρχηγοί microαζί microε άλλες προσωπικότητες υπέβαλαν ένα υπόmicroνηmicroα προς αυτόν microε την υπογραφή των αρχηγών των κοmicromicroάτων Ύστερα από αυτό εκείνος έστειλε δύο επιστολές προς τον Γερmicroανό πρε-σβευτή Άλτενmicroπουργκ παρακαλώντας να σταmicroατήσει η εφαρmicroογή των φυλετικών microέ-

Πολλοί Εβραίοι πήραν microέρος στις παράνοmicroες ένοπλες δυνά-

τρων Τίποτε από τα παραπάνω δεν είχε αποτέλεσmicroα Ανεπιτυχές διάβηmicroα είχε γίνει νωρίτερα και από τους θεσσαλονικείς δικηγόρους Δηmicro Σπηλιάκο Δηmicro Δίγκα και τον καθηγητή του ΑΠΘ Βιζουκίδη προς τον γενικό διοικητή Μακεδονίας Βασίλειο Σιmicroωνίδη για τη διάσωση των Εβραίων της πόλης όσο και προς τον microητροπολίτη Γεννάδιο Ο microεν Σιmicroωνίδης διαβίβασε απλώς το αίτηmicroα στον Μέρτεν ο δε microητροπολίτης τον συνάντησε για να παρέmicroβει στο θέmicroα Ωστόσο ο ίδιος τους ενηmicroέρωσε ότι οι εντολές που είχαν δοθεί ήταν αmicroετάκλητες Όλα τα παραπάνω διαβήmicroατα microπορούmicroε να τα αποδώσουmicroε σε

Στο γκέτο της Θεσσαλονίκης

laquo[hellip] Θα πάω microόνη microου να παραδοθώ Και πήγα και είπα στον Χασσόν ότι εγώ ήρθα και σε παρακαλώ να ελευθερώσεις τους γονείς microου ldquoΕσύ ήρθεςrdquo microου λέει ldquoεντάξειrdquo Με ξεγύmicroνωσε όπως microε γέννησε η microάνα microου όπως λένε microου κούρεψε τα microαλλιά Είχε microια φιλενάδα Και microου λέει ldquoΕγώ δε θα σε σκοτώσω microε το πιστόλι Θα σε σκοτώσω microε άλλο τρόπο γιατί εκείνο κοστίζειrdquo Και άρχισε να δέρνει Μrsquo έδειρε microrsquo έδειρε microrsquo άνοιξε το κεφάλι microε περπατούσε σε όλο το Βαρών Χιρς γυmicroνή και κουρεmicroένη ldquoΌποιος δραπετεύ-σει θα πάθει αυτόrdquo Μrsquo άνοιξε το κεφάλι κι άρχισε να τρέχει αίmicroα Νόmicroιζε ότι εγώ είχα τελειώσει Μrsquo έβαλε σε ένα microπουντρούmicroιrdquoΟι γονείς σας σάς είδαν έτσι laquoΒεβαίως αλλά δεν microrsquo άφηνε να πάω microαζί τους Μrsquo έβαλε σrsquo ένα microπουντρούmicroι Είχε κι άλλους microέσα Αλλά εmicroένα microrsquo έβαλε χωριστά Μου λέει ldquoΕσύ εδώ θα πεθάνειςrdquo Είχε microία λύσσα microία έχθρα [hellip ] Δεν ξέρω δεν microπορώ να πω γιατί [hellip] Ήλθε ο γιατρός microrsquo έβαλε κάποια ένεση Το πρωί είπε έπρεπε να φύγω microέσα σε microια κουβέρτα αφού είmicroαι ακόmicroη ζωντανή [hellip] Οι γονείς microου microε βάλανε σε microια κουβέρτα για να φύγουmicroε στα βαγόνια [hellip]raquoΜαρτυρία της Σάρας Μπενφοράδο-Καράσσο 20 χρόνων Έχασε τους γονείς και την αδερφή της στο Άουσβιτς Ενώ είχε δραπετεύσει στο Ασβεστοχώρι επέστρεψε στο γκέτο υπό την απειλή ότι θα τουφεκίσουν τους γονείς της Από το Έρικα Κούνιο-Αmicroαρί-λιο-Αλmicroπέρτος Ναρ laquoΠροφορικές microαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύ-τωmicroαraquo (επιmicro-επίmicroετρο Φραγκίσκη Αmicroπατζοπούλου) Ίδρυmicroα Ετς Αχαΐmicro Παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1998 σ 128

Υπήρξαν πολλές περιπτώσεις ανθρώπων που βοήθησαν οικο-

microια συνειδητοποίηση την ύστατη ώρα του τι συνέβαινε και στην εκδήλωση ανθρωπιστι-κών συναισθηmicroάτων για τους Εβραίους αλλά και στον φόβο ότι καταστρατηγείται κάθε αρχή και κάθε κανόνας σχετικά microε την προσωπική ασφάλεια την περιουσία και τη ζωή του πολίτη που ίσχυαν ακόmicroη και σε καιρό πολέmicroου και αυτό προκαλούσε φόβους για την κοινωνία γενικάΣτη Μακεδονία φωτεινή εξαίρεση στη microανία των Γερmicroανών να microην laquoξεφύγειraquo στην κυ-ριολεξία κανένας Εβραίος αποτέλεσε η περίπτωση της Κατερίνης όπου οι περισσότεροι κατάφεραν να σωθούν χάρη στη σιωπηλή σύmicroπραξη του τοπικού Γερmicroανού αξιωmicroατικού ΈβαλΑνάmicroεσα στους τυχερούς Εβραίους ήταν και αυτοί που είχαν ισπανική υπηκοότητα Από τη Θεσσαλονίκη 366 ισπανικής υπηκοότητας εκτοπίστηκαν στο Μπέργκεν-Μπέλσεν ως laquoπρονοmicroιούχοιraquo τον Αύγουστο του 1943 από όπου σώθηκαν από ειδική αmicroερικανική επιτροπή τον επόmicroενο Φεβρουάριο Άλλοι 281 αναγνωρίστηκαν ως Ιταλοί και παρά τις διαφωνίες της SD κατάφεραν να σωθούνΈνας συνδυασmicroός παραγόντων ndashτο ότι ήταν microια microειονότητα που ξεχώριζε microέσα σε ένα εχθρικό περιβάλλον οι προϋπάρχοντες laquoεθνικοίraquo φόβοι microερίδας των ελληνικών δωσι-λογικών αρχών συνδυασmicroένη microε αντισηmicroιτικά στερεότυπα η εmicroπιστοσύνη εκ microέρους των Εβραίων στον αρχιραβίνο και η συνοχή της κοινότητας η microη συνειδητοποίηση για το πού όδευαν οι στενοί οικογενειακοί δεσmicroοίndash συνέτειναν ώστε ένα ελάχιστο ποσο-στό του εβραϊκού πληθυσmicroού της Θεσσαλονίκης να σωθεί

Η λεηλασία των περιουσιών Σύmicroφωνα microε microία νεότερη έρευνα σε δείγmicroα από τις δηλώσεις των περιουσιακών στοιχεί-ων των Εβραίων της 1ης Μαρτίου 1943 το 50 του πληθυσmicroού κατείχε κινητή περιου-σία microικρότερη από 50000 δρχ (προπολεmicroικές) το 75 microικρότερη από περίπου 120000 δρχ ενώ στα ανώτερα περιουσιακά κλιmicroάκια (πάνω από 300000 δρχ) ανήκε microόλις το 10 του πληθυσmicroού Υπάρχει ένα ποσοστό 10 microε κινητή περιουσία πάνω από 320355 δρχ και κυρίως ένα ποσοστό 5 microε κινητή περιουσία πάνω από 538715 δρχ (τη στιγmicroή που προπολεmicroικά microια microέση κατοικία κόστιζε 75000 δρχ) microε οικονοmicroική επιφάνεια πολύ microεγαλύτερη του υπόλοιπου πληθυσmicroού στον οποίο ανήκαν έmicroποροι και επιχειρηmicroατίες Στο microεγαλύτερο κοmicromicroάτι του πληθυσmicroού τα περιουσιακά του στοιχεία ήταν κυρίως η

Χιλιάδες Εβραίων έmicroειναν κρυmicro-microένοι σχεδόν επί τρία χρόνια

στοιχειώδης οικοσκευή και τα απαραίτητα είδη ένδυσης και υφασmicroάτων για το σπίτι Όλα αυτά έmicroεναν πίσω Η laquoαξιοποίησήraquo τους πήρε διάφορες microορφέςΠολλά κτίρια καταστράφηκαν πριν ακόmicroη ρυθmicroιστεί η τύχη τους Οι Γερmicroανοί πήραν ότι θεωρούσαν πολύτιmicroο Στη συνέχεια τα διαmicroερίσmicroατα εσωτερικά σχεδόν κατεδαφίστη-καν από εκείνους που έψαχναν για κρυmicromicroένους θησαυρούς Οι περιγραφές και οι microαρ-τυρίες για microπουλούκια ανθρώπων κυρίως κατώτερων κοινωνικών στρωmicroάτων και του περιθωρίου που ξήλωναν τοίχους και πατώmicroατα είναι πολλές Οι γερmicroανικές διαταγές για την αποσόβηση του φαινοmicroένου κατέκλυζαν τον Τύπο Από την άλλη πολλοί Εβραί-οι στη βιαστική φυγή τους εmicroπιστεύθηκαν κάποια από τα υπάρχοντά τους ndashέπιπλα κοσmicroήmicroατα βιβλίαndash σε φίλους και γείτονες Στις microαρτυρίες των λίγων που επέζησαν γίνεται ειδική microνεία στους Έλληνες συmicroπολίτες τους οι οποίοι τους τα επέστρεψαν όταν γύρισαν Σίγουρα οι αναφορές για τις λεηλασίες από τον ελληνικό πληθυσmicroό δεν αφορούσαν το σύνολο των κατοίκων της πόλης Ωστόσο αποτέλεσαν ένα φαινόmicroενο που ακολούθησε τον εκτοπισmicroό και συνέβη αδιακρίτως σε σπίτια φτωχών και πλουσίων Ένας πόλεmicroος ή γενικότερα microια περίοδος κρίσης συmicroβάλλει στο να δραστηριοποιηθούν οι διωκτικές προβολές που κατασκευάζουν αποδιοποmicroπαίους τράγους στο πρόσωπο του laquoάλλουraquo οπότε η λεηλασία στον ιδιωτικό του χώρο ή η καταστροφή των ιερών του τόπων (νε-κροταφείο) να θεωρείται θεmicroιτή Αν λάβουmicroε υπόψη τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης και την προηγούmicroενη αντιπαλότητα microπορούmicroε να ερmicroηνεύσουmicroε καλύτερα τα συγκεκρι-microένα φαινόmicroεναΩστόσο πέρα από τις λεηλασίες υπήρξε επίσηmicroη ρύθmicroιση τόσο για τις πρώην εβρα-ϊκές ιδιοκτησίες όσο και για την κινητή περιουσία microε τη συνεργασία γερmicroανικών και ελληνικών Αρχών Πρόσφατη microελέτη έδειξε ότι το κοmicromicroάτι εκείνο των περιουσιών που αφορούσε τα χρυσά κοσmicroήmicroατα και νοmicroίσmicroατα χρησιmicroοποιήθηκε για να ανακοπεί ο καλ-πάζων πληθωρισmicroός στη χώρα και να στηριχθεί η δραχmicroή καθώς οι δυνάmicroεις κατοχής πληρώνονταν στο εκάστοτε εθνικό νόmicroισmicroα Υπάρχουν ενδείξεις ότι από το φθινόπωρο του 1942 microέχρι το καλοκαίρι του 1943 ο χρυσός των Εβραίων ρευστοποιήθηκε στο χρη-microατιστήριο της Αθήνας και λιγότερο της Θεσσαλονίκης και της Πάτρας και τα χρήmicroατα καταχωρήθηκαν στο ταmicroείο κάλυψης του κόστους κατοχής Όπως φαίνεται οι γερmicroανι-κές Αρχές σε κάθε χώρα που κατέκτησαν σε συνεργασία microε τις εκάστοτε εθνικές διοι-

Ο χάρτης εκτός από τις ηmicroερο-microηνίες και τις διαδροmicroές εκτο-

Ο Στρόοπ εκδίδει στις 3 Οκτω-βρίου 1943 διαταγή κατα-

κήσεις συγκέντρωσαν και κρατικοποίησαν τα περιουσιακά στοιχεία των Εβραίων και από τα κρατικά ταmicroεία των κατεχόmicroενων χωρών πληρώθηκε microέρος του κόστους συντήρησης των γερmicroανικών δυνάmicroεων κατοχής Πράγmicroατι η οικονοmicroική πολιτική των δυνάmicroεων κατοχής στηριζόταν ως προς τη συντήρηση των στρατευmicroάτων στον εφοδιασmicroό από την κατεχόmicroενη χώρα microε την οικειοποίηση της αγροτικής και κτηνοτροφικής παραγωγής και microε τις επιτάξεις και τις δεσmicroεύσεις κινητών και ακίνητων αγαθών Ωστόσο η οικει-οποίηση και στη συνέχεια η ρευστοποίηση της ιδιωτικής περιουσίας των πολιτών ήταν καταστρατήγηση κάθε αρχής πολεmicroικού δικαίου Σχετικά microε τα ακίνητα στις 7 Μαρτίου ο Μέρτεν ήρθε σε επαφή microε τον γενικό διοικητή Μακεδονίας Βασίλειο Σιmicroωνίδη και του έδωσε εντολή να συστήσει ένα γραφείο το οποίο θα έβρισκε Έλληνες laquoεπιστάτεςraquo για τις εβραϊκές επιχειρήσεις Ο Σιmicroωνίδης δηmicroοσίευσε το διάταγmicroα υπ αρ 48163 το οποίο microε βάση τα διατάγmicroατα 2836 του 1940 και 309 του 1941 της κυβέρνησης των Αθηνών για την κατάσχεση των ιταλικών περιουσιακών στοιχείων ταύτιζε τα εβραϊκά περιουσιακά στοιχεία microε τα στοιχεία του εχθρού οπότε νοmicroιmicroοποιούνταν η διαδικασία διαχείρισής τους Ακολούθως ανέθεσε την υπόθεση στον Ηλία Δούρο διευθυντή του τοπικού υποκαταστήmicroατος της Εθνικής Κτηmicroατικής Τράπεζας Στις επόmicroενες ηmicroέρες κατασχέθηκαν όλα τα περιουσιακά στοιχεία και στις 15 Ιουνίου 1943 microε το διάταγmicroα υπ αρ 598-98 παραδόθηκαν επιδεικτικά στο ελληνικό κράτος Τα παρέλαβε η Υπηρεσία Διαχείρισης Ισραηλιτικών Περιουσιών (ΥΔΙΠ) που είχε συσταθεί microε τον νόmicroο 205 της 1ης Ιουνίου 1943 Ο συγκεκριmicroένος νόmicroος όριζε λεπτοmicroερώς τους διάφορους οργανισmicroούς που συγκροτούσαν την ΥΔΙΠ καθώς και τις αρmicroοδιότητές τους Όλες αυτές οι υπηρεσίες υπάγονταν αποκλειστικά στη Γενική Διοίκηση Μακεδονίας Μέλη της ήταν ο πρόεδρος του Επιmicroελητηρίου ndashπου είναι γνωστός για την αδιαφορία που είχε δείξει νωρίτερα στο θέmicroα των Εβραίωνndash τραπεζίτες και δηmicroόσιοι υπάλληλοι στους οποίους είχε ανατεθεί η προστασία των συmicroφερόντων των προσφύγων και εξέ-ταζε τις αιτήσεις των laquoεπιστατών των εβραϊκών περιουσιώνraquo Η ΥΔΙΠ προκειmicroένου να αποφύγει ενδεχόmicroενες απάτες σε βάρος της επέβαλε στους διαχειριστές microια σειρά από υποχρεώσεις ανάmicroεσά τους και την κατάθεση microηνιαίας διαχειριστικής έκθεσης Η γραφειοκρατική τάξη και η επισηmicroότητα microε την οποία διεκπεραιωνόταν η υπόθεση microας παρασύρει σχεδόν στο να ξεχάσουmicroε ότι επρόκειτο για επίσηmicroη καταλήστευση Ελλήνων

πολιτών που microόλις είχαν διωχθεί Ο συνολικός σχεδιασmicroός της κατοχικής κυβέρνησης αφορούσε στην παραχώρηση περιουσιών 50000 πολιτών που microόλις είχαν διωχθεί σε Έλληνες πολίτες πρόσφυγες διαφόρων κατηγοριών Έτσι άνθρωποι όπως ο Νικόλαος Κ που συνεργαζόταν microε τη microυστική στρατιωτική αστυνοmicroία ο Γιώργος Πούλος ο Λάσκαρης Παπαναούmicro από τον κύκλο των διαβόητων δωσίλογων ο Σταύρος Αδάmicro συνεργάτης του τελευταίου βρέθηκαν microε εβραϊκές επι-χειρήσεις Ο εργολάβος Περικλής Νικολαΐδης ndashπιο γνωστός ως Περί Νικολάιndash που έδρα-σε προπολεmicroικά στην Ελλάδα ως πράκτορας της microυστικής υπηρεσίας της Γερmicroανικής Πρεσβείας στην Αθήνα και συνεργάστηκε microαζί τους και το διάστηmicroα της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη αγόρασε φτηνά το στρατόπεδο Χιρς και κατόπιν το πούλησε σε οικόπεδα Ο Ιωάννης Κ που εργαζόταν στην Υπηρεσία Εξυπηρετήσεως Αρχών Κατοχής του Δήmicroου κατηγορήθηκε microεταπολεmicroικά από το Συmicroβούλιο του Δήmicroου για πιθανή συνεργασία microε τους Γερmicroανούς καθώς παραχωρήθηκε σε καθένα από τα τρία αδέλφια του ένα εβραϊκό κατάστηmicroα Τον Αύγουστο του 1943 η κ Ελένη Χ έγραψε στον επιθεωρητή Dr Kuhn να της παραχωρήσει κάποιο από τα εγκαταλελειmicromicroένα εβραϊκά καταστήmicroατα για να ασκήσει το επάγγελmicroα της αισθητικού αν και στον Τύπο τονιζόταν νωρίτερα ότι όποιος ήθελε να εγκατασταθεί σε εβραϊκή κατοικία έπρεπε να απευθύνεται αποκλειστικά στην Υπηρεσία Προνοίας της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας και όχι σε γερmicroανικές υπηρεσίες Ίσως η στάση αυτή έως έναν βαθmicroό να microπορεί να δικαιολογηθεί από τις ιδιαίτερες συνθήκες που βίωναν οι πολίτες microιας πόλης σε έκτακτη κατάσταση Ίσως όmicroως να microπο-ρεί να εξηγηθεί ακόmicroη καλύτερα αν θεωρηθεί σύmicroπτωmicroα microιας κοινωνίας σε κρίση microιας κοινωνίας που παρά τις έντονες τάσεις ριζοσπαστικοποίησης που εκδηλώθηκαν microέσα στην Κατοχή δεν microπορούσε να ξεφύγει από τις φοβίες και τα αρνητικά στερεότυπα που συντηρούσε η προβληmicroατική συmicroβίωση παλαιών και νέων κατοίκων ήδη από τον Μεσοπόλεmicroο

Η laquoτελική λύσηraquo στην υπόλοιπη ΕλλάδαΣτη βουλγαρική ζώνη κατοχής και σε αντίθεση microε την προστασία για τους Εβραίους της Βουλγαρίας που ήταν περισσότερο αποτέλεσmicroα της πίεσης της κοινής γνώmicroης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας εκεί οι Εβραίοι στην επαρχία του Μπελοmicroόριε συmicroφωνήθηκε να παραδοθούν στους Γερmicroανούς Το καθεστώς της Σόφιας θεωρούσε ότι οι Εβραίοι στις

Ο εγκληmicroατίας πολέmicroου Μαξ Μέρτεν προσέρχεται στις 11

πολιτών που microόλις είχαν διωχθεί Ο συνολικός σχεδιασmicroός της κατοχικής κυβέρνησης αφορούσε στην παραχώρηση περιουσιών 50000 πολιτών που microόλις είχαν διωχθεί σε Έλληνες πολίτες πρόσφυγες διαφόρων κατηγοριών Έτσι άνθρωποι όπως ο Νικόλαος Κ που συνεργαζόταν microε τη microυστική στρατιωτική αστυνοmicroία ο Γιώργος Πούλος ο Λάσκαρης Παπαναούmicro από τον κύκλο των διαβόητων δωσίλογων ο Σταύρος Αδάmicro συνεργάτης του τελευταίου βρέθηκαν microε εβραϊκές επι-χειρήσεις Ο εργολάβος Περικλής Νικολαΐδης ndashπιο γνωστός ως Περί Νικολάιndash που έδρα-σε προπολεmicroικά στην Ελλάδα ως πράκτορας της microυστικής υπηρεσίας της Γερmicroανικής Πρεσβείας στην Αθήνα και συνεργάστηκε microαζί τους και το διάστηmicroα της Κατοχής στη Θεσσαλονίκη αγόρασε φτηνά το στρατόπεδο Χιρς και κατόπιν το πούλησε σε οικόπεδα Ο Ιωάννης Κ που εργαζόταν στην Υπηρεσία Εξυπηρετήσεως Αρχών Κατοχής του Δήmicroου κατηγορήθηκε microεταπολεmicroικά από το Συmicroβούλιο του Δήmicroου για πιθανή συνεργασία microε τους Γερmicroανούς καθώς παραχωρήθηκε σε καθένα από τα τρία αδέλφια του ένα εβραϊκό κατάστηmicroα Τον Αύγουστο του 1943 η κ Ελένη Χ έγραψε στον επιθεωρητή Dr Kuhn να της παραχωρήσει κάποιο από τα εγκαταλελειmicromicroένα εβραϊκά καταστήmicroατα για να ασκήσει το επάγγελmicroα της αισθητικού αν και στον Τύπο τονιζόταν νωρίτερα ότι όποιος ήθελε να εγκατασταθεί σε εβραϊκή κατοικία έπρεπε να απευθύνεται αποκλειστικά στην Υπηρεσία Προνοίας της Γενικής Διοίκησης Μακεδονίας και όχι σε γερmicroανικές υπηρεσίες Ίσως η στάση αυτή έως έναν βαθmicroό να microπορεί να δικαιολογηθεί από τις ιδιαίτερες συνθήκες που βίωναν οι πολίτες microιας πόλης σε έκτακτη κατάσταση Ίσως όmicroως να microπο-ρεί να εξηγηθεί ακόmicroη καλύτερα αν θεωρηθεί σύmicroπτωmicroα microιας κοινωνίας σε κρίση microιας κοινωνίας που παρά τις έντονες τάσεις ριζοσπαστικοποίησης που εκδηλώθηκαν microέσα στην Κατοχή δεν microπορούσε να ξεφύγει από τις φοβίες και τα αρνητικά στερεότυπα που συντηρούσε η προβληmicroατική συmicroβίωση παλαιών και νέων κατοίκων ήδη από τον Μεσοπόλεmicroο

Η laquoτελική λύσηraquo στην υπόλοιπη ΕλλάδαΣτη βουλγαρική ζώνη κατοχής και σε αντίθεση microε την προστασία για τους Εβραίους της Βουλγαρίας που ήταν περισσότερο αποτέλεσmicroα της πίεσης της κοινής γνώmicroης και της Ορθόδοξης Εκκλησίας εκεί οι Εβραίοι στην επαρχία του Μπελοmicroόριε συmicroφωνήθηκε να παραδοθούν στους Γερmicroανούς Το καθεστώς της Σόφιας θεωρούσε ότι οι Εβραίοι στις

Ο εγκληmicroατίας πολέmicroου Μαξ Μέρτεν προσέρχεται στις 11

νεοαποκτηθείσες περιοχές θα αποτελούσαν ένα επιπλέον εmicroπόδιο στα σχέδια εκβουλ-γαρισmicroού των περιοχών Έτσι στις 22 Φεβρουαρίου 1943 ο Βούλγαρος laquoεπίτροπος για εβραϊκές υποθέσειςraquo Αλεξάντερ Μπέλεφ υπέγραψε microε τον αξιωmicroατούχο των SS Τε-οντόρ Ντάνεκερ microία microυστική συmicroφωνία για τη laquomicroετατόπιση microιας πρώτης ποσότητας 20000 Εβραίων από τα νέα βουλγαρικά εδάφη της Θράκης και της Μακεδονίαςraquo Συ-νολικά 4200 συνελήφθησαν αιφνιδιαστικά τα ξηmicroερώmicroατα της 3ης προς 4η Μαρτίου 1943 στις περιοχές της Αλεξανδρούπολης της Κοmicroοτηνής της Ξάνθης της Καβάλας της Δράmicroας και των Σερρών και microεταφέρθηκαν για να παραδοθούν στους Γερmicroανούς microε πλοιάρια microέσω του Δούναβη Το ένα από αυτά τουλάχιστον βυθίστηκε ενώ οι υπό-λοιποι έφτασαν στο στρατόπεδο της Τρεmicroπλίνκα από όπου δεν κατάφερε κανένας να επιβιώσει Ωστόσο οι ειδήσεις για τα γεγονότα στη βουλγαροκρατούmicroενη ζώνη έφτα-σαν στη Θεσσαλονίκη λίγο πριν ξεκινήσει και εκεί ο εκτοπισmicroός και δεν βοήθησαν να προληφθεί το κακόΟι Ιταλοί από την πλευρά τους τήρησαν microία εντελώς διαφορετική στάση στο όλο ζήτη-microα Απαγόρευσαν από την πρώτη στιγmicroή όλα τα microέτρα εναντίον των Εβραίων στη δική τους ζώνη κατοχής και αυτό ήταν ένα σηmicroαντικότατο πρόβληmicroα για τους Γερmicroανούς Μάλιστα οι Ιταλοί διπλωmicroάτες έκαναν ότι microπορούσαν για να βοηθήσουν τους Εβραίους της γερmicroανικής ζώνης να περάσουν στην ιταλική Πράγmicroατι σε αυτήν οι Εβραίοι ήταν ασφαλείς Η στάση αυτή των Ιταλών όσο και αν αποδίδονταν από τους Γερmicroανούς στη φιλοχρηmicroατία των πρώτων και στις οικονοmicroικές τους σχέσεις microε τους Εβραίους είχε να

Η πολιτεία προσπαθούσε να βελτιώσει τη δηmicroόσια εικόνα της ndashενώ εκκρεmicroούσε το θέmicroα της βουλγαρικής κατοχής και των προσφύγωνndash microοιράζοντας σπίτια ή καταστήmicroατα σε αυτούς Ωστόσο ο Μέρτεν και η SD [Sicherheitsdienst συνδυασmicroός της κρατι-κής microυστικής αστυνοmicroίας και της υπηρεσίας πληροφοριών των SS (Schutzstaffel) που σηmicroαίνει βαθmicroίδα προστασίας της γερmicroανικής εθνικοσοσιαλιστικής οργάνωσης] παρακο-λουθούσαν τις συνεδριάσεις της επιτροπής και συχνά επικρατούσε η γνώmicroη της SD για το ποιοι θα επιmicroελούνταν τις περιουσίες Οι Έλληνες πρόσφυγες παραmicroελούνταν για να ευνοηθούν συνεργάτες των Γερmicroανών αλλά και συγγενείς των microελών της επιτροπής Με δωροδοκίες από τους ενδιαφερόmicroενους προς τα microέλη της επιτροπής οι συναλλαγές διευκολύνονταν

κάνει microε το ότι ο αντισηmicroιτισmicroός δεν ρίζωσε ποτέ βαθιά ούτε στον ιταλικό λαό ούτε στο φασιστικό κόmicromicroα το οποίο microάλιστα είχε βρει σηmicroαντικά ερείσmicroατα ανάmicroεσα στους Εβραίους κατά τη δεκαετία του rsquo20 και του rsquo30 Ακόmicroη και οι νόmicroοι που είχε εκδώσει το 1938 ο Μουσολίνι κατά των 50000 Ιταλών Εβραίων ήταν microετριοπαθείς συγκριτικά microε τους αντίστοιχους γερmicroανικούς Πάντως οι ιταλικές ζώνες κατοχής αποτέλεσαν microέχρι τον Σεπτέmicroβριο του 1943 το καταφύγιο των κυνηγηmicroένων ΕβραίωνΣτην ιταλική ζώνη οι Γερmicroανοί microπόρεσαν να δράσουν microόνο microετά την εκεχειρία των Ιταλών microε τους συmicromicroάχους τον Σεπτέmicroβριο του 1943 και αφού είχε προηγηθεί ο εκτοπι-σmicroός της microεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας αυτής της Θεσσαλονίκης Αmicroέσως ο Άιχmicroαν οργάνωσε τις νέες εκτοπίσεις Ο Βισλιτσένι που microόλις είχε γυρίσει από τη Θεσσαλονί-κη microετατέθηκε στην Αθήνα microαζί microε άλλους τρεις laquoειδικούςraquo για να ιδρύσουν ένα τmicroήmicroα για τις εβραϊκές υποθέσεις υπό την ηγεσία του ΜπλούmicroεΜόλις έφτασε στην Αθήνα ο Βισλιτσένι ζήτησε ονοmicroαστικούς καταλόγους των Εβραίων της πρωτεύουσας από τον ραβίνο Ηλία Μπαρτζιλάι Ωστόσο ο ραβίνος γνώριζε για τις εκτοπίσεις της Θεσσαλονίκης ενώ είχε λάβει και πληροφορία από τον Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη ότι δεν υπήρχε κανένα ίχνος από τους εκτοπισmicroένους Αντιλαmicroβανόταν εποmicroένως τον κίνδυνο που έκρυβε η παράδοση ενός τέτοιου καταλόγου στους Γερmicroα-νούς Έτσι ζήτησε αρχικά τη βοήθεια του αρχιεπίσκοπου Δαmicroασκηνού ο οποίος και συmicroφώνησε να τον κρύψει σε κάποιο microοναστήρι Τελικά ήρθε σε συνεννόηση microε το ΕΑΜ από το οποίο και δέχτηκε να laquoαπαχθείraquo ndashγια να microην υπακούσει στις διαταγές των Γερmicroανώνndash και παρέmicroεινε στο βουνό microε την οικογένειά του microέχρι το τέλος του πολέmicroου Η φυγή αυτή του Μπαρτζιλάι δυσκόλεψε ιδιαίτερα τους Γερmicroανούς και έπαιξε σηmicroαντι-κότατο ρόλο στο να σωθούν εκατοντάδες Εβραίοι της Αθήνας Έως τον Δεκέmicroβριο του 1943 περίπου 1200 Εβραίοι από τους τουλάχιστον 3000 είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσmicroα των γερmicroανικών αρχών Πολλοί άλλοι κατέφυγαν στο βουνό microε τη συνδροmicroή του ΕΑΜΕΛΑΣ ενώ άλλοι βοηθήθηκαν από συmicroπολίτες τους Στην περίπτωση της Αθήνας ήταν αξιοπρόσεκτη η στάση των Αρχών microε χαρακτηριστικό το παράδειγmicroα του Άγγελου Έβερτ αρχηγού τη αστυνοmicroίας που εξέδωσε 1200 πλα-στές ταυτότητες ή αυτή του αρχιεπίσκοπου Δαmicroασκηνού που εξέδωσε πιστοποιητικά βαφτίσεων microε ηmicroεροmicroηνία προπολεmicroική για να διασώσει εβραϊκές οικογένειες Μέχρι το τέλος Μαρτίου του 1944 1300 Εβραίοι συνελήφθησαν στην Αθήνα και οδηγήθηκαν

Το κείmicroενο της ιστορικής έκκλησηςndashδιαmicroαρτυρίας για

κάνει microε το ότι ο αντισηmicroιτισmicroός δεν ρίζωσε ποτέ βαθιά ούτε στον ιταλικό λαό ούτε στο φασιστικό κόmicromicroα το οποίο microάλιστα είχε βρει σηmicroαντικά ερείσmicroατα ανάmicroεσα στους Εβραίους κατά τη δεκαετία του rsquo20 και του rsquo30 Ακόmicroη και οι νόmicroοι που είχε εκδώσει το 1938 ο Μουσολίνι κατά των 50000 Ιταλών Εβραίων ήταν microετριοπαθείς συγκριτικά microε τους αντίστοιχους γερmicroανικούς Πάντως οι ιταλικές ζώνες κατοχής αποτέλεσαν microέχρι τον Σεπτέmicroβριο του 1943 το καταφύγιο των κυνηγηmicroένων ΕβραίωνΣτην ιταλική ζώνη οι Γερmicroανοί microπόρεσαν να δράσουν microόνο microετά την εκεχειρία των Ιταλών microε τους συmicromicroάχους τον Σεπτέmicroβριο του 1943 και αφού είχε προηγηθεί ο εκτοπι-σmicroός της microεγαλύτερης εβραϊκής κοινότητας αυτής της Θεσσαλονίκης Αmicroέσως ο Άιχmicroαν οργάνωσε τις νέες εκτοπίσεις Ο Βισλιτσένι που microόλις είχε γυρίσει από τη Θεσσαλονί-κη microετατέθηκε στην Αθήνα microαζί microε άλλους τρεις laquoειδικούςraquo για να ιδρύσουν ένα τmicroήmicroα για τις εβραϊκές υποθέσεις υπό την ηγεσία του ΜπλούmicroεΜόλις έφτασε στην Αθήνα ο Βισλιτσένι ζήτησε ονοmicroαστικούς καταλόγους των Εβραίων της πρωτεύουσας από τον ραβίνο Ηλία Μπαρτζιλάι Ωστόσο ο ραβίνος γνώριζε για τις εκτοπίσεις της Θεσσαλονίκης ενώ είχε λάβει και πληροφορία από τον Ερυθρό Σταυρό στη Γενεύη ότι δεν υπήρχε κανένα ίχνος από τους εκτοπισmicroένους Αντιλαmicroβανόταν εποmicroένως τον κίνδυνο που έκρυβε η παράδοση ενός τέτοιου καταλόγου στους Γερmicroα-νούς Έτσι ζήτησε αρχικά τη βοήθεια του αρχιεπίσκοπου Δαmicroασκηνού ο οποίος και συmicroφώνησε να τον κρύψει σε κάποιο microοναστήρι Τελικά ήρθε σε συνεννόηση microε το ΕΑΜ από το οποίο και δέχτηκε να laquoαπαχθείraquo ndashγια να microην υπακούσει στις διαταγές των Γερmicroανώνndash και παρέmicroεινε στο βουνό microε την οικογένειά του microέχρι το τέλος του πολέmicroου Η φυγή αυτή του Μπαρτζιλάι δυσκόλεψε ιδιαίτερα τους Γερmicroανούς και έπαιξε σηmicroαντι-κότατο ρόλο στο να σωθούν εκατοντάδες Εβραίοι της Αθήνας Έως τον Δεκέmicroβριο του 1943 περίπου 1200 Εβραίοι από τους τουλάχιστον 3000 είχαν ανταποκριθεί στο κάλεσmicroα των γερmicroανικών αρχών Πολλοί άλλοι κατέφυγαν στο βουνό microε τη συνδροmicroή του ΕΑΜΕΛΑΣ ενώ άλλοι βοηθήθηκαν από συmicroπολίτες τους Στην περίπτωση της Αθήνας ήταν αξιοπρόσεκτη η στάση των Αρχών microε χαρακτηριστικό το παράδειγmicroα του Άγγελου Έβερτ αρχηγού τη αστυνοmicroίας που εξέδωσε 1200 πλα-στές ταυτότητες ή αυτή του αρχιεπίσκοπου Δαmicroασκηνού που εξέδωσε πιστοποιητικά βαφτίσεων microε ηmicroεροmicroηνία προπολεmicroική για να διασώσει εβραϊκές οικογένειες Μέχρι το τέλος Μαρτίου του 1944 1300 Εβραίοι συνελήφθησαν στην Αθήνα και οδηγήθηκαν

Το κείmicroενο της ιστορικής έκκλησηςndashδιαmicroαρτυρίας για

στο στρατόπεδο Χαϊδαρίου microέχρι να έρθουν και οι συλληφθέντες από την υπόλοιπη Ελλάδα Το προηγούmicroενο της Θεσσαλονίκης συνέβαλε ώστε να υπάρξει στην Αθήνα αποτελεσmicroατικότερη δράση Άλλωστε ο εβραϊκός πληθυσmicroός ήταν πολύ microικρότερος και περισσότερο αφοmicroοιωmicroένος από ότι στη Θεσσαλονίκη έτσι ώστε ευκολότερα να microπορεί να κρυφτείΣε πολλά microέρη όπως στις περιοχές Τρικάλων Λάρισας Βόλου οι Εβραίοι ζούσαν ανα-microεmicroειγmicroένοι microε τους Έλληνες microιλούσαν πολύ καλά ελληνικά και δεν ξεχώριζαν Στο microεταξύ ο φόβος γιrsquo αυτά που είχαν προηγηθεί τους έκανε να είναι περισσότερο καχύπο-πτοι και προσεκτικοί Όλα αυτά βοήθησαν στο να κρυφτούν ή να καταφύγουν στο βουνό και έτσι λιγότερο από το 13 να πέσει στα χέρια των ΓερmicroανώνΑντίθετα η κοινότητα των Ιωαννίνων ndash1860 άνθρωποιndash εξαφανίστηκε στις 25 Μαρτίου 1944 από έναν συνδυασmicroό παραγόντων όπως συνέβη και στη Θεσσαλονίκη Ο αρχι-ραβίνος Σαmicroπεθάι Καmicroπιλή παρέσυρε τους οmicroοθρήσκους του σε τυφλή υπακοή στους Γερmicroανούς εmicroπιστευόmicroενος την προπαγάνδα που κυκλοφορούσε ότι οι ελληνόφωνοι Εβραίοι δεν ήταν στο στόχαστρο των Γερmicroανών όπως οι ισπανόφωνοι της Θεσσαλονί-κης επιπλέον η τοπική αντιστασιακή οργάνωση είχε αmicroφιλεγόmicroενη στάση Οι χριστιανοί

Ο διευθυντής της Αστυνοmicroίας Αθηνών Άγγελος Έβερτ microε την

Γενικότερα η εφαρmicroογή της laquoτελικής λύσηςraquo στην πρώην ιταλική ζώνη δεν ήταν απλή υπόθεση για τους Γερmicroανούς και υπήρξαν πολλές καθυστερήσεις στον εκτοπισmicroό των διαφόρων κοινοτήτων Οι Εβραίοι της υπόλοιπης Ελλάδας ζούσαν διάσπαρτοι σε πολυά-ριθmicroες κοινότητες Σε πολιτικό επίπεδο επίσης φαίνεται ότι οι ελληνικές αρχές θέλησαν να επέmicroβουν εγκαίρως υπέρ των ελληνόφωνων Ροmicroανιωτών Εβραίων καθώς είδαmicroε νωρίτερα ότι υπήρχε διαφορετική αντιmicroετώπιση από αυτή των ισπανόφωνων και τον Οκτώβριο του 1943 ο πρωθυπουργός Ράλλης έστειλε ένα υπόmicroνηmicroα στον Άλτενmicroπουργκ όπου προσπαθούσε να τον αποτρέψει από άλλες εκτοπίσεις στο microέλλον εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά του Οι συνθήκες αυτές σε συνδυασmicroό microε τα γεγονότα που είχαν προ-ηγηθεί στη Δανία ndashόπου το καθεστώς ήταν φιλοναζιστικόndash και την αντίδραση που είχε προκαλέσει η προσπάθεια να εκτοπιστούν οι Δανοεβραίοι το γερmicroανικό Υπουργείο Εξωτερικών συνιστούσε να προχωρήσουν microε σύνεση οι διαδικασίες στην Ελλάδα Έτσι τα πράγmicroατα κινούνταν microε αργούς ρυθmicroούς

Ο αντιβασιλέας αρχιεπίσκοπος Δαmicroασκηνός (κατά κόσmicroον

συmicroπολίτες είχαν αδιάφορη στάση ndashτα 25 χρόνια που είχαν περάσει από την ένταξη της πόλης στο ελληνικό κράτος δεν ήταν αρκετά για να ξεχαστούν οι τότε καλές σχέσεις της εβραϊκής ηγεσίας microε τους Τούρκουςndash οι Εβραίοι ζούσαν σε χωριστή συνοικία microε σηmicroαντικές πολιτισmicroικές διαφορές και δεν microπορούσαν τόσο εύκολα να κρυφτούν Τα ξηmicroερώmicroατα της συγκεκριmicroένης ηmicroέρας οι Γερmicroανοί περικύκλωσαν την εβραϊκή συνοι-κία και 1700 Εβραίοι microεταφέρθηκαν microε φορτηγά που παραχώρησε η Βέρmicroαχτ σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Λάρισα όπου τους παρέλαβε το τρένο που ερχόταν από Αθήνα και πήγαινε στο Άουσβιτς Το διάστηmicroα αυτό το γραφείο της SD ήταν απασχολη-microένο microε τις εκτοπίσεις στην Αθήνα και γιrsquo αυτόν τον λόγο επιδιώχθηκε η συνεργασία της Βέρmicroαχτ δηλαδή του γερmicroανικού στρατού Λίγο microετά microε την εφαρmicroογή της laquoτελικής λύσηςraquo στα νησιά η laquoπροσφορά συνεργασίαςraquo στο σχετικό ζήτηmicroα επεκτάθηκε και στο γερmicroανικό ναυτικόΜετά τα Γιάννενα οργανώθηκε η επιχείρηση στην Κέρκυρα Ο Γερmicroανός περιφερειακός διοικητής Γέγκερ επιχείρησε να αποτρέψει την εκτόπιση υποστηρίζοντας ότι αυτή θα προκαλούσε αναταραχή στον ελληνικό πληθυσmicroό Η έκκλησή του δεν εισακούστηκε και το αρχηγείο του 22ου Σώmicroατος Στρατού στα Γιάννενα που είχε την ευθύνη της Κέρκυρας ζήτησε από την SD να αναλάβει το laquoεβραϊκό ζήτηmicroαraquo εκεί Ο ίδιος διοικητής συνέχισε προφασιζόmicroενος microια σειρά από προβλήmicroατα να προσπαθεί να αποτρέψει τον εκτοπισmicroό Είπε ότι δεν υπήρχε τρόπος να microεταφερθούν οι Εβραίοι από το νησί ότι ο ελληνικός πληθυσmicroός έδειχνε αλληλεγγύη προς τους Εβραίους ότι πλοίο του Ερυθρού

Στα στρατόπεδα

laquo[hellip] Και πήγαmicroε στο Μπιρκενάου Εκεί microόλις φτάσαmicroε έγινε η επιλογή ότι χαρτιά είχαmicroε στην τσέπηhellip Δώσαmicroε τα χαρτιά εγώ δεν έδινα το απολυτήριο Μας είπαν ότι microετά από microερικές microέρες θα φεύγαmicroε ξανά πίσω [hellip] Ο δικός microου ο αριθmicroός ήταν ldquo118441rdquo Φάγαmicroε ξύλο για να microάθουmicroε να λέmicroε τον αριθmicroό γερmicroανικά και πολωνέζικα Ακούγαmicroε τον αριθmicroό και έπρεπε να λέmicroε ldquoπαρώνrdquo Μετά microας πήγαν παρακάτω από κει microας πήραν ότι είχαmicroε πάνω microας [hellip] Μετά microας βγάλανε τα ρούχα και καθίσαmicroε να microην πούmicroε πολύ τρεις ώρες περίπου Μας κόψανε τα microαλλιά και πήγαmicroε να κάνουmicroε microπάνιο Εγώ τουρτού-ριζα απrsquo το κρύο Είχε γίνει τρεισήmicroισι το βράδυ [hellip] Μας έδωσαν

25 Μαρτίου 1945 Σύλληψη και εκτοπισmicroός Εβραίων από τα

Σταυρού που βρισκόταν στο λιmicroάνι της Κέρκυρας θα έβλεπε τον διωγmicroό και θα τροφο-δοτούσε την laquoπροπαγάνδα της φρίκηςraquo και ότι η επιχείρηση θα οδηγούσε σε laquoαπώλεια ηθικού κύρους στα microάτια του πληθυσmicroούraquo Καmicroία από τις προφάσεις του Γέγκερ δεν έφερε αποτέλεσmicroα Οι υπεύθυνοι για την εφαρmicroογή της laquoτελικής λύσηςraquo ήθελαν να ολοκληρώσουν το έργο τουςΣτις 9 Ιουνίου 1944 συγκεντρώθηκαν οι περισσότεροι εκ των Εβραίων της πόλης έξω από το Παλαιό Κάστρο όπως τους είχε ζητηθεί και αφού κάθε οικογένεια παρέδωσε τα κλειδιά του σπιτιού της και τα κοσmicroήmicroατα που είχε τα microέλη της οδηγήθηκαν microέ-σα στο κάστρο όπου παρέmicroειναν κάποιες ηmicroέρες υπό άθλιες συνθήκες Λίγες ηmicroέρες microετά πλοιάρια τους οδήγησαν στη Λευκάδα και από εκεί στο Χαϊδάρι στην Αθήνα Η αποστολή περιέλαβε 1795 άτοmicroα κάθε φύλου και ηλικίας Από αυτούς microόλις 120 κα-τάφεραν να επιστρέψουν στην Κέρκυρα ενώ οι περισσότεροι χάθηκαν στα στρατόπεδα του Άουσβιτς Τον Ιούνιο του 1944 οι Εβραίοι της Κρήτης περίπου 300 Εβραίοι των Χανίων βυθίστη-καν microαζί microε το πλοίο που τους microετέφερε microάλλον από βρετανική τορπίλη Η Ζάκυνθος ξεχωρίζει για το ότι η κοινότητά της σώθηκε χάρη στην κωλυσιεργία του Γερmicroανοαυστριακού διοικητή και των ελληνικών Αρχών Τέλος τον Ιούλιο 1944 από τα Δωδεκάνησα ndashΡόδο και Κωndash χάθηκαν 1673 άνθρωποι τη στιγmicroή microάλιστα που η Στρατιά Ε ετοιmicroαζόταν για οριστική αποχώρηση microετά την προ-

microια παλιά φανέλα ένα ρούχο ριγέ [hellip] Μετά πήγαmicroε στο microπλόκο Από τα φουγάρα έβγαινε ένας καπνός που είχε microία περίεργη microυρωδιά Και έλεγε ένας ότι οι δικοί microας καίγονται εκεί microέσα [hellip] Είπαmicroε πως δεν είναι δυνατόν [hellip] Είπα επειδή ήταν πολύ σοβαρός microήπως είναι microαθηmicroένοι αυτοί εδώ έχουν πιο πολλή πείρα και ίσως να είναι έτσι όπως τα λέει Αλλά δεν είναι δυνατό ένας πληθυσmicroός από το Λευκό Πύργο microέχρι την οδό 28η Οκτωβρίου συν το 151hellipraquoΜαρτυρία του Μωύς Αmicroίρ 29 χρόνων έχασε στα στρατόπεδα σύζυγο τρία παιδιά microητέρα και πέντε αδέλφια Από το Έρικα Κούνιο-Αmicroαρίλιο-Αλmicroπέρτος Ναρ laquoΠροφορικές microαρτυρίες Εβραίων της Θεσσαλονίκης για το Ολοκαύτωmicroαraquo (επιmicro-επίmicroετρο Φραγκίσκη Αmicroπατζοπούλου) Ίδρυmicroα Ετς Αχαΐmicro Παρατηρητής Θεσσαλονίκη 1998 σ 234-235

Στα τέλη του 1943 ο Γερmicroα-νός διοικητής της Ζακύνθου

Ο δήmicroαρχος της Ζακύνθου Λου-κάς Καρρέρ κατά τη βράβευσή

έλαση του Κόκκινου Στρατού Άλλη microεταφορά Εβραίων δεν σηmicroειώθηκε Ωστόσο microέχρι τον Σεπτέmicroβριο του 1944 οι Γερmicroανοί εκτελούσαν ακόmicroη Εβραίους που δεν είχαν microεταφερθεί και ήταν φυλακισmicroένοι όπως 8 από τους 13 κρατούmicroενους της Θεσσαλονίκης Από ένα σύνολο περίπου 72000 Εβραίων που ζούσαν στον ελλαδικό χώρο στις αρχές του 1941 θανατώθηκαν περίπου 59000 microέχρι το τέλος της γερmicroανικής κατοχής