ΘΕΩΡΙΑ ΔΟΚΙΜΙΟΥ

(Β΄ ΚΕΦΑΛΑΙΟ)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΔΟΚΙΜΙΟ: Δοκίμιο είναι ένα είδος γραπτού λόγου με το οποίο έχουν ασχοληθεί διακεκριμένοι άνθρωποι των γραμμάτων, των τεχνών και της επιστήμης. Ειδικότερα, δοκίμιο (δοκιμή, προσπάθεια) είναι ένα είδος πεζού λόγου, με μέση συνήθως έκταση, σε αντιδιαστολή προς τις τυπικές, πλήρεις και εξαντλητικές μελέτες.

Θεματολογία: Ο δοκιμιογράφος άλλοτε εκφράζει τις παρατηρήσεις, τις σκέψεις και τα συναισθήματά του για τη ζωή ή περιπλανιέται ελεύθερα στο χώρο των ιδεών, που προέρχονται από τα γενικότερα πνευματικά του εφόδια και από τη διανοητική και αισθητική του καλλιέργεια, και άλλοτε προσπαθεί να αναλύσει και να ερμηνεύσει, εκλαικεύοντας πολλές φορές, θέματα αισθητικής, ηθικής, κοινωνικής, πολιτικής, φιλοσοφικής, φιλολογικής, λογοτεχνικής, ιστορικής…….φύσης, ακόμη και επιστημονικά.

Σκοπός του δοκιμίου: Να πληροφορήσει Να διδάξει Να τέρψει Να πείσει Να υποβάλει (ευαισθητοποιήσει, προβληματίσει, συγκινήσει).

Γραμματολογική ένταξη του δοκιμίου: Οι παραπάνω ιδιότητες του δοκιμίου και η ποικιλία των μορφών του δείχνουν πόσο ρευστά είναι τα όριά του και πόσο επισφαλής κάθε προσπάθεια να περιχαρακωθεί μέσα σ’ έναν ορισμό. Το βέβαιο είναι ότι έχει ασαφή χαρακτήρα και άλλοτε προσεγγίζει τη λογοτεχνία και άλλοτε την επιστήμη ή τη φιλοσοφία. (Κι αυτό γιατί άλλοτε χαρακτηρίζεται από την υποκειμενική προσέγγιση του θέματος, το συνειρμικό ξετύλιγμα των ιδεών, τη συγκινησιακή και λογοτεχνική χρήση της γλώσσας, τη συμβολική γραφή και την επιδίωξη της αισθητικής τέρψης -λογοτεχνικές δηλαδή στρατηγικές- και άλλοτε από την αντικειμενική εξέταση του θέματος, την αυστηρή αλληλουχία του λόγου, τη λογική χρήση της γλώσσας και την επιδίωξη της πληροφόρησης και της πειθούς.)

1

Γενικότερα, βασικό γνώρισμα του δοκιμίου είναι η ελεύθερη έκφραση προσωπικών απόψεων. Ο δοκιμιογράφος περιδιαβάζει στο χώρο των ιδεών με σκοπό όχι τόσο να δώσει οριστικές απαντήσεις στα προβλήματα που τον απασχολούν, αλλά να θέσει νέα ερωτήματα, να εισαγάγει πρόσθετους προβληματισμούς και να φωτίσει άγνωστες πτυχές. Επομένως, ο λόγος του δεν έχει το βαθμό αντικειμενικότητας της επιστημονικής μελέτης, αλλά ούτε και το βαθμό υποκειμενικότητας του λογοτεχνικού κειμένου.

Το δοκίμιο ως γέφυρα επικοινωνίας διανοούμενων και κοινού: Βασική αρετή του δοκιμίου είναι η ικανότητά του να απευθύνεται στο ευρύ κοινό και να αποτελεί τη γέφυρα επικοινωνίας του με το χώρο των ιδεών, δίχως να οδηγεί στην απλουστευτική εκλαίκευση. Αυτό πετυχαίνεται με την απλότητα, τη σαφήνεια της γλώσσας, την καλαισθησία και την επιμέλεια της έκφρασης, τη φυσικότητα και αμεσότητα του λόγου, το ζωηρό και θερμό ύφος γραφής, την απλοποιημένη απόδοση της θεωρητικής γνώσης, την επίκληση των δεδομένων της καθημερινής εμπειρίας και τη συχνή χρήση παραδειγμάτων.

Ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμίου: Συνήθης στόχος των δοκιμιογράφων είναι και η διδαχή, δεδομένου ότι ο λόγος τους είναι και αξιολογικός και αναφέρεται στην επιδίωξη αλλαγής ή βελτίωσης της ανθρώπινης στάσης γύρω από το ζήτημα που κάθε φορά αναλύεται. Άλλωστε, και η ίδια η φύση των εξεταζόμενων θεμάτων (κοινωνικά προβλήματα με ηθικές διαστάσεις) επιφέρει την ανάγκη της αξιολογικής προσέγγισης και ενισχύει το διδακτικό της χαρακτήρα. Ωστόσο, ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμιακού λόγου δεν ομοιάζει με το διδακτικό χαρακτήρα των κατεξοχήν διδακτικών ειδών (εκκλησιαστική ρητορική…). Η διαφορά έγκειται στο βαθμό και στα μέσα υλοποίησης της διδακτικής πρόθεσης: στο δοκιμιακό λόγο η πρόθεση αυτή δεν είναι η κυρίαρχη και η υλοποίησή της συντελείται με έμμεσο τρόπο, με λογικά κυρίως μέσα και υπό τη μορφή επισημάνσεων. Αντίθετα, ο καθαρά διδακτικός λόγος διακρίνεται για τη σωφρονιστική του πρόθεση και η υλοποίησή της συντελείται με άμεσο τρόπο, με συναισθηματικά κυρίως μέσα και υπό τη μορφή υποδείξεων.

Η πειθώ στο δοκίμιο: Όταν ο δοκιμιογράφος προσεγγίζει ένα θέμα που τον ενδιαφέρει, συνήθως εκθέτει, διασαφηνίζει και υποστηρίζει τις ιδέες του, χρησιμοποιώντας επιχειρήματα, τεκμήρια και παραδείγματα. Επιχειρεί δηλαδή να ερμηνεύσει ένα φαινόμενο και καταλήγει σε κάποιες προτάσεις για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος. Μπορούμε επομένως να πούμε ότι έχει την πρόθεση να περάσει στον αναγνώστη κάποιες προσωπικές απόψεις και να τον πείσει και το δοκίμιό του να το

2

χαρακτηρίσουμε αποδεικτικό. Σε κάθε δοκίμιο, άλλωστε, ακόμη και σε αυτά που δεν έχουν αποδεικτικό χαρακτήρα, μπορούμε να διακρίνουμε μια απόπειρα πειθούς, αφού το δοκίμιο αποτελεί ένα είδος ιδεολογικής κατάθεσης του συγγραφέα για διάφορα επίμαχα θέματα. Ο δοκιμιακός λόγος λοιπόν συχνά μετέρχεται τις οικείες μεθόδους (επίκληση στη λογική, στο συναίσθημα…) και μέσα πειθούς (επιχειρήματα, τεκμήρια), χωρίς όμως να αποβλέπει στον εύκολο και άμεσο επηρεασμό του αναγνώστη, όπως συνήθως συμβαίνει στη ρητορική (πολιτική, εκκλησιαστική…). Το δοκίμιο έχει σαν πρώτο και τελικό στόχο να βαθαίνει τη δυνατότητα του προβληματισμού μας. Με αυτή την έννοια μπορούμε να πούμε ότι το δοκίμιο είναι ένα είδος διδακτικό. Όταν λέμε ότι το δοκίμιο μας διδάσκει, εννοούμε ότι μας ενημερώνει, μας πληροφορεί, πλουτίζει τις γνώσεις μας, οξύνει την κρίση μας, καλλιεργεί την ευαισθησία μας. Επομένως, δεν πρέπει να εξομοιώνουμε ένα δοκίμιο με μια διδασκαλία ή διδαχή στις οποίες υπάρχει μια καθαρά σωφρονιστική πρόθεση (βλέπε και παραπάνω: ο διδακτικός χαρακτήρας του δοκιμίου). Όχι μόνο ο διδακτισμός αλλά και ο δογματισμός φαίνεται ότι δεν ταιριάζει στο δοκίμιο. Ο ίδιος ο όρος «δοκίμιο/δοκιμές» σημαίνει ότι τίποτα δεν είναι τετελεσμένο, αλλά ότι όλα βρίσκονται σε εξέλιξη, πράγμα που αποκλείει κάθε δογματισμό και επιτρέπει αλλαγή στις κατευθύνσεις και τις απόψεις μας. Επομένως, όχι οριστικά συμπεράσματα, αλλά προβληματισμοί, στοχασμοί, θέσεις και στάσεις, που όχι μόνο δεν εξαντλούν το θέμα αλλά και ενδέχεται αργότερα να μεταβληθούν, αποτελούν συνήθως την ύλη του δοκιμίου.

Η γλώσσα του δοκιμίου: Η γλώσσα του δοκιμίου υπακούει σε εντολές μιας λογιότερης γραμματικής, της γραμματικής που διέπει γενικά τον επιστημονικό ή το στοχαστικό λόγο. (Πάντως, ανάλογα με τον αποδεικτικό ή το στοχαστικό χαρακτήρα του δοκιμίου, η γλώσσα του προσιδιάζει άλλοτε στον επιστημονικό και άλλοτε στον λογοτεχνικό λόγο. Στην πρώτη περίπτωση κυριαρχεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας και στη δεύτερη συναντώνται στοιχεία ποιητικής και συγκινησιακής χρήσης της.) Επίσης, εύκολα μπορεί κανείς να επισημάνει διάφορες τεχνικές ομαλής ή φυσικής μετάβασης και συνοχής (συνεκτικά μόρια και εκφράσεις, φράσεις – γέφυρες). Μπορεί ακόμη να ξεχωρίσει άλλα εκφραστικά μέσα που χαρακτηρίζουν έναν περισσότερο επιστημονικό λόγο (μόρια και εκφράσεις που φανερώνουν μια στάση του συγγραφέα απέναντι στο θέμα –πιθανώς, ενδεχομένως, βεβαίως…- ή φανερώνουν την οπτική του γωνία για τα γραφόμενα –κοινωνικά, πολιτικά, νομικά…-). Ως προς τη σύνταξη έχει κανείς να προσέξει την περισσότερο σύνθετη δομή των προτάσεων (υποτακτική σύνταξη, μακροπερίοδος λόγος),

3

ενώ από την άλλη ο μέσος αναγνώστης οφείλει να εξοικειωθεί και με το σε μεγάλη έκταση αφηρημένο λεξιλόγιο του δοκιμίου. Παράλληλα, ωστόσο, διακρίνουμε συχνά στο δοκίμιο μια προφορικότητα στην έκφραση και κάποια οικειότητα στο ύφος, χαρακτηριστικά που οφείλονται στη διάθεση του δοκιμιογράφου να επικοινωνήσει άμεσα με τον αναγνώστη. Η συχνότητα, πάντως, με την οποία παρουσιάζονται τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά ποικίλλει ανάλογα με το ύφος που υιοθετεί κάθε δοκιμιογράφος. Έτσι, ενώ άλλα δοκίμια έχουν επιστημονική και λογοκρατική διατύπωση, κάποια άλλα έχουν μία μάλλον λογοτεχνική διατύπωση και στα κείμενά τους αφθονούν οι εικονικές και μεταφορικές εκφράσεις.

Η οργάνωση του δοκιμίου: Το δοκίμιο παρουσιάζει μια ποικιλία μορφών ως προς την οργάνωση. Έτσι, άλλα δοκίμια έχουν αυστηρότερη λογική οργάνωση, ενώ άλλα έχουν πιο ελεύθερη και σε άλλα πάλι η οργάνωση είναι μάλλον συνειρμική. Τα δοκίμια που οργανώνονται λογικά προσεγγίζουν περισσότερο τον επιστημονικό λόγο και έχουν συνήθως αποδεικτικό χαρακτήρα. Ο συγγραφέας εκθέτει στον πρόλογο το θέμα, προσπαθώντας να προκαλέσει το ενδιαφέρον του αναγνώστη και συνεχίζει εκθέτοντας την κατευθυντήρια ή κύρια ιδέα που αποτελεί και τη θέση του πάνω στο θέμα. Στο κύριο μέρος ο συγγραφέας προσκομίζει το υλικό που διαθέτει για να διασαφηνίσει την κύρια ιδέα ή να αποδείξει τη θέση που διατύπωσε στον πρόλογο. Στον επίλογο παρουσιάζει συμπυκνωμένα ό,τι έχει αποδείξει ή επανεκθέτει την αρχική του θέση. Αν έχει αποδείξει πειστικά το θέμα του, η θέση θα έχει πάρει καινούριο νόημα για τον αναγνώστη. Τα δοκίμια που έχουν πιο ελεύθερη οργάνωση (δοκίμια στοχασμού) προσεγγίζουν περισσότερο τη λογοτεχνία και η δομή τους δεν καθορίζεται από τη σχέση απόδειξης ανάμεσα στη θέση του συγγραφέα και την υποστήριξη αυτής της θέσης. Υπάρχει ένα κεντρικό θέμα με το οποίο οι επιμέρους ιδέες συνδέονται περισσότερο ή λιγότερο συνειρμικά. Ο συγγραφέας περιδιαβάζει ελεύθερα στο χώρο των ιδεών. Διαβάζοντας ένα τέτοιο δοκίμιο προσέχουμε περισσότερο την ύφανση του λόγου παρά τη λογική που διέπει τη δομή του κειμένου ως συνόλου. Με την ανάγνωση ενός τέτοιου δοκιμίου νιώθουμε εμπλουτισμένοι σε ανιχνεύσεις και σε προβληματισμό, χωρίς να έχουμε αναγκαστικά επισημάνει ένα καθαρό διάγραμμά του.

Δοκίμιο και Ημερολόγιο: Το δοκίμιο συχνά προσεγγίζει το ημερολόγιο (Γνωρίσματα ημερολογίου : προσωπικές σημειώσεις, καταγραφή σκέψεων – αισθημάτων – γεγονότων, οικείο και απλό ύφος, λιτή

4

συνήθως γλώσσα, φυσικότητα, υποκειμενισμός, α΄ πρόσωπο, εξομολογητικός χαρακτήρας, χαλαρή σύνδεση νοημάτων, έλλειψη θεματικού κέντρου, επικαιρικός χαρακτήρας, μορφικά δεδομένα όπως η ημερομηνία). Τονίζεται ωστόσο ότι στην περίπτωση αυτή ο δοκιμιογράφος δεν καταγράφει τις κυριότερες πράξεις της ζωής του, όπως κάνει συνήθως ο ημερολογιογράφος, αλλά παρουσιάζει κυρίως τα συμβάντα της εσωτερικής του ζωής, την ανέλιξη του στοχασμού του, την πνευματική του πορεία. Πρόκειται δηλαδή για «ένα ημερολόγιο που διηγείται την ιστορία ενός πνεύματος εν κινήσει», «το ημερολόγιο της πορείας μιας συνείδησης ανάμεσα στα πρόσωπα και στα πράγματα του καιρού της». (Επίσης, πρέπει να τονιστεί ότι το δοκίμιο δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα και δεν παρουσιάζει έλλειψη θεματικού κέντρου)

Δοκίμιο και Ομιλία – Συνομιλία: Ο Σεφέρης σημειώνει για τα δοκίμιά του τα εξής : «τα κείμενα αυτά… κάποτε παίρνουν τον προσωπικό τόνο του ημερολογίου, κάποτε πάλι είναι ομιλίες, δηλαδή σελίδες γραμμένες περισσότερο για να ακουστούν παρά για να διαβαστούν». Σαν πρόσκληση σε συνομιλία και συνεργασία με τον αναγνώστη βλέπει το δοκίμιο κι ένας άλλος δοκιμιογράφος, ο Π. Χάρης. (Γνωρίσματα ομιλίας: επικοινωνία, φυσικότητα, απλότητα, ειλικρίνεια, κουβεντιαστό ύφος, αυθορμητισμός, ευγένεια, ίσως εναλλαγή προσώπων, κατάθεση προσωπικών σκέψεων, προσωπικός τόνος, στοχαστική διάθεση, ίσως συνειρμική ανάπτυξη ιδεών, συναισθηματικός χρωματισμός του λόγου και πιθανή συγκινησιακή χρήση της γλώσσας)

Δοκίμιο και Επιστολή: Μερικές φορές το δοκίμιο παρουσιάζει κοινά στοιχεία με μια επιστολή (Γνωρίσματα επιστολής: γραπτή επικοινωνία που υποκαθιστά τον προφορικό λόγο, διακρίνεται για τον αυθορμητισμό, την ειλικρίνεια, την ευγένεια, τη φυσικότητα, την απλότητα, την οικειότητα, το κουβεντιαστό ύφος και την εναλλαγή προσώπων, απευθύνεται σε συγκεκριμένο πρόσωπο και έχει ορισμένα μορφικά δεδομένα, όπως την ημερομηνία, την προσφώνηση και την αποφώνηση). Στην περίπτωση αυτή το δοκίμιο παίρνει το ύφος της συνομιλίας με ένα φίλο, της καθημερινής κουβέντας πάνω σε διάφορα θέματα, όπως περίπου συμβαίνει και σε μια επιστολή. Στο δοκίμιο αυτού του είδους ο δοκιμιογράφος εκφράζεται σε πρώτο ρηματικό πρόσωπο, περιπλανάται ελεύθερα από το ένα θέμα στο άλλο και χαίρεται την ελευθερία του αυτοσχεδιασμού, και ορισμένες φορές ενδέχεται να κάνει μια προσωπική ιδεολογική κατάθεση ή και εξομολόγηση (εδώ έγκειται και ο εξομολογητικός τόνος στο δοκίμιο).Με τον τρόπο αυτό αναδύεται μέσα από το κείμενο η προσωπικότητα του δοκιμιογράφου.

5

Γνωρίσματα δοκιμίων στοχασμού (δοκιμίων που κινούνται στο χώρο της λογοτεχνίας): Υποκειμενισμός Πλησιάζουν τη λογοτεχνία Ελεύθερη κίνηση γύρω από το θέμα Προσωπικές θέσεις Συνειρμοί, παιχνίδι με λέξεις – ιδέες – εικόνες Σύμβολα (έχουν σκοπό να υποβάλουν κάποια νοήματα παρά να

πείσουν) Η ερμηνεία του θέματος μπορεί να είναι ρεαλιστική ή μεταφορική Δεν αδιαφορούν τελείως για την πειθώ

Γνωρίσματα αποδεικτικών δοκιμίων: Αντικειμενικότερα Απομάκρυνση από τη λογοτεχνία Παρουσίαση/εκλαίκευση επιστημονικών…….θεμάτων Πληροφοριακός και αποδεικτικός χαρακτήρας Όχι ελεύθερη διαπραγμάτευση ενός θέματος Σαφήνεια, αποφυγή εγκυκλοπαιδισμού Απαιτείται κριτική σκέψη από τον αναγνώστη Στόχος: η απλή διερεύνηση ενός θέματος, η προσπάθεια επίλυσης

ενός προβλήματος, η επιχειρηματολογία για τα υπέρ ή τα κατά μιας άποψης, η επιχειρηματολογία υπέρ της άποψης του δοκιμιογράφου, η πειθώ του αναγνώστη.

Άρθρο: Άρθρο είναι το δημοσίευμα που περιέχει σχόλια και απόψεις για θέματα που απασχολούν την κοινή γνώμη. Η αφόρμησή του βρίσκεται στην επικαιρότητα και ο αρθρογράφος διερευνά τις προεκτάσεις που μπορεί να έχει ένα συγκεκριμένο γεγονός, διατυπώνει τη θέση του πάνω στο γενικότερο θέμα που κατά τη γνώμη του ανακινείται και υποστηρίζει την άποψή του για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης περίπτωσης…… Άρα, ο στόχος του άρθρου εδράζεται στην ανάλυση των σημαντικότερων γεγονότων της επικαιρότητας. Ανάλογα με το χαρακτήρα αυτών των γεγονότων μπορεί το άρθρο να έχει πολιτικό, κοινωνικό, καλλιτεχνικό….περιεχόμενο. Συντάκτες του δεν είναι μόνο δημοσιογράφοι, αλλά και πολιτικοί, καλλιτέχνες, επιστήμονες, συγγραφείς….. που επιθυμούν να καταθέσουν τις απόψεις τους για θέματα της επικαιρότητας. Συνήθως, υπάρχουν καθορισμένες στήλες αρθρογραφίας, που κατατάσσονται σε θεματικές ενότητες (π.χ. Πολιτισμός) ή τοποθετούνται κάτω από διάφορους τίτλους. Το κύριο άρθρο της εφημερίδας / περιοδικού δημοσιεύεται στην πρώτη σελίδα, συντάσσεται από τον εκδότη, το διευθυντή ή τους πρώτους στην ιεραρχία δημοσιογράφους,

6

απηχεί τη γραμμή του εντύπου και τη θέση του απέναντι στα πιο σημαντικά ζητήματα της επικαιρότητας. Ειδική κατηγορία άρθρων αποτελούν αυτά που συναντώνται στον επιστημονικό χώρο. Πρόκειται για επιστημονικά άρθρα που δημοσιεύονται σε επιστημονικά περιοδικά, απευθύνονται σε κοινό με ειδικές γνώσεις και αποβλέπουν στην παρουσίαση των νέων επιστημονικών ανακαλύψεων, στην παρακολούθηση των εξελίξεων σε διάφορους τομείς της επιστήμης, στην προώθηση του επιστημονικού διαλόγου, στην ενημέρωση για τις κατευθύνσεις της επιστημονικής έρευνας….. (Γνωρίσματα επιστημονικού κειμένου: προσεκτική τεκμηρίωση μιας άποψης με έγκυρα επιστημονικά δεδομένα, κριτική στάση απέναντι στη σχετική βιβλιογραφία, επιδίωξη αντικειμενικότητας, σαφήνεια και ακρίβεια στη διατύπωση, αυστηρή λογική οργάνωση, ειδικό λεξιλόγιο)

Άρθρο και δοκίμιο: Το άρθρο έχει επικαιρικό χαρακτήρα, δηλαδή αφορμάται πάντα από

ένα επίκαιρο γεγονός το οποίο σχολιάζει και ερμηνεύει. Το δοκίμιο από την άλλη πλευρά δεν έχει επικαιρικό χαρακτήρα. Ακόμη και όταν αφορμάται από κάποιο σύγχρονο γεγονός, ανάγεται στο μόνιμο και γενικό (διαχρονικός χαρακτήρας).

Είδαμε εξάλλου ότι το δοκίμιο χαρακτηρίζεται «υβρίδιο» γιατί κινείται ανάμεσα στην επιστήμη ή στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία. Η σύνταξή του είναι λιγότερο ελεύθερη από εκείνη του λογοτεχνήματος, αλλά πιο προσωπική από εκείνη της πληροφοριακής ανακοίνωσης. Το άρθρο αντίθετα έχει πιο ξεκάθαρο χαρακτήρα. Απέχει σαφώς από τη λογοτεχνία και κινείται στο χώρο της ερμηνευτικής δημοσιογραφίας ή της επιστήμης. Για το λόγο αυτό στο άρθρο επικρατεί η αναφορική λειτουργία της γλώσσας, κάτι που δε συμβαίνει σε όλα τα δοκίμια. Μάλιστα η οργάνωση των ιδεών είναι κυρίως λογική στο άρθρο, ενώ στο δοκίμιο μπορεί να είναι και συνειρμική.

Επιπλέον, το άρθρο δεν έχει, συνήθως, τον προσωπικό και οικείο τόνο που χαρακτηρίζει το δοκίμιο.

Μία ακόμη διαφορά του άρθρου από το δοκίμιο είναι η έκταση. Το άρθρο είναι συνήθως συντομότερο από το δοκίμιο.

Τέλος, επιδίωξη του αρθρογράφου είναι κατά κύριο λόγο η πληροφόρηση και η πειθώ, ενώ επιδίωξη του δοκιμιογράφου μπορεί να είναι και η τέρψη ή η ελεύθερη περιδιάβαση στο χώρο των ιδεών και άρα ο χαρακτήρας του κειμένου του μπορεί να είναι και στοχαστικός.

7

Πρέπει ωστόσο να προσθέσουμε ότι η διάκριση ανάμεσα στα δύο είδη δεν είναι πάντα εύκολη. Ένα κείμενο που δημοσιεύεται ως άρθρο μπορεί κάποτε, χάρη στον εννοιολογικό εξοπλισμό του και την υφολογική επεξεργασία του και κυρίως χάρη στον πλούτο των αναφορών του που ξεπερνούν το επικαιρικό γεγονός, να θεωρηθεί δοκίμιο.

Επιφυλλίδα: Η επιφυλλίδα είναι ένας τύπος κειμένου που αναφέρεται σε διάφορα θέματα φιλολογικά, επιστημονικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικά…και γράφεται από πρόσωπο ειδικό στο θέμα. Δημοσιεύεται σε εφημερίδα σε ορισμένη θέση και χωρίζεται συνήθως από την υπόλοιπη ύλη με ολοσέλιδη ή μικρή γραμμή. Στο παρελθόν η θέση αυτή ήταν κατά κανόνα στο κάτω άκρο της σελίδας, αλλά στην εποχή μας η θέση της επιφυλλίδας ποικίλλει από εφημερίδα σε εφημερίδα. Ο επιφυλλιδογράφος μπορεί να ξεκινήσει από ένα επίκαιρο θέμα, αλλά δε μένει προσκολλημένος στο επίκαιρο. Προχωρεί σε σκέψεις και παρατηρήσεις διαχρονικού χαρακτήρα και γενικότερου ενδιαφέροντος. Πάντως, η επιφυλλίδα σε άλλα λεξικά χαρακτηρίζεται ως «κείμενο δοκιμιακού χαρακτήρα» και σε άλλα ως «άρθρον δημοσιεύομενον εις το κάτω άκρον των εφημερίδων…». Γενικότερα, τα όρια ανάμεσα στην επιφυλλίδα και το άρθρο – δοκίμιο δεν είναι πάντα ευδιάκριτα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η επιφυλλίδα είναι ένα είδος σύντομου άρθρου μη ειδησεογραφικού περιεχομένου. Η ανάπτυξή της μπορεί άλλοτε να προσλάβει στοχαστικό και άλλοτε αποδεικτικό χαρακτήρα και όταν ο συντάκτης της εμμένει στο σχολιασμό της επικαιρότητας, τότε το κείμενό του προσιδιάζει σε άρθρο, ενώ, όταν απομακρύνεται από την επικαιρότητα, τότε προσομοιάζει σε δοκίμιο. Ο όρος επιφυλλίδα είχε στο παρελθόν και μια δεύτερη σημασία. Επιφυλλίδα ονομαζόταν και ένα λαικό ανάγνωσμα, συνήθως μυθιστόρημα, που δημοσιευόταν τμηματικά, σε συνέχειες στην εφημερίδα.

8