Κοινωνικές Διάλεκτοι

1. Η γλώσσα δεν είναι μία και μοναδική, δεν είναι ομοιογενής, αλλά η ίδια εθνική γλώσσα μπορεί να έχει πολλές ποικιλίες. Συνήθως οι χρήστες της επίσημης διαλέκτου θεωρούν υποδεέστερους τους χρήστες μιας διαφορετικής ποικιλίας. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία, όταν ο πρώτος έχει κάποια εξουσία από την οποία εξαρτάται ο δεύτερος.

2. Ποια είναι, όμως, η επίσημη ποικιλία μιας γλώσσας; Είναι συνήθως η διάλεκτος που χρησιμοποιούν οι ανώτερες τάξεις ή οι κάτοικοι της πρωτεύουσας μιας χώρας. Η γνώση και η χρήση της επίσημης αυτής διαλέκτου προσθέτει κύρος καθώς και δυνατότητα κοινωνικής ανόδου, αφού είναι το πρότυπο της ομιλίας των μορφωμένων. Είναι η γλώσσα των δικαστηρίων, του σχολείου, των επίσημων συγκεντρώσεων, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης κ.ο.κ.

3. Το πρόβλημα με την αντίληψη αυτή για την επίσημη διάλεκτο, υπάρχει όταν αυτός που κρίνει έναν ομιλητή, έχει στα χέρια του κάποια εξουσία. Ένα παράδειγμα είναι η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσα στη σχολική τάξη. Ποια διάλεκτο χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός και ποια οι μαθητές; Όλοι οι μαθητές χρησιμοποιούν την ίδια διάλεκτο;

4. Η διάλεκτος που χρησιμοποιείται στο σχολείο είναι η επίσημη. Σ’ αυτή τη διάλεκτο είναι γραμμένα τα σχολικά βιβλία, αυτή χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί μέσα στην τάξη. Αναγκαστικά και οι μαθητές προσπαθούν να προσαρμόσουν το λόγο τους, αυτόν το λίγο λόγο που αρθρώνουν μέσα στην τάξη, στην επίσημη διάλεκτο. Μπορούν, όμως, το ίδιο εύκολα όλοι οι μαθητές να προσαρμοστούν στην επίσημη γλωσσική νόρμα του σχολείου;

5. Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από τη γλώσσα του σχολείου και έτσι χρειάζονται να κάνουν μικρότερη προσπάθεια για να προσαρμοστούν. Αυτοί ανήκουν στη μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη. (Λέγοντας κοινωνική τάξη παίρνουμε σαν κριτήριο το οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας.) Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους απέχει πολύ από τη σχολική γλώσσα. Είναι τα παιδιά που ανήκουν στην εργατική τάξη.

6. Έτσι, οι μαθητές που προέρχονται από τα προνομιούχα κοινωνικά στρώματα, ευνοούνται από το γλωσσικό περιβάλλον του σχολείου. Έχουν μεγαλύτερη άνεση στο να κατανοήσουν και να αναμεταδώσουν τις σχολικές γνώσεις. Αυτό θεωρείται, λανθασμένα, “φυσικό χάρισμα” και κερδίζουν από τους δασκάλους τους χαρακτηρισμούς όπως “επιμελής”, “καλός μαθητής”, “ευφυής”. Αντίθετα, όσοι προέρχονται από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα πρέπει να διανύσουν μεγαλύτερη απόσταση για να προσαρμοστούν στο γλωσσικό κώδικα του σχολείου. Πρέπει να έρθουν σε ρήξη με το γλωσσικό κώδικα που έμαθαν να χρησιμοποιούν μέχρι τώρα από την οικογένειά τους, αφού το σχολείο υποβιβάζει στην κατηγορία του “λάθους” ή του “κατώτερου” όλες τις γλωσσικές διαλέκτους, κοινωνικές ή γεωγραφικές, που είναι διαφορετικές από τη δική του. Η δυσκολία των μαθητών αυτών να επικοινωνήσουν και να προσαρμοσθούν στο σχολικό γλωσσικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από τους καθηγητές ως “ανικανότητα”, “έλλειψη ευφυίας”, “τεμπελιά”, “αδιαφορία”. Έτσι, όπως κατέληξε ο Άγγλος κοινωνιογλωσσολόγος Basil

Bernstein, η γλωσσική αποτυχία στο σχολείο, οδηγεί στη σχολική αποτυχία γενικώς.

7. Όμως κανένας άνθρωπος, που είναι διανοητικά υγιής, δεν είναι άγλωσσος και κανένας δεν χρησιμοποιεί κατώτερη γλώσσα. Χρησιμοποιεί τη γλωσσική ποικιλία που εξυπηρετεί τις επικοινωνιακές του ανάγκες, ανάλογα με την περίσταση. Αυτό φαίνεται, αν συγκρίνουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι μαθητές μέσα στη σχολική τάξη και τη γλώσσα τους, όταν βρίσκονται έξω από την τάξη. Έξω από την τάξη όλοι οι μαθητές έχουν τη γνώμη τους που την εκφράζουν με το δικό τους τρόπο. Ακόμα και οι μαθητές που, από φόβο μήπως πουν κάτι λάθος ή το πουν με λάθος τρόπο, μένουν τελείως αμίλητοι μέσα στην τάξη, όταν βρεθούν έξω από αυτή, σε φιλικό περιβάλλον, εκφράζονται ελεύθερα και μάλιστα με περίσσεια λόγου.

8. Συγκρίνοντας τη γλώσσα των μαθητών μέσα και έξω από τη σχολική τάξη, θα μπορούσαμε, πολύ συνοπτικά, να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα. Η γλώσσα των μαθητών έξω από τη σχολική τάξη είναι ζωντανή, αυθόρμητη και δεν περιορίζεται από τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού που περιγράφουν την επίσημη διάλεκτο της γλώσσας. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσα στην τάξη έχει σαν πρότυπο την επίσημη διάλεκτο. Σ’ αυτό είναι υποχρεωμένοι να προσαρμοστούν οι μαθητές. Αυτό το πετυχαίνουν πιο εύκολα οι μαθητές που ανήκουν στην ανώτερη τάξη, ενώ αντίθετα, όσοι ανήκουν στην κατώτερη τάξη προσπαθούν, αλλά πολλές φορές χωρίς επιτυχία. Αυτό είναι μια μεγάλη πηγή άγχους, και έτσι αισθάνονται ότι δεν τα καταφέρνουν και γρήγορα παραιτούνται από κάθε προσπάθεια.

9. Πολλά προβλήματα θα μπορούσαν να λυθούν, αν οι εκπαιδευτικοί είχαν περισσότερες γνώσεις για τη δύναμη που έχουν οι γλωσσικές διαφορές στις σχολικές τάξεις, τους τρόπους με τους οποίους ποικίλει η γλώσσα στις κοινωνικές ομάδες. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στο πώς να δώσει σε όλους τους μαθητές την ευκαιρία να δείξουν τις ικανότητές τους ανάλογα με την προηγούμενη εμπειρία τους και την τρέχουσα δυνατότητά τους.

(άρθρο της Νιτσοπούλου Α., «Η παραγωγή του λόγου των μαθητών μέσα και έξω από τη σχολική τάξη» Virtual School, The sciences of Education Online, τόµος 1, τεύχος 1, (1998) συντομευμένο,

αντλημένο από το διαδικτυακό τόπο του Α.Π.Θ)

1. Δώστε έναν τίτλο στο κείμενο. 2. Γράφετε μία σύνοψη του κειμένου σε 20- 30 λέξεις ώστε να τοποθετηθεί στην αρχή του

κειμένου.3. Πότε μια διάλεκτος αναδεικνύεται ως επίσημη γλώσσα; Γιατί είναι σημαντικό από

κοινωνική άποψη να τη γνωρίζει κάποιος; 4. Πώς αναπτύσσεται η έκτη παράγραφος; 5. Γιατί κάποιοι μαθητές αποφεύγουν να μιλήσουν στην τάξη ενώ μιλούν με επιτυχία εκτός

σχολείου; 6. Με ποια επιχειρήματα συσχετίζει η συγγραφέας τη γλωσσική ποικιλία, την κοινωνική

ανισότητα, και τη σχολική αποτυχία; Είναι ζήτημα ατομικό ή κοινωνικό η καλή απόδοση στο σχολείο;

1. Η γλώσσα δεν είναι μία και μοναδική, δεν είναι ομοιογενής, αλλά η ίδια εθνική γλώσσα μπορεί να έχει πολλές ποικιλίες. Σημαντικό ρόλο παίζει η στάση των ομιλητών μιας γλωσσικής ποικιλίας απέναντι στους ομιλητές μιας διαφορετικής. Δεν είναι πάντα ευνοϊκή. Συνήθως οι χρήστες της επίσημης διαλέκτου θεωρούν υποδεέστερους τους χρήστες μιας διαφορετικής ποικιλίας. Αυτό έχει πολύ μεγάλη σημασία, όταν ο πρώτος έχει κάποια εξουσία από την οποία εξαρτάται ο δεύτερος.

2. Ποια είναι, όμως, η επίσημη ποικιλία μιας γλώσσας; Είναι συνήθως η διάλεκτος που χρησιμοποιούν οι ανώτερες τάξεις ή οι κάτοικοι της πρωτεύουσας μιας χώρας εξαιτίας της πολιτικής και πολιτιστικής σημασίας που έχει η πρωτεύουσα ως το κέντρο όπου λαμβάνονται οι πολιτικές αποφάσεις, αλλά και το κέντρο όπου λειτουργούν τα περισσότερα μορφωτικά ιδρύματα, πανεπιστήμια, ακαδημίες, εκδοτικοί οίκοι, τα οποία αναλαμβάνουν την τυποποίηση της εθνικής γραπτής γλώσσας συντάσσοντας επίσημες γραμματικές και λεξικά. Η γνώση και η χρήση της επίσημης αυτής διαλέκτου προσθέτει κύρος καθώς και δυνατότητα κοινωνικής ανόδου, αφού είναι το πρότυπο της ομιλίας των μορφωμένων. Είναι η γλώσσα των δικαστηρίων, του σχολείου, των επίσημων συγκεντρώσεων, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης κ.ο.κ.

3. Το πρόβλημα με την αντίληψη αυτή για την επίσημη διάλεκτο, υπάρχει όταν αυτός που κρίνει έναν ομιλητή, έχει στα χέρια του κάποια εξουσία. Ένα παράδειγμα είναι η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσα στη σχολική τάξη. Ποια διάλεκτο χρησιμοποιεί ο εκπαιδευτικός και ποια οι μαθητές; Όλοι οι μαθητές χρησιμοποιούν την ίδια διάλεκτο;

4. Η διάλεκτος που χρησιμοποιείται στο σχολείο είναι η επίσημη. Σ’ αυτή τη διάλεκτο είναι γραμμένα τα σχολικά βιβλία, αυτή χρησιμοποιούν οι εκπαιδευτικοί μέσα στην τάξη. Αναγκαστικά και οι μαθητές προσπαθούν να προσαρμόσουν το λόγο τους, αυτόν το λίγο λόγο που αρθρώνουν μέσα στην τάξη, στην επίσημη διάλεκτο. Μπορούν, όμως, το ίδιο εύκολα όλοι οι μαθητές να προσαρμοστούν στην επίσημη γλωσσική νόρμα του σχολείου;

5. Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους δεν διαφέρει σχεδόν καθόλου από τη γλώσσα του σχολείου και έτσι χρειάζονται να κάνουν μικρότερη προσπάθεια για να προσαρμοστούν. Αυτοί ανήκουν στη μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη. (Λέγοντας κοινωνική τάξη παίρνουμε σαν κριτήριο το οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας.) Υπάρχουν μαθητές που η γλώσσα τους απέχει πολύ από τη σχολική γλώσσα. Είναι τα παιδιά που ανήκουν στην εργατική τάξη.

6. Έτσι, οι μαθητές που προέρχονται από τα προνομιούχα κοινωνικά στρώματα, ευνοούνται από το γλωσσικό περιβάλλον του σχολείου. Έχουν μεγαλύτερη άνεση στο να κατανοήσουν και να αναμεταδώσουν τις σχολικές γνώσεις. Αυτό θεωρείται, λανθασμένα, “φυσικό χάρισμα” και κερδίζουν από τους δασκάλους τους χαρακτηρισμούς όπως “επιμελής”, “καλός μαθητής”, “ευφυής”. Αντίθετα, όσοι προέρχονται από μη προνομιούχα κοινωνικά στρώματα πρέπει να διανύσουν μεγαλύτερη απόσταση για να προσαρμοστούν στο γλωσσικό κώδικα του σχολείου. Πρέπει να έρθουν σε ρήξη με το γλωσσικό κώδικα που έμαθαν να χρησιμοποιούν μέχρι τώρα από την οικογένειά τους, αφού το σχολείο υποβιβάζει στην κατηγορία του “λάθους” ή του “κατώτερου” όλες τις

γλωσσικές διαλέκτους, κοινωνικές ή γεωγραφικές, που είναι διαφορετικές από τη δική του. Η δυσκολία των μαθητών αυτών να επικοινωνήσουν και να προσαρμοσθούν στο σχολικό γλωσσικό περιβάλλον χαρακτηρίζεται από τους καθηγητές ως “ανικανότητα”, “έλλειψη ευφυίας”, “τεμπελιά”, “αδιαφορία”. Έτσι, όπως κατέληξε ο Άγγλος κοινωνιογλωσσολόγος Basil Bernstein, η γλωσσική αποτυχία στο σχολείο, οδηγεί στη σχολική αποτυχία γενικώς.

7. Όμως κανένας άνθρωπος, που είναι διανοητικά υγιής, δεν είναι άγλωσσος και κανένας δεν χρησιμοποιεί κατώτερη γλώσσα. Χρησιμοποιεί τη γλωσσική ποικιλία που εξυπηρετεί τις επικοινωνιακές του ανάγκες, ανάλογα με την περίσταση. Αυτό φαίνεται, αν συγκρίνουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιούν οι μαθητές μέσα στη σχολική τάξη και τη γλώσσα τους, όταν βρίσκονται έξω από την τάξη. Έξω από την τάξη όλοι οι μαθητές έχουν τη γνώμη τους που την εκφράζουν με το δικό τους τρόπο. Ακόμα και οι μαθητές που, από φόβο μήπως πουν κάτι λάθος ή το πουν με λάθος τρόπο, μένουν τελείως αμίλητοι μέσα στην τάξη, όταν βρεθούν έξω από αυτή, σε φιλικό περιβάλλον, εκφράζονται ελεύθερα και μάλιστα με περίσσεια λόγου.

8. Συγκρίνοντας τη γλώσσα των μαθητών μέσα και έξω από τη σχολική τάξη, θα μπορούσαμε, πολύ συνοπτικά, να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα. Η γλώσσα των μαθητών έξω από τη σχολική τάξη είναι ζωντανή, αυθόρμητη και δεν περιορίζεται από τους κανόνες της γραμματικής και του συντακτικού που περιγράφουν την επίσημη διάλεκτο της γλώσσας. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται μέσα στην τάξη έχει σαν πρότυπο την επίσημη διάλεκτο των σχολικών εγχειριδίων. Είναι το πρότυπο του γραπτού λόγου. Σ’ αυτό είναι υποχρεωμένοι να προσαρμοστούν οι μαθητές. Αυτό το πετυχαίνουν πιο εύκολα οι μαθητές που ανήκουν στην ανώτερη τάξη, ενώ αντίθετα, όσοι ανήκουν στην κατώτερη τάξη προσπαθούν, αλλά πολλές φορές χωρίς επιτυχία. Γι’ αυτό τις περισσότερες φορές επιλέγουν να μη συμμετέχουν στη συζήτηση ή, αν εξαναγκαστούν, χρησιμοποιούν διάφορα τεχνάσματα όπως αυτοδιορθώσεις, επαναλήψεις…. Αυτό είναι μια μεγάλη πηγή άγχους, που απομακρύνει τους μαθητές από το πραγματικό περιεχόμενο μιας συζήτησης και τους κάνει να επικεντρώνουν τη σκέψη τους στο ΠΩΣ θα μιλήσουν παρά στο ΤΙ θα πουν. Έτσι αισθάνονται ότι δεν τα καταφέρνουν και γρήγορα παραιτούνται από κάθε προσπάθεια.

9. Πολλά προβλήματα θα μπορούσαν να λυθούν, αν οι εκπαιδευτικοί είχαν περισσότερες γνώσεις για τη δύναμη που έχουν οι γλωσσικές διαφορές στις σχολικές τάξεις, τους τρόπους με τους οποίους ποικίλει η γλώσσα στις κοινωνικές ομάδες. Η μάθηση είναι ευχαρίστηση, δημιουργία και επικοινωνία. Αυτό σημαίνει ότι η εκπαιδευτική διαδικασία θα πρέπει να εγγυάται την ενασχόληση και τη δραστήρια συμμετοχή όλων των μαθητών στις μαθησιακές δραστηριότητες. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στο πώς να δώσει σε όλους τους μαθητές την ευκαιρία να δείξουν τις ικανότητές τους ανάλογα με την προηγούμενη εμπειρία τους και την τρέχουσα δυνατότητά τους.

10. (άρθρο της Νιτσοπούλου Α., «Η παραγωγή του λόγου των μαθητών μέσα και έξω από τη σχολική τάξη» Virtual School, The sciences of Education Online, τόµος 1, τεύχος 1, (1998) συντομευμένο,

αντλημένο από το διαδικτυακό τόπο του Α.Π.Θ)