ΠΕΡΜΑΣΙΚΟ ΛΟΓΟ

ΕΙΑΓΨΓΗ

υναφή με το περματικό Λόγο θέματα είναι: η «θύραθεν» Παιδεία, η

«φυσική Αποκάλυψη», η έμφυτη «θεογνωσία», η έμφυτη «ηθική συνείδη-

ση» (συνειδός), οι «λόγοι των όντων» κ.λπ., τα οποία όλα, βέβαια, αποδέχε-

ται σύμπασα η ορθόδοξη Ανατολική (Πατερική) Παράδοση.

Ψς γνωστό, ο Απ. Παύλος και οι Πατέρες συχνά επικαλούνταν επι-

λεκτικά (Eclecticism) και απόψεις τής «θύραθεν» σοφίας (Θέκλας, Περπέ-

τουας και Ιω. Μαυρόποδος προσευχές υπέρ των Εθνικών, Ψριγένης, Κλή-

μης Αλ., Γρηγόριος Νεοκαισαρείας ο Θαυματουργός, υνέσιος, Αρέθας

κ.ά.). Μάλιστα δε, στον κάθε ι. Πατέρα υπάρχει ειδική βιβλιογραφία για

τη σχέση του με τη «θύραθεν» Υιλο-σοφία, ανάλογα με τις τάσεις και α-

νάγκες τής κάθε εποχής (δεν υπάρχουν γενικεύσεις στην «επιστημονική»

έρευνα). Ας σημειωθεί, εξάλλου, ότι το περματικό Λόγο παραδέχονταν

και Πατέρες που γενικά ήταν «εχθρικά» διακείμενοι προς τη «θύραθεν»

Υιλοσοφία, όπως, για παράδειγμα, ο Ειρηναίος, ο Θεόφιλος Αντιοχείας (ο

οποίος μάλιστα υποστήριζε ταυτόχρονα και τη θεωρία της κλοπής), ο Σερ-

τυλλιανός, αλλά και αυτός ο ίδιος ο Ιουστίνος, που θεωρούσε τους θεούς

της λαϊκής θρησκευτικότητας των Αρχαίων ως δαιμονικούς απατεώνες. Ο

περματικός Λόγος τού Ιουστίνου δεν αναιρεί την άποψή του (κοινή, άλ-

λωστε, στους Υίλωνα, Θεόφιλο, Σερτυλλιανό, Κλήμη Αλεξανδρέα1 κ.ά., αν

και παράλληλα υπήρχε και η αντίθετη άποψη, του Κέλσου) περί δανείων

τής αρχαιοελληνικής σοφίας από την ιουδαιοχριστιανική Αποκάλυψη2,

εφόσον αφενός μεν ο περματικός Λόγος δεν αναφέρεται per se στη θεο-

λογική (Δογματική) Αποκάλυψη, έτσι όπως αυτή προτυπώθηκε «σκιω-

δώς» στην ΠΔ και καθαρότερα φανερώθηκε στην ΚΔ, αλλά σε «προπαιδε-

υτικές» (τής Τπερφυσικής Αποκάλυψης) αλήθειες (σπαράγματα της Αλη-

θείας), όπως ορθότερα διαμόρφωσε τη θεωρία αυτή Κλήμης ο Αλεξανδρε-

1 Καηά Κιήκε ηνλ Αιεμ., Ο Ππζαγόξαο θαη ν Πιάησλ εκπλεύζηεθαλ από ην Άγην Πλεύκα, αλ θαη αιινύ ππνζηεξίδεη ηε ζεσξία

ηεο θινπήο. 2 Ζ ζύγρξνλε επηζηεκνληθή έξεπλα (ηελ νπνία, ζπλήζσο, νη Αξραηνειιεληζηέο θαηεγνξνύλ σο εβξαηνθξαηνύκελε), ζπλδπάδνλ-

ηαο ηηο δηάθνξεο απόςεηο, θαηαιήγεη ζην ζπκπέξαζκα όηη δελ πξόθεηηαη νύηε γηα αληηγξαθή ησλ Αξραίσλ Διιήλσλ από ηνλ

Ηζξαήι, νύηε ησλ Δβξαίσλ από ηνπο Αξραίνπο Έιιελεο, αιιά γηα κηα παξάιιειε αλάπηπμε ησλ δύν Λνγνηερληώλ από κηα θνηλή (πνιηηηζκηθή) θιεξνλνκηά ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ (βι. C. H. G o r d o n, Όμηρος και Βίβλος, κηθξ. Γ. Η. & Θ. Πνιύρξνπ,

Αζήλα 1990, ζ. 22), απνηειώληαο ηκήκα κηαο επξύηεξεο πνιηηηζκηθήο πεξηνρήο, πνπ ζπλίζηαην από ηνπο αλώηεξνπο πνιηηηζκν-

ύο ηεο Δγγύο Αλαηνιήο (βι. W. B u r k e r t, βξαβείν Balzan 1990). Σνύην, άιισζηε, επηβεβαηώλεηαη θαη από ηα πνξίζκαηα ηόζν ηεο Αλαιπηηθήο Ψπρνινγίαο (βι. "Σσλλογικό Αζσνείδηηο"), όζν θαη ηεο Θξεζθεηνινγίαο (βι. M. E l i a d e, Traité d’ Histoire des

Religions, ζ. 192). Ο Χξηζηηαληζκόο εκθαλίζηεθε όρη ζα κηα άιιε, δίπια ζηηο πνιιέο, ζξεζθεία, αιι’ σο ε ζπι-ινγή (< Λόγνο)

θαη (εθ)πιήξσζε / ηειείσζε ζύκπαζαο ηεο Θείαο έκ-πλεπζεο / Απνθάιπςεο (ζπερμαηικός Λόγος): “anima naturaliter christiana” [(Σεξηπιιηαλόο). Πξβι. ζεκειίσζε ηεο πξώηεο ρξηζηηαληθήο Ψπρνινγίαο από ηνλ ηαηξό σξαλό (αξρέο 2νπ αη.) από ηελ Έθεζν].

Όιε ε π.Χ. Θεία Απνθάιπςε εθιακβάλεηαη σο παιδαγφγία (Κιήκεο Αιεμαλδξεύο) θαη προηύπφζη ηεο "ελ Χξηζηώ" Θ. Απνθά-

ιπςεο. Ζ νξζόδνμε (κέζε) νδόο, ιακβάλνληαο ππόςε ηεο δηαρξνληθά ηελ πεκπηνπζία ηεο Παηεξηθήο Θενινγίαο σο πξνο ηνλ Αξραηνειιεληζκό, νύηε απνζθνξαθίδεη παληειώο ηελ αξραία ειιεληθή cultura ζεσξώληαο ηε σο δαηκόλσλ ζενινγία (Θεόθηινο

Αληηνρείαο) θαη ςπρνπλεπκαηηθή λόζν (π. Η. Ρσκαλίδεο), αιι' νύηε θαη σο γλήζηα θαη θαζαξή Θεία Απνθάιπςε (βι. ζκιά θαη

ζπαράγμαηα) ι.ρ. ηνπ "Άγλσζηνπ Θενύ" (Πξάμ. 17, 23). Πξβι. Κ. Ν. Σ ξ η α λ η α θ ύ ι ι ν π, "Ζ ζξεζθεπηηθόηεο ηνπ ειιεληθνύ ιανύ", ΔΠΗΣΤΑΣΗΑ 23 (1977) 51-52.

2

ύς3, και αφετέρου ο Ιουστίνος και όλοι οι πατέρες κάνουν σαφή διάκριση

μεταξύ «λαϊκής» (δεισιδαίμονος) θρησκευτικότητας και «υψηλότερης» (α-

νώτερης) θεο-λογίας, διακρίνοντας δηλ. μεταξύ (αρχαιοελληνικής) θρησ-

κευτικότητας του πολλού όχλου (λαού), την οποία απορρίπτουν, και (αρ-

χαιοελληνικής) Υιλοσοφίας / Θεολογίας τών ολίγων (σοφών), την οποία

επιλεκτικά αποδέχονται ως προπαιδεία της «εν Φριστώ» Θ. Αποκάλυψης.

ΑΓΙΟΓΡΑΥΙΚΕ ΕΝΔΕΙΞΕΙ

Δαν. 7, 13-14.

. ολ. 13, 1-6.

Ιώβ 12, 7.

Χαλμ. 18, 1. 2.

Μάρκ. 4, 31.

Ματθ. 6. 26-32. 13, 32.

Α΄ Ιω. 3, 9.

Ρωμ. 1, 10. 18-20. 2, 14-164.

Πράξ. 14, 15-17. 17, 24-21.

ΙΕΡΑ ΠΑΡΑΔΟΗ

2ος αιώνας: Κλήμης Ρώμης (Ομιλία 17, 18).

2ος αιώνας: Ιουστίνος ο Υιλόσοφος και μάρτυρας (MPG 6, 396, ΒΕΠΕ 3,

204). Ο περματικός Λόγος τού Ιουστίνου, τον οποίο, mutatis mutandis,

βρίσκουμε νωρίτερα και στους αλεξανδρινούς Ιουδαίους Αριστόβουλο

και Υίλωνα5, διαφοροποιείται ουσιωδώς από τον αντίστοιχο στωικό6.

2ος αιώνας: Απολογητές *Αθηναγόρας (Πρεσβεία περί Φριστιανών, 6-7),

Σερτυλλιανός (De testimonio animae, 198 μ.Φ.)+.

3ος αιώνας: Ειρηναίος (Κατά αιρ., Βιβλ. 1, 1).

3ος αιώνας: Κλήμης Αλ.: «qeoà m•n g¦r œmfasij ˜nÕj Ãn toà pantokr£toroj par¦

p©si to‹j eâ fronoàsi p£ntote fusik», kaˆ tÁj ¢id…ou kat¦ t¾n qe…an prÒnoian

eÙerges…aj ¢ntelamb£nonto oƒ ple‹stoi, oƒ kaˆ m¾ tšleon ¢phruqriakÒtej prÕj t¾n

¢l»qeian» (τρωμ., Βιβλ. 5, 13), «Toà patrÕj ¥ra kaˆ poihtoà tîn sump£ntwn

™mfÚtwj kaˆ ¢did£ktwj ¢ntilamb£netai p£nta prÕj p£ntwn, t¦ m•n ¥yuca sumpaqoànta

tù zóJ, tîn d• ™myÚcwn t¦ m•n ½dh ¢q£nata kaq' ¹mšran ™rgazÒmena, tîn d• œti qnhtîn

t¦ m•n ™n fÒbJ, kaˆ di¦ tÁj mhtrÕj aÙtîn œti kat¦ gastrÕj ÑcoÚmena, t¦ d• aÙtexous…J

logismù, kaˆ tîn ¢nqrèpwn p£ntej “Ellhnšj te kaˆ b£rbaroi. gšnoj d' oÙd•n oÙdamoà tîn

gewrgoÚntwn oÙd• nom£dwn, ¢ll' oÙd• tîn politikîn dÚnatai zÁn, m¾ prokateilhmmšnon

tÍ toà kre…ttonoj p…stei. diÕ p©n m•n œqnoj ˜ówn, p©n d• ˜sper…wn ¡ptÒmenon Æ<Ònwn>

bÒreiÒn te kaˆ t¦ prÕj tù nÒtJ p£nta m…an œcei kaˆ t¾n aÙt¾n prÒlhyin perˆ toà

3 Δλώ ζηνλ Ηνπζηίλν ν Σπερμαηικός Λόγος εθηείλεηαη ζε όινπο ηνπο αλζξώπνπο, ζηνλ Κιήκε ε ζνθνπνηόο ελέξγεηα ηνύ Λόγνπ

πεξηνξίδεηαη κόλν ζηνπο Πνηεηέο θαη Φηινζόθνπο. 4 Πξβι. Β. Σ ζ ά θ σ λ α, Ζ περί ζσνειδήζεφς διδαζκαλία ηοσ αποζηόλοσ Παύλοσ, ελ Αζήλαηο 1968.

5 Βι. Κ. θ ν π η έ ξ ε, Ηζηορία δογμάηφν, Αζήλα 1998, ζ. 44.

6 Βι. Μ. Φ α ξ ά λ η ν π, Γογμαηική και Ζθική, Αζήλαη 1973, ζ. 15, ππνζ. 2, Α. Θ ε ν δ ώ ξ ν π, Ηζηορία ηφν Γογμάηφν, Μέξνο

Β΄, ελ Αζήλαηο 1978, ζ. 48 εμ. Πξβι. Α. Θ ε ν δ ώ ξ ν π, Ζ θεολογία ηοσ Ηοσζηίνοσ, θιλοζόθοσ και μάρησρος και αι ζτέζεις ασηής

προς ηην ελληνικήν θιλοζοθίαλ, ελ Αζήλαηο 1960, Γ. Σ ξ α θ α η έ ι ι ε, Χριζηός ο προϋπάρτφν Θεός – η Χριζηολογία ηης ηαπει-νώζεφς και σπερσυώζεφς ηού μάρησρος Ηοσζηίνοσ, Αζήλα 1992.

3

katasthsamšnou t¾n ¹gemon…an, e‡ ge kaˆ t¦ kaqolikètata tîn ™nerghm£twn aÙtoà di-

apefo…thken ™p' ‡shj p£nta· polÝ d• plšon oƒ par' “Ellhsi polupr£gmonej, oƒ filÒsofoi,

™k tÁj barb£rou Ðrmèmenoi filosof…aj ...» (τρωμ., Βιβλ. 5, 14). Πρβλ. τρωμ. 6, 13,

Βιβλ. 1, 7, ΒΕΠΕ 7, 52. 67. 8, 217, Θεοδότου επιτομαί, 15, 2.

3ος αιώνας: Ψριγένης (Κατά Κέλσου 1, 4, Εις Χαλμ. 12, 1657, Εις Ρωμ. 25,

6, Εις Ιερ. 1, 14).

4ος αιώνας: Ευσέβιος *Ιστορία Εκκλ. (Βιβλ. 1, 2), Σριακονταετηρικός εις

Κωνσταντίνον (2, 5. 4, 2), Η του καθόλου στοιχειώδης εισαγωγή (472, 9)].

4ος αιώνας: Μ. Αθανάσιος: «¹m‹n cre…a, ¢ll' ¹mîn aÙtîn· oÙd', ésper ™stˆn aÙtÕj

Ð QeÕj Øper£nw p£ntwn, oÛtw kaˆ ¹ prÕj toàton ÐdÕj pÒrrwqen À œxwqen ¹mîn ™stin· ¢ll'

™n ¹m‹n ™sti, kaˆ ¢f' ¹mîn eØre‹n t¾n ¢rc¾n dunatÒn, kaqëj kaˆ MwãsÁj ™d…daske lšgwn·

TÕ ·Áma tÁj p…stewj ™ntÕj tÁj kard…aj soà ™stin. Óper kaˆ Ð Swt¾r shma…nwn kaˆ be-

baiîn œlegen· `H basile…a toà Qeoà ™ntÕj Ømîn ™stin. œndon g¦r ™n ˜auto‹j œcontej t¾n

p…stin kaˆ t¾n basile…an toà Qeoà, dun£meqa tacšwj qewrÁsai kaˆ noÁsai tÕn toà

pantÕj basilša, toà PatrÕj swt»rion LÒgon. kaˆ m¾ profasizšsqwsan “Ellhnej oƒ to‹j

e„dèloij qrhskeÚontej· mhd• ¥lloj tij ¡plîj ˜autÕn ¢pat£tw, æj t¾n toiaÚthn ÐdÕn oÙk

œcwn, kaˆ di¦ toàto tÁj ¢qeÒthtoj ˜autoà prÒfasin eØr…skwn. p£ntej g¦r e„j aÙt¾n

™pibeb»kamen kaˆ œcomen, e„ kaˆ m¾ p£ntej aÙt¾n ÐdeÚein, ¢ll¦ parodeÚein ™kba…nontej

qšlousi di¦ t¦j œxwqen aÙtoÝj ˜lkoÚsaj ¹don¦j toà b…ou. kaˆ e‡ tij ¨n œroito, t…j ¨n e‡h

aÛth· fhmˆ d¾ t¾n ˜k£stou yuc¾n e•nai, kaˆ tÕn ™n aÙtÍ noàn. di' aÙtoà g¦r mÒnou dÚna-

tai QeÕj qewre‹sqai kaˆ noe‹sqai· ™ktÕj e„ m», ésper tÕn QeÕn» (Κατά Εθνικών, 31).

4ος αιώνας: Μάρκελλος (αποσπ. 89, 5).

4ος αιώνας: Γρηγόριος ο Θεολόγος: «oÛtwj Ð ™k qeoà lÒgoj, kaˆ p©si sÚmfutoj,

kaˆ prîtoj ™n ¹m‹n nÒmoj, kaˆ p©si sunhmmšnoj, ™pˆ qeÕn ¹m©j ¢n»gagen ™k tîn

Ðrwmšnwn. kaˆ d¾ lšgwmen ¢rx£menoi p£lin» (Περί Θεολογίας, λόγ. 28, 1). Ο

Γρηγόριος, αν και θεωρεί τον «εν Φριστώ» βίο ως «σοφίαν πρώτην», εν-

τούτοις δεν αρνείται τη Υιλοσοφία7.

4ος αιώνας: Μ. Βασίλειος (MPG 31, 908, Εις προφ. Ησαΐαν 5, 176).

4ος αιώνας: Ευάγριος (Εις Παροιμ. 84, 10).

4ος αιώνας: Δίδυμος ο τυφλός (χόλια εις Χαλμ. 22, 11, χόλια εις Ιώβ

141, 30).

5ος αιώνας: Ιω. Φρυσόστομος (MPG 55, 498. 62, 20), όπου «ως εν αινίγμα-

τι υπάρχει μέρος της αληθείας»8.

5ος αιώνας: ι. Αυγουστίνος (Retractationes, I, 13, 3, MPL 32, 603).

5ος αιώνας: Θεοδώρητος (Ερμην. εις Χαλμ., MPG 80, 949).

5ος αιώνας: Κύριλλος Αλεξανδρείας (MPG 69, 425. 1109. 73, 87)9.

5ος αιώνας: Ισαάκ ο ύρος: Η φυσική γνώση καθ’ εαυτή δεν είναι «ψεκ-

τή και απορριπτέα»10.

7ος αιώνας: Ολυμπιόδωρος (χόλια εις Ιώβ, 236).

7ος αιώνας: Μάξιμος Ομολογητής: «φυσικά σπέρματα»11. Πρβλ. Περί

διαφόρων απόρων της θείας Γραφής 137, 10.

7 Βι. Γ. Σ ζ ά κ ε, Ζ διαλεκηική θύζις ηης διδαζκαλίας Γρηγορίοσ ηοσ Θεολόγοσ, Θεζζαινλίθε 1968, ζ. 98, 111.

8 Βι. Θ. Ε ή ζ ε, Ζ ζφηηρία ηοσ ανθρώποσ και ηοσ κόζμοσ, Θεζζαινλίθε 1992, ζ. 52, . Σ ζ η η ζ ί γ θ ν π, Ζ υστή ηοσ ανθρώ-ποσ καηά ηον ι. Χρσζόζηομο (δηδ. Γηαηξ.), Αζήλα 2000, ζ. 155. 9 Βι. Ν. A r s e n i e v, Αποκάλσυη Αιώνιας Εφής, Θεζζαινλίθε 1977, ζ. 43 εμ, Κ. Π α π α π έ η ξ ν π, Ζ Αποκάλσυις ηοσ Θεού

και η γνώζις ασηού, Αζήλαη 1969, ζ. 126. 10

Βι. I. P o p o v i t s, «Ζ γλσζηνινγία ηνπ αγίνπ Ηζαάθ ηνπ ύξνπ», ΘΔΟΛΟΓΗΑ, 38 (1967) 387 εμ. 11 Βι. ΦΗΛΟΚΑΛΗΑ, η. Β΄, ζ. 18, ιβ΄.

4

8ος αιώνας: Ιω. Δαμασκηνός: «OÙk ¢fÁke mšntoi ¹m©j Ð qeÕj ™n pantele‹

¢gnws…v· p©si g¦r ¹ gnîsij toà e•nai qeÕn Øp' aÙtoà fusikîj ™gkatšspartai» (Έκθε-

σις πίστεως, 1, 15). Πρβλ. ΛÒgoj ¢pologhtikÕj prÕj toÝj diab£llontaj

t¦j ¡g…aj e„kÒnaj (3, 68).

9ος αιώνας: Μ. Υώτιος (Εις Ματθ. 9, 2).

14ος αιώνας: Γρηγόριος ο Παλαμάς *Τπέρ των ιερώς ησυχαζόντων 1, 1,

2, Εις την κατά τον σεσωσμένον άσωτον του Κυρίου παραβολήν, Ομιλ. Γ΄,

MPG 151, 36Β: «Έθηκεν ημίν έμφυτον νόμον, οίον τινα στάθμην απα-

ρέγκλιτον και κριτήνανεξαπάτητον και διδάσκαλον απαραλόγιστον

την οικείαν εν εκάστω συνείδησιν. Αν εν ημίν αυτοίς γενώμεθα τη δια-

νοία, διδασκάλου ετέρου προς την του αγαθού κατανόησιν ου δεησό-

μεθα. αν έξω τη αισθήσει καλώς διαπορθμεύσωμεν τον νουν τα αόρα-

τα του Θεού τοις ποιήμασι νοούμενα καθοράται, φησίν ο απόστολος»+.

Η έξω Παιδεία θεωρείται προπαιδευτική τής Θείας γνώσης12.

υναξαριστής (π.χ. βίος Αγ. Αικατερίνης κ.λπ.). Εικονογραφία / Αγιογραφία (βλ. Υ. Κόντογλου κ.ά.): ι. Μονή Νόλας

(Ξεροκάμπι Λακαιδαίμονος, 1673), Μονή Βελλά, Μονή Υιλανθρωπινών

λίμνης Ιωαννίνων, ι. Μονές στα Βαλκάνια, στο Άγ. Όρος κ.λπ.

ΟΡΘΟΔΟΞΟΙ ΘΕΟΛΟΓΟΙ ΠΟΤ ΑΠΟΔΕΦΟΝΣΑΙ ΣΟΝ ΠΕΡΜΑΣΙΚΟ ΛΟΓΟ

Πλάτωνος Μόσχας, Ορθόδοξος Διδασκαλία, εν Αθήναις 1851: «...πριν

έτι να λάμψη πανταχού το φως του Ευαγγελίου, όλος σχεδόν ο κόσμος,

πλην ολίγων εθνών, εις τα οποία εφάνη το φως της αληθινής του Θεού

γνώσεως, επροσκύνει το φθαρτόν ξύλον, τον άργυρον και τον χρυ-

σόν...».

Αρχιμ. Αντωνίου, Δογματική Θεολογία της Ορθοδόξου Καθολικής και

Ανατολικής Εκκλησίας, εν Κιέβω 1856, εξελλ. υπό Θ. Βαλλιανού, εν

Αθήναις 1858, σ. 64-65.

Ζ. Ρώσης (Περί ενώσεως πασών των Θρησκειών και Εκκλησιών, Αθήναι

1868, σ. 11 εξ).

Π. Μπρατσιώτης (Η λεγομένη θρησκειολογική χολή, Αθήναι 1920, σ. 4-

5).

Β. Ιωαννίδης (Σο κήρυγμα του Αποστόλου Παύλου εις Θεσσαλονίκην και

εις τας άλλας ελληνικάς πόλεις περί ζώντος Θεού και περί χριστοκεν-

τρικού βίου, Αθήναι 1953, σ. 11).

Ι. Καρμίρης (Πανεπιστημιακές ημειώσεις Δογματικής Αθήναι 1954, σ.

55).

Α. Γερομιχαλός (Η περί Θεού γνώσις, Θεσσαλονίκη 1954, σ. 24).

12

Βι. Π. Χ ξ ή ζ η ν π, Γρηγορίοσ ηοσ Παλαμά Σσγγράμμαηα, η. Α΄, ζ. 362, 472, Α. Π α π α δ ό π ν π ι ν π, Θεολογική Γνφζιολο-

γία καηά ηοσς Νηπηικούς Παηέρας, Θεζζαινλίθε 1977, ζ. 23.

5

Λ. Υιλιππίδης (Πρώτη Αποκάλυψις και αφετηριακός Μονοθεϊσμός, Α-

θήναι 1955, Ιστορία της Εποχής της Καινής Διαθήκης εξ απόψεως παγ-

κοσμίου και πανθρησκειακής, Αθήναι 1958, σ. 13 εξ).

Φρυσόστομος Μύρων, ημειώσεις Δογματικής, Φάλκη 1962.

Ν. Νησιώτης (Υιλοσοφία θρησκείας, Αθήναι 1965, σ. 49, του ί δ ι ο υ,

Προλεγόμενα εις την θεολογικήν Γνωσιολογίαν, Αθήναι 1975, σ. 68).

Πρωτ. Κ. Καλλίνικος (Ο χριστιανικός ναός και τα τελούμενα εν αυτώ,

Αθήνα 19694, σ. 275).

Π. Σρεμπέλας (Δογματική, Αθήναι 19782, τ. Α΄, σ. 81 εξ).

Π. Φρήστου (Ελληνική Πατρολογία, Θεσσαλονίκη 1978, τ. Β΄, σ. 564).

Μ. Υαράντος (Δογματική και Ηθική, Αθήναι 1973, σ. 15, υποσ. 2).

Ν. Μπρατσιώτης (Η θέσις του ατόμου εν τη Παλαιά Διαθήκη, Αθήναι

1977, σ. 198).

Α. Θεοδώρου (Ιστορία Δογμάτων, Μέρος Β΄, εν Αθήναις 1978, σ. 48 εξ,

του ί δ ι ο υ, Απαντήσεις σε ερωτήματα δογματικά, Αθήνα 19972, σ. 75).

Π. Νέλλας *ΤΝΑΞΗ 1 (1982) 94-97 (περί του ανθρώπου ως μικρόκοσ-

μου με αναφορά τη Υιλοσοφία και τη Θ. Αποκάλυψη)+.

Μάξιμος ταυρουπόλεως *«Η αρχαία σοφία και η Θεία Αποκάλυψις»,

ΕΠΕΘΦ, Α΄ (1987) 405+.

Ν. Ματσούκας *Δογματική και υμβολική Θεολογία, Θεσσαλονίκη 1992,

τ. Β’, σ. 53): «υπάρχει αυτή η άρρηκτη ενότητα φυσικού και μεταφυσι-

κού, φυσικής και υπερφυσικής αποκάλυψης»+. Δ. Σρακατέλλης (Φριστός ο προϋπάρχων Θεός – η Φριστολογία της ταπεινώ-

σεως και υπερυψώσεως τού μάρτυρος Ιουστίνου, Αθήνα 1992).

Κ. κουτέρης (Ιστορία Δογμάτων, Αθήνα 1998, σ. 219).

Φ. Γιανναράς *Σο Πρόσωπο και ο Έρως, Αθήνα 1976, σ. 239 εξ. (περί των

λόγων των όντων), Αλφαβητάρι της πίστης, Αθήνα 19842, σ. 75 (περί φυ-

σικής θεωρίας)].

Ν. Γ. Ξεξάκης (Προλεγόμενα εις την Ορθόδοξον Δογματικήν, Αθήναι

2000, σ. 56 εξ).

Ευ. Θεοδώρου, ΘΕΟΛΟΓΙΑ 73 /2 (2002) 368.

Μητρ. Αχελώου Ευθύμιος *Η Κτίσις, Αθήνα 2002, σ. 61, 104 (περί των

λόγων των όντων και της αρχετυπικής, κατά το Θ. Λόγο, δημιουργίας

του ανθρώπου)+.

Τυχόν άρνηση του σπερματικού λόγου θα οδηγούσε:

1. στην άρνηση της θεολογίας τού άσαρκου Λόγου.

2. στην άρνηση τής Α – Ψ Φριστολογίας (πρβλ. Α. Γιέβτιτς, Φριστός

– Αρχή και τέλος, Αθήναι 1983).

3. στην άρνηση της παγκοσμιότητας της «εν Φριστώ» σωτηρίας

«των προ και των επί και των μετά Φριστόν» (βλ. Ι. Καρμίρη, Η

Εκκλησιολογία των Σριών Ιεραρχών, Αθήναι 1962, σ. 14).

6

4. στην άρνηση της θεολογίας της «Ιστορίας τής Θ. Οικονομίας»,

εφόσον ολόκληρη η π.Φ. εποχή εθεωρείτο από τους Πατέρες ως

μια προπαιδεία (Κλήμης Αλ.) για το Φριστιανισμό. Κατά τους

Πατέρες (Επιφάνιο, Κύριλλο Αλ., Ιω. Δαμασκηνό κ.ά.), ο επίγειος

βίος της ανθρωπότητας διήλθε από πέντε περιόδους (αιώνες ή

καιρούς): Βαρβαρισμός (Αδάμ - Νώε), κυθισμός (κύθαι από-

γονοι τού Ιάφεθ), Ελληνισμός / ειδωλολατρία (ερούχ = ερεθισ-

μός), Ιουδαϊσμός / κυθισμός (Μωυσής), Φριστιανισμός (Φριστός

κ.εξ.)13.

5. στην άρνηση της θεολογίας των «θεοδιδάκτων», για τους οποί-

ους κάνουν λόγο όλοι οι Πατέρες.

6. στο Neo-Barthianism (πρβλ. <Νεο-ορθόδοξοι> της Διαλεκτικής

Θεολογίας, που απορρίπτει παντελώς τη Υυσική Αποκάλυψη).

7. στην άρνηση τής «ασυνείδητης θρησκευτικότητας» (Θάρα, Λά-

μεχ, Ναβουχοδονόσορ, Υαραώ, Βαθουήλ, Βαλαάμ, Καϊάφας,

Γαμαλιήλ κ.ά.).

8. στην άρνηση της θεολογίας τής ζόφωσης τού <κατ’ εικόνα>.

9. στην άρνηση του «στενού» και «ευρέως» κύκλου της Εκκλησίας

(βλ. Καρμίρη, Εκκλησιολογία).

10. στην άρνηση της καθολικής (μεσσιανικής) «προσδοκίας των εθ-

νών» (λείμμα).

11. στην άρνηση της Υιλοσοφίας (χριστιανικής φιλοσοφίας) και

Χυχολογίας της Θρησκείας *προφ. Ιερεμίας, Απ. Παύλος, Ψρι-

γένης, Μ. Βασίλειος, Γρηγόριος Νύσσης, Ιω. Φρυσόστομος, Αυ-

γουστίνος, Σερτυλλιανός κ.ά.+14.

12. στην ακύρωση της σημασίας τής «Καθόδου εις Άδου» τού Φριστού

και τών συνεπειών της για το ανθρώπινο γένος *πρβλ. Ιγνάτιος,

Ερμάς, Ιουστίνος, Ειρηναίος, Κλήμης Αλ., Ψριγένης, Αμβρόσιος,

Ιππόλυτος, Μ. Βασίλειος, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ιω. Δαμασκη-

νός, Ι. Καρμίρης (Η εις άδου κάθοδος του Φριστού, Αθήναι 1939,

του ί δ ι ο υ, ΘΗΕ, τ. 1, σ. 436-440)].

ΠΡΟΘΕΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Βλάχου Ι., Η Αποκάλυψη του Θεού, Λειβαδειά 19912.

Γρηγοριάδη Κ. . «Αποκάλυψις φυσική», ΘΗΕ, τ. 2, σ. 1082-1083.

Κεφαλά Ν., Περί της εν τω κόσμω Αποκαλύψεως του Θεού, εν Καΐρω 1890.

Κρικώνη Φ. Θ., Πατερικά Θεολογικά Μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1998.

13 Δπηθάλ. Κύπξνπ, PG 41, 160, Κπξίι. Αι., PG 77, 1097, Ησ. Γακαζθ., PG 94, 677. 14

Βι. . Σ ζ η η ζ ί γ θ ν π, Ψστολογία ηης Θρηζκείας – ζύγτρονες ηάζεις, Αζήλα 2002, ζ. 34.

7

Studer B., Dominus Salvator. Studien zur Christologie und Exegese der Kir-

chenväter, Frontispiece, studia Anselmiana, 107, Rome: Pontificio Ate-

neo S. Anselmo, 1992.

Swinburne R., Revelation: From Metaphor to Analogy, Clarendon Paper-

backs, Oxford 1995.

Σρακατέλλη Δ., Φριστός ο προϋπάρχων Θεός – η Φριστολογία της ταπει-

νώσεως και υπερυψώσεως τού μάρτυρος Ιουστίνου, εκδ. ΔΟΜΟ,

Αθήνα 1992.

ΠΤΡΙΔΨΝ ΣΙΣΙΓΚΟ