Greek Architect Dimitris Pikionis

Post on 22-Mar-2016

240 views 10 download

description

Feature from "Kathimerini" newspaper 16.10.1994, edited by Peggy Kounenaki. Texts by Alexandros Papageorgiou, Pavlos Kalatzopoulos, Zissis Kotionis, Yiannis Tsarouchis, Nikos Hatzikyriakos-Gkikas, Dimitris Philippides, Zisimos Lorentzatos.

Transcript of Greek Architect Dimitris Pikionis

EMΠNEYΣMENOΣ αρ�ιτέκτ�νας, π�-λε�δ�μ�ς, �ωγρά��ς, σκην�γρά��ςαλλά και �ιλ�σ���ς υπήρ�ε � Δημή-τρης Πικιώνης. H μ�ναδικ�τητα τωνσκέψεων, ανα�ητήσεων, μελετών αλλάκαι τ�υ έργ�υ τ�υ γενικ�τερα, έ��υνσ�ραγίσει την Eλλάδα. Aνα�έρεται ως� κυρι�τερ�ς πρ�ασπιστής της ελληνι-κής τέ�νης, η �π�ία πήγα�ε απ� τηνπαράδ�ση και την ιστ�ρική μνήμη.Eψα�νε την ελληνικ�τητα στα αρ��-ντικά τ�υ Πηλί�υ και της Kαστ�ριάς,γιατί πέρα απ� τα κασκευαστικά τ�υςπρ�τερήματα διέθεταν �ρώμα και δια-κ�σμηση ενσωματωμένα στην αρ�ιτε-κτ�νική τ�υς.

Δυ� τ�μ�ι π�υ θα περιλαμ#άν�υναυτ�#ι�γρα�ικά κείμενα τ�υ Πικιώνη,αλλά και τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς τ�υ αρ-�ιτεκτ�νικ�ύ και �ωγρα�ικ�ύ έργ�υτ�υ, θα κυκλ���ρήσ�υν τ� N�έμ#ρι�απ� τις εκδ�σεις «Mπάστα-Πλέσσα»,με την επιμέλεια της κ�ρης τ�υ Aγνής,αρ�ιτέκτων και αυτή. Δυ� τ�μ�ι, π�υέρ��νται να καλύψ�υν ένα μεγάλ� κε-ν� στ� �ώρ� της αρ�ιτεκτ�νικής, �ωτί-

��ντας τις π�ικίλες πλευρές εν�ς επι-στήμ�να και �ιλ�σ���υ π�υ επεδίωκετη συνύπαρ�η της �ύσης με την τέ�νηκαι π�υ πρ�σηλωμέν�ς στην παράδ�-

ση ανάλωσε τη �ωή τ�υ σε ιδεώδη...Oσ� ��ύσε � Πικιώνης, τ� αρ�ιτεκτ�-

νικ� και τ� �ωγρα�ικ� έργα τ�υ παρέ-μεναν ανέκδ�τα. Mέρ�ς τ�υς εκδ�θη-κε τ� 1987, απ� τ� M�ρ�ωτικ� Iδρυματης Eθνικής Tράπε�ας.

H Aγνή Πικιώνη γρήγ�ρα συνειδητ�-π�ίησε �τι τ� συν�λικ� έργ� τ�υ πατέ-ρα της θα έπρεπε να διασωθεί και ναγίνει ευρύτερα γνωστ�. A��σιώθηκεστην πρ�σπάθεια συγκέντρωσης, με-λέτης και τα�ιν�μησης τ�υ αρ�εί�υτ�υ, αλλά και κάθε πρ�σιτής γραπτήςανα��ράς στ� έργ� τ�υ.

H έκδ�ση θα περιλαμ#άνει εκτ�ς α-π� τ� �ωγρα�ικ� και αρ�ιτεκτ�νικ� έρ-γ� τ�υ και την ε�αιρετικ�ύ ενδια�έρ�-

ντ�ς λα�γρα�ική μελέτη τ�υ για τηνAστική Aρ�ιτεκτ�νική της Xί�υ.

T� αρ�ιτεκτ�νικ� έργ� τ�υ Πικιώνηπαρ�υσιά�εται σε δύ� π�λυτελείς τ�-μ�υς π�υ απ�τελ�ύνται συν�λικά απ��κτώ τεύ�η των �π�ίων την καλλιτε-�νική επιμέλεια έ�ει κάνει η B�υ#άλαΣκ�ύρα. Στ�ν πρώτ� τ�μ�, εκτ�ς απ�τα #ι�γρα�ικά στ�ι�εία περιλαμ#άνε-ται και τ� αρ�ιτεκτ�νικ� έργ� τ�υ τηςπερι�δ�υ 1912-’55, ενώ στ�ν δεύτερ�,�σα έργα τ�υ εκτελέστηκαν στη διάρ-κεια των ετών 1949-’64. T� �ωγρα�ικ�τ�υ έργ� περιέ�εται σ’ έναν άλλ� τ�-μ�, π�υ θα απ�τελείται και αυτ� απ�τέσσερα τεύ�η, τα �π�ία αντιστ�ι��ύνσε δια��ρετικές εικαστικές εν�τητεςτης δ�υλειάς τ�υ. Σ’ αυτ� τ� δημι�υρ-γ�, �ι «Eπτά Hμέρες» α�ιερών�υν τιςεπ�μενες σελίδες τ�υς. Mέσα απ� κεί-μενα των Zήσιμ�υ Λ�ρεντ�άτ�υ, Aλέ�ηΠαπαγεωργί�υ, Δημήτρη Φιλιππίδη,Παύλ�υ Kαλατ��π�υλ�υ, Zήση K�τιώ-νη αλλά και των Γιάννη Tσαρ�ύ�η καιXατ�ηκυριάκ�υ - Γκίκα, σκιαγρα�είταιη �ωή και τ� έργ� τ�υ.

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

2-23 AΦIEPΩMA� O Eλλην δημι�υργ�ςΔημήτρης Πικιώνης. Oστ��αστής και �ιλ�σ���ςπ�υ άν�ι�ε νέ�υς �ρί��-ντες στην αισθητική τηςαρ�ιτεκτ�νικής της �ώραςμας.� Xρ�ν�λ�γι� τ�υ Δημή-τρη Πικιώνη. Oι σημαντι-κ�τερ�ι σταθμ�ί στη �ωήκαι τ� π�λύπλευρ� έργ�τ�υ σπ�υδαί�υ δημι�υρ-γ�ύ.� O αρ�ιτέκτ�νας και �ιμ�ντέρν�ι της επ��ής τ�υ.M�ρ�ή και περιε��μεν�στ� έργ� τ�υ Πικιώνη.� H λαϊκή τέ�νη και � Πι-κιώνης �παδ�ς της επι-στρ��ής στη Φύση έ�ερεστην Eλλάδα τις νέες ευ-ρωπαϊκές τάσεις.� Mια «θραυσματική» α-�ήγηση κάτω απ� τηνAκρ�π�λη. Eργ� τέ�νης ηδιαρρύθμιση απ� τ�ν Πι-κιώνη των υπαίθριων �ώ-ρων γύρω απ� τ�ν Iερ�Bρά��.� H αρ�ιτεκτ�νική ως τέ-�νη. O Πικιώνης έδωσεστα έργα τ�υ μια ατμ�-σ�αιρα και ένα �ραμασ�εδ�ν �ωγρα�ικ�.� Oι π�λλαπλές γνώσειςτ�υ Πικιώνη. H δίψα γιαμάθηση τ�υ επέτρεψε ναεμ%αθύνει τις �ιλ�σ��ι-κές και αισθητικές τ�υ α-να�ητήσεις.� H επίδραση τ�υ Πικιώ-

νη. H απ�τίμηση τ�υ πρω-τ�π�ριακ�ύ έργ�υ τ�υσπ�υδαί�υ αρ�ιτέκτ�νακαι δάσκαλ�υ.� O αρ�ιτέκτ�νας Δημή-τρης Πικιώνης. Tα έργαπ�υ σκάρωσε στεγά��υνή υπ�δέ��νται τ�ν σύγ-�ρ�ν� άνθρωπ�...

24 ΘEAMATAKινηματ�γρά��ι και θέα-τρα.

25-31 THΛEOPAΣHT� πρ�γραμμα της ε%δ�-μάδας.

Φωτ�γραία ε ωύλλ�υ: Π�ρτρέ-τ� τ�υ Δημήτρη Πικιώνη (�ωτ.:Eddy Morarro ’61)

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

AΦIEPΩMA

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΠEΓKY KOYNENAKH

Δημι�υργικ�ς σ’ �λη τ�υ τη �ωή � Δημήτρης Πικιώνης ασ��λήθηκε ��ι μ�ν� με την αρ�ιτεκτ�νική και τη �ωγρα�ική, αλλάκαι με τη �ιλ�σ��ία. Tα στ��αστικά κείμενά τ�υ παραμέν�υν �ωντανά ακ�μη και σήμερα...

O Eλλην δημι�υργ�ςΔημήτρης Πικιώνης

O στ��αστής και �ιλ σ���ς π�υ άν�ι�ε νέ�υς �ρί��ντες

στην αισθητική της αρ�ιτεκτ�νικής στη �ώρα μας

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 3

Xρ�ν�λ�γι� τ�υ Δημήτρη ΠικιώνηOι σημαντικ�τερ�ι σταθμ�ί στη �ωή και τ� π�λύπλευρ� έργ� τ�υ σπ�υδαί�υ δημι�υργ�ύ

1887 Γέννηση τ�υ Δημήτρη Πι-κιώνη στ�ν Πειραιά, γι�υ

τ�υ Πέτρ�υ και της Mαρίας, τ� γέ-ν�ς Συριώτη.

1903 Aπ���ιτά απ� τ� A΄ Γυμνά-σι� τ�υ Πειραιά.

1904 Πρωτ�ετής στ� Π�λυτε-�νεί�. Tαυτ��ρ�να, �ωγρα-

�ί�ει γυμνά και τ�πία. Συνδέεται�ιλικά με τ�υς Aναστάσι� Oρλάν-δ�, Iωσή� Πεσταρίνη, T��ρτ�ι�ντε Kίρικ�, Kαντ�ίκη, Δημ. Kα-μπ�ύρ�γλ�υς, Περ. Γιανν�π�υλ�.Γνωρί�εται με τ�ν Παρθένη και�ρ�ν�λ�γικά είναι � πρώτ�ς μα-θητής τ�υ.

1908 Aπ���ιτά απ� τ� Eθνικ�Mετσ�$ι� Π�λυτε�νεί� ως

διπλωματ�ύ��ς Π�λιτικ�ς Mη�ανι-κ�ς. Tην ίδια �ρ�νιά �εύγει για τ�M�να��. Kάνει σπ�υδές στ� ελεύ-θερ� σ�έδι� και τη γλυπτική. Γνω-ρί�εται και συνδέεται �ιλικά μετ�ν Γιώργ� Mπ�υ�ιάνη. Στ� τέλ�ςτης �ρ�νιάς, με α��ρμή κάπ�ιαέργα τ�υ Σε�άν π�υ είδε, ανα�ω-ρεί για τ� Παρίσι.

1909 - αρ�ές 1912: Aσ��λείταιστ� Παρίσι με τη σπ�υδή

σ�εδί�υ και �ωγρα�ικής στηνAcadémie de la Grande Chauniéreυπ� τ�ν L. Simon. Παράλληλαγρά�εται στ� εργαστήρι� τ�υ αρ-�ιτέκτ�να G. Chifflot και παρακ�-λ�υθεί τ� μάθημα των αρ�ιτεκτ�-νικών συνθέσεων στην Ecole desBeaux Arts.

1912 -18 Eπιστρ��ή στηνEλλάδα. Περί�δ�ς ε-

πιστρατεύσεων Bαλκανικών Π�λέ-μων. Aπ�στρατεύεται με τ� $αθμ�τ�υ λ��αγ�ύ. Aσ��λείται με τη �ω-γρα�ική και συμπληρώνει την αρ-�ιτεκτ�νική τ�υ μ�ρ�ωση, ταυτ�-�ρ�να, �μως, αρ�ί�ει και τις πρώ-τες μελέτες τ�υ πάνω στην αρ�ι-τεκτ�νική της νε�ελληνικής παρά-δ�σης.

Σ�εδιά�ει π�λλά σπίτια στην Aί-γινα. Aντιγρά�ει αγγεία απ� διά-��ρα μ�υσεία. Στις ��θες τ�υ Kη-�ισ�ύ �ωγρα�ί�ει και εκ�ρά�ει τιςπρώτες ιδέες και συμπεράσματα�σ�ν α��ρά τα αιτήματα της νε�-ελληνικής αρ�ιτεκτ�νικής.

1919 Διδάσκει στις νυ�τερινέςΣ��λές Tε�νιτών της Eλλη-

νικής Bι�τε�νικής Eταιρείας, στ�τμήμα επιπλ�π�ιών.

1921 -23 Δι�ρί�εται επιμελητήςτ�υ καθηγητή A.

Oρλάνδ�υ στ� μάθημα της μ�ρ-

Συνέ�εια στην 7η σελίδα

T� πατρικ� σπίτι τ�υ Πικιώνη στ�ν Πειραιά.

H μητέρα τ�υ Mαρία, τ� γέν�ς Συριώτη. O πατέρας τ�υ, Πέτρ�ς Πικιώνης.

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

O Δημήτρης Πικιώνης (αριστερά) με τ� συμμαθητή τ�υ, μετέπειτα στρατηγ� N�-τη Mπ�τσαρη.

O Πικιώνης (κέντρ�) με την �ικ�γένειά τ�υ και κάπ�ι� �ίλ� τ�υ.

O Πικιώνης με τη γυναίκα τ�υ (δε�ιά) και την Caresse Grosby (κέντρ�) στ�υς Δελ-��ύς.

Σ�έδι� τ�υ Πικιώνη για την �ικία Kαραμάν�υ στην �δ� Hρακλεί�υ, π�υ κτίστηκε τ� 1925. Σήμερα έ�ει κατε-δα�ιστεί.

Mετά την επιστρ��ή τ�υ απ� τ� Παρίσι � Πικιώνης υ-πηρετεί τη θητεία τ�υ. Aπ�στρατεύεται με τ�ν !αθμ�Λ��αγ�ύ Mη�ανικ�ύ.

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 5Σ�έδι� απ� δασικ� �ωρι� στ� Περτ�ύλι (1953-56), έργ� π�υ δεν �λ�κληρώθηκε.

Eπί τ� π�λύ πέλαγ�ς τετραμμέν�ς τ�υ καλ�ύ και θεωρών. Πλάτων (Συμπ�σι�).

Παιδικ� σ�έδι� τ�υ Πικιώνη.

O Πικιώνης με τη γυναίκα τ�υ Aλε�άνδρα στ� Φάληρ�.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

O Δημήτρης Πικιώνης με τη γυναίκα τ�υ Aλε�άνδρα στ�ν Aγι� Aνδρέα. Kατά τη διάρκεια �μιλίας τ�υ ως πρ�εδρ�ς της K�σμητείας Eθνικ�ύ T�πί�υ.

T� 1956, � Kωνσταντίν�ς Kαραμανλής ως πρ�εδρ�ς της Kυ!έρνησης, συν�δευ�μεν�ς απ� τ�υς υπ�υργ�ύς τ�υ κ. Pάλλη και Tσάτσ�, επισκέ�θηκαν τ�ν περί την Aκρ�-π�λη �ώρ� και επιθεώρησαν τα εκτελ�ύμενα απ� τ�ν Πικιώνη έργα.

��λ�γίας της αρ�ιτεκτ�νικής καιτης ρυθμ�λ�γίας και παραμένειμέ�ρι τ� 1923.

1921 Kτί�ει τ� πρώτ� τ�υ σπίτι,την �ικία Φ. Mωραΐτ�υ, στις

T�ιτ�ι�ιές. O Φώτ�ς Π�λίτης στηνε�ημερίδα «Π�λιτεία» τ�ύ α�ιε-ρώνει τέσσερις επι�υλλίδες

1925 Παντρεύεται την Aλε'άν-δρα Aναστασί�υ. Eκπ�νεί

'υλ�γρα�ίες και σ�έδια για τ� Λα-�γρα�ικ� Aρ�εί�, κτί�ει τ� δεύτε-ρ� σπίτι τ�υ, την �ικία Kαραμάν�υστ� Hράκλει�. Oν�μά�εται έκτα-κτ�ς καθηγητής τ�υ E.M.Π. στηνέδρα της Διακ�σμητικής.

1926 Σε συνεργασία με τ�ν Eμ.Kριε�ή εκπ�νεί τα σ�έδια

σ��λεί�υ-�ικ�τρ��εί�υ στην Aίγι-να. Tην επ�μενη �ρ�νιά, �ι δυ�τ�υς κάν�υν τα σ�έδια για τ� Nα�των Aγ. Aναργύρων στη Nέα Iωνία.

1929 Mελετά επί τ�π�υ, για τρειςμήνες, τη λαϊκή αρ�ιτεκτ�-

νική της Xί�υ και συγγρά�ει, κατάπαραγγελίαν τ�υ Aργέντη, μελέτηστη γαλλική γλώσσα για την αστι-κή αρ�ιτεκτ�νική τ�υ νησι�ύ. Hμελέτη πρ��ρί�εται να απ�τελέσειμέρ�ς εν�ς συγγράμματ�ς για �-λ�κληρ� τ� νησί.

1930 M�νιμ�π�ιείται στην έκτα-κτη έδρα της Διακ�σμητι-

κής. Kτί�ει την �ικία Παπαϊωάνν�υ,στην �δ� Mαρκ�ρά.

1932 Kτί�ει τ� δημ�τικ� σ��λεί�στα Πευκάκια τ�υ Λυκα-

$ηττ�ύ.

1933 Aκ�λ�υθώντας πρ�τυπατ�υ αρ�αί�υ και τ�υ ιαπωνι-

κ�ύ θεάτρ�υ, κτί�ει τ� θεριν� Θέ-ατρ� Mαρίκας K�τ�π�ύλη στην �-δ� Xέϊδεν. Tαυτ��ρ�να, κάνει καιτα σκηνικά της πρώτης παράστα-σης τ�υ θεάτρ�υ K�τ�π�ύλη καιμερικών απ� τις επ�μενες, σε συ-νεργασία με τ�ν �ωγρά�� Στέρη.

1934 Kάνει τα σ�έδια για τ�ν τά-�� τ�υ π�ιητή Λ. Π�ρ�ύρα,

καθώς και της �ικ�γένειας Παυλήστ� νεκρ�τα�εί� τ�υ Πειραιά.Tαυτ��ρ�να, δ�υλεύει τα πρ�σ�έ-δια για τ� Δελ�ικ� Kέντρ�.

1935 Aπ� την επ��ή αυτή σημει-ώνεται μια στρ��ή στις αι-

σθητικές τ�υ αντιλήψεις. Στ��ά�ε-ται �τι τ� �ικ�υμενικ� πνεύμαπρέπει να συνδεθεί με τ� πνεύματης εθν�τητας. Στην αντίληψη αυ-τή $ασί��νται �λα τα αρ�ιτεκτ�νι-κά τ�υ έργα. Tην ίδια �ρ�νιά, σ�ε-διά�ει τ�ν τά�� της �ικ�γένειαςΓ�υναράκη στ� A΄ Nεκρ�τα�εί�,τρία σπίτια και τ� Πειραματικ�Σ��λεί� της Θεσσαλ�νίκης.

1936 Σ�εδιά�ει π�λυκατ�ικία επίτης �δ�ύ Xέυδεν με κάτ�-

ψη τ�υ αρ�ιτέκτ�να Mητσάκη.

1935 -37 Mε τ�ν Xατ�ηκυριάκ�-Γκίκα εκδίδει τ� περι�-

δικ� «Tρίτ� Mάτι».

1937 Για λ�γαριασμ� τ�υ Συλλ�-γ�υ «Eλληνική Λαϊκή Tέ�νη»

συμ$άλλει σε διά��ρες λα�γρα�ι-κές μελέτες. Aναλαμ$άνει την υ-πεύθυνη �ργάνωση λα�γρα�ικώναπ�στ�λών σε αστικά κέντρα τηςΔ. Mακεδ�νίας (Bέρ�ια, K��άνη,Σιάτιστα, Kαστ�ριά), σε συνεργασίαμε τ�υς αρ�ιτέκτ�νες Δ. Mωρέττη,A. Πασ�αλίδ�υ, Γ. Γιανν�υλέλη.

1940 Δ�υλεύει κυρίως τις εικαστι-κές εν�τητες της δ�υλειάς

τ�υ: «Aριάδνες», «Aττικά», «Λαϊκά».

1943 Eκλέγεται τακτικ�ς καθηγη-τής στ� EMΠ.

1946 -47 Eργά�εται στ� υπ�υρ-γεί� Aν�ικ�δ�μησης ε-

πικε�αλής �μάδας αρ�ιτεκτ�νωνγια την εκπ�νηση σ�εδίων πρ�τύ-πων λαϊκών π�λυκατ�ικιών στ�νΠειραιά και τη Λαμία.

Eπίσης, με εντ�λή τ�υ ίδι�υ υ-π�υργεί�υ πηγαίνει στη P�δ� γιατη μελέτη των πλαστικών πρ�$λη-μάτων της Δωδεκανήσ�υ εν �ψειτης μελλ�ντικής αν�ικ�δ�μησήςτης.

1948 Eκδίδει με τ�ν τίτλ� «Πινα-κ�θήκη της Tέ�νης τ�υ

Eλληνικ�ύ Λα�ύ» και με εντ�λή

τ�υ Συλλ�γ�υ «Eλληνική Λαϊκή Tέ-�νη», τα «Aρ��ντικά της Kαστ�-ριάς» και τα «Σπίτια της Zαγ�ράς»,τα �π�ία $ρα$εύτηκαν απ� τηνAκαδημία Aθηνών.

1950 -57 Στ� διάστημα αυτ�, σεσυνεργασία με τ�ν γα-

μπρ� τ�υ Aλ. Παπαγεωργί�υ, δ�υ-λεύει στην αρ�ιτεκτ�νική. Tα έργααυτής της περι�δ�υ θητεύ�υν στ�ίδι�, π�υ απ� την αρ�ή συνέλα$ε,ιδεώδες, π�υ �ητεί τ� �ικ�υμενικ�πνεύμα να συνδεθεί με τ� πνεύματης παράδ�σης.

Kάνει σ�έδια για τ� δασικ� �ωρι�στ� Περτ�ύλι, για τ�ν πρ�τυπ� ελ-ληνικ� �ικισμ� της Aι'ωνής, τ� 4ε-νία των Δελ�ών, την έπαυλη Π�τα-μιάν�υ στη Φιλ�θέη, διαμ�ρ�ώνειτ�ν αAρ�αι�λ�γικ� �ώρ� γύρω απ�την Aκρ�π�λη και τ�ν λ��� τ�υ Φι-λ�πάππ�υ, τ� τ�υριστικ� περίπτε-ρ� Aγί�υ Δημητρί�υ Λ�υρμπαδιά-ρη. T� ίδι� διάστημα δραστηρι�-π�ιείται στην Eθνική K�σμητείαEθνικ�ύ T�πί�υ.

1958 Mετά 35ετή θητεία στ� EMΠως καθηγητής απ�σύρεται.

1960 Eκλέγεται πρ�εδρ�ς τηςK�σμητείας T�πί�υ.

1961 Eκλέγεται �μ��ωνα αντε-πιστέλλ�ν μέλ�ς της Aκα-

δημίας Kαλών Tε�νών τ�υ M�νά-��υ ύστερα απ� πρ�ταση τ�υΓερμαν�ύ καθηγητή της Π�λυτε-�νικής Σ��λής M�νά��υ κ.Wiedeman.

Tην ίδια επ��ή σ�εδιά�ει τ�νΠαιδικ� Kήπ� της Φιλ�θέης, τ�Δημαρ�εί� B�λ�υ, τ� Aνώτερ�Eκκλησιαστικ� Φρ�ντιστήρι� Tή-ν�υ, τ� Nαΰδρι� τ�υ Aγ. Παύλ�υ,την �ικία Γ. Σταματ�π�υλ�υ και τηδιαμ�ρ�ωση τ�υ περι$άλλ�ντ�ς�ώρ�υ Aγ. Iωάνν�υ Pώσ�υ στ�Πρ�κ�πι της Eύ$�ιας (έργ� π�υδεν εκτελέστηκε).

1966 Eκλέγεται τακτικ� μέλ�ςτης Aκαδημίας Aθηνών (τά-

'η Γραμμάτων και Tε�νών) στην έ-δρα της Aρ�ιτεκτ�νικής.

Πηγαίνει στην Aμερική �π�υ πα-ραμένει επί �κτάμην� για λ�γ�υςυγείας της γυναίκας τ�υ. Tαυτ�-�ρ�να, εκπ�νεί μελέτη για τηντ�υριστική α'ι�π�ίηση τ�υ �ρ�υ-ρί�υ Φ�ρτέτ�α τ�υ Pεθύμν�υ.

1968 O Δημήτρης Πικιώνης πε-θαίνει στις 28 Aυγ�ύστ�υ,

στην Aθήνα.

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 7

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

O Πικιώνης στ�υς Δελ��ύς, έναν �ώρ� π�υ αγαπ�ύσε ιδιαίτερα.

AΦIEPΩMA

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

O αρ�ιτέκτναςκαι ι μντέρνιτης επ�ής τυ

M�ρ�ή και περιε �μεν� στ� έργ� τ�υ Πικιώνη

T�υ Aλέ�η Παπαγεωργί�υ

Aρ�ιτέκτ�ν�ς - �μ�τιμ�υ καθηγητή τ�υ EMΠP.H.D. Xάρ�αρντ - IMT

O ΔHMHTPIOΣ Πικιώνης (1887 -1968) είναι ένας πηγαί�ς Eλληναςαρ�ιτέκτων τ�υ �π�ί�υ τ� αυτ�ν�μ�π�ιητικ� και καλλιτε�νικ� έργ�πραγματ�π�ιήθηκε κατά τη μετα�α-τική επ��ή της αν�δ�υ επικράτησηςκαι τελικά απ�δυνάμωσης τ�υ διε-θν�ύς κινήματ�ς τ�υ μ�ντερνισμ�ύ.Λίγα �ρ�νια νεώτερ�ι των WalterGropins και Mies van der Rohe καισυν�μήλικ�ς, τ�υ Le Corbusier � Πι-κιώνης ήταν μια σύνθετη πρ�σωπι-κ�τητα της �π�ίας τ� αρ�ιτεκτ�νικ�έργ� είναι συμπληρωμέν� με γ�νιμηδιδασκαλία, στ��αστικά κείμενα και"ωγρα#ικές συνθέσεις.

T� έργ� τ�υ Δ. Πικιώνη, ενώ �αρα-κτηρί"ει την επ��ή τ�υ, δεν είναι ε-πίκαιρ�, αλλά δια�ρ�νικ�. Eίναι έναέργ� εμπνευσμέν� απ� τη μνημ�σύ-νη της λαϊκής παράδ�σης τ�υ τ�π�υτ�υ. Περισσ�τερ� απ� είκ�σι �ρ�νιαμετά τ� θάνατ� τ�υ, τ� έργ� τ�υ Πι-κιώνη θεωρ�ύμεν� σήμερα #αίνεταινα απ�τελεί μια ενδια#έρ�υσα αντί-θεση στη διαλεκτική π�υ δημι�ύργη-σε η διεθνιστική θέση τ�υ μ�ντερνι-σμ�ύ.

Aπ� τις αρ�ές της δεκαετίας τ�υείκ�σι μέ�ρι τα μέσα της δεκαετίαςτ�υ ε%ήντα τ� κίνημα της μ�ντέρναςαρ�ιτεκτ�νικής πέτυ�ε ένα γιγά-ντει� αρ�ιτεκτ�νικ� κατ�ρθωμα. Nααμ#ισ�ητήσει τις α%ίες τ�υ θνήσκ�-ντ�ς νε�κλασικισμ�ύ και άλλων με-ταγενέστερων εκλεκτικιστικών εκ-#ράσεων π�υ εί�αν ήδη παγκ�σμιαεπίδραση.

Παράλληλα πρ�ς την ε%άπλωσητ�υ Δυτικ�ύ Δια#ωτισμ�ύ η επίδρα-ση των αρ�ιτεκτ�νικών αυτών κα-τευθύνσεων απλων�ταν απ� τα μέσατ�υ XVIII αιώνα απ� τη B�ρει�δυτικήEυρώπη στα πέρατα τ�υ κ�σμ�υ. Aυ-τές τις διεθνικιστικές τάσεις � μ�-ντερνισμ�ς υπ�κατέστησε με νέεςθέσεις, �ι �π�ίες �μως εί�αν επίσηςκαθ�λικ� και διεθνιστικ� περιε��με-ν�. T� έργ� τ�υ Πικιώνη έθεσε σεαμ#ισ�ήτηση τ� διεθνισμ� στην αρ-�ιτεκτ�νική σε �π�ιαδήπ�τε μ�ρ#ήκαι συνεπώς στην μ�ρ#ή τ�υ ανερ-��μεν�υ στην επ��ή τ�υ κινήματ�ςτης M�ντέρνας Aρ�ιτεκτ�νικής.

T� έργ� τ�υ Πικιώνη είναι συνδε-

δεμέν� με τ�ν τ�π� τ�υ. T� κύρι� έ-ρεισμα τ�υ συνδέσμ�υ αυτ�ύ δεν ή-ταν τ� ιστ�ρικ� ή εθνικ� περιε��με-ν� τ�υ τ�π�υ, αλλά τ� π�λιτισμικ�–τ� μ�ν� άλλωστε, περιε��μεν�, π�υεί�ε και μ�ρ#�πλαστική σημασία.Aλλά ενώ τ� ιστ�ρικ� και εθνικ� πε-ριε��μεν� της νεώτερης Eλλάδας�αρακτηρί"ει τ�ν τ�π� στην �λ�τητάτ�υ, τ� π�λιτισμικ� είναι, ακ�μη σή-μερα, διασπασμέν� σε μικρ�τερες ε-ν�τητες.

H Eλλάδα για τ�ν Πικιώνη δεν ήταν«τ�π�ς» αλλά μάλλ�ν «τ�π�ι» απ�τ�υς �π�ί�υς αντλ�ύσε την έμπνευ-ση και καλλιτε�νική τ�υ δημι�υργία.O B�ρράς ήταν δια#�ρετικ�ς απ� τ�N�τ� και η Στεριά απ� τα Nησιά. Oκαθένας απ� τ�υς τ�π�υς αυτ�ύς εί-�ε ιδιαίτερα αναπτυγμέν�υς τρ�-π�υς δ�μής ανάλ�γα με τις τ�πικέςσυνθήκες τ�υ περι�άλλ�ντ�ς και ταυλικά των κατασκευών.

Yπήρ�ε επίσης διακεκριμένη πα-ραγωγή έργων �ειρ�τε�νίας π�λλάτων �π�ίων απ�τελ�ύσαν απ�κρυ-σταλλωμέν�υς τύπ�υς συλλ�γικήςκαλλιτε�νικής έκ#ρασης. Tα ήθη καιτα έθιμα δεν ήσαν ενιαία αλλά πα-ρ�υσία"αν ενδια#έρ�υσες παραλλα-γές απ� τ�π�υ εις τ�π�ν. T� λαμπε-ρ� αυτ� μωσαϊκ� της �ώρας απ�τύ-πωνε και περιέγρα#ε με καθαρ�τητα� Πικιώνης στις εργασίες και τη δι-δασκαλία τ�υ. Mε την πρ�σπάθειάτ�υ αυτή απέκτησε π�λλ�ύς �πα-δ�ύς και μιμητές.

T� ενδια#έρ�ν τ�υ Πικιώνη για τηλαϊκή τέ�νη ήταν αδιάπτωτ� και �α-ρακτήρισε σημαντικ� μέρ�ς της πα-ραγωγής τ�υ μ��θ�υ τ�υ �ί�υ τ�υ.Στα αρ�ιτεκτ�νικά τ�υ κείμενα υ-πάρ��υν π�λλαπλές ανα#�ρές στηντέ�νη τ�υ λα�ύ. Tα κείμενά τ�υ,π�λλές #�ρές εμπνευσμένα �πως τακείμενα εν�ς π�ιητ�ύ, δεν έ��υν λα-�γρα#ική συστηματικ�τητα ή μεθ�-δευση ιστ�ρική. Aπ� την άλλη μεριά,δεν έ�λεπε τη λαϊκή τέ�νη, �πως τηνενν��ύσε � William Morris – ένα υ-γιές αισθητικ� #αιν�μεν�, σε αντίθε-ση πρ�ς τ�ν ακαδημαϊσμ�. Eπίσης,δεν ήταν �παδ�ς τ�υ ρ�μαντισμ�ύ ήμεθ�διστής των ρυθμών τ�υ παρελ-θ�ντ�ς, �πως � John Ruskin. O Πι-κιώνης ερευν�ύσε για να δημι�υρ-γήσει � ίδι�ς στ�ν τ�π� τ�υ, σανκαλλιτέ�νης, �ωρίς #�ρμ�υλες ή άλ-

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

Oικία Π�ταμιάν�υ στη Φιλ�θέη (1953–55).

Σ�έδι� για τ�ν Aγι� Δημήτρι� Λ�υμπαδιάρη (1954–57). O Πικιώνης γρά!ει: «Nάρ-

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 9

T� πλακ"στρωτ� στ� δρ"μ� Φιλ�πάππ�υ (1954–57).

Σ�έδι� ναϋδρί�υ και κατ�ικίας ιερέως στ�ν πρ"τυπ� ελληνικ" �ικισμ" της Aι�ωνής (1950-55).μητρί�υ. Σκαρί!ημα μεσημ$ρινής "ψεως».

λες ε%ωτερικές μιμήσεις αλλά με α-πλ�τητα, �πως έκανε � λα�ς.

Eικαστικ�ς αντίλ�γ�ς

T� έργ� τ�υ Πικιώνη μπ�ρεί να θε-ωρηθεί σήμερα σαν ένας εικαστικ�ςαντίλ�γ�ς της επ��ής τ�υ μ�ντερνι-σμ�ύ, ��ι γιατί ήταν � ίδι�ς αντιμ�-ντέρν�ς, αλλά δι�τι πρ�είδε, σανπρωτ�π�ρ�ς και αντιστάθηκε με επι-τυ�ία στις αδυναμίες τ�υ μ�ντέρν�υκινήματ�ς και ιδιαίτερα στην αδυνα-μία της έλλειψης �π�ιασδήπ�τε σκέ-ψης ή ανα#�ράς της σημασίας τ�υτ�π�υ στην π�ιητική της τέ�νης καιτης αρ�ιτεκτ�νικής.

Παρά τη στ��αστική τ�υ �μωςσυγγένεια πρ�ς την τέ�νη των τ�-πων της νεώτερης Eλλάδας � Πικιώ-νης εδέ�ετ� ευμενώς, αλλά με ε-γκράτεια, την απλ�τητα έκ#ρασηςτ�υ μ�ντέρν�υ κινήματ�ς. Eτίθετ�,ασ#αλώς, με συνέπεια σύμ#ων�ςπρ�ς την ελευθερία και τη λειτ�υρ-γικ�τητα της κάτ�ψης π�υ ανέδει%εη μ�ντέρνα αρ�ιτεκτ�νική. H σύνθε-ση των κατ�ψεων αλλά και η αρ�ιτε-κτ�νική διάρθρωση των πλαγίων �-ψεων τ�υ Δημ�τικ�ύ Σ��λεί�υ σταΠευκάκια τ�υ Λυκα�ηττ�ύ, και τ�υΠειραματικ�ύ Σ��λεί�υ τ�υ Πανεπι-στημί�υ Θεσσαλ�νίκης απ�δεικνύ-�υν τη συγκρατημένη τ�υ αυτή απ�-δ��ή των αρ�ών τ�υ μ�ντέρν�υ κι-νήματ�ς στ�ν ελληνικ� �ώρ�.

O Πικιώνης, επίσης, εί�ε πρ�σωπι-κή επα#ή με τ�ν Walter Eropius, κα-θώς και αλληλ�γρα#ία. Yπάρ��υν α-να#�ρές τ�υ στ� έργ� τ�υ LeCorbusier και στη θετική σημασίαπ�υ εί�ε τ� τέταρτ� συνέδρι� τ�υCIAM στην Eλλάδα. Aπ� τ�υς συνερ-γάτες τ�υ Bauhaus εκτιμ�ύσε ιδιαί-

τερα τ� καλλιτε�νικ� έργ� και τη μέ-θ�δ� διδασκαλίας των Paul Klee καιVassily Kandinsky. Aλλά ήταν αντίθε-τ�ς πρ�ς τη ρητ�ρική της επ��ής ε-κείνης πάνω στην �π�ία �ασίστηκαν�λ�κληρωτικές ερμηνείες της μ�-ντέρνας αρ�ιτεκτ�νικής π�υ εί�αντ�τε διασπαρεί απ� τη ��ρει�δυτικήEυρώπη, στις αρ�ιτεκτ�νικές σ��λέςτων κυρι�τερων πανεπιστημίων τ�υκ�σμ�υ.

Pυθμ�ς και

περιε �μεν�

O ρυθμ�ς και τ� περιε��μεν� τηςαρ�ιτεκτ�νικής μ�ρ#ής απ�τέλεσαντ�υς δύ� #�ρείς διάδ�σης τ�υ M�-ντέρν�υ Kινήματ�ς στ�ν κ�σμ�. Oιτρεις ηγέτες τ�υ μ�ντερνισμ�ύ, τ�-σ� � Walter Gropius �σ� και �ι LeCorbusier και Mies - van - der - Rohe,αν και καταδίκασαν με καυστικήγλώσσα την ένν�ια τ�υ ρυθμ�ύ σαναρ�ιτεκτ�νικ� στ���, στην επ��ήτ�υς, εν τ�ύτ�ις, ενέδωσαν στην α-ναγκαστική �ρήση τ�υ περιε��μέν�υδι�τι έτσι επήρ�ετ� σα#ής και άμεσηεπικ�ινωνία με τ�υς μη ειδικ�ύς. Kαιη �ρήση αυτή �μως δεν ήταν απαλ-λαγμένη μει�νεκτημάτων.

Eνα απ� τα πι� διαδεδ�μένα στ�ι-�εία περιε��μέν�υ τ�υ μ�ντέρν�υκινήματ�ς, η λειτ�υργικ�τητα τηςκάτ�ψης, ήταν ήδη διασυνδεδεμέν�με τη διαμ�ρ#ωση των �ασικών μ�ρ-#ών τ�υ αρ�ιτεκτ�νικ�ύ έργ�υ, κι ε-π�μένως με τ� ρυθμ� π�υ τ� ε�αρα-κτήρι"ε, απ� την επ��ή τ�υ LouisSullivan. Oι μ�ντέρν�ι, π�υ επρ��αλ-λαν τη σημασία της λειτ�υργικ�τη-τας, γιατί μ’ αυτή τ�νι"�ταν η πρ�-σαρμ�γή της αρ�ιτεκτ�νικής τ�υςστις ανάγκες της επ��ής, δεν δίστα-σαν να απ�δε�θ�ύν στα λ�για μια

γραμμική σ�έση λειτ�υργίας - μ�ρ-#ής �πως εί�ε διατυπωθεί απ� παλιάμε τ� Δ�γμα Sullivan. H σ�έση �μως,αυτή, π�υ ενδυναμώθηκε και με πα-ραδείγματα απ� τη #ύση, �πως αυτάτ�υ επιστήμ�να-ανθρωπιστή D’ ArcyThompson, κατέρρευσε σαν επι�εί-ρημα κατά τη δεκαετία τ�υ ε%ήντα,μα"ί με την υπ��ώρηση τ�υ Kινήμα-τ�ς τ�υ M�ντερνισμ�ύ. E%ίσ�υ αμ#ί-��λες ως πρ�ς τη σ�έση π�ι�τηταςμ�ρ#ής και περιε��μέν�υ ήσαν άλ-λες ένθετες επιγρα#ές με τις �π�ίεςενισ�ύετ� λεκτικά η διάδ�ση τ�υ«International Style»: «Mη�ανικ�ςπ�λιτισμ�ς». «Eπ��ή τ�υ αυτ�κινή-τ�υ». «Eλευθερία - Σ�σιαλισμ�ς:Plan Libre» κ.�.κ. Στην �υσία με τηναπ�μάκρυνση �π�ι�υδήπ�τε περιε-��μέν�υ συνδεδεμέν�υ με τηνπνευματική καλλιέργεια και τις π�λι-τισμικές πληρ�#�ρίες των τ�πωνδημι�υργήθηκε ένα κεν� τ� �π�ί� η�#ελιμιστική, πρακτική και διεθνιστι-κή κατεύθυνση της νέας αρ�ιτεκτ�-νικής συμπλήρωσε με %ένα, πρ�ς τηνέκδηλη πνευματικ�τητα των νέωνέργων, περιε��μενα. H πάρ�δ�ς τ�υ�ρ�ν�υ έ#ερε #θ�ρά στα περιε��-μενα αυτά (των �π�ίων η δύναμις ή-ταν συνυ#ασμένη με την επικαιρ�-τητά τ�υς) κι έτσι �ι μ�ντέρνες μ�ρ-#ές #άνηκαν %α#νικά μετέωρες καιπεπαλαιωμένες.

Eπιστρ��ή στις ρί�εςO αντίλ�γ�ς τ�υ Πικιώνη στα πα-

ραγγέλματα αυτά ήταν «επιστρ�#ήστις ρί"ες». T� σ#ρίγ�ς της νέας δη-μι�υργίας, επίστευε, θα πηγάσει μέ-σα απ� την ελληνική γη. Oι διαδικα-σίες της καλλιτε�νικής δημι�υργίαςεί�αν κ�ινά, κι επ�μένως παγκ�σμια�αρακτηριστικά: H απλ�τητα στηνέκ#ραση ενώνει τ� έργ� τ�υ Le

Corbusier με τ� λαϊκ� σπίτι στη Mύ-κ�ν�. H κάθαρση στη μ�ρ#ή π�υ κα-τά#ερε τ� κίνημα της μ�ντέρνας αρ-�ιτεκτ�νικής ήταν ευπρ�σδεκτη κι α-π� τη νε�ελληνική πραγματικ�τητα.

Yπήρ�ε παραλληλισμ�ς στην έ-ρευνα των αρμ�νικών �αρά%εων σταεργαστήρια των Le Corbusier και Πι-κιώνη. Παρά �μως τις �μ�ι�τητεςαυτές στις διαδικασίες της καλλιτε-�νικής δημι�υργίας �ι συνέπειες τωνδιαδικασιών αυτών δεν μπ�ρ�ύσαννα �γ�υν με ενιαία μ�ρ#ή παγκ�-σμίως α#�ύ �ι π�λιτισμ�ί π�υ τιςδιαμ�ρ#ωναν εί�αν τ�πική πρ�έλευ-ση. Aπ� τ� σημεί� αυτ�, κι ��ι απ� ταπαραγγέλματα τ�υ InternationalStyle, αναπηδ�ύσε τ� αίνιγμα τ�υπεριε��μέν�υ.

Στις πρ�γραμματισμένες απ� πρα-κτικές σκ�πιμ�τητες αρ�ιτεκτ�νικέςτ�υ μεσ�π�λέμ�υ τ� έργ� τ� ίδι�παίρνει ν�ημα μη�ανιστικ�, �ργανω-τικ�, κ.λπ. και απ�μακρύνεται απ� τη#ύση. Kατά την περί�δ� ε%άπλωσηςτ�υ μη�ανιστικ�ύ πνεύματ�ς η δια-σύνδεση αυτή της αρ�ιτεκτ�νικής μεανθρώπινα επιτεύγματα εί�ε τ� πρ�-τέρημα της επικαιρ�τητας, ενώ αντί-θετα η θέση τ�υ �πτικ�ύ περιε��μέ-ν�υ ε#αίνετ� να παίρνει θέση δια-�ρ�νική. Mια τέτ�ια θέση άρμ�"εστ�υς π�λιτισμ�ύς της Aνατ�λής καιγι’ αυτ� η δημι�υργία τ�υ Πικιώνη εί-�ε μέσα της τ� στ��ασμ� της Aνατ�-λής. Oι επαναλαμ�αν�μενες αρ�ιτε-κτ�νικές μ�ρ#ές τ�υ τ�πικ�ύ συλλ�-γικ�ύ έργ�υ αν και εί�αν τις δυνατ�-τητες πρ�σαρμ�γής σε σύγ�ρ�νεςανάγκες δεν έ#ευγαν απ� τ� πρω-ταρ�ικ� τ�υς περιε��μεν� π�υ ήταν�αθύ και ανε%ι�νίαστ�, κ�ντά στη#ύση, �πως είναι � ρυθμικ�ς �ηματι-σμ�ς τ�υ ανθρώπ�υ πάνω στη γη, ήακ�μη, � κτύπ�ς της καρδιάς.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Συνέ�εια απ" την 9η σελίδα

O παιδικ"ς κήπ�ς της Φιλ�θέης (1960–64).

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 11

AΦIEPΩMA

H λαϊκή τένη και ΠικιώνηςOπαδ�ς της επιστρ��ής στη �ύση έ�ερε στην Eλλάδα τις νέες ευρωπαϊκές τάσεις

T�υ Παύλ�υ Kαλατπ�υλ�υ

Aρ�ιτέκτ�ν�ς - �ωγρά��υ

MEPIKA σπίτια τ�υ περασμέν�υ αιώ-να και παλαι�τερα, �πως τα αρ��ντι-κά της Kαστ�ριάς, είναι τ�σ� μεγάλακαι τ�σ� πλ�ύσια στην κατασκευήτ�υς και είναι τ�σ� εκλεπτισμέναστη διακ�μηση και στην επίπλωσηπ�υ ν�μί�ω πως κανείς σημεριν�ςπλ�ύσι�ς δεν θα άντε�ε να τα συ-ντηρήσει και π�λύ περισσ�τερ� νατα �ήσει. Aλλά και αυτά αντί να ταπ�ύμε μεγαλ�αγρ�τική π.�. ή μεγα-λ�αστική αρ�ιτεκτ�νική τα λέμε λαϊ-κά, ενώ πι� λαϊκές, τ�υλά�ιστ�ν απ�την άπ�ψη τ�υ πλ�ύτ�υ, θα λέγαμετις επαύλεις της Π�λιτείας και τηςEκάλης.

H λαϊκή τέ�νη είναι ένα είδ�ς π�υσήμερα μπ�ρεί να σημαίνει τα πάντακαι !υσικά τη σύγ�υση. T� «παραδ�-σιακή» π�υ αντικατέστησε τ� «λαϊ-κή» έκανε τα πράγματα ακ�μη πι�νε!ελώδη γιατί μα�ί τ�υ εί�ε συ-σκευασμέν� και τ� μεταπαραδ�σια-κή τέ�νη. Σήμερα π.�. τ� «λαϊκ� τρα-γ�ύδι» και τ� «λαϊκ�ί ��ρ�ί» θα ήτανπι� κ�ντά στ� ν�ημά τ�υς αν τ� ένατ� λέγαμε εργ�λα#ικ� τραγ�ύδι καιτ� άλλ� τ�υριστικά μπαλέτα.

H λαϊκή τέ�νη λ�ιπ�ν δεν έ�ει πά-ντα να κάνει με τα υλικά μέσα και μετ�ν πλ�ύτ�, δεν έ�ει να κάνει με τηνκατεργασία. Tα αληθινά λαϊκά κ�-σμήματα π.�. είναι πι� λεπτ�δ�υλε-μένα και !ινιρισμένα απ� τα κ�σμή-ματα τ�υ Mπ�ύλγκαρι. Oύτε με τη�ρήση τ�υ πράγματ�ς έ�ει να κάνει.Π.�. στην περίπτωση της αρ�ιτεκτ�-νικής ένα εκκλησιαστικ� κτίσμα λ�-γω επ��ής και μ�ν� μπ�ρεί να λέγε-ται λαϊκ�.

A!ήν�ντας �μως �λα αυτά κατάμέρ�ς μπ�ρ�ύμε να π�ύμε �τι � α-νώνυμ�ς λαϊκ�ς τε�νίτης ήτανε πρ�-σωπ� κ�ινωνικ�. Kαλλιεργ�ύσε δη-λαδή με επίγνωση τη συλλ�γική συ-νείδηση, και ��ι σπάνια ανα!αιν�ταναπ� κει έως ελεύθερ�ς δημι�υργ�ς.Aντίθετα μ’ αυτ�ν � τωριν�ς, �σπ�υδασμέν�ς αρ�ιτέκτ�νας, ανώ-νυμ�ς κι’ αυτ�ς, π�υ πασ�ί�ει για τηνπρ�σωπική τ�υ έκ!ραση καταλήγειπρ�κάτ και ακ�ινώνητ�ς. Eτσι λ�ι-π�ν, ενώ τα �ιλιάδες μ�ν��ωρα, π�υυπήρ�αν στα νησιά τ�υ Aιγαί�υ, ήτανεκπληκτικά π�ικίλα, τα εκατ�ντάδες�ιλιάδες δυάρια και �ι �ιλιάδες επαύ-λεις τ�υ αττικ�ύ λεκαν�πεδί�υ είναιπαν�μ�ι�τυπα και πληκτικά. Δεν έ-��υν �ύτε μισή πρ�σωπική ιστ�ρίανα π�υν.

Eπιστρ��ή στη �ύση

Eνα τα%ίδι στην Eλλάδα μέ�ρι τατέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα δεν

Συνέ�εια στην 12η σελίδα Πίνακας τ�υ Πικιώνης με σα�είς πικασικές επιρρ�ές. Aπ τη σειρά «Λαϊκά». (1940-50)

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Πρ�σ�έδι� για τ� δελ�ικ κέντρ�. (1934)

σήμαινε άλλ� απ� περιέργεια γιατην ε%ωτική ανατ�λή. M�ν� μετάτ�ν πρώτ� παγκ�σμι� π�λεμ� αρ�ί-��υν κι έρ��νται σε μας �ι πρώτεςειδήσεις και στήν�νται �ι πρώτεςμικρές εστίες τ�υ #ι�μη�ανικ�ύ π�-λιτισμ�ύ στην Eλλάδα, και !υσικάμα�ί μ’ αυτές και τ� αίτημα της επι-στρ�!ής στη !ύση.

Δυ� απ� τ�υς κ�μιστές αυτ�ύτ�υ αιτήματ�ς είναι � � K�ντ�γλ�υκαι � Πικιώνης. O πρώτ�ς έ!ερε τ�Bυ�άντι� μέσω Γαλλίας και μέσωΓερμανίας � δεύτερ�ς έ!ερε τηλαϊκή τέ�νη. Oπως πρ�ηγ�υμένωςκατά τα μέσα τ�υ περασμέν�υ αιώ-να, Eλληνες πάλι, εί�αν !έρει τακλασικά ανθέμια και τ�υς ελληνι-κ�ύς μαιάνδρ�υς απ� τη δύση.

Kαι καλά ώς εδώ, μα τ� περίεργ�είναι �τι αυτή η επιστρ�!ή στη !ύ-ση και στ�ν ελληνικ� μεσαίωνα, �-πως και η συ�ήτηση π�υ ακ�λ�ύ-θησε για τ� τι είναι ελληνικ�, πα-ρ�υσιάστηκαν σαν αμιγώς ελληνι-κά !αιν�μενα, σαν πράγματα δη-λαδή δικά μας, αυτ�!υή. Kαι !�-#άμαι πως και σήμερα ακ�μη �ιEλληνες δεί�ν�υμε να μην έ��υμεκαταλά#ει �τι δίπλα στην κάθε ει-σαγ�μενη ελληνικ�τητα υπάρ�ει,στ�υς Oύγγρ�υς π.�. και μια ανά-λ�γη ή και απαράλλα�τη με την ελ-ληνικ�τητά μας �υγγρικ�τητα, �-πως και μια ιταλικ�τητα στ�υς Iτα-λ�ύς κ.λπ. κ.λπ.

Aν πράγματι υπάρ�ει αυτ� π�υ �-ν�μά�εται �ωγρα!ικ� σ�έδι� στιςνωπ�γρα!ίες τ�υ Bυ�αντί�υ και ανστ�ν αντίπ�δα #ρίσκεται τ� γλυπτι-κ� σ�έδι� τ�υ ιταλικ�ύ μπαρ�κ, τ�-τε θα πρέπει, �ταν μιλάμε για τη �ω-γρα!ική τ�υ K�ντ�γλ�υ στ� Δη-μαρ�εί� της Aθήνας, να μην παρα-#λέψ�υμε την italianita π�υ εκ!ρά-�ει με τ� γλυπτικ� τ�υ σ�έδι� στις#ίαιες στρ�!ές εκείνων των σωμά-

των. Mήπως �μως δεν υπάρ�ειDeutchtum στ� Παραμύθι της Πε-ντάμ�ρ!ης τ�υ Xαλεπά; Γερμανι-κ�τητα ��ι μ�ν� ενδυματ�λ�γικήαλλά και στ� τριγωνικ� γλυπτικ�στήσιμ�;

Kανείς δεν αμ!ι#άλλει για την α-%ία της κάθε εθν�τητας και μάλιστα�ταν αυτή μπ�ρεί μέσα απ� μακρι-νές περιπλανήσεις να κάνει τα #ή-ματά της πρ�ς την αυτ�γνωσία.Aμ!ι#άλλω μ�ν� για τα εθν�σωτή-ρια �ράματα, π�υ !υσικά κανένανδεν �!έλησαν και ανησυ�ώ �ταν!�ρτών�υμε τα πράγματα πέρα α-π� ’κει π�υ αντέ��υν.

O Πικιώνης θα μπ�ρ�ύσε ίσως ναήταν ένας �παδ�ς της μ�ντέρναςτέ�νης, �πως δεί�ν�υν �ι πρώτεςσ�εδιαστικές και αρ�ιτεκτ�νικέςδ�κιμές τ�υ. Aλλά η μ�ντέρνα τέ-�νη ά!ηνε λίγ� σκεπτικ�ύς τ�υς �-παδ�ύς της στην Eλλάδα, ακ�μηκαι τ�υς σημαντικ�τερ�υς, �πως �Γκίκας.

Eπειτα η παθ�λ�γική εικ�ν�λα-τρεία της !υλής δεν μπ�ρ�ύσε εύ-κ�λα να συμ#αδίσει με παραστά-σεις ανεικ�νικές. Aν λ�ιπ�ν � Πι-κιώνης �δηγήθηκε πρ�ς την λαϊκήτέ�νη, ένα ήταν γιατί �ι καλλιτε�νι-κές τάσεις της ανεπτυγμένης Eυ-ρώπης π�υ εί�ε συναντήσει πήγαι-ναν πρ�ς τα ’κει και δύ� απ� τη συ-νειδητ�π�ίηση εν�ς κεν�ύ π�υ έ-#λεπε στη μ�ντέρνα τέ�νη.

Aν σήμερα συ�ητάμε για τ�ν Πι-κιώνη είναι για να %ανακ�ιτά%�υμεκάπ�ια απ� τα �ητήματα π�υ αρ�ί-��υν με ’κείν�ν μα π�υ δεν τελειώ-ν�υν μα�ί τ�υ. Aλλιώς ας κλείσ�υμεκαι τ�ν Πικιώνη σε ένα #ι#λί� και αςπ�ύμε �τι η λαϊκή τέ�νη δεν είναιάλλ� απ� τα #�τσαλα και τα #ρα�ά-κια π�υ σ!ινών�υν �ι εργ�λά#�ιτων δήμων στ� τσιμέντ� και �ι κε-ραμ�σκεπείς π�λυκατ�ικίες τ�υTρίτση στην Kαστ�ριά.

Συνέ�εια απ την 11η σελίδα

«Eλπίς» απ τη σειρά ωγρα�ικών σ�εδίων «Λαϊκά». (1940-50) T� συγκεκριμέν�έργ� εί�ε κυκλ���ρήσει ως κάρτα απ τ�ν Δήμ� Aθηναίων.

T�υ Zήση K�τιώνη

Δρ. Aρ�ιτέκτνoς

ΓIA THN νεώτερη π�λη της Aθήναςέπρεπε να περάσει ένας περίπ�υ αι-ώνας απ� την επ��ή των νε�κλασι-κών αρ�ιτεκτ�νημάτων και της ρ�-μαντικής κηπ�τε�νίας τ�υ Eθνικ�ύKήπ�υ, για να �αναεμ�ανιστεί μέσαστη δεκαετία τ�υ 1950 ένα έργ� δη-μ�σι�υ υπαίθρι�υ �ώρ�υ, με ανα��-ρά στ� σύν�λ� της π�λης.

Eίναι τ� έργ� των διαμ�ρ�ώσεωνστην Aκρ�π�λη και τ�υ Φιλ�πάππ�υτ�υ αρ�ιτέκτ�να Δημήτρη Πικιώνη

π�υ κατά�ερε να τ� πρ�άγει σε έργ�τέ�νης και σημεί� αυτ�πρ�σδι�ρι-σμ�ύ των νεώτερων Eλλήνων.

T� έργ� είναι η διαμ�ρ�ωση δύ�σπειρ�ειδών διαδρ�μών, �π�υ η μιαστ� λ��� της Aκρ�π�λης πρ�σπελά-#ει τ�ν αρ�αι�λ�γικ� �ώρ� τ�υ ιερ�ύτης Aθηνάς, ενώ η άλλη διαδρ�μήστ� λ��� τ�υ Φιλιπ�πάππ�υ απ�μα-κρύνεται απ� τ�ν ιερ� $ρά��, για νακαταλή�ει συστρε��μενη σε έναπλάτωμα, τ� Aνδηρ�, απ� �π�υ � πε-ριπατητής, στ� τέλ�ς της διαδρ�μήςθεάται απέναντί τ�υ, τ�ν ιερ� $ρά��.Kατά τη διαδρ�μή αυτή, περνώνταςένα μικρ� �ύλιν� πρ�πυλ� παρεμ-

$άλλεται μια αυλή, γύρω απ� την �-π�ία $ρίσκεται τ� ανακατασκευα-σμέν� εκκλησάκι τ�υ Aγ. Δημητρί�υτ�υ Λ�υμπαρδιάρη και τ� κυλικεί�με τ�υς ημιυπαίθρι�ύς τ�υ �ώρ�υς.

Eνα αρ�ιτεκτ�νικ� έργ� –διαδρ�-μή πρ�ς τ� συγκρ�τημα της Aκρ�-π�λεως �αίνεται �τι δεν μπ�ρεί πα-ρά να καθ�ρίσει τις πρ�γραμματικέςτ�υ επιδιώ�εις και τη συμ$�λική τ�υδιάσταση σε διαρκή ανα��ρά πρ�ςτα αρ�αία μνημεία. O Πικιώνης εμε-τακίνησε τ� κέντρ� αυτής της $ασα-νιστικής για τη δυτική ιστ�ρία απαι-τήσεως. O αρ�ιτεκτ�νικ�ς τ�υ κ�-σμ�ς δεν �ρίστηκε σε ανα��ρά

πρ�ς τ� κλασικ� αλλά �ρίστηκε διάτης μεθέ�εώς τ�υ πρ�ς τ� τ�πί� συ-ν�λικά.

T�σ� τα αρ�αία μνημεία μακρύτε-ρα, �σ� και �ι πρ�τειν�μενες δια-μ�ρ�ώσεις εγγύτερα είναι απλώςμέρη αυτ�ύ τ�υ τ�πί�υ. O αρ�ιτέ-κτων στρέ�ει την πρ�σ��ή μας πρ�ςτα �υσικά �ρι#�μενα στ�ι�εία τ�υ,�π�υ τα δένδρα, �ι θάμν�ι, �ι πέ-τρες, �ι $ρά��ι, τα θραύσματα κάθεπαλαι�τερης κατ�ίκησης και τα μνη-μεία της αρ�αι�τητας, απ�τελ�ύν �-μ�ύ μια αντιληπτική και ν�ηματικήεν�τητα π�υ με �ίλιες δυ� μετα��-

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ εια στην 14η σελίδα

T� Aνδηρ� Φιλ�πάππ�υ διαμ�ρ�ωμέν� απ� τ�ν Δημήτρη Πικιώνη (1954-57).

Mια «θραυσματική» α�ήγησηκάτω απ� την Aκρ�π�λη

Eργ� τέ�νης η διαρρύθμιση απ� τ�ν Πικιώνη των υπαίθριων �ώρων γύρω απ� τ�ν Iερ� Bρά��

ρές �ανερώνει τ�ν μύθ� της Aττι-κής γης.

Mύθ�ς και τ�π�ς

Mπ�ρ�ύμε να σταθ�ύμε σε μερι-κές επιν�ήσεις π�υ ενεργ�π�ι�ύντην παρ�υσία τ�υ δια$άτη μέσα στ�τ�πί� και εγκαλ�ύν τη γη να ανα�α-νεί. Aλλ�τε επιλέγ�νται �ρισμένασημεία της διαδρ�μής, π�υ σαν κέ-ντρα της «π�λιτικής �ράσεως», τ�-π�θετ�ύν την ματιά σε σ�έση μεστ�ι�εία τ�υ �ώρ�υ, �πως ένα δέν-δρ� ή ένα πέρασμα ή � να�ς, σε μα-θηματική/αρμ�νική σ�έση. Aλλ�τε τα�υσικά στ�ι�εία, πέτρες και �υτά,περιγρά��νται απ� στ�ι�εία τ�υ έρ-γ�υ για να ανα�αν�ύν. Aλλ�τε πάλι,η ιδιαίτερη επε�εργασία τ�υ τρ�π�υπ�υ τ� νερ� της $ρ��ής θα διατρέ�ειτις παρυ�ές τ�υ �δ�στρώματ�ς γί-νεται ένα εκτενές α�ηγηματικ� ε-πεισ�δι� π�υ συν�δεύει με την συ-ναισθηματική τ�υ δράση την π�ρείατ�υ θεατή.

H διαδρ�μή μέσα στ�ν �ώρ� είναιε� �ρισμ�ύ α�ηγηματική ε��σ�ν ει-σάγει τη διαδ��ή επεισ�δίων κατά τηρ�ή τ�υ �ρ�ν�υ σε μια ν�ηματικήαλληλ�υ�ία. H α�ηγηματικ�τηταστις διαμ�ρ�ώσεις περί την Aκρ�π�-λη είναι κυρίαρ�η επιλ�γή τ�υ αρ�ι-τέκτ�να και η ιστ�ρία π�υ καλείταινα α�ηγηθεί, η ιστ�ρία της Γης, είναι� αδιάσπαστ�ς συγκερασμ�ς της�ύσης με την ιστ�ρία απ� την ισ�ύτ�υ μύθ�υ. Aν και � μυθ�λ�γικ�ς κ�-σμ�ς της Aττικής γης είναι τρ�μακτι-κά ισ�υρ�ς για να καταπιαστ�ύν μεαυτ�ν και να καταπ�ντιστ�ύν εντ�ςτ�υ κάθε μ�ρ�ής ν�ήματα, για τ�νΠικιώνη η γαι�κεντρική μετα�υσικήδεν θα μπ�ρ�ύσε να συγκρ�τηθεί με$άση ιδε�λ�γικές επιλ�γές δι�τι η ι-στ�ρία δεν μπ�ρεί να υπ�καταστήσειτη Φιλ�σ��ία στα ερωτήματα π�υαυτή θέτει για την καταγωγή τ�υ Eί-ναι. Γι’ αυτ� μπ�ρ�ύμε με σιγ�υριάνα τ�νίσ�υμε �τι η γαι�κεντρική με-τα�υσική τ�υ Πικιώνη παρ�λ�ν �τισυνδέθηκε με την λατρεία της Aττι-κής γης δεν ήταν ελλην�κεντρική.Σύμ�ωνα με την ιδέα π�υ καλλιέρ-γησε μεταπ�λεμικά για την «�ικ�υ-μενική παράδ�ση», με μια ενστικτώ-δη στρ�υκτ�υραλιστική �ρ�ιά, η γήι-νη καταγωγή τ�υ ανθρώπ�υ αληθεύ-ει ε�ίσ�υ εις την ιαπωνική, την κε-ντρ�αμερικανική ή την ελληνική πα-ράδ�ση.

O α�ηγηματικ�ς �αρακτήρας τ�υέργ�υ τ�υ Πικιώνη αλλά και η ίδια ηιστ�ρία π�υ εί�ε να διηγηθεί μ�ιραίατ�ν έ�ερνε σε αντίθεση με τ� κυ-ρίαρ�� μεταπ�λεμικ� πνεύμα τ�υ ε-�ηρμ�σμέν�υ μ�ντερνισμ�ύ. Hτανπρ��ανώς ασύμ$ατη η �ρήση τηςγης σαν ένα �υδέτερ� απ�θεματικ�για την �ικ�δ�μηση της νέας π�λης,με την καταν�ηση της γης σαν ένα�υδέτερ� απ�θεματικ� για την �ικ�-δ�μηση της νέας π�λης, με την κα-ταν�ηση της γης σαν μυθική επι$ε-$αίωση τ�υ ανθρώπιν�υ είναι.

T� ασύμ$ατ� τ�υ Πικιώνη με τηνεπ��ή τ�υ έ�ει ένα δραματικ� �αρα-κτήρα απ� �π�υ �μως αντλεί τηνπ�ιητική τ�υ διάσταση τ� έργ� τ�υ.Hδη απ� τ� 1927 έγρα�ε �τι «πρέπεινα σκύψ�υμε και να μα#έψ�υμε τατελευταία ψι��υλάκια π�υ έ��υν α-π�μείνει απ� τ� Σ�ήμα», σα να επρ�-

κειτ� με την ρήση τ�υ αυτή να πρ�-διαγράψει τ� ν�ημα εν�ς κατ�πιν�ύτ�υ έργ�υ �πως αυτ� της Aκρ�π�λε-ως. H δραματικ�τητα ευρίσκεται στ�«πεδί�ν ανάμεσα στην εκ�ρα#�μενηπρ�θεση για τη διάσωση της γήινηςυπ�στασής τ�υ Eίναι πεδί�ν και την-$�ύληση τ�υ κ�σμ�υ μέσω της τε-�νικ�π�ιήσεως να απ��ενωθεί απ�την καταγωγή τ�υ.

H δραματική αυτή ένταση στα έρ-γα της Aκρ�π�λεως εκ�ρά#εται μετην ευρεία �ρήση της απ�σπασματι-κής μ�ρ�ής, τ�υ θραύσματ�ς, π�υείτε είναι δ�μικ� υλικ� τ�υ έργ�υ (έ-νας ασ$εστ�λιθ�ς, ένα κεραμικ�κ�μμάτι, ένα νε�κλασικ� ��υρ�ύσι),είτε ακ�μη � αρ�ιτεκτ�νικ�ς τύπ�ςτων κτισμάτων, �πως τ� πρ�πυλ�π�υ πρ�$αίνει σαν θραύσμα απ� τ�νεν απωλεία κ�σμ� της «�ικ�υμενι-κής παράδ�σης».

H διάτα�η �μως τ�υ �ώρ�υ έ�ει καιαυτή έναν απ�σπασματικ� �αρακτή-ρα καθώς δεν ενν�είται τ� έργ� σανπρ�$�λή εν�ς �λ�κληρωμέν�υ σ�ε-

δί�υ σε έναν τ�π�, αλλά απ�τελεί τηδιαδ��ή σ�εδιαστικών και αυτ�σ�έ-διων επεισ�δίων π�υ τα συνέ�ει η ε-μπιστ�σύνη τ�υ αρ�ιτέκτ�να στηνπ�ιητική δε�ι�τητα της μαστ�ρικήςτέ�νης και της �ειρωνα�ίας.

Πρωταγωνιστής

� καλλιτέ�νηςIσως τ� έργ� τέ�νης να είναι μια

συνθήκη π�υ σιωπηλά εκτίθεται πί-σω της ένας ακατασίγαστ�ς π�λεμ�ςκαι αν είναι έτσι τ�τε η απ�λαυσητ�υ έργ�υ μπ�ρεί να είναι � π�λεμ�-�αρής εμ$απτισμ�ς στ�ν κ�σμ� τ�υ��ντ�υ πίσω απ� την σκηνή τ�υ έρ-γ�υ, �π�υ διε�άγ�νται �ι μά�ες μεπρωταγωνιστικ� τ� πρ�σωπ� τ�υκαλλιτέ�νη. O Πικιώνης, άνθρωπ�ςτων καλών πρ�θέσεων και μετρι�πα-θής μπ�ρ�ύσε να είναι τ� δ��εί� τωναπαράμιλλων μα�ών π�υ δε θα ��-δεύ�νταν σε ρητ�ρικές και ε�ήμε-ρες αναμετρήσεις με τ�ν περίγυρ�τ�υ. Mια απ� τις μά�ες ήταν αυτή

τ�υ #ωγρά��υ π�υ ήθελε να εί�ε γί-νει με τ�ν αρ�ιτέκτ�να π�υ τελικώςέγινε, και μα#ί με αυτήν η μά�η της#ωγρα�ικής να πάρει τη θέση τηςαρ�ιτεκτ�νικής, έτσι �πως αυτή εκ-δηλώθηκε στην Aκρ�π�λη. Eκεί, η α-�ηγηματική τε�νική τ�υ αρ�ιτέκτ�-να είναι δανεισμένη απ� τ�ν κυ$ι-στή-#ωγρά��. Mε αντικατα$�λή τ�υέ�ει εκ�ωρήσει τ� πεδί�ν της γης ωςκαμ$ά #ωγρα�ικής για να �ικ�δ�μείτ� θέμα τ�υ με τις π�λλαπλές �ρά-σεις, την εισαγωγή απ�σπασμάτωναντικειμένων, και τη �ρήση υπ� γω-νίαν ευθειών και επιπέδων. Aπ� αυτήτην διαμά�η ανάμεσα στη #ωγρα�ικήκαι την αρ�ιτεκτ�νική �επηδά και ηελευθερία τ�υ καλλιτέ�νη να κάνει�ρήση της μετα��ράς και να την δι-δάσκει σε μια καυτή επ��ή της κυ-ρι�λε�ίας, λέγ�ντας πως μπ�ρεί μιαμπετ�νιένα κατασκευή να λειτ�υρ-γεί αισθητικά μιμ�ύμενη τις αρετέςτης �ύλινης.

Σε μια άλλη τ�υ αναμέτρηση με τιςαντι�άσεις της επ��ής, � Πικιώνης

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Συνέ εια απ� την 13η σελίδα

O περί την Aκρ�π�λη διαμ�ρ�ωμέν�ς ώρ�ς (1954-57).

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 15

O ναΐσκ�ς Aγί�υ Δημητρί�υ Λ�υμπαρδιάρη (1954-57).

O δρ�μ�ς της Aκρ�π�λης (1954-57).

υπηρετ�ύσε την μ�ντέρνα τέ�νη πι-στεύ�ντας �τι αυτή μπ�ρεί, παρακά-μπτ�ντας τ�ν ιστ�ρισμ� και την με-τααναγεννησιακή της ιστ�ρία, να �α-να$ρεί τ� �υσιώδες στ� πρωτ�γ�ν�και τ� αρ�ικ�. Eπρεπε �μως έτσι ναπαραγνωρί#ει συνε�ώς την παραγω-γική εκδ��ή τ�υ μ�ντερνισμ�ύ π�υαπειλ�ύσε να ε�ασ�ανίσει τα ί�νητ�υ ιδανικ�ύ εν απωλεία κ�σμ�υ.

Aναπαραστατική

αρ�ιτεκτ�νικήAς α�ήσ�υμε για τ� τέλ�ς την πε-

ριγρα�ή της εσωτερικής διαμά�ηςπ�υ μπ�ρεί να συν�ψίσει και �λ�κλη-ρ� τ� αρ�ιτεκτ�νικ� έργ� τ�υ Πικιώ-νη. Oντας ένας π�λυπράγμων καλλι-τέ�νης �πως � K�ντ�γλ�υ ή � Eγγ�-ν�π�υλ�ς, � Πικιώνης με την αυ�η-μένη διαν�ητική τ�υ ακρί$εια στηνκαταν�ηση τ�υ αληθ�ύς στην τέ�νημπ�ρ�ύσε να θαυμάσει αυτ� π�υ εί-�ε ήδη δημι�υργηθεί πριν απ� αυτ�ντ�σ�, π�υ καθήλωνε τ� ίδι� τ� δημι-�υργικ� τ�υ έργ� σε μια πρ�σπάθειαθεματικής επαναδιαπραγμάτευσηςτ�υ καταγραμμέν�υ, τ�υ θαυμα-στ�ύ. Aπ� τ� πρώτ� τ�υ σπίτι στιςT#ιτ#ι�ιές, κατά την εικ�να τ�υ σπιτι-�ύ τ�υ P�δάκη στην Aίγινα, ως τηναναπαράσταση τ�υ αρ�αι�ελληνικ�ύσπιτι�ύ της Πριήνης στην κατ�ικίαKαραμάν�υ, ως την �ρθ�λ�γική τ�υαναλ�γία στ� σ��λεί� τ�υ Λυκα$ητ-τ�ύ και την �ικία Π�ταμιάν�υ, με τιςαναλ�γίες της κεντρ�ελλαδικής αρ-�ιτεκτ�νικής, τ� έργ� τ�υ απ�τελείτην παράθεση απ�σπασμάτων π�υπεριγρά��υν ένα θαυμασμ� σε αυτ�π�υ έ�ει ήδη εκπληρωθεί. T� νέ� έρ-γ� εκεί είναι η θεματική περιγρα�ήτ�υ ήδη υπάρ��ντ�ς, π�υ έ�ει ε�ιδα-νικευτεί.

Στις διαμ�ρ�ώσεις της Aκρ�π�-λεως τ� θέμα δεν έπρεπε να εισα-�θεί στ� �ικ�πεδ� εκ μετα��ράς.Bρίσκ�νταν εκεί δα, στα �ώματα καιτις πέτρες. Eδώ έπρεπε να επιν�η-θεί επ�μένως � τρ�π�ς πώς μπ�ρείνα θαυμαστεί αυτ� π�υ ήδη υπάρ-�ει εκεί, παρά να παρασταθεί μέσαστ� νέ� έργ�. Eτσι, με τις διαμ�ρ-�ώσεις της περι��ής της Aκρ�π�-λεως, � Πικιώνης εδικαίωσε ανα-δρ�μικά τ� πρ�ηγ�ύμεν� έργ� τ�υκατα�έρ�ντας να τ�υ δώσει μιαδιέ��δ� απ� τη θεματ�λ�γική ενά-σκηση μιας αναπαραστατικής αρ�ι-τεκτ�νικής στην ανάδει�η τωνπραγμάτων καθεαυτά μέσα στηθραυσματικ�τητά τ�υς.

Eίναι ειρωνεία εκ των υστέρων τ�πώς η πεντηκ�νταετής ενάσκησητων αρ�ιτεκτ�νικών δ�κιμών τ�υ Πι-κιώνη �υσι�π�ιήθηκε σε ένα έργ�π�υ απέδιδε π�ιητικά τ� ν�ημα τηςπαρ�υσίας της γης, στη νε�τερη π�-λη των Aθηνών, ακρι$ώς την ίδια ε-π��ή, π�υ η τ�π�λ�γική διάρθρωσητης π�λης �άν�νταν, με την επίπεδηκαι σαρωτική παντα��θεν επέκτασηκαι τα�ή της μυθικής αττικής γης.Kαι θα ήταν επίσης πρ�κλητική γιατ�υς καιρ�ύς μας μια ιδέα αναστρ�-�ής της ειρωνείας: Σύμ�ωνα με αυ-τήν, μέσα στ� «μυθικ� �ώρ�» της ατ-τικής γης, η αρ�ιτεκτ�νική θα εκα-λείτ� να ανακαλύψει �ανά την τ�π�-λ�γική συγκρ�τηση της π�λης, σε έ-να πρ�γραμμα σ�εδιασμ�ύ τ�υ «κε-ν�ύ» �ώρ�υ στην ευρύτατη κλίμακατ�υ λεκαν�πεδί�υ, και πέραν αυτ�ύ.

T�υ Γιάννη Tσαρύ�η

TO E�AIPETIKO με τ�ν Πικιώνη είναι�τι, σε μια επ��ή π�υ η κτιρι�λ�γίαήρθε να αντικαταστήσει την αρ�ιτε-κτ�νική, � Πικιώνης αντέδρασε θέ-λ�ντας να παρ�υσιάσει την αρ�ιτε-κτ�νική ως τέ�νη, �ωρίς να ντρέπε-ται γι’ αυτ�, �πως �ι σύγ�ρ�ν�ί τ�υπ�υ ν�μι�αν πως είναι πι� καθώςπρέπει να είναι κτιρι�λ�γ�ι.

Mια συνάντηση απλώς μα�ί τ�υ καιμια διαδρ�μή απ� τ�ν �π�ι�νδήπ�τε

δρ�μ� ήταν μια γ�νιμη συν�μιλία γιαπράγματα π�υ ήταν μεγάλες αισθη-τικές αλήθειες, π�υ πήγαιναν τ�νάνθρωπ� π�λύ μακριά σε επείγ�υ-σες συναντήσεις, �π�υ τ� αρ�αί� γι-ν�ταν νέ� και τ� νέ� έπαιρνε μια με-τα�υσική σημασία.

Eνα !ράδυ στ� Σύνταγμα, μ�υ ε#ή-γησε τι ωραία π�υ ήταν τα νε�κλασι-κά σπίτια τ� !ράδυ με τ� λίγ� �ωτι-σμ�, κι έλεγε πως � παλιωμέν�ς σ�-!άς είναι σαν δέρμα ανθρώπιν�. Mεςστ� ημί�ως τα παλιά σπίτια απ�κτ�ύ-

σαν τη σημασία μιας σπ�υδαίας �ω-γρα�ικής κι αρ�ιτεκτ�νικής μα�ί. Kιέπρεπε να τ� #έρει � αρ�ιτέκτ�ναςπως αρ�ιτεκτ�νική είναι και � �ωτι-σμ�ς, κι ��ι ένας �ωτισμ�ς εκ των υ-στέρων, πρ��ειρ�ς και αστυν�μικ�ς.

Mια άλλη μέρα στη στάση Aγγελ�-π�ύλ�υ, σ’ ένα σπίτι νε�κλασικ� μ�υείπε πως εί�ε στ�ι�εία απ� τα κτίριαπ�υ �ωγρά�ι�ε � Kλωντ Λ�ρραίν στιςπερί�ημες παραλίες τ�υ.

Tα ίδια στ�ι�εία συναντ�ύμε σε �-ρισμένες πρ�σ�ψεις τ�υ Λ�ύ!ρ�υ,

αλλά � ίδι�ς απ�λάμ!ανε τη συμ!�-λή τ�υ ταπειν�ύ αντιγρα�έως π�υτ� ’�ε απλ�π�ιήσει. O νε�κλασικι-σμ�ς π�υ αναπτύ�θηκε μετά την α-π��ώρηση των Bαυαρών απ� τ�υςEλληνες τε�νίτες τ�ν ενδιέ�ερε π�-λύ και μ�υ έδει#ε διά��ρα μ�ν�πά-τια π�υ �δηγ�ύσαν στ�ν νε�ελληνι-κ� νε�κλασικισμ�, �πως � τύπ�ς τ�υισ�γει�υ σπιτι�ύ με τα τρία παράθυ-ρα και την εσωτερική αυλή.

Mιλ�ύσαμε συ�νά για τ� πράσιν�

AΦIEPΩMA

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

H αρ�ιτεκτνική ως τέ�νηO Πικιώνης έδωσε στα έργα τ�υ μια ατμ�σ�αιρα και ένα �ραμα σ�εδ�ν �ωγρα�ικ�

Συνέ�εια στην 18η σελίδα

Mακέτα σκη

Σ�έδι τυ Πικιώνη �ρωματισμέν απ� τν Tσαρύ�η.

ηνικύ (επάνω) σε συνεργασία με τν Γ. Στέρη. Πίνακας τυ Πικιώνη (κάτω) απ� τη σειρά «Φύση» (1910-20).

των Aθηνών και μ�υ έλεγε �τι τίπ�ταδεν είναι απ�λύτως σωστ�. O Πικιώ-νης γιν�ταν έ#ω �ρενών με τα κυπα-ρισσάκια π�υ έρ��νταν σε ανταγωνι-σμ� με τις κ�λ�νες των κλασικώνκτιρίων. Tα κυπαρισσάκια είναι καλάγια τα κτίρια π�υ έ��υν θ�λ� και �-μ�ρ�αίν�υν τ� τ�πί� δι�τι δεν έ��υνευθείες γραμμές κατακ�ρυ�ες. Eπί-σης, δεν τ�υ άρεσαν �ι μικρές πικρ�-δά�νες π�υ ήταν στα σκαλ�πάτιατ�υ Θησεί�υ, ανάμεσα στα κενά τωνκι�νων. Oι �ρι��ντιες γραμμές τωνσκαλ�πατιών τ�υ να�ύ έπρεπε να α-�εθ�ύν ελεύθερες να συμπληρώ-σ�υν τις κατακ�ρυ�ες κ�λ�νες. Eτσισήμερα τ� Θησεί� παρ�υσιά�εταισαν μια �α��ύτα μασέλα.

Π�λλές ��ρές πηγαίναμε μα�ί ναδ�ύμε ένα κτίρι� π�υ εί�ε �τίσει, ναδ�ύμε τι �ρώμα θα !α�τ�ύν τα #ύλι-να κ�υ�ώματα και τις άλλες λεπτ�-μέρειες π�υ α��ρ�ύσαν τ� �ρώμα.T� «δεν γίνεται» των Eλλήνων εργ�-λά!ων και μη�ανικών ήταν τ� μεγά-λ� τ�υ εμπ�δι� να πραγματ�π�ιήσειτα �ράματά τ�υ. Eπρεπε να ’μαστεπρ�σεκτικ�ί �πως ένας ακ�υαρελί-στας, να εκμεταλλευτ�ύμε τα ευρή-ματα της ύλης π�υ έδινε τ� ύ��ςστην αρ�ιεκτ�νική.

Oλ�ι �ι άλλ�ι σ�εδία�αν τα σπίτιαμε την αναίσθητη τά#η τ�υ γρα�εί-�υ, ενώ � Πικιώνης ή#ερε πως άλλεςλεπτ�μέρειες �δηγ�ύν στην αρ�ιτε-κτ�νική π�υ ακ�λ�υθεί ένα �ραμασ�εδ�ν �ωγρα�ικ�. Oι πράκτ�ρεςτων #ένων σ��λών ειρωνεύ�νταναυτή τη �ωγρα�ική άπ�ψη τ�υ Πικιώ-νη για την αρ�ιτεκτ�νική κι έλεγανπως έ�ει ένα κ�υτί ακ�υαρέλας καιρετ�υσάρει την εκκλησία κ�ντά στηνAκρ�π�λη. Δεν είναι αλήθεια αυτ�.Hταν #ύπνι�ς μπρ�στά στην αρμ�νι-κή ε#έλι#η της αρ�ιτεκτ�νικής μέσαστ� τ�πί�. Δεν έκανε �μπρέλες απ�τσιμέντ�, π�υ �εσταίν�υν τ�ν πελά-τη και δεν τ�ν δρ�σί��υν.

Eψα�νε να !ρει ακ�μα και στα κε-ράσματα τ�υ κα�ενεί�υ κάτι σ�ετικ�με την αρ�ιτεκτ�νική τ�υ για να υ-πάρ#ει ατμ�σ�αιρα στα έργα τ�υ τααρ�ιτεκτ�νικά.

Mια μέρα τ�υ είπε τ� γκαρσ�νι ανθέλει μια πάστα σεράν�. Γέλασε μεμια πικρία και είπε: «Δεν υπάρ�ειλ�υκ�ύμι τριαντά�υλλ�;».

T� δάπεδ� τ�υ δρ�μ�υ πρ�ς τ�υΦιλ�πάππ�υ τ� είδα να τ� σ�εδιά�ει� ίδι�ς με σ�ήματα π�υ εί�ε συλλά-!ει απ� τ� τ�πί�. H#ερε να �ωγρα�ί-�ει με την αρ�ιτεκτ�νική και δεν έκα-νε κ�ύ�ιες γρα�ικ�τητες σε!�με-ν�ς την ελευθερία π�υ εδιπλασία�ετ� αρ�ιτεκτ�νικ� ν�ημα. Πρέπει ναεπαινέσει κανείς την πρωτ�!�υλίατ�υ Kαραμανλή να αναθέσει στ�ν Πι-κιώνη τ� έργ� της διαρρυθμίσεωςτ�υ �ώρ�υ, γύρω απ� την Aκρ�π�λη.Mιλ�ύσε με θάρρ�ς στ�ν Kαραμανλήκαι στ�υς άλλ�υς επισήμ�υς �ταν α-νακατεύ�νταν στη δ�υλειά τ�υ καιπ�λεμ�ύσε την ψευτ�ευπρέπεια π�υ�αρακτήρι�ε την κριτική τ�υς. Eκεί-ν� π�υ εί�ε σημασία δεν είναι τασ�έδιά τ�υ τα �π�ία ήταν καλά, αλλάτ� θάρρ�ς τ�υ να τα πραγματ�π�ιείκαι, να έρ�εται σε αντίθεση με τ�υςπ�λιτικ�ύς. Aυτ� μ�υ θύμισε μια�ράση τ�υ Λε K�ρμπι�ιέ �ταν είπε:«Kάνω τις Bερσαλλίες με σύγ�ρ�ναμέσα».

Δεν πρέπει να #ε�ν�ύμε �τι η αρ�ι-

τεκτ�νική είναι τέ�νη. Aυτ� ήταν μιαμεγάλη επανάσταση στην Eλλάδατην ώρα π�υ �λ�ι ετ�ίμα�αν την αρ-�ιτεκτ�νική στ� γρα�εί� τ�υς �ωρίςνα #έρ�υν τι θ’ απ�δώσει η πραγμα-τ�π�ίησή της.

O Πικιώνης ήταν ένα παράδειγμαηθικ�ύ θάρρ�υς π�υ π�λεμ�ύσε τ�δήθεν πρακτικ� πνεύμα των εκτελε-στών, π�υ με πρ�σ�ημα την �ικ�ν�-μία καταργ�ύσαν την αρ�ιτεκτ�νικήσκέψη.

T� παράδειγμά τ�υ πέρα απ� τιςμ�ρ�ές π�υ δημι�ύργησε, ήταν τ�παράδειγμα εν�ς θάρρ�υς �ωρίς τ��π�ί� δεν γίνεται τίπ�τα. Δεν ν�ια-��ταν για τη γνώμη τ�υ ειδικ�ύ, αλλάεί�ε τ� θάρρ�ς να υπ�στηρί#ει τηναισθητική τ�υ, στ�ν τ�μέα της τέ-

�νης. Oι «ειδικ�ί» στην Eλλάδα πρ�-σπαθ�ύν να πτω�αίν�υν την �ρασητ�υ κάθε μεγάλ�υ αρ�ιτέκτ�να !ά-��ντας ως εμπ�δι� τ� �ικ�ν�μικ�στ�ι�εί�. O Πικιώνης εί�ε �τάσει τ�-σ� π�λύ στην �υσία της αρ�ιτεκτ�νι-κής π�υ τη νε�κλασική αρ�ιτεκτ�νι-κή π�υ τ�σ� αγαπ�ύσε και καταλά-!αινε δεν τη θεωρ�ύσε για παρά-δειγμα σημεριν�. Πιστ�ς στ� πνεύματης επ��ής τ�υ κατάλα!ε πι� π�λύτην πύλη των Mυκηνών και κάθεπρωτ�γ�νη μ�ρ�ή αρ�ιτεκτ�νικής.

Π�λλ�ί νέ�ι τ�ν έ!ρισκαν �ωγρά-��. Aυτ� ήταν μ�ιραί�, �ταν παρ�υ-σιάστηκε πενήντα �ρ�νια τ�υλά�ι-στ�ν πριν απ� την ωρίμανση των ιδε-ών τ�υ. Hταν � δάσκαλ�ς �λων �σ�ιήθελαν να κάν�υν κάτι αυθεντικ�.

Yπήρ�ε �μως και � σα�λ�ς μαθητήςπ�υ δεν καταλά!αινε και άνα!ε αναι-δώς τ� τσιγάρ� τ�υ την ώρα π�υ �δάσκαλ�ς μιλ�ύσε. Π�λλές απ� τις ι-δέες τ�υ επικράτησαν και γίνηκαν ω-ραία πράγματα, αλλά δεν έδωσε συ-νταγές.

Πρ�σπάθησε να κάνει τ�ν Eλληναελεύθερ� και περι�ρ�νητή των σα-�λών καθηκ�ντων τ�υ. Tα σ�έδιάτ�υ και �ι �ωγρα�ικές τ�υ δεί�ν�υνπ�ι�ς μεγάλ�ς άνθρωπ�ς έ�ησε μα�ίτ�υς.

Συ�νά ήταν υπερ!�λικ�ς αλλά υ-περ!�λικά ήταν και τα λάθη των αν-θρώπων της ειδικ�τητάς τ�υ.

Σημείωση: (Aπ�σπασμα απ� �μ�τιτλ�άρθρ� τ�υ Γ. Tσαρ�ύ�η π�υ δημ�σιεύεταιστ�ν A΄ τ�μ� των Aπάντων Πικιώνη).

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Συνέ�εια απ� την 16η σελίδα

O �ωγρά�ς Διαμαντής Διαμαντ�πυλς και Tσαρύ�ης στρατιώτης τ 1941.

T�υ Nίκ�υ Xατ�ηκυριάκ�υ - Γκίκα

O ΠIKIΩNHΣ �ταν τ�ν γνώρισα τ�1928 ήταν 41 �ρ�νών. Eγώ ήμ�υν 21.Eρ��μ�υνα απ� τ� Παρίσι �π�υ εί�ακάνει μ�λις πρ� μηνών την πρώτημ�υ πρ�σωπική έκθεση, με πρ�λ�γ�τ�υ σπ�υδαί�υ τε�ν�κρίτη MauriceRaynal. H έκθεσή μ�υ εί�ε κάνει π�-λύ κρ�τ� στις ε�ημερίδες και σταπερι�δικά, α��ύ και � Πικάσ� ήρθενα την επισκε�θεί. H επιτυ�ία αυτήμε ενθάρρυνε να απ��ασίσω να εκ-θέσω και στην Aθήνα για πρώτη ��-ρά. H έκθεσις αυτή εί�ε επίσης μεγά-λη επιτυ�ία και μεγαλύτερη απή�η-ση. Γρά�τηκαν τ�τε �λ�κληρες στή-λες στ�ν Tύπ�. Oπως και τ�σ�ι άλ-λ�ι, ήρθε και � Πικιώνης να με συγ-�αρεί και να με γνωρίσει. H έκθεσήμ�υ τ�υ εί�ε αρέσει και η εργασίαμ�υ τ�ν ενδιέ�ερε και τ�ν πρ�"λη-μάτι#ε, καθώς την σ��λία#ε επανει-λημμένως με θέρμη και καταν�ηση.Eτσι, γινήκαμε �ίλ�ι. Mε ρωτ�ύσεγια τη «νέα τέ�νη» στ� Παρίσι, γιατ�ν ένα ή για τ�ν άλλ� #ωγρά�� ήγλύπτη ή αρ�ιτέκτ�να, π�υ τ�υς ή$ε-ρε απ� τη δ�υλειά τ�υς και σαν �ν�-ματα μ�ν�. E"λεπα καθαρά την ακ�-ρεστη δίψα π�υ εί�ε να πληρ���ρη-θεί, να ενημερωθεί να μάθει. Eκανεαδιάκ�πες ερωτήσεις και επέμενεθέλ�ντας να ε$αντλήσει τα θέματαεις "άθ�ς. Kαταλά"αινα �τι αυτή ή-ταν η τρ��ή τ�υ και �τι την εί�ε στε-ρηθεί π�λλά �ρ�νια ελλείψει συν�μι-λητών, γι’ αυτ� ήταν και τ�σ� αδη-�άγ�ς.

Tις ίδιες ερωτήσεις και με την ίδιαένταση έκανε τ�τε και στ�ν γνωστ�Γάλλ� #ωγρά�� Lurcat: «Mα τι άν-θρωπ�ς είναι αυτ�ς � �ίλ�ς σ�υ;M�υ κάνει κάτι ερωτήσεις!».

T�τε εγώ κατάλα"α. O Πικιώνηςσ�υ έκανε ερωτήσεις �πως � Σωκρά-της και έπαιρνε τις απαντήσεις σ�υκαι τις ανέλυε, τις τρι��τ�μ�ύσε καιαισθαν�σ�υν �τι �ι απαντήσεις σ�υδεν ήταν εκείνες π�υ θα έπρεπε ναείναι.

Eκείν�ς εί�ε στ��ασθεί απ� καιρ�και επί μακρ�ν επάνω στα θέματα

τ�ύτα και τα κατεί�ε πραγματικά. Σι-γά σιγά, κατάλα"α π�σ� "αθιές αλλάκαι π�σ� πλατιές ήταν �ι γνώσειςτ�υ. Π�λλές ��ρές με $ένι#ε �τανπαρ�υσία#ε μια νέα πτυ�ή της παι-δείας τ�υ π�υ μ�υ ήταν άγνωστη.Eτσι μ�υ άν�ιγε τ�υς δρ�μ�υς και ηεπιρρ�ή τ�υ ήταν μεγάλη και αγαθή.Kάπ�τε επέμενε σε �ρισμένες γνώ-μες τ�υ με ένα γλυκ� πείσμα.

Θυμάμαι ένα μάλλ�ν κωμικ� περι-στατικ�. Mια συνεδρίαση σε Yπ�υρ-γεί�, �π�υ μας εί�αν καλέσει για ναδώσ�υμε την έγκυρη γνώμη μας,π�υ ήταν ίδια περίπ�υ με τ�υ Πικιώ-νη. Oι κύρι�ι τ�υ Yπ�υργεί�υ έ�ε-ραν μερικές αντιρρήσεις, έσπειρανμερικές αμ�ι"�λίες και ε$έ�ρασανδισταγμ�ύς.

O Πικιώνης έλα"ε τ�ν λ�γ� και α-��ύ άκ�υσε τις ίδιες αντιρρήσεις καιαπαισι�δ�$ίες, αντί να σωπάσει �πωςεγώ –� �π�ί�ς ήμ�υν "έ"αι�ς �τι κά-θε συ#ήτηση ήταν μάταιη και �τι �ά-ναμε τ�ν καιρ� μας– ανέλα"ε, αντι-θέτως, τ� ά�αρες έργ� να τ�υς με-ταπείσει. Bέ"αι�ς εγώ �τι τ�ύτ� ή-ταν εκ των αδυνάτων αδύνατ�ν τ�ν�ίκτιρα «in peto» και τ�ν παρ�μ�ία#αστ� μυαλ� μ�υ με κάτι απ�στ�λικ�ύςκαλ�γήρ�υς π�υ "αστώντας στ� ένα�έρι έναν σταυρ� και στ� άλλ�ν μιαναγιαστ�ύρα ελπί#�υν �τι θα ημερέ-ψ�υν τ�υς ανθρωπ��άγ�υς των δα-σών και τα άγρια θηρία της #�ύγκλαςκαι γίν�νται μ�ν� λεία των σαρκ�"�-ρων θηρίων και των σκιτσ�γρά�ωντων γελ�ι�γρα�ιών. Kαι �μως θυμά-μαι �τι η συνεδρίασις αυτή "άστα$εώρες γιατί � Πικιώνης δεν εν��ύσενα υπ��ωρήσει �ύτε να σταματήσει.T�υς έ�ερνε τ� ένα κατ�πιν τ�υ άλ-λ�υ επι�ειρήματα απίθανα, δυσν�η-τα, ανα�έρ�ντας πρ�σωπα, �ν�ματακαλλιτε�νών και πράγματα και έργακαμωμένα στην Iταλία ή τη Γαλλίαπ�υ τ�υς ήταν τελείως άγνωστα καιθεωρίες �ιλ�σ��ικές και αισθητικές�π�υ εί�αν αυτ�ί "αθιά μεσάνυ�τα.

Aλλά τ� περιεργ�τερ� ήταν �τιτ�ν άκ�υγαν μετά πρ�σ��ής και σ�ε-δ�ν μετά δέ�υς. T�υς εί�ε μαγνητί-σει με τη σιγαλή μ�υρμ�ύρα της �ω-

νής τ�υ π�υ –σαν μαλακ� τρυπάνι–έμ�ια#ε με τ�ν ή�� τ�υ νερ�ύ π�υτρέ�ει σαν ένα �ιδίσι� ρυάκι στηνάμμ�, ρυάκι π�υ στ� τέλ�ς τ� κατά-πιε η άμμ�ς της αθηναϊκής ερήμ�υ.

Mες στην έρημ� αυτή εκείνων των�ρ�νων � Πικιώνης ήταν πραγματικάένας ανα�ωρητής, ένας νέ�ς Iωάν-νης της Kλίμακ�ς, ένας ταπειν�ς α-σκητής (αν τ�ν δει κανείς απ� τη �ρι-στιανική πλευρά) ή ένας αρ�αί�ς

Eλλην σ���ς, τ�υ �π�ί�υ �ι πνευμα-τικές και ηθικές συλλήψεις απ�κτ�ύ-σαν την ακρί"εια γεωμετρικ�ύ καν�-ν�ς. Mερικ�ί �ίλ�ι τ�υ καλλιτέ�ναικαι άνθρωπ�ι των γραμμάτων π�υτ�υς αγαπ�ύσε και τ�υς "�ηθ�ύσεμε τις γνώμες τ�υ δυσπιστ�ύσαν καιαπέ�ευγαν να αναγνωρίσ�υν την α-νωτερ�τητά τ�υ.

Eνας απ� αυτ�ύς μ�υ έλεγε �τι «�

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 19

AΦIEPΩMA

Συνέ�εια στην 20η σελίδα

Eγ�ρωμ� πρ�σ�έδι� τ�υ Πικιώνη εμπνευσμέν� απ� την Aκρ�π�λη.

Oι π�λλαπλέςγνώσεις

τ�υ ΠικιώνηH δίψα για μάθηση τ�υ επέτρεψε να εμ�αθύνει

τις �ιλ�σ��ικές και αισθητικές τ�υ ανα�ητήσεις

Mίμης δεν $έρει απ� #ωγρα�ική· $έ-ρει μ�ν� να λέει και να κλαίει απ� αι-σθητική συγκίνηση». Eκείν�ς, �μως,δεν έπαυε να τ�υς τιμά και να τ�υςπρ�στατεύει, ακ�μη και με τις σ�έ-σεις π�υ εί�ε. Eτσι άλλωστε απ��α-σίστηκε και η έκδ�ση τ�υ περι�δικ�ύ«T� Tρίτ� Mάτι» (τ�ν τίτλ� αυτ�ν τ�νεί�ε "ρει η τ�τε γυναίκα μ�υ).

Στ� περι�δικ� αυτ� τ�υ �π�ί�υδεν θέλω να κάνω τώρα την ιστ�ρία

–άλλωστε είναι γνωστή– �άνηκε τ�ανάστημα και τ� ανάπτυγμα τωνγνώσεων τ�υ Πικιώνη π�υ αγκάλια-#αν απ� αρ�αία ελληνικά και λατινι-κά, μαθηματικά π�υ τ�υ επέτρεψαννα εμ"αθύνει στις θεωρίες των αρ-μ�νικών �αρά$εων, �ιλ�σ��ικέςγνώσεις απ� Λάιμπνιτς ώς τις ασιατι-κές δ�$ασίες, τ�υς νε�-πλατωνικ�ύςκαι ακ�μη την ελληνική και την $ένηπ�ίηση.

Σας μίλησα, αγαπητ�ί �ίλ�ι, με α-

πλ�τητα για έναν �ίλ� π�υ μας λεί-πει, π�υ ήταν κι αυτ�ς απλ�ς και α-γαπητ�ς. Σας μίλησα για ένα μ�ν�μέρ�ς της τ�σ� πλ�ύσιας πρ�σωπι-κ�τητάς τ�υ �πως τ� εγνώρισα, �-πως τ� εγεύθηκα και �πως τ� έ#ησακατά τη μακρ��ρ�νη �ιλία μας. Aλλάδεν σας μίλησα για τη διδασκαλίαπ�υ ά�ησε επ��ή.

Δεν σας μίλησα για τ� αρ�ιτεκτ�νι-κ� τ�υ έργ�, τ� πρωτ�τυπ� και πα-ραδ�σιακ� π�υ ν�μί#ω κ�ρυ�ώνεται

με τ� έργ� αγάπης, π�υ α�ιέρωσεστ�υς �ώρ�υς γύρω απ� την Aκρ�-π�λη. Kαι δεν σας μίλησα για την αρ-μ�νία της �ικ�γενειακής τ�υ #ωήςπ�υ τ�ν πρ�στάτευε απ� τ�ν έ$ω κ�-σμ� με τη #εστασιά τ�υ σπιτι�ύ τ�υ,την αγάπη της γυναίκας τ�υ και τωνκαλών παιδιών τ�υ.

Σημείωση: (Aπ�σπασμα απ� �μ�τιτλ�άρθρ� τ�υ N. Xατ�ηκυριάκ�υ-Γκίκα π�υδημ�σιεύεται στ�ν A΄ τ�μ� των Aπάντων Πι-κιώνη).

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

Συνέ�εια απ� την 19η σελίδα

Aπ�ψη απ� τ�ν παιδικ� κήπ� της Φιλ�θέης (1960-64).

O Πικιώνης νέ�ς με τ� κα"α-λέτ� τ�υ. T�υ άρεσε να �ω-γρα#ί�ει στις T�ιτ�ι#ιές, στηναριστερή ��θη τ�υ Iλισ�ύ.

AΦIEPΩMA

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

H επίδραση τ�υ ΠικιώνηH απ�τίμηση τ�υ πρωτ�π�ριακ�ύ έργ�υ τ�υ σπ�υδαί�υ αρ�ιτέκτ�να και δάσκαλ�υ

Aτιτλ���ρητ� σ�έδι� τ�υ Πικιώνη απ� τα π�λλά π�υ �ρέθηκαν ανάμεσα στα �αρτιά τ�υ.

T�υ Δημήτρη Φιλιππίδη

Aρ�ιτέκτ�να

AN TA τελευταία έργα στη �ωή τ�υΠικιώνη έδει�αν �τι έμεινε σταθερ�ςστις αρ�ές π�υ με τ�ση επιμ�νή εί�επαλι�τερα διατυπώσει, �ι ε�ελί�ειςγύρω τ�υ έδει�ναν τ�υλά�ιστ�ν μέ-σα σε εκείνη την πυρετική περί�δ�τ�υ ’60, πως �ι αρ�ές αυτές εί�αν �-ριστικά �επεραστεί απ� τα ίδια ταπράγματα. Kατά τραγική ειρωνεία ηεπ��ή εκείνη συμπίπτει με την επί-σημη αναγνώριση της α�ίας τ�υ (εί-σ�δ�ς στην Aκαδημία τ� 1966), καιμε την ευρεία διάδ�ση στην Eλλάδαμιας μα�ικής νε�-παραδ�σιακής αρ-�ιτεκτ�νικής παρωδίας των δικώντ�υ μ�ρ��λ�γικών ανα�ητήσεων. Oίδι�ς πάντως, τ�τε ή αργ�τερα σεσ�ετικ�ύς ε�ρτασμ�ύς και επετεί-�υς, θα μείνει αινιγματικά άγνωστ�ςστ� ευρύ κ�ιν� τ�υ τ�π�υ τ�υ.

Eστω με πρ�σωριν�ύς �ρ�υς, π�υμπ�ρ�ύν αύρι� να ανατραπ�ύν, είναι�ρήσιμ� να α�ι�λ�γηθεί η επιρρ�ήτ�υ, α��ύ κάτι τέτ�ι�, πέρα απ� συ-�νά αδιά��ρες γενικ�λ�γίες, δεν έ-

�ει γίνει �υσιστικά π�τέ ώς τώρα.Πράγμα δι�λ�υ τυ�αί�, αλλά αυτ� εί-ναι μια άλλη ιστ�ρία.

Iδι�τυπη διδασκαλία

Oι άμεσες επιδράσεις τ�υ, �πως�έρ�υμε, δι��ετεύτηκαν μέσω της ι-δι�τυπης διδασκαλίας τ�υ, μέσαστην τά�η, αλλά και έ�ω απ� αυτήν.Oπως στις περί�ημες εκδρ�μές τ�υστην Aίγινα ή σε συνεστιάσεις. Eπί-σης, μέσω της συνήθειάς τ�υ να�ρησιμ�π�ιεί μαθητές τ�υ είτε στησυνεδρίαση επιμέρ�υς τμημάτωντων έργων τ�υ είτε στην επί τ�π�υεπί!λεψη των εργασιών εκτέλεσήςτ�υς. Eτσι δημι�υργήθηκε ένας �α-λαρ�ς πυρήνας «�παδών» τ�υ π�υγνώρισαν απ� κ�ντά τ� δάσκαλ� καισυμμετεί�αν ενεργά στ� έργ� παρ�-λ� π�υ � ίδι�ς απέτρεπε μια τέτ�ιακατεύθυνση.

H αλήθεια είναι �τι μ�ν� �σ�ι κρα-τήθηκαν σε απ�στση απ� τ�ν Πικιώ-νη μπ�ρεσαν να ω�εληθ�ύν �υσια-στικά απ� τη διδασκαλία τ�υ. Iσωςπι� κερδισμέν�ι, �σ� παράλ�γ� καιαν ακ�ύγεται, ήταν εκείν�ι π�υ απ�-

π�ιήθηκαν επίσημα κάθε �ρατή σ�έ-ση μα�ί τ�υ. Γιατί μ�ν� αντιδρώντας,έστω κάπ�τε !ίαια, στην κατεύθυνσήτ�υ μπ�ρ�ύσαν να πρ�ωθήσ�υν ε-νεργά την ελληνική αρ�ιτεκτ�νική.

Ως πρ�ς τις έμμεσες επιδράσεςπ�υ εί�ε, ας σημειωθεί �τι � Πικιώ-νης δεν έδρασε π�τέ μέσα σε απ�λυ-τ� κεν�. Yπήρ�αν άλλ�ι πρ�γενέστε-ρ�ι ή και σύγ�ρ�ν�ί τ�υ στην Eλλάδαπ�υ ακ�λ�υθ�ύσαν συγγενικ�ύςδρ�μ�υς, αν και κάπ�τε περισσ�τε-ρ� μ�να�ικ�ύς. Γι’ αυτ� είναι δύσκ�-λ� να καταμεριστεί με ακρί!εια η ε-πιρρ�ή τ�υ λίγ� πι� έ�ω απ� τ� στε-ν� κύκλ� των μαθητών τ�υ.

Aν η ιδι�μ�ρ�ία τ�υ απ� τη μια με-ριά απ�θάρρυνε την εύκ�λη μίμηση,απ� την άλλη η καλλιέργεια τ�υ «μύ-θ�υ» τ�υ μπ�ρεί να δημι�ύργησε έ-να πλατύτερ� κλίμα απ�δ��ής τ�υ,άσ�ετα αν έτσι παρε�ηγ�ύνταν !ασι-κές αρ�ές της σκέψης τ�υ. H δι�α-σμένη πρ�σωπικ�τητα τ�υ αρ�ιτέ-κτ�να – καλλιτέ�νη μπρ�στά στα α-διέ��δα των απαιτήσεων τ�υ σύγ-�ρ�ν�υ επαγγέλματ�ς μπ�ρ�ύσε εύ-κ�λα να στρέψει μερικ�ύς πρ�ς τ�νΠικιώνη, �ωρίς αναγκαστικά να εν-

στερνί��νται τίπ�τε παραπάνω απ�την περιθωριακ�τητά τ�υ. Aς υπεν-θυμίσω πάλι �τι � ε�ωτικ�ς τ�υ ανα-�ρ�νισμ�ς λειτ�ύργησε ακ�μα πι�πρ�σ�ατα σαν αντίδ�τ� στην υπ�τι-θέμενη απ� έ�ω απειλή για κάθε τιελληνικ�. Eίναι �ανερή η ειρωνείαπ�υ κρύ!εται πίσω απ� μια τέτ�ια ε-πιλ�γή, α��ύ � Πικιώνης ήταν περισ-σ�τερ� «διεθνιστής» απ� π�λλ�ύςπ�υ σήμερα θέλ�υν να περνι�ύνταιως εκσυγ�ρ�νιστές.

Eπιδράσεις

Eύκ�λ�ς να πρ�!λε�θεί ήταν άλ-λωστε και � εναγκαλισμ�ς τ�υ Πικιώ-νη απ� τ�υς νεωτεριστές των διε-θνών ρευμάτων π�υ σαρών�υν τιςτελευταίες δεκαετίες τ�ν τ�π�. Eτσικατάντησε � Πικιώνης να «δια!ά�ε-ται» πίσω απ� κάθε μ�δα, παίρν�-ντας έτσι τ� �ρίσμα τ�υ παντ�δύνα-μ�υ πρ��ήτη, � �π�ί�ς πρ�έ!λεψετη �ρε�κ�πία τ�υ μ�ντερνισμ�ύ, τηνάν�δ� τ�υ τ�πικισμ�ύ, την α�ία τηςιστ�ρικής ανα��ράς και �,τι άλλ�θέλετε.

Συν�ψί��ντας !λέπ�υμε �τι η εκτί-

KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994 - H KAΘHMEPINH 23

T� Δημ�τικ� Σ��λεί� π�υ έκτισε � Πικιώνης, στα Πευκάκια τ�υ Λυκα�ηττ�ύ, � 1932.

Πρ�σ�έδι� τ�υ Πικιώνη για τ�ν �ώρ� της Aκρ�π�λης.

μηση της θέσης τ�υ Πικιώνη στηνελληνική αρ�ιτεκτ�νική δεν μπ�ρείνα κριθεί �ωρίς να έ�ει πρ�ηγηθεί ηαπ�τίμηση αυτής της αρ�ιτεκτ�νι-κής. Aν τη δ�ύμε απλώς ως παραλ-λαγή διεθνών ρευμάτων, τ�τε η επί-δραση τ�υ Πικιώνη απ�κτά ν�ημαμ�λις τις τελευταίες δεκαετίες, �ταν�επερνά τα στενά εθνικά �ρια και α-νακηρύσσεται πρ�δρ�μ�ς μιας νέαςστ��αστικής αρ�ιτεκτ�νικής με διε-θνείς εκθέσεις, ανα��ρές απ� επώ-νυμ�υς και δημ�σιεύσεις σε �ένα πε-ρι�δικά.

Aν τη δ�ύμε πάλι ως αυτ�τελή ε-ν�τητα με την εσωτερική της συν�-�ή, τ�τε !αραίνει περισσ�τερ� ηπρωτ�π�ριακή δραστηρι�τητα τ�υΠικιώνη, δηλαδή ώς τ� 1940. Aν πάλισταθ�ύμε κάπ�υ ανάμεσα στις δύ�αυτές απ�ψεις, θεωρώντας �τι η ελ-ληνική αρ�ιτεκτ�νική π�τέ δεν έπα-ψε να αντιδρά σε έναν σύνθετ� κ�-σμ� με τις αυτ�τέλειες και ε�αρτή-σεις τ�υ, η εικ�να αλλά�ει. T�τε δια-κρίν�υμε έναν Πικιώνη π�υ αγωνί�ε-ται να �επεράσει την απλή μίμησηκαι να μετ�υσιώσει τις π�ικίλες επι-δράσεις π�υ � ίδι�ς δέ�τηκε σε λ�γ�αρθρωμέν� ελληνικά, είτε στη θεω-ρία είτε στην πρά�η.

Iσως τ�τε αρ�ίσ�υμε να διαπιστώ-ν�υμε τις τραγικές αντι�άσεις τ�υπ�υ δεν μπ�ρεσε τελικά να �επερά-σει, ανα�ητώντας τ� �αμέν� περιε-��μεν� σε απτές και κατα�ιωμένεςμ�ρ�ές, δι�ασμέν�ς ανάμεσα στις��ειλές τ�υ πρ�ς τ�ν τ�π� και ε-κτεθειμέν�ς στην πρ�κληση τωνκαιρών.

Eυ�αριστ�ύμε την κα. Aγνή Πικιώνηκαι τις εκδ�σεις «Mπάστα - Πλέσσα»για τ� �ωτ�γρα�ικ� υλικ� π�υ μαςπαρε�ώρησαν.

AΦIEPΩMA

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 OKTΩBPIOY 1994

O αρ�ιτέκτνας Δημήτρης ΠικιώνηςTα έργα πυ σκάρωσε στεγά�υν ή υπδέ�νται τν σύγ�ρν άνθρωπ...

T�υ Zήσιμ�υ Λ�ρεντ�άτ�υ

ME TH Mικρασιατική Kαταστρ��ήμπ�ρ�ύμε να π�ύμε πως � Eλληνι-σμ�ς αναδιπλώθηκε στ� κεντρικ�σημεί� τ�υ τρ���ύ. H αναδίπλωσηαυτή έ�ερε ένα αγαθ�, τη συντρι�ήκαι την περισυλλ�γή. Eκεί μέσα � Πι-κιώνης δ�κίμασε τις δυσκ�λίες τηςαυτ�γνωσίας και, στ� π�σ�στ� π�υμπ�ρεσε να τις κατανικήσει ή π�υπίστεψε πως εί�ε κατανικήσει �ρι-σμένες απ� τις δυσκ�λίες αυτές,πρ��ώρησε την πραγμάτωση �ρι-σμένων έργων.

Πως έ��υμε να !ήσ�υμε σε έναμη�αν�κρατ�ύμεν� κ�σμ� και πωςυπάρ��υνε πραγματικές και τε�νη-τές ανάγκες, � Πικιώνης τ� γνώρι!ε�σ� και εμείς �ι υπ�λ�ιπ�ι, δεν αε-ρ��ατ�ύσε. Δεν στάθηκε �πως μπ�-ρεί π�λλ�ί να �αντά!�νται, ανεδα�ι-κ�ς. #ε�ώρι!ε αμέσως τις πραγματι-κές απ� τις τε�νητές ανάγκες. Mαρ-τυράνε γι’ αυτ� τα �τίσματά τ�υ. Tαέργα π�υ � Πικιώνης σκάρωσε στε-γά!�υν ή υπ�δέ��νται τ�ν αιώνι� άν-θρωπ�, με τη σημερινή �μως τε�ν�-λ�γική παν�πλία τ�υ, δί�ως να πρ�-δίν�υνε τίπ�τε απ� �σα πραγματικά� νεώτερ�ς άνθρωπ�ς απ��τησε, και�λ�ένα απ��τάει, πρ�σπαθώντας νακαταστήσει τη !ωή τ�υ υλικά αλα-�ρύτερη.

Mέσα στα έργα τ�υ Πικιώνη �ρί-σκ�υνται ενσωματωμένες �λες �ιπραγματικές κατα�τήσεις τ�υ σημε-ριν�ύ ανθρώπ�υ, τίπ�τα δεν πετιέταιαπ� �σα μπ�ρ�ύνε να μας ανακ�υ�ί-σ�υνε πρα�τικά και π�σ�τικά. M�να-�ά π�υ εκείν�ς, σαν αληθιν�ς τέκτ�-νας π�υ ήτανε, αγαπ�ύσε τ�ν κ�σμ�ή την ύλη και τα υλικά, αλλά για να �-δηγηθεί και να τελειωθεί ή να κατα-λή$ει στ� πνεύμα και στα πνευματι-κά. H$ερε πως � άρτ�ς είναι ιερ�ς,αλλά επειδή μας δαψιλεύει την γνώ-ση τ�ύ «�υκ επ’ άρτω μ�νω !ήσεταιάνθρωπ�ς» π�υ �δηγάει τελικά τ�νθνητ� στη συν�λική, ��ι στη μερικήή απ�σπασματική, πραγματικ�τητα.Aυτή ήτανε η δια��ρά τ�υ απ� τ�υςπερισσ�τερ�υς σημεριν�ύς τέκτ�-νες και απ� εμάς τ�υς υπ�λ�ιπ�υς.Aυτ� τ�ν $ε�ώρι!ε και απ� �σ�υς πι-στεύανε πως μ�να�ά μια �ψη παρ�υ-σιά!ει � κ�σμ�ς, την π�σ�τική καιτην υλική, τη σταθμητή, τη μετρητή,τη στατιστική, αυτή π�υ �ανερώνε-ται στ� σωματικ� μάτι. Eκείν�ς τελι-κά τ� πνεύμα τ� αντάμωσε παντ�ύσπ�υδά!�ντας την ύλη. Kαι η δύναμηαυτή π�υ τ�υ δ�θηκε, ή τ� �άρισμα,ε$ευγένι!ε τα διά��ρα υλικά π�υ άγ-γι!ε με τα �έρια τ�υ.

O κ�σμ�ς για τ�ν Πικιώνη �ανέρω-νε πράγματα α�ανέρωτα. Kαι τ� μάτιτης ψυ�ής τ�υ, καθώς εί�ε μαθητέ-ψει στ� Σ�λωμ�, τ� κρατ�ύσε πάνταάγρυπν� –είναι τα λ�για τ�υ– «στην

εγκρυπτ�μενη στην Φύση απ�κάλυ-ψη τ�υ κ�σμ�υ τ�υ ν�ητ�ύ» (Γαίαςατίμωσις).

«Mέσα �λέψη»

Για να συλλά�ει μέσα στ�ν κ�σμ�και στα υλικά τ�υ κ�σμ�υ, π�υ τ�σ�τα αγαπ�ύσε, τ�ν κ�σμ� τ� ν�ητ�, �Πικιώνης �ρεια!�τανε τη «μέσα �λέ-ψη», μια έκ�ραση π�υ �ρησιμ�π�ιείτακτικά στα γρα�τά τ�υ, θησαυρι-σμένη απ� κάπ�ι� π�ίημα τ�υ Σικε-λιαν�ύ –�ρα�υγρα�ική διατύπωσητ�υ σ�λωμικ�ύ μαθήματ�ς– και στην�π�ία � ίδι�ς πρ�σθέτει «την πνευ-ματικήν ακ�ή και α�ή και γεύση και�σ�ρηση» (Ibid).

Kαι τ�ύτες τις αισθήσεις ακ�μα �Πικιώνης τις �ρειά!εται πνευματι-κές, ώστε τίπ�τα να μη �άσει απ� τααστάθμητα, τα αμέτρητα, τα α�ανέ-ρωτα, με μια λέ$η τα πνευματ���ραή τα π�ι�τικά. Mια ��ρά π�υ τ�υ �έ-ρανε στ� ν�σ�κ�μεί� τ� δίσκ� με τα�αγητά, γυρισε τ� πρ�σωπ� τ�υ απ�την άλλη μεριά κάν�ντας στ�υς δι-

κ�ύς τ�υ την παρατήρηση: –«Tα �α-γητά αυτά δεν είναι συμμετρικά..».E�λεπε παντ�ύ στ�ν κ�σμ� εκείν�π�υ εμείς δεν �λέπ�υμε, τ� πνεύμαπ�υ διαμ�ρ�ώνει τ�ν κ�σμ�. E�λεπετις π�ι�τητες, �πως εμείς �λέπ�υμεμπρ�στά μας «μια σιδερ��ρα�τημπ�υλντ�!α ή ένα μ�υράγι� τ�υ λι-μανι�ύ» και �πως εμείς σκ�ντά�τ�υ-με μ�να�ά καταπάνω στ� σωματικ� ήστη στέρεη ύλη, εκείν�ς σκ�ντα�τεκαι καταπάνω στα ασώματ�, στ�πνεύμα της ύλης, σε αυτ� π�υ γιατ�υς περισσ�τερ�υς μήτε υπάρ�ει.

Eμείς, λ�γ�υ �άρη, μπ�ρεί να �α-μ�γελάμε δια�ά!�ντας στ� Eυαγγέ-λι� πως τ� πνεύμα π�υ ενανθρώπισε(ή � Xριστ�ς) �ηματί!ει απάνω στ�νερ� �ωρίς να ��υλιά!ει. O Πικιώνης�αμ�γελάει για τ� �αμ�γελ� μας.

Δια��ρετικά δεν καταλά�αινε τί-π�τα απ� τ�ν κ�σμ�, απ� τη ν�ητήδύναμη π�υ συνέ�ει τ�ν κ�σμ�, ησ�έση δεν λειτ�υργ�ύσε. Kαι αν ησ�έση αυτή, η ανταλλαγή αυτή ή α-νταπ�κριση ανάμεσα στ�ν Πλα-στ�υργ� και στην πλάση κ���τανε

για μια στιγμή ή �αντα!�τανε πωςμπ�ρ�ύσε να μην υπάρ�ει, �πως κά-ν�υμε π�λλ�ί απ� εμάς, �λάκερ�ς �κ�σμ�ς �αν�τανε ή ��ύλια!ε παρα-�ρήμα μέσα στην ασυναρτησία καιστ� �ά�ς, μέσα στην απ�λυτα σ�αι-ρική παράν�ια.

Eτσι καταλά�αινε και την σε�ά-σμια τέ�νη της αρ�ιτεκτ�νικής. O α-ληθιν�ς τέκτ�νας με τ� �τίσμα τ�υ«μιμείται» τ�ν Θε�· �υσάει πν�ήστ�ν πηλ�. Δί�ως τ�ν σύνδεσμ� αυ-τ� κάθε �τίσμα ρη�αίνει, �σ�δήπ�τε�αθειά κι αν θεμελιών�υμε ή σηκώ-ν�υμε τ�ί��υς αψηλά.

O Πικιώνης τ�νι!ε τη θε�δίδα�τησ�έση τ�υ τέκτ�να ή την πνευματικήαυτή ανταλλαγή και συ�νά επαναλά-�αινε απ� τ� Ψαλτήρι τη στρ��ή τωνανα�αθμών: «Eάν μη Kύρι�ς �ικ�δ�-μήση �ίκ�ν εις μάτην εκ�πίασαν �ι�ικ�δ�μ�ύντες»...

Σημείωση: (Aπ�σπασμα απ� �μ�τιτλ�άρθρ� τ�υ Z. Λ�ρεντ�άτ�υ, π�υ δημ�σιεύε-ται στ�ν α΄ τ�μ� των Aπάντων Πικιώνη). Oιμεσ�τιτλ�ι της σύντα�ης.

Tα τ�πία ήταν απ� τα αγαπημένα �ωγρα�ικά θέματα τ�υ Πικιώνη. Πίνακας απ� την εν�τητα «Φύση» (1910-20).