ΣΠΥΡΟΥ Κ. ΤΣΙΤΣΙΓΚΟΥ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ

ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣ

ΠΡΟΣ ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΙΕΡΟΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ ΤΗΣ Α.Ε.A.Α.

ΑΘΗΝΑ 2002

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΑ Ορισμός.

Κλάδος της Πρακτικής Θεολογίας, που ασχολείται με την ιστορία και τη θεωρία της ορθόδοξης χριστιανικής Κατήχησης ή του (χριστιανικού) παιδαγωγικού έργου (μορφωτικού ιδεώδους) της Εκκλησίας. Κατηχητική < κατήχηση (< κατ/εν-ηχώ) = η δια ζώσης φωνής διδασκαλία, ήτοι η προφορική μετάδοση (μύηση) των δια της Θ. Αποκαλύψεως παραδοθέντων (παρακαταθήκη).

- 40ήμερη διδασκαλία σε μη μεμυημένους (διδαχή).- μυσταγωγική διδασκαλία προς τους άρτι βαπτισθέντες

(νεοφώτιστους).- 2-3ετής θεολογική διδασκαλία.- δογματικά (συνοπτικά) εγχειρίδια.- η σύγχρονη επιστήμη της Κατηχητικής (θεωρία της χριστιανικής

διαπαιδαγώγησης). Η αναγκαιότητα του κατηχητικού έργου (Κατηχητικής).

- Θεία επιταγή / εκκλησιαστική διακονία [ένθεη παιδαγωγικότητα του ανθρώπου ― Θεός & Παιδεία, Θ. Χάρη (φωτισμός, συνεργία), πνευματική γέννηση (αρρενολοχεία), απο-κάλυψη / προσφορά του Θ. Λόγου, ευαγγελισμός / ιεραποστολή, σωτηρία / θέωση].

- Ανθρώπινη αδυναμία / ανάγκη: διδακτή η αρετή, χριστιανική αγωγή και κοινωνικές / πρακτικές ωφέλειες.

- Χριστιανική αγωγή και ελευθερία. Μέθοδοι έρευνας στο χώρο της Κατηχητικής.

- Ερμηνευτική.- Φαινομενολογική.- Διαλεκτική.- Εμπειρικές.- Κοινωνιομετρία.- Άλλες μέθοδοι.

Διαίρεση.- Χριστιανική Παιδαγωγική.- Χριστιανική Διδακτική (ειδική Κατηχητική Μεθοδολογία για καθένα

επί μέρους κατηχητικό μάθημα). Τάσεις.

- φαινομενολογική («φαίνεσθαι» ― «είναι»).- διαλεκτική (ιστορικοπραγματικές / πρακτικές αντιφάσεις / πολώσεις της

ζωής).- κανονιστική (υπόδειξη σκοπών, κριτηρίων και του πρακτέου).

Είδη (κατηχητικών περιπτώσεων).- Κατήχηση Προτεσταντών.- Κατήχηση Ιουδαίων.- Κατήχηση Μωαμεθανών.- Κατήχηση Ινδουιστών―Βουδδιστών.

Μορφές.- Πολιτική / κρατική: τα «Θρησκευτικά» στην Εκπαίδευση

(χριστιανική αγωγή στο Σχολείο).- Εκκλησιαστική: η Εκκλησία ως παιδαγωγούσα κοινότητα

(«διδασκαλείον η Εκκλησία»). γενικά.

2

1. αλληλοδιδακτική (διδασκόμενη / διδάσκουσα ― διάκριση Χαρισμάτων).

2. κοινοτική (ομαδική): κοινωνικοποίηση / συγχρωτισμός: αδελφότητα (εν Χριστώ αδελφοί), συνανθρωπότητα (ο Πλησίον).

3. διαρκής. Η ενοριακή κατήχηση.

1. μορφές.α. διενοριακή συνεργασία.β. κοινοί διενοριακοί προγραμματισμοί ι. Μητροπόλεως.γ. διαμητροπολιτική συνεργασία.

2. θεμελιώδη συστατικά.α. κήρυγμα (θεωρητική διδασκαλία).

β. εορτή (λατρευτική / μυστηριακή ζωή). γ. ζωή (βιωματική πράξη).

Τύποι ενοριακής κατήχησης (Greimacher 1979).1. της πυραμίδας (ιερεύς = κορυφή πυραμίδας, οι πιστοί =

βάση της πυραμίδας).2. του οργανισμού (κατανομή δράσης κατά ομάδες

εργασίας).3. της βάσης (όλα τα μέλη).

α. προαστική (Εκκλησία της φροντίδας) β. αστική (Εκκλησία της προσφοράς). γ. μεταστική (Εκκλησία της βάσης, σύμφωνα με το πνεύμα της ελευθερίας).

- Οικογενειακή (πατρογονική) κατήχηση.- Ιδιωτική κατήχηση.

οργανωσιακή. τηλεκατήχηση (πρβλ. δι’ αλληλογραφίας κατήχηση).

αναγκαιότητα.1. πολιτισμικές αλλαγές (τεχνολογία,

τηλεπικοινωνίες, πολυπολιτισμικότητα).2. οικονομικές αλλαγές (παγκοσμιοποίηση, home

learning, η αξία της πληροφορίας, τα εξ αποστάσεως επαγγέλματα, ο ελάχιστος χρόνος συστηματικής κατήχησης).

3. κοινωνικές αλλαγές (επικοινωνίες, αστυφιλία, αγροφιλία, η αξία της εικόνας).

4. επιστημονικές – γνωστικές (πληροφορικές) αλλαγές: π.χ. επαγγελματίες εκπαιδευτές, επιχειρηματίες, σπουδαστές, μαθητές, διαρκής εκπαίδευση, η μέγιστη ανάλυση εικόνας, (ηλεκτρονική) βιβλιογραφία, links κ.λπ.

τύποι τηλεκατήχησης.1. συστηματική / οργανωμένη (διαρκής / δια βίου).2. ανεπίσημη / ανοργάνωτη (ευκαιριακή).

μορφές τηλεκατήχησης.1. επιστημονική.

α. Πανεπιστήμιο (Θεολογικές Σχολές).

3

β. θεολογικές Ακαδημίες.γ. θεολογικά ιδρύματα.

2. εκκλησιαστική.α. ι. Μητροπόλεις.β. οργανώσεις / σωματεία.γ. εκκλησιαστικά ινστιτούτα.

3. οικουμενική (ΠΣΕ).4. αιρετική (σέχτες).

μέσα και όργανα της τηλεκατήχησης.1. Computer (modem, FAX, CD player, video

camera, μικρόφωνο).2. οπτικο-ακουστικό υλικό στο αντίστοιχο site.3. CD – ROM, βιντεοκασέτες.4. δορυφορική (ψηφιακή / καλωδιακή) TV

(συνδρομιτική κλειστού κυκλώματος).5. συνδέσεις με τηλεκέντρα, home-based και κοινά

πληροφοριακά κέντρα.6. συνοδευτικά εγχειρίδια.

υπερβάσεις και κίνδυνοι της τηλεκατήχησης.1. μη εξοικείωση.2. πληθώρα θρησκευτικοιδεολογικοφιλοσοφικών

προσφορών.3. ομοιομορφισμός (οριζοντιοποίηση) της

χριστιανικής γνώσης.4. «απροσωπία» / προσωποπαγής (διαπροσωπική)

κατήχηση.5. υποκειμενισμός.6. εκτίμηση του χρόνου.7. «θεωρητικοποίηση» - έλλειψη πρακτικής /

εμπειρικής (εξ)άσκησης.8. εκμετάλλευση (οικονομική – εμπορευματοποίηση,

ιδεολογικοπολιτική).9. οικονομικές – τεχνολογικές επιβαρύνσεις (κόστος

συντήρησης). ο ρόλος του Κατηχητή στην τηλεκατήχηση.

1. διευκόλυνση στις επιλογές.2. καθοδήγηση (προσανατολισμός) στην

(κατηχητική) έρευνα.3. νομική, οικονομική, καλλιτεχνική Συμβουλευτική.4. τεχνική υποστήριξη.5. παροχή υπηρεσιών.6. επιστημονική και επαγγελματική πιστοποίηση

σπουδών.7. συστηματοποίηση και ολοκλήρωση του

κατηχητικού έργου.

ΙΣΤΟΡΙΑ Πρωτοχριστιανικοί χρόνοι (από των Αποστολικών χρόνων μέχρι το 2ο αι.):

4

- Ματθαίου «Κατηχητική Σχολή».- οικογενειακή κατήχηση.- ιερατική (επισκοπική) κατήχηση.- λαϊκή κατήχηση.

Η Κατήχηση κατά το 2ο μ.Χ. αιώνα.- Πιο οργανωμένη (ΠΔ & Δευτεροκανονικά, Διδαχή, Ποιμήν

Ερμά).- Ιδιώτες Χριστιανοί και εκκλησιαστικοί Λειτουργοί.

Οργανωμένες κατηχητικές προσπάθειες για νέους στην αρχαία Εκκλησία (Άγ. Δημήτριος).

- Τατιανός.- Αποστολικές Διαταγές.- Κλήμης Ρώμης.- Πολύκαρπος Σμύρνης.- Κλήμης Αλεξανδρεύς.

Οι Κατηχητικές Σχολές (Αντιόχειας, Αλεξάνδρειας, Κυζίκου, Νικαίας, Αγκύρας, Νεοκαισαρείας του Πόντου, Καισαρείας της Καππαδοκίας, Καισάρειας της Παλαιστίνης, Παμφυλίας, Κιλικίας, Περγάμου, Εφέσου, Έδεσσας, Νίσηβης, Ιεροσολύμων, Σάρδεων κ.λπ).

Κατηχούμενοι (Novitioti ή Infatuli, 2-3 χρόνια): - ακροώμενοι (Audientes). - φωτιζόμενοι (Intincti) [κατά τη διάρκεια της Μ. Τεσσαρακοστής, την

7η εβδομάδα επίσημη παράδοση Συμβόλου της Πίστεως, απόγευμα Μ. Παρασκευής η απόταξη / σύνταξη και το εσπέρας τού Μ. Σαββάτου το βάπτισμα].

- νεόφυτοι (νεοφώτιστοι) [από την επομένη τού βαπτίσματός τους μέχρι την παραμονή τής Κυριακής τού Θωμά (Καινής Κυριακής)].

Βυζαντινοί χρόνοι: εκκλησιαστική κατήχηση (μοναστηριακή, ενοριακή, οικογενειακή).

- Οργανωμένες κατηχητικές προσπάθειες για νέους στους βυζαντινούς χρόνους (Μ. Βασίλειος, Ιω. Χρυσόστομος, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Γρηγόριος Νύσσης).

- Μυσταγωγικές Κατηχήσεις (3-4ου αι.): Τερτυλλιανού, Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Ιω. Χρυσοστόμου, Θεοδώρου Μοψουεστίας, Αμβροσίου, ι. Αυγουστίνου.

- Νηπιοβαπτισμός: παρακμή της κατηχητικής διδασκαλίας της Εκκλησίας (6ος αι.) και εμφάνιση θεσμού αναδόχου.

- Ανάθεση Κατήχησης στους Μοναχούς (οφφίκιον του Κατηχητού), πλην της περιόδου της Εικονομαχίας [οι ημέρες της Κατήχησης: Κυριακή Τελώνου – Κυριακή Τυροφάγου].

- Κατηχήσεις Θεοδώρου του Στουδίτου (759-826), Μιχαήλ Ακομινάτου (1140-1222), Ιωάνου Καματηρού, Μακαρίου Χούμνου.

- Ανθολογίες (Ιω. Δαμασκηνού), πραγματείες κατηχητικές (Μαξίμου Ομολογητού, Ζυγαβηνού, Θεοφάνους του Νέου), πραγματείες δογματικο-ηθικές (Αντιόχου Μοναχού, Μαξίμου Ομολογητού, Γρηγορίου Σιναΐτου, Ν. Καβάσιλα), αγιολογίες και μαρτυρολόγια (Κυρίλλου Σκυθοπόλεως, Ιω. Μόσχου, Σωφρόνιου Ιεροσολύμων, Λεόντιου Νικοπόλεως Κύπρου, Συμεών Μεταφραστή, Μεθόδιου Κων/πόλεως), υμνολογίες (αιρετικές: Αρείου (Θαλεία) και

5

Φιλοστοργίου, ορθόδοξες: ποιήματα, έμμετρα κατανυκτικά, η Οκτώηχος κ.λπ. των: Γρ. Ναζιανζηνού, Νείλου του Συγγέλου, Ιγνατίου Διακόνου, Ιγνατίου Νικαίας, Φιλίππου Σολιταρίου, Γ. Λαπίθου, Νικηφόρου Κάλλιστου, Γ. Χούμνου, Ζακυνθίου Μάρκου Δεφαράνα, Συμεών Μεταφραστή, «Αμαρτωλού παράκλησις», «Στίχοι Θρηνητικοί Αδάμ και Παραδείσου»), θεατρολογίες (κυρίως δράματα) [Θεοφύλακτου Κων/πόλεως, Ιω. Ευχαΐτων, Μιχαήλ Κηρουλάριου, «Χριστός Πάσχων», «Σωσάννα» (Ιω. Δαμασκηνού;), «Θυσία του Αβραάμ»].

Μεσαιωνικοί χρόνοι:- Εκκλησιαστική κατήχηση [Παπισμός, εγχειρίδιο για κατηχητική

διακονία υπό γονέων ή αναδόχων, συνοδικές διατάξεις (Μαγεντίας, σύνοδοι Ισπανίας κ.λπ.) περί ιδρύσεως εφημεριακών σχολών και υποχρεωτικής θρησκευτικής εκπαιδεύσεως των παιδιών (Καρλομάγνος). Πρβλ. Βενέδικτου, Κατήχηση, Αγ. Βίκτωρος, Επτά αμαρτήματα και επτά αρετές κ.ά].

- Οικογενειακή κατήχηση.- Κατήχηση υπό αναδόχων.- Κατήχηση υπό εκκλησιαστικών προσωπικοτήτων (Έρασμος,

Βελαρμίνος, Βάλδιοι, Βοημοί, «οι αδελφοί της κοινής ζωής», Λούθηρος, Ζβίγγλιος, Καλβίνος, Ιησουίτες, Ουρσουλίνες, Ευσεβιστές, Κομένιος, Schleiermacher, Palmer κ.ά.).

- Πατριάρχης Ιερεμίας Β’ (συνοδική απόφαση του 1593 για ίδρυση επισκοπικών σχολείων ανά παροικία).- Το κρυφό Σχολείο.

Νεότεροι χρόνοι (M. Reischle 1889): - Στο Εξωτερικό:

Κατηχητική (νεότερες παιδαγωγικές μέθοδοι: «Σχολείο εργασίας», «αγωγή δράσης» κ.λπ.).

Το «Σχολείο της Κυριακής» (Sunday School) ή Κυριακό Σχολείο [(Raikes 1780), Αγγλία, Αμερική].

Ορθόδοξη Εκκλησία Ρωσίας (Πλάτωνος Μόσχας, 1772). Ορθόδοξη Εκκλησία Ρουμανίας (Ορθόδοξος Ομολογία

Πέτρου Μογίλα, Μητρ. Βενιαμείν). Ορθόδοξη Εκκλησία Σερβίας (Κυριακοδρόμιον Μητρ.

Αθανασίου).- Στην Ελλάδα:

Επανεκδόσεις (στη Βενετία) Πατερικών κατηχητηρίων λόγων: Αγ. Θεοδώρου Στουδίτου, Κυρίλλου Ιεροσολύμων, χριστιανικές Ανθολογίες (Μαργαρίται), Ηλ. Μηνιάτη, Μαρτυρολόγια, Λαυσαϊκόν, Αμαρτωλών Σωτηρία, Θησαυρός.

Μεταφράσεις Προτεσταντικών και Ρωμαιοκαθολικών Κατηχήσεων.

Κατηχητικά έργα: Αντ. Στρατηγός (1750), Αδ. Κοραή μετάδραση Κατήχησης Πλάτωνος Μόσχας, Δ. Δαρβάρεως (19ος αι.), Κ. Οικονόμου του εξ Οικονόμων, Γερμανού Καρούσου κ.ά., το Ψαλτήριον , η Οκτώηχος, το Ωρολόγιον κ.ά.

6

Κυριακά ή Κατηχητικά Σχολεία1. Ιστορία.

Νικόδημος ο Αγιορείτης (1794). <Σύναξις Πρεσβυτέρων> (1870). π. Γ. Μακρής (1896). <Ορθόδοξη χριστιανική Ένωση Νέων και

Νεανίδων> (π. Μ. Τσακτάνης & π. Ά. Νησιώτης, 1924).

Αρχιμ. Γερβάσιος Παρασκευόπουλος (1923).

<Ζωή> (1926). <Αποστολική Διακονία> (1945).

Το μορφωτικό ιδεώδες του ορθοδοξου κατηχητικού Σχολείου.

Χαρακτηριστικά του ορθόδοξου κατηχητικού Σχολείου.

ο εκκλησιαστικός χαρακτήρας. ο χριστοκεντρικός χαρακτήρας.

Μορφές εκκλησιαστικής κατήχησης (οι μεταξύ των Κατηχητικών Σχολείων και της θρησκευτικής διδασκαλίας σχέσεις).

η οικονομία των σχέσεων μεταξύ του Κατηχητικού Σχολείου και της θρησκευτικής διδασκαλίας.

η ίδρυση Κατηχητικού Σχολείου (τόπος και χρόνος της λειτουργίας του Κατηχητικού Σχολείου).

η οργάνωση Κατηχητικού Σχολείου [οι βαθμίδες του Κατηχητικού Σχολείου (Κατώτερο, Μέσο, Ανώτερο)].

Το μάθημα των Θρησκευτικών [ιερατικές Σχολές (1836), καθηγητής Θεολόγος (1919)].

ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΣ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣ

Αρχές.- εκ μέρους του Κατηχητή.

(εκκλησιαστική) διακονικότητα. παραδειγματικότητα. υπαρξιακή θεώρηση. προσωπική συνάντηση (κοινωνία μεταξύ Κατηχητή και

Κατηχουμένων). εποπτικότητα. εσωτερική περισυλλογή. παιδοκεντρικότητα. εκκλησιαστικότητα.

- εκ μέρους του Κατηχούμενου. αυτενέργεια.

1 Βλ. Κ. Κ ο ύ ρ κ ο υ λ α, Το Κατηχητικόν Σχολείον εν τη Εκκλησία της Ελλάδος, Αθήναι 1965, Ε. Θ ε ο δ ώ ρ ο υ, Μαθήματα Κατηχητικής ή χριστιανικής Παιδαγωγικής, σ. 401-436, Κ. Γ ρ η γ ο ρ ι ά δ ο υ, Κατηχητική, σ. 143-167.

7

εσωτερική περισυλλογή. εκκλησιαστικότητα.

Χαρακτηριστικά. υπερφυσικός χαρακτήρας. πνευματικός («ουράνιος») χαρακτήρας. μυσταγωγικός χαρακτήρας. αναγωγικός (ανιστάμενος) χαρακτήρας. Χριστοκεντρικός χαρακτήρας.

ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣΚάθε «θύραθεν» αγωγή διαθέτει κάποια οργάνωση (πρβλ. οργάνωση της εκπαίδευσης), δηλ. μια συγκεκριμένη οργανωτική δομή (αρχές και κανόνες – οργανόγραμμα / προγραμματισμός) άτυπη (ανεπίσημη) ή τυπική (επίσημη – γραφειοκρατική). Η οργάνωση συνιστά μεθοδική – ρυθμιστική δράση (σειρά ενεργειών): κατάλληλη διάρθρωση διαφόρων επί μέρους συντελεστών και κατάλληλη διασύνδεσή τους για την καλύτερη δυνατή επίτευξη του προκαθορισμένου σκοπού.

Καθορισμός σκοπού. Καταμερισμός έργου ανά ειδικότητα.

- κριτήρια ομαδοποίησης των κατηχουμένων. ηλικιακού επιπέδου (Κατήχηση παιδιών, εφήβων και

ενηλίκων). μορφωτικού επιπέδου. θρησκευτικού / πνευματικού επιπέδου. κοινωνικοοικονομικού επιπέδου.

- ο ρόλος της διάκρισης του επισκόπου και των κατηχητών στην εξατομίκευση των απαιτήσεων των κατηχουμένων.

Επίτευξη συνεργασίας όλων. Υλοποίηση του σχεδίου. Επιβολή διορθωτικών μέτρων.

Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣΗ έννοια της οργάνωσης θέτει και ορισμένους σκοπούς και στόχους. Κάθε είδους αγωγή επηρεάζεται ιδεολογικοφιλοσοφικά. Η παγκόσμια Ιστορία έχει να επιδείξει πολλά <πλάνα κατάρτισης> (αναλυτικά προγράμματα): γνωσιοκεντρικά, ηθοπλαστικά, θεοκρατικά, κοινωνιοκρατικά, πολιτικά, οικονομικά, τεχνοκρατικά, επαγγελματικά.

Το «θύραθεν» ουμανιστικό ιδεώδες σε σύγκριση με το χριστιανικό Ανθρωπισμό και το θεανθρώπινο ορθόδοξο πρότυπο (Θεανθρωπισμός – ορθόδοξη προσωπολογία (Τρεις Ιεράρχες, Ιωάννης Δαμασκηνός, Μ. Φώτιος, Ευστάθιος Θεσσαλονίκης).

Ο εξανθρωπισμός ολιστικά του ανθρώπου (αναγέννηση) γενικά, με βάση τη θεολογία του <κατ’ εικόνα>: «άγιοι γίνεσθε ότι εγώ άγιος ειμί». Ο πιστός καλείται να γίνει «τέλειος εν Χριστώ» (Κολ. 1, 28), αναδεικνυόμενος «εις άνδρα τέλειον, εις μέτρον ηλικίας του πληρώματος του Χριστού» (Εφ. 4, 13).

Ο σκοπός της χριστιανικής Κατήχησης είναι η (επιστημονική ― μεθοδολογική / συστηματική) εκμάθηση (Χριστομάθεια) και βίωση (Χριστοταύτιση / Λόγωση) της ορθόδοξης πίστης (ορθοδοξία) και πράξης (ορθοπραξία): «μορφούσθαι εν Χριστώ». Στόχος, συνεπώς, του κατηχητικού έργου της Εκκλησίας είναι η

8

καλλιέργεια του ορθοδόξου φρονήματος (εκκλησιαστικού ήθους) στις ψυχές ιδίως των παιδιών. τούτο επιτυγχάνεται με την καλλιέργεια όλων των μερών της ψυχής:

γνωστικά – μαθησιακά. βουλητικά – ηθικά. βιωματικά (ορθόδοξη βιωματική αγωγή).

Δημιουργία ζωντανών θρησκευτικών βιωμάτων: η βίωση του <Αγίου> (R. Otto, Das Heilige: mysterium tremendum & mysterium fascinosum).

Παρόμοιοι είναι και οι στόχοι της θρησκευτικής αγωγής στην Α/θμια και Β/θμια Εκπαίδευση.

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΣΗΣ Προγραμματισμός (πρόβλεψη / σχεδιασμός).

- παραδοσιαρχικός.- κοινωνιοκρατικός.- εκκλησιαστικός (της ποιμένουσας Εκκλησίας).- ιδιωτικός.

Οργάνωση.- Γραμμικό – ιεραρχικό – στρατιωτικό σύστημα (πυραμιδική

οργάνωση / κλιμακωτή διάταξη ανά βαθμίδα).- Λειτουργικό σύστημα (αρχή της πολλαπλότητας – ειδίκευση της

διακονίας).- Μικτό σύστημα (Θεολόγοι Κατηχητές).

Διεύθυνση.- Στελέχωση.- Εκπαίδευση – επιμόρφωση.- Υποκίνηση / παρακίνηση.- Επίβλεψη.- Συντονισμός.

Έλεγχος.[μέτρηση απόδοσης, εφαρμογής στόχων, ύπαρξης συνεργασίας, δημιουργικών σχεδιασμών, πρωτοβουλιών κ.λπ., διορθωτικές ενέργειες]

- Ενοριακά συμβούλια.- Ομάδα Κατηχητών.- Υπεύθυνος της ι. Μητροπόλεως.- Μητροπολίτης.- Ι. Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος.

ΑΡΧΕΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟΥ ΕΡΓΟΥ Καλλιέργεια κατηχητικής κουλτούρας (παιδείας): το πνεύμα της μαθητείας. Ενότητα διευθύνσεως. Εξειδίκευση των λειτουργιών. Απόλυτος συσχετισμός κατηχητικής αυθεντίας και ευθύνης. Ενιαίο πρόγραμμα που να εξασφαλίζει την ενότητα κατεύθυνσης. Ενότητα κατηχητικού προσωπικού (συνεργασία, αλληλεγγύη).

9

ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΣΗΣ Ο εφηβικός μηδενισμός, αμοραλισμός, σκεπτικισμός / επαναστατικότητα και

η αμφισβήτηση. Τεχνοκρατία. Νεανικά κινήματα και αιρέσεις. Γενικότερο πνεύμα (Υλισμός, Πανσεξουαλισμός, αθεΐα – αθεϊστικές

ιδεολογίες, Αναρχισμός, εγκληματικότητα, ναρκωτικά, αυτοκτονίες). Γονείς (οικογένεια). Παρέες (κοινωνικό περιβάλλον). Ιδεολογικοπολιτικά κινήματα. Φροντιστήρια και εξωσχολικές δραστηριότητες. TV και ποικίλα (αθεϊστικά, αντιχριστιανικά και ανήθικα) περιοδικά. Υστέρηση σε ικανό ποιοτικά κατηχητικό προσωπικό. Υστέρηση σε σύγχρονες οπτικοακουστικές μεθόδους.

ΦΟΡΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΣΗΣ(Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΚΑΤΗΧΗΤΗ)

Ιδεώδης Κατηχητής ο Κύριος2. Η Παναγία και οι Άγιοι ως ζώντα πρότυπα (υποδείγματα προς μίμηση). Ο Κατηχητής ως ζωντανό μορφωτικό, παιδαγωγικό, ηθικό, ανθρωπιστικό και

εκκλησιαστικό πρότυπο (υπόδειγμα / αυθεντία) κατήχησης. Ο επίσκοπος και ο Κλήρος – Πνευματικός (Εξομολόγος) / Μοναχοί, κατά τον

Μ. Βασίλειο (διδακτικό – προφητικό αξίωμα). Οι λαϊκοί (προφητικό αξίωμα / χάρισμα), κατά τον άγ. Ιωάννη το

Χρυσόστομο: ανάδοχοι, οικογένεια ― γονείς (Σχολές γονέων), ιεροκήρυκες, Σχολείο (Εκπαιδευτικοί), Εκκλησία, κατηχητές (Φροντιστήριο υποψηφίων Κατηχητών 1960 εξ., Σχολές Κατηχητών).

Προσόντα τού Κατηχητή.- Φυσικά (βιοψυχικά) «τάλαντα» («ανθρωπιά», προσωπικότητα, ευγένεια, γόητρο, εμψύχωση / τόλμη).- Διανοητικά προσόντα (ψυχολογικές και πνευματικές δεξιότητες, ευφυΐα, παρατηρητικότητα, μνήμη, κρίση, προνοητικότητα, διορατικότητα).- Γνωστικά προσόντα (θεολογικές, ιστορικές, φιλοσοφικές, ψυχολογικές, κοινωνιολογικές και εγκυκλοπαιδικές γνώσεις).- Διδακτικά προσόντα.- Ηθικά προσόντα (αγάπη, υπομονή, μακροθυμία, προσήνεια, απλότητα, φυσικότητα – γνησιότητα, συνεργατικότητα, συνέπεια πίστης και πράξης, αγιότητα βίου – πνευματική ζωή).- Αγιοπνευματικά «προσόντα» (Χαρίσματα).- Εκκλησιαστική συνείδηση (εκκλησιαστικότητα / εκκλησιαστικό φρόνημα).

2 Πρβλ. Ι. Θ. Κ ο λ ι τ σ ά ρ α, Ο Μεγάλος Παιδαγωγός, Αθήναι 1962.

10

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣ(η διδακτέα ύλη ― το κατηχητικό μορφωτικό αγαθό)

Ορθόδοξη γνωστική και φιλοσοφική αγωγή (η συμβολή του ορθόδοξου μορφωτικού έργου στη βίωση και πραγμάτωση των γνωστικών αξιών).

- ουσία και γνωρίσματα της γνώσης. - το πρόβλημα του δυνατού της γνώσης. - το πρόβλημα της πηγής της γνώσης. - το πρόβλημα του αντικειμένου της γνώσης. - τα περιορισμένα όρια της ανθρώπινης γνώσης. - η συμβολή του ορθόδοξου μορφωτικού έργου στην αξιοποίηση των

γνωσιολογικών δεδομένων και την επιστημονική πρόοδο. - λειτουργικό πνεύμα και γνωστικές αξίες.

Ορθόδοξη αξιολογική αγωγή [ο αξιολογικός προσανατολισμός της ορθόδοξης αγωγής (αξίες, Αξιολογία)].

Ορθόδοξη πολιτισμική αγωγή.- υλικός και πνευματικός πολιτισμός. - το νόημα του πολιτισμού. - τα στοιχεία του πολιτισμού. - θρησκεία και πολιτισμός. - Χριστιανισμός και πολιτισμός. - Ορθοδοξία και πολιτισμός.

Ορθόδοξη βιβλική αγωγή (ι. Χρυσόστομος, ο βιβλικός και ιστορικοεκκλησιαστικός προσανατολισμός της ορθόδοξης αγωγής).

Ορθόδοξη δογματικοηθική και απολογητική αγωγή: ο ηθικός προσανατολισμός της ορθόδοξης αγωγής.

- η εν Χριστώ καλλιέργεια της βούλησης (η ελευθερία βουλήσεως).- συμφωνία θεωρίας (ορθοδοξία) και πράξης (ορθοπραξία).- «χωρίς Θεό όλα επιτρέπονται» (Dostojevsky).- η αγάπη.

Ορθόδοξη χριστολογική αγωγή: η πρόταξη του «εν Χριστώ» τελείου θρησκευτικού ιδεώδους (ο εν Χριστώ «καινός» άνθρωπος).

Ορθόδοξη λειτουργική (λατρευτική) αγωγή: μυστηριακή (ευχαριστιακή / δοξολογική) αγωγή.

Ο λειτουργικός / μυσταγωγικός προσανατολισμός της ορθόδοξης αγωγής: η ορθόδοξη λατρεία ως μορφωτικός παράγοντας ― η διδασκαλία της Λειτουργικής.

- Η ορθόδοξη λατρεία ως μέθεξη της ζωής του Χριστού.- Η ορθόδοξη λατρεία ως φορέας των μορφωτικών αγαθών της

Αγίας Γραφής και Ιεράς Παράδοσης.- Η οργανική ενότητα και ολότητα της λατρείας ως μορφωτικός

παράγοντας.- Η μυστηριακή αγωγή (Βαπτίσματος, Θ. Ευχαριστίας, ι.

Εξομολόγησης).- Η (προσωπική και λειτουργική) προσευχή (ευχαριστιακή /

δοξολογική) ως μόνιμη (προσευχητική) κατάσταση.- Οι λειτουργικοί ύμνοι και η διδασκαλία των εκκλησιαστικών

ασμάτων (Μ. Βασίλειος). (Ορθόδοξη) οικουμενική Κατηχητική (οικουμενικός διάλογος). Ορθόδοξη κοινωνική αγωγή

- Φιλία. - Οικογένεια.

11

- Ισότητα.- κοινωνική δικαιοσύνη.- Διακονία.- Κοινοτικό πνεύμα.

Ορθόδοξη αισθητική αγωγή (η συμβολή του ορθόδοξου μορφωτικού έργου στη βίωση και πραγμάτωση των αισθητικών αξιών).

- η έννοια της αισθητικής αξίας και του ωραίου. - τα είδη του ωραίου. - το νόημα και η ποικιλία των μορφών της Τέχνης. - η βίωση και ερμηνεία των έργων Τέχνης. - σχέσεις Τέχνης και Ηθικής. - το ζήτημα της πολιτικοποίησης της Τέχνης. - σχέσεις Χριστιανισμού και αισθητικών αξιών. - ορθόδοξη λατρεία και αισθητικές αξίες.

Ορθόδοξη πολιτική αγωγή- Σύνεση.- Αγάπη (ανεκτικότητα, συμπάθεια, συνεργασία).- Ελευθερία.- «Ανοιχτότητα» (ξεπέρασμα ιδεολογικών taboo).- Υπομονή (καρτερικότητα).- Ειρήνη: «παιδεία ειρήνης» (Ησ. 53, 5), καταλλαγή (Ρωμ. 1, 8),

συμβιβασμός.- (Κοινωνική και πολιτική) δικαιοσύνη (φιλανθρωπία).- Δημοκρατία. - Ανθρωπισμός. - Έθνος / πατρίδα. - Πολιτική. - Οικουμενική αγωγή: καθολικότητα (οικουμενικότητα), «υπέρ της των

πάντων ενώσεως». Ορθόδοξη υλική αγωγή (ο μορφωτικός χαρακτήρας της επαφής με την υλική

κτίση – Φύση). - η στάση έναντι των υλικών και οικονομικών αγαθών και του

τεχνικού πολιτισμού. - η στάση του κατηχητικού έργου έναντι της ιδιοκτησίας και του

πλούτου. - ορθόδοξη Εικονογραφία. - ο μορφωτικός χαρακτήρας των εν τη λατρεία υλικών στοιχείων.

Ορθόδοξη βιολογική αγωγή (η για το ανθρώπινο σώμα χριστιανική αντίληψη, το νόημα της χριστιανικής άσκησης και της νηστείας).

- η χριστιανική ζωή και η σωματική υγεία. - η καλλιέργεια του υγιούς αθλητικού πνεύματος. - χριστιανική γενετήσια αγωγή (ανάγκη έγκαιρης διαφώτισης των

νέων για το σεξουαλικό πρόβλημα, η αντιβιολογική υφή των ελεύθερων γενετήσιων σχέσεων, σχέσεις υγείας και εγκράτειας, η χρήση ηθικών, ανθρωπιστικών και κοινωνικών κριτηρίων, η προ του γάμου εγκράτεια και σωφροσύνη).

- η ετερόφυλος φιλία. - η διαπαιδαγώγηση για το γάμο.

12

Ο ΚΑΤΗΧΟΥΜΕΝΟΣΟ «εν Χριστώ» σεσωσμένος (ανιστάμενος) άνθρωπος

Η ανδραγωγία (άνω των 30 ετών) γενικά. Οι προϋποθέσεις της ανθρωπολογικής γνώσης του Κατηχούμενου. Ο άνθρωπος ως ψυχοβιολογικό ον (ηλικία, διαφορά στις σχέσεις των γενεών,

φύλο, χαρακτηρολογία, μόρφωση, οι εκάστοτε σχέσεις των νέων με την Εκκλησία).

- Χαρακτηρολογία. αρχαίες τυπολογίες (Εμπεδοκλή, Ιπποκράτη, Γαληνού).

χολερικός (δραστήριος / πρακτικός). μελαγχολικός (απαισιόδοξος). αιματώδης (ασταθής και ευμετάβολος). φλεγματικός (απαθής).

τυπολογία του W. Wundt (1832-1920). ταχύς. βραδύς. δραστήριος. αδρανής.

τυπολογία του Th. Ribot (1839-1916). συναισθηματικός. ενεργητικός. απαθής.

τυπολογία (βιότυποι) E. Kretschmer (1888-1964). πυκνόσωμος (κυκλοειδής / κυκλόθυμος). λεπτόσωμος – αθλητικός (σχιζοειδής / σχιζόθυμος).

τυπολογία του E. Jaensch (1883-1940), θεμελιωτής της Eidetik. Integrierte τύπος (άνθρωπος της ολοκλήρωσης δια

προσαρμογής και αρμονικής ένταξης στο περιβάλλον). Desintegrierte τύπος (ασυμβίβαστος άνθρωπος, κρατά

αποστάσεις, μόνωση). τυπολογία Pfahler (1897) και E. Meumann (1862-1915).

σταθερός. ευμετάβολος / ρευστός.

τυπολογία C. Jung (1875-1961). εξωστρεφής (νοησιαρχικός, αισθαντικός, ενορατικός, συναισθηματικός και αντιρροπικός). ενδοστρεφής (νοησιαρχικός, αισθαντικός, ενορατικός, συναισθηματικός και αντιρροπικός).

τυπολογία Ε. Spranger (1882-1963). θρησκευτικός. καλαισθητικός / καλλιτεχνικός. κοινωνικός. πολιτικός. επιστημονικός / θεωρητικός. οικονομικός.

τυπολογία W. Sheldon (1970). σωματική.

13

1. ενδόμορφος (μαλακά και στρογγυλά σωματικά γνωρίσματα).

2. μεσόμορφος (σκληρά και γωνιώδη γνωρίσματα).3. εκτόμορφος (λεπτή και εύθραυστη σωματική διάπλαση με

επίπεδο στήθος). ψυχολογική.

1. σπλαχνοτονικός (άνεση, κοινωνική ζωή, σχέσεις αγάπης, ήρεμος, ανεκτικός).

2. σωματοτονικός (περιπέτειες στη Φύση, σκληρός στα συναισθήματα, δράση, δύναμη και κυριαρχία).

3. εγκεφαλοημισφαιρικός (εμφάνιση νεαρού προσώπου, φοβάται τους ανθρώπους, μοναξιά).

- Η σημασία της πρώτης επαφής του Κατηχούμενου με το Θείον (θρησκευτικής στροφής / ενδιαφέροντος) για την περαιτέρω θρησκευτική του στάση. σταδιακή / φυσιολογική. αιφνίδια.

- Τύποι θρησκευτικότητας της ώριμης ηλικίας (με φιλοσοφικά, ψυχολογικά και θεολογικά κριτήρια). S. Kierkegaard (1843).

αισθητική σφαίρα. ηθική σφαίρα. θρησκευτική σφαίρα.

G. Allport (1950). «ανώριμη»―εξωτερική θρησκευτικότητα. «ώριμη»―εσωτερική θρησκευτικότητα.

Σ. Αγουρίδης (1978). μυστικοί. πρακτικοί. ορθολογιστές. παραδοσιαρχικοί. αισιόδοξοι. προφήτες.

- Η θρησκευτική αύξηση (του παιδιού, εφήβου) κατά τη Θρησκειοψυχολογία. K. Girgensohn (1921).

ψυχοφυσιολογικό επίπεδο. ψυχοκινητικό επίπεδο. ενστικτικό επίπεδο. συναισθηματικό επίπεδο. διανοητικό επίπεδο. κοινωνικό επίπεδο. αισθητικό επίπεδο. ηθικό επίπεδο.

Th. Thun (1959). η προθυμία για τη θρησκεία.

14

η ικανότητα για θρησκευτική εμπειρία (mysterium tremendum και mysterium fascinans).

η εξάρτηση των θρησκευτικών απόψεων από περιβαλλοντικούς παράγοντες.

η περιοριστηκότητα της παιδικής θρησκευτικότητας (μαγική σκέψη, ανθρωπομορφισμός, εγωκεντρισμός, ρεαλισμός).

η (θρησκευτική) ευμεταβλητότητα. Maria Bindl (1965).

απλή αναφορικότητα προς το εντελώς Άλλο (1-6/7 ετών). εξασθένηση της αυτοφυούς εμπειρίας του numinous. ναρκισσιστική αναστροφή προς τον εαυτό. ενσυνείδητη περιπέτεια για σχέση με το υπερβατικό (πρβλ. την

«πάλη με το Θεό», Γεν. 32, 24). J. Fowler (1981).

προστάδιο: πρώτη πίστη ― νηπιακή / αδιαφοροποίητη πίστη (προλογική / προγλωσσική, οικειότητα με τα άλλα πρόσωπα).

διαισθητική (προβολική) πίστη. μυθ(ολογ)ική (κατά λέξη / γράμμα) πίστη. συνθετική – συμβατική πίστη. προσωπική (εξατομικευμένη / στοχαστική) πίστη. συνδετική (συνενωτική) πίστη. παγκόσμια (καθ-ολική) πίστη.

F. Oser & P. Gmünder (1984, 1991). απόλυτη εξουσία και αυθεντικότητα μιας ανώτερης δύναμης (ο

«από μηχανής Θεός», δηλ. ο Θεός ως η έσχατη Δύναμη). επηρεασμός της ανώτερης δύναμης με προσευχή τάματα κ.λπ.

(εμπορική σχέση «δούναι―λαβείν»: συναλλακτική / εμπορεύσιμη σχέση με το Θείον, που αντιστοιχεί με τους μισθωτούς του Ευαγγελίου ή την ηθική σφαίρα κατά Kierkegaard).

«προοπτική της απόλυτης αυτονομίας ή Deismus» [διάκριση της ανώτερης δύναμης από τα ανθρώπινα: πλήρης δια-χωρισμός μεταξύ υπερβατικού και εγκόσμιου (δυϊσμός)].

«προοπτική της θρησκευτικής αυτονομίας και του σχεδίου σωτηρίας» (αυτονομία του προσώπου από την ανώτερη δύναμη και συμβολική αμοιβαιότητα / συμφιλίωση Θεού και ανθρώπου, και πίστη στη Θ. Πρόνοια).

«διϋποκειμενικότητα» (η επικοινωνία / επαφή με την ανώτερη ύπαρξη ως περιεχόμενο και νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Καθολική αναγνώριση του φαινομένου της θρησκείας, και εναρμόνιση Θείας αγάπης και ανθρώπινης ελευθερίας).

«θρησκευτική λογική» (κατανόηση του Θείου ως του πληρώματος του απόλυτου / έσχατου νοήματος μέσω της πεπερασμένης ανθρώπινης ελευθερίας, της ατέλειας και σχετικότητας των ανθρωπίνων πράξεων, και της ανθρώπινης αδυναμίας και φθοράς).

Αντικειμενότροπη θεωρία (Object theory). Η θεωρία της προσκόλλησης (Attachment theory).

15

- Η θρησκευτική εξέλιξη / ανάπτυξη κατά την Ψυχανάλυση. S. Freud. Αδυναμία παιδιού σε σχέση με τον προβαλλόμενο (projection) ως «Θεό» «παντοδύναμο» (αυταρχικό, απειλητικό, αυταρχικό, τιμωρό) πατέρα (Superego, Εγώ, <άγχος ευνουχισμού>). E. Erikson (1974).

βρεφική ηλικία (εμπιστοσύνη – δυσπιστία). πρώιμη παιδική ηλικία (αυτονομία – ντροπαλότητα /

αμφιβολία). προσχολική ηλικία (πρωτοβουλία – ενοχή). σχολική ηλικία (δημιουργικότητα / εργατικότητα – αισθήματα

κατωτερότητας). εφηβική ηλικία (ταυτότητα – σύγχυση των ρόλων). ενηλικίωση (συντροφικότητα / οικειότητα – απο-μόνωση). ώριμη ηλικία (παραγωγικότητα / γενεσιουργικότητα –

στασιμότητα). μεγάλη ηλικία (πληρότητα / ακεραιότητα του Εγώ – απελπισία

/ απόγνωση). F. Meerwein – J. Klauber – H. Kohut – B. Grom (1975).

Αδυναμία (ανασφάλεια, εξάρτηση) βρέφους σε σχέση με την προβαλλόμενη (projection) ως «Θεά» «παντοδύναμη» μητέρα.

- Η θρησκευτική εξέλιξη / ανάπτυξη κατά τη Γνωστική Ψυχολογία. L. Kohlberg (1969, 1978).

προσυμβατική ηθική (ετερόνομη ηθική φόβου τιμωρίας – υπακοή και συνειδητοποίηση των σκοπών και ανταλλαγών).

συμβατική ηθική (αμοιβαίες προσδοκίες, σχέσεις και διαπροσωπικές συμφωνίες και συνείδηση της «έννομης τάξης»).

μετασυμβατική ηθική (κοινωνικές σχέσεις, ήτοι κοινωνικής χρησιμότητας και ατομικού δικαίου, καθώς και γενικές ηθικές αρχές).

J. Piaget (1970). αισθησιοκινητική περίοδος (0-2, ανιμισμός). προεπιχειρησιακή περίοδος (2-7, αρτιφισιαλισμός).

1. προεννοιολογική σκέψη (2-4). 2. διαισθητική / παραστατική σκέψη (4-7). περίοδος συγκεκριμένων νοητικών / λογικών ενεργειών ή

της συγκεκριμένης σκέψης (7-11).1. απόλυτος ρεαλισμός.

2. άμεσος ρεαλισμός. 3. ενδιάμεσος ρεαλισμός. 4. υποκειμενισμός ή σχετικισμός (μαγική αντίληψη).

α. αλληλεπίδραση μεταξύ πράξεων και καταστάσεων / αντικειμένων.β. αλληλεπίδραση μεταξύ σκέψης και καταστάσεων / αντικειμένων.γ. αλληλεπίδραση μεταξύ αντικειμένων / καταστάσεων.δ. εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού.

16

περίοδος αφηρημένων λογικών (τυπικών) ενεργειών ή αφηρημένης σκέψης (11-16).

ηθικός ρεαλισμός (φόβος τιμωρίας). ετερόνομη ηθική (πατρική ενοχή). αυτόνομη ηθική (κατάργηση οικειότητας με τους άλλους).

- Η θρησκευτική εξέλιξη / ανάπτυξη κατά τον Ι. Κογκούλη (1990). η φαντασία (προσχολική ηλικία). η κατά γράμμα ερμηνεία. η αναγνώριση των συμβολισμών. η κριτική κατανόηση (διαχωρισμός συμβόλου από

συμβολιζόμενο). Η μετασυμβολική κατανόηση (ερμηνεία συμβολισμών μέσω

άλλων συμβολισμών).

- Η θρησκευτική εξέλιξη / ανάπτυξη κατά τον Κ. Γρηγοριάδη. η παιδική ηλικία (10-12 ετών).

η ψυχική λειτουργία των δυνάμεων του προσανατολισμού. ο διαχωρισμός του Εγώ. η ισχύς του γενικού νόμου. η κριτική διάθεση.

οι αναπτυσσόμενες δυνάμεις και καταβολές. η ενεργητικότητα και κινητικότητα. η αυτοαξία του. η υπέρβαση του εαυτού του.

η συναισθηματική ανάπτυξη. η βίωση της αρμονίας και της ευτυχίας. η συμμετοχή στη ζωή των άλλων. η ηθική συνείδηση.

οι σχέσεις με την Εκκλησία.

η πρώτη εφηβική ηλικία (13-15 ετών). η ψυχική λειτουργία των δυνάμεων του προσανατολισμού.

η σκέψη του εφήβου. η μνήμη του εφήβου.

οι αναπτυσσόμενες δυνάμεις και καταβολές. η διαρκής ανησυχία. η ατομικότητα της ύπαρξης. η υπέρβαση του Εγώ.

η συναισθηματική ανάπτυξη. η εναλλαγή των συναισθημάτων. η εσωστρέφεια του εφήβου (Ναρκισσισμός). το αίσθημα της ανασφάλειας.

οι σχέσεις με την Εκκλησία.

η κυρίως εφηβική ηλικία (16-18 ετών). η ψυχική λειτουργία των δυνάμεων του προσανατολισμού.

η προς τα έσω στροφή. τα εφηβικά ημερολόγια (λευκώματα).

17

το «άνοιγμα» του μέλλοντος του εφήβου (εσχατολογικά ενδιαφέροντα).

η παρουσία των διαφόρων αξιών της ζωής. ο κόσμος των ιδεών. ο έφηβος και το κατεστημένο.

οι αναπτυσσόμενες δυνάμεις και καταβολές. το γενετήσιο πρόβλημα. η αυτονομία του εφήβου. το «κλείσιμο» του εφήβου. η χρήση της υποκρισίας ως άμυνα. η αντίδραση του εφήβου στην υποκρισία

(επαναστατικότητα, «γκρέμισμα»). η από τον έφηβο αναζήτηση προτύπου (το υπόδειγμα

του προσώπου). η υπό του εφήβου γνωστική αναζήτηση προσώπων,

πραγμάτων και μεταφυσικών ιδεών. η συναισθηματική ανάπτυξη.

οι συναισθηματικές εναλλαγές. η ελπίδα ως μέγα εφόδιο του εφήβου. η απώθηση του γεγονότος του θανάτου.

οι σχέσεις με την Εκκλησία. η θρησκευτικότητα του εφήβου. το προσωπικό – κοινωνικό στοιχείο του εφήβου. η ανακάλυψη της ανθρώπινης ύπαρξης. η ικανοποίηση των ανθρωπολογικών αναγκών.

Ο άνθρωπος ως πνευματικό ον (σύγχρονα φιλοσοφικά και επιστημονικά δεδομένα):

- κριτική του ψυχολογικού υλισμού (διαφορές ανθρώπου και ζώου).- το θεολογοκοινωνικοβιοφυσικό model (Physikos, Bios, Socius,

Logos, Theos).- το πολυδιάστατο model (Ganzevoort 1998): το «ανταπεξέρχεσθαι»

(στις κρίσεις / stress), η θρησκευτική στάση, η ψυχολογική ταυτότητα και το γενικό (κοινωνικό) πλαίσιο.

- ο δυναμισμός του ανθρωπίνου πνεύματος: αιτήματα της ανθρώπινης ύπαρξης (Ιω. Δαμασκηνός, Pascal).

Ο εν Χριστώ σεσωσμένος άνθρωπος (χριστοφόρος, πνευματοφόρος).- η εν Χριστώ θεώρηση του Κατηχούμενου.- ο σεβασμός στο μυστήριο της ανθρώπινης ύπαρξης.

Οι βαθμίδες της πνευματικής ζωής του Κατηχούμενου.- μετάνοια και ταπείνωση.- πίστη στο Θεό.- ελπίδα στο Θεό.- αγάπη στο Θεό.

Η ΔΙΕΝΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗΣ ΠΡΑΞΗΣ (η πρακτική άσκηση του κατηχητικού έργου)

Ο κατηχητικός (κατάλληλος) χώρος / τόπος: άνεση, (φυσικός και τεχνητός) φωτισμός, ηχητική μόνωση, θέρμανση.

18

- Οικία.- Αίθουσα («επιμορφωτικά κέντρα», «λαϊκά» ή «ανοιχτά»

«πανεπιστήμια», «κέντρα νεότητας», πνευματικά ενοριακά κέντρα νεότητας).

- Ι. Ναός (Παιδική – μαθητική Θ. Λειτουργία / εκκλησιασμός, περιστασιακές εκκλησιαστικές ευκαιρίες).

- Υπαίθριος (φυσικός) χώρος.- (Προσκυνηματικές) εκδρομές.- Διημερεύσεις (υπο-δειγματική Θ. Λειτουργία, ελεύθερη ώρα, ρόφημα,

αθλοπαιδιές και επιτραπέζια παιχνίδια, κοινό γεύμα συνοδευόμενο από τραγούδια, ανακοινώσεις κ.λπ., κινηματογραφική ταινία, σύντομη εισήγηση, συζήτηση).

- Κατασκηνώσεις (Αθ. Λειβαδιώτης 1915, χριστιανικές αδελφότητες, Σχολές στελεχών).

Ο κατηχητικός χρόνος (επιλογή και καθορισμός χρόνου έναρξης και διάρκειας).

- οποιοσδήποτε καιρός.- συγκεκριμένες (καθορισμένες) ημέρες.- (εκκλησιαστικές και κατηχητικές) γιορτές.

Η ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΗ ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ(μεθοδολογία της κατηχητικής διδασκαλίας)

Τάσεις της κατηχητικής Διδακτικής.- απρόσωπη / ιεροκανονική (νομοκανονική).- μονοπρόσωπη.

δασκαλοκεντρική (αυταρχική). πατερναλιστική (κηδεμονευτική). καθοδηγητική. εποπτική. συνεργατική.

η συνεργασία Κατηχητή – κατηχούμενου.1. άμεση.2. έμμεση: μέσω γονέων / οικογένειας, συμμαθητών / συμφοιτητών, φίλων / γνωστών, ευρύτερης κοινωνίας (TV, περιοδικών, βιβλίων, ομάδων, συλλόγων κ.λπ.).

ο κατηχούμενος οργανώνει την κατήχησή του.1. κριτήρια οργάνωσης της προσωπικής κατήχησης (ιδεολογικά, πολιτισμικά, επιστημονικά, επαγγελματικά, κοινωνικά, οικονομικά, ψυχολογικά).2. τρόποι οργάνωσης της προσωπικής εκπαίδευσης (άτυποι / ερασιτεχνικοί, συστηματικοί).

ο συνεργατικός ρόλος του Κατηχητή.1. ο Κατηχητής ως σύμβουλος.2. ο Κατηχητής ως συντονιστής.3. ο Κατηχητής ως παρακινητής / υποκινητής.4. ο Κατηχητής ως συμπαραστάτης / βοηθός.5. ο Κατηχητής ως διευκολυντής.

19

6. ο Κατηχητής ως πληροφοριοδότης.7. ο Κατηχητής ως υπομνηματιστής.8. ο Κατηχητής ως εμπνευστής.9. ο Κατηχητής ως οργανωτής.10. ο Κατηχητής ως επαληθευτής.

- πολυπρόσωπη. παιδοκεντρική (μνήμη, κριτική ικανότητα, βούληση / αυτενέργεια,

συναίσθημα / Αισθητική). συμμετοχική (εκκλησιαστική).

Μέθοδοι της κατηχητικής διδασκαλίας.Χρησιμοποιούμε όλα τα «θύραθεν» επιστημονικά δεδομένα (Παιδαγωγική, Διδακτική, Ανθρωπολογία, Ψυχολογία, Παιδαγωγική Ψυχολογία).

- Ως προς τη μορφή. ακροαματική / μονολογική ― διηγηματική / αφηγηματική

(διασάφηση, εποπτεία, εξήγηση, απόδειξη). διαλογική / ερωτηματική ― «μαιευτική» [είδη ερωτήσεων (κλειστού /

ανοικτού τύπου), καθοριστικές, αποφαντικές, προπαρασκευαστικές, εξεταστικές, εξελικτικές, προσωπικές, ιδιότητες των ερωτήσεων (σαφήνεια, ερωτήσεις – κίνητρα / ενδιαφέροντα, απαντήσεις)].

μικτή: συνδυασμός μονολογικής και διαλογικής μορφής.- Ως προς την προσφορά της διδακτέας ύλης.

αναλυτική (παραγωγική). συνθετική (επαγωγική, π.χ. Παραβολές). αρχή της ολότητας (με συγκεντρωτικούς ή παράλληλους ομόκεντρους

κύκλους).- Ως προς την έκφραση.

ψυχαγωγική (ψυχαγωγικού χαρακτήρα σε μικρότερες ηλικίες). εξηγητική (εξήγηση ή εμβάθυνση σε μεγαλύτερες ηλικίες).

Στάδια (πορεία) της κατηχητικής διδασκαλίας.- Προπαρασκευή / εισαγωγή [βιωματική ετοιμότητα του Κατηχούμενου

(εκκλησιαστικός ύμνος, προσευχή, επίδειξη εικόνας, ανάγνωση σχετικού αγιογραφικού ή Πατερικού ή υμνολογικού κειμένου, αφήγημα από έκτακτο περιστατικό ή πράξη κ.ο.κ), σύνδεση με γνωστές στον Κατηχούμενο γνώσεις και παραστάσεις, πρόκληση ενδιαφέροντος του Κατηχούμενου].

- Προσφορά (επεξεργασία, εμβάθυνση – ανάπτυξη / ανάλυση).- Έκφραση / παρουσίαση.- Συμπέρασμα.- (Πρακτική) εφαρμογή.

Τρόποι εμπέδωσης της κατηχητικής διδασκαλίας.- εισηγήσεις εκ μέρους των Κατηχουμένων.- ερμηνεία διαφόρων κειμένων.- σιωπηρή εργασία και κατόπιν ανακοίνωση και διαλογική κριτική

όλων των απόψεων των Κατηχουμένων.- ο εκκλησιαστικός ύμνος και η προσευχή.- οι κατ’ οίκον εργασίες.

20

Μέσα εμπέδωσης της κατηχητικής διδασκαλίας.- η προσοχή.- η πειθαρχία (αμοιβές / έπαθλα και ποινές).- η απομνημόνευση (μνημοτεχνικές μέθοδοι).

ΜΈΣΑ ΕΞΩΤΕΡΙΚΉΣ ΕΠΟΠΤΕΊΑΣ. Αξία και χρησιμότητα της εποπτείας.

- ανταποκρίνεται στο <κατ’ εικόνα> του Κατηχούμενου (ορθόδοξη εικονογραφία).

- κινητοποιεί τις ψυχικές δυνάμεις του Κατηχούμενου.- ικανοποιεί ουσιαστικές ανάγκες της ηλικίας των Κατηχουμένων.- διευκολύνει το έργο της διδασκαλίας.

Λεκτικές εικόνες και μεταφορές (εποπτικά παραδείγματα). Κατάλληλος εξοπλισμός: γραφείο, computer, βιβλιοθήκη (βιβλίων και

περιοδικών). Πολυμέσα και ηλεκτρονικές εικόνες (χάρτες, ιχνογραφήματα, slides,

προβολείς, επισκόπια, πίνακες, ομοιώματα αντικειμένων, εικονογραφημένα διδακτικά εγχειρίδια, περιοδικά, μαγνητόφωνα, ραδιόφωνο, TV, Video, DVD).

Μέσω των επισκέψεων, εκδρομών, ταξιδίων, μουσικών εσπερίδων, διημερεύσεων, εκθέσεων και κατασκηνώσεων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αγουρίδη Σ., Ψυχολογία και θρησκευτική ζωή, Θεσσαλονίκη 1978.ΑΔΕΕ, Η χριστιανική Κοσμοθεωρία, Αθήναι 1955.Allport G. W., Το άτομον και η θρησκεία του, Αθήναι 1960. Γεωργούλη Κ. Δ., Γενική Διδακτική, Αθήναι 1972.― , Ειδική Διδακτική, Αθήναι 1974.Γιανναρά Χ., Αλφαβητάρι της Πίστης, Αθήνα 19842.Γιοκαρίνη Κ., Η Διδακτική και Παιδαγωγική του Ιησού υπό το φως της σύγχρονης Ψυχοπαιδαγωγικής, Αθήνα 1998.Γρηγοριάδου Κ., Κατηχητική μετ’ ασκήσεων, Αθήναι χ.χ.― , Παράδοση και Αγωγή, Αθήναι 1982.― , Σχεδίασμα ορθοδόξου Κατηχήσεως, Αθήνα 2002.Girgensohn K., Der seelische Aufbau des religiösen Erlebens, Leipzig 1921, 19302.Δεληκωστόπουλου Α., Η Πίστη των Ορθοδόξων, εκδ. Αποστολική Διακονία.Erikson E., Η παιδική ηλικία και η κοινωνία, Αθήνα 1975. Θεοδώρου Α., Η ουσία της Ορθοδοξίας, Αθήνα 1998.Θεοδώρου Ε., «Κατηχητική», ΘΗΕ, τ. 7, σ. 461-463.― , Μαθήματα Κατηχητικής ή χριστιανικής Παιδαγωγικής, εν Αθήναις 1978.― , Ψυχολογικοί τύποι προσωπικότητος και ορθόδοξον μορφωτικόν έργον, Αθήναι 1994.Θεοφίλου, Ταμείον Ορθοδοξίας, Θεσσαλονίκη έκδ. 7η.Καλλίνικου Κ. Ν., Τα θεμέλια της Πίστεως, εν Αλεξανδρεία 1924, Θεσσαλονίκη 1996.Κογκούλη Ι. Β., Κατηχητική και χριστιανική Παιδαγωγική, Θεσσαλονίκη 1990.

21

Κολιτσάρα Ι. Θ., Ο Μεγάλος Παιδαγωγός, Αθήναι 1962.Κορναράκη Ι. Κ., Η επίδρασις του θρησκευτικού συμβόλου επί της προσωπικότητος του εφήβου, Θεσσαλονίκη 1968.Κοσμόπουλου Α., Σχεσιοδυναμική παιδαγωγική του προσώπου, Αθήνα 1995.Κοφινά Σ., «Η θρησκευτική ανάπτυξη του παιδιού», ΕΚΛΟΓΗ ΘΕΜΑΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ

ΠΡΟΝΟΙΑΣ, 48 (1979) 10-14.Μαρκαντώνη, Βαθυψυχολογία και Αγωγή, Αθήναι 1978.Μπαλογιάννη Σ., Διάβασις δια της Ψυχολογίας, Θεσσαλονίκη 1982.Νευράκη Ν. Γ., Παιδαγωγικοί Προβληματισμοί, Αθήνα 1988.Παπαγεωργακόπουλου Α. Κ., Η χριστιανική Πίστις, Αθήναι 1950.Παπαδάκη Κ. Η., Θέματα αγωγής του παιδιού κατά τον ι. Χρυσόστομο, Ρέθυμνο 1994.Περσελή Εμμ. Π., Θεωρίες θρησκευτικής ανάπτυξης και αγωγής, Αθήνα 2000. Πετρώνδα Γ., Γενική Παιδαγωγική, Αθήναι 1933.Πλάτωνος Μητρ. Μόσχας, Ορθόδοξος διδασκαλία, Θεσσαλονίκη 1995.Σαββόπουλου Φ. Ν., Θεωρίες της αγωγής και το πρόβλημα της θεμελίωσης των προτύπων στην αγωγή, Αθήνα 1994.Σταυρόπουλου Α. Μ., Η θρησκευτική ανάπτυξη του παιδιού ― ψυχολογική προσέγγιση, Αθήνα 1988.Τατάκη Β. Ν., Παιδαγωγική, Αθήναι 1978.Τρεμπέλα Π. Ν., Κατηχητική ή Ιστορία και θεωρία της Κατηχήσεως, Αθήναι 1931.Τσιτσίγκου Σ. Κ., Σύγχρονες τάσεις της Ψυχολογίας της Θρησκείας, Αθήνα 2002.― , Εκκλησιαστική Αγωγή και Ποιμαντική Διδακτική κατά τον ι. Χρυσόστομο, υπό έκδοση. Fowler J. W., Stages of Faith, New York, Harper & Row, 1981.Φράγκου Κ., Εισαγωγή στην Κατηχητική και χριστιανική Παιδαγωγική, τ. Α’, Θεσσαλονίκη 1985.

22