BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� Bυ�άντι και Δύση.Oι θρησκευτικές δια��ρέςκαι � κ�ιν�ς μ�υσ�υλμανικ�ςκίνδυν�ς.

T�υ N. Oικνμίδη

� H ιδέα της σταυρ�ρίας.Πώς εκκ�λά�θηκε στη Δύση.

T�υ Πάρι Γυναρίδη

� «O Θε�ς τ θέλει».Aρ�ή, ε�έλι�η και έκ�αση τηςA΄ και B΄ Σταυρ��ρίας.

T�υ Xαράλαμπυ Γάσπαρη

� Tρίτη Σταυρ�ρία (1189–1192).Kαταστρ��ική για τ�υς Bυ-#αντιν�ύς, �ρισε την τύ�η τηςKύπρ�υ για αιώνες.

Tης Kατερίνας Nικλάυ

� Tέταρτη Σταυρ�ρία.H Aλωση της Kωνσταντιν�ύ-π�λης τ� 1204

T�υ Nίκυ Γ. Mσ!νά

� T !ρνικ� τυ Bιλλαρδυΐνυ.Eνας Φράγκ�ς σταυρ��ρ�ςπεριγρά�ει την πρώτη άλωσητης Kωνσταντιν�ύπ�λης.

T�υ Aλέ#η Γ.K. Σα$$ίδη

� Tα μετά την άλωση τυ 1204.Δύ� Φράγκ�ι �ρ�νικ�γρά��ιπεριγρά��υν τα πρώτα κρίσι-μα �ρ�νια.

T�υ Aλέ#η Γ.K. Σα$$ίδη

� Tα $υ�αντινά κράτη.H αντίσταση στ�υς Λατίν�υς.

T�υ Πάρι Γυναρίδη

� Λατινκρατύμενες περι!ές.H διαν�μή των �υ#αντινών ε-δα�ών μετά την άλωση.

Tης Aγγελικής Πανπύλυ

� Tελευταίες Σταυρ�ρίες.O εκ�υλισμ�ς τ�υ σταυρ��-ρικ�ύ ιδεώδ�υς.

T�υ Aντώνη Πάρδυ

� Σπυδές και έρευνες.Eλληνες και �έν�ι ερευνητέςγύρω απ� την ελλην�λατινικήAνατ�λή.

T�υ Kώστα Γ. Tσικνάκη

E�ώ�υλλ�: Π�λι�ρκία της Kωνσταντιν�ύ-π�λης, τ� 1204 απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς. Mι-κρ�γρα�ία γαλλικ�ύ �ειρ�γρά��υ τ�υ 15�υαι. (�ωτ�γρα�ικ� αρ�εί� «Eκδ�τικής Aθη-νών»).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Σταυρ��ρ�ς καθισμέν�ς στ� θρν� τ�υ Aλέ�ι�υ A΄ K�μνην�ύ. Oταν � αυτ�κράτ�ρας σηκώθηκε να �αιρετήσει κάπ�ι��αρν� της συν�δείας, ένας απέραντα θρασύς σταυρ��ρ�ς κάθησε αυθαδώς στ� θρν� τ�υ. Στην Πρώτη Σταυρ�-��ρία ήλθαν για πρώτη ��ρά σε άμεση επα�ή η �ριστιανική Δύση με τη �ριστιανική Aνατ�λή και μάλιστα λίγες δεκα-ετίες μετά τ� �ριστικ Σ�ίσμα των δύ� Eκκλησιών, τ� 1050. Oι Bυ$αντιν�ί γρήγ�ρα αντιλή�θηκαν πως εί�αν να κά-ν�υν με στρατ μειωμένης πειθαρ�ίας. Eνέδρευε μως και τ�υς συνέδεε � μ�υσ�υλμανικς κίνδυν�ς. (Eργ� τ�υMπράιαν απ την «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», τ�υ K. Παπαρρηγπ�υλ�υ, στ΄ έκδ�ση τ�υ Π. Kαρ�λίδη, 1932).

Bυ�άντι� και ΔύσηOι θρησκευτικές δια��ρές και � κ�ιν�ς μ�υσ�υλμανικ�ς κίνδυν�ς

T υ N. Oικ�ν�μίδη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ AθηνώνΔιευθυντή Iνστιτ�ύτ�υ Bυ�αντινών Eρευνών

OI ΣXEΣEIΣ των Bυ�αντινών με τ υςΔυτικ ευρωπαί υς υπήρ�αν ανέκα-θεν δύσκ λες. H αυτ κρατ ρία τ υB σπ�ρ υ δυσκ λευ�ταν να συνεν-ν ηθεί με τ υς �άρ�αρ υς λα ύς,π υ εί�αν καταλύσει τ Δυτικ� Pω-μαϊκ� κράτ ς – κι αυτ� παρά τ �τιπ λλ ί απ� τ υς νε "ερμέν υς γρή-γ ρα εκλατινίσθηκαν και άρ�ισαν ναμ ιά� υν παραδ σιακ ί υπήκ ι τηςαυτ κρατ ρίας. Πρέπει �έ�αια νασημειωθεί �τι στ μετα�ύ, ιδιαίτερααπ� τ ν 8 αιώνα και μετά, τα λατινι-κά ήταν πια μια άγνωστη γλώσσα καιστην Kωνσταντιν ύπ λη. H άμεση ε-πικ ινωνία ανάμεσα στα δύ τμήμα-τα της Xριστιαν σύνης εί�ε κ πεί.Kαι �πως είναι "υσικ�, άρ�ισαν ναεμ"ανί� νται και ι πρ στρι�ές σεπ λιτισμικά και θρησκευτικά θέματα.

T� Σ�ίσμαΔημι υργήθηκαν σιγά σιγά �ωριστές

παραδ�σεις. Λ�γ ι πρακτικ ί δήγη-σαν τη Δύση να υι θετήσει την υπ -

�ρεωτική αγαμία των ιερέων και τη με-τάληψη μ�ν με τ ά�υμ ψωμί, αντίγια τα δύ είδη π υ ανα"έρ νται στ Eυαγγέλι . Eπι�ειρήματα θε λ γικά -δήγησαν στην άπ ψη πως τ Aγι νΠνεύμα πρέπει να εκπ ρεύεται απ�τ ν Πατέρα και τ ν Yι�, ��ι μ�ν απ�

τ ν Πατέρα, �πως αναγρά"εται στ αρ�ικ� κείμεν τ υ Συμ��λ υ της Πί-στεως. H Aνατ λική Eκκλησία δεν γνώ-ρισε τίπ τε απ’ �λα αυτά. Kυρίως �μωςη α�ίωση της Pώμης για τ πρωτεί καιγια τ δικαίωμα επί�λεψης στα εσωτε-ρικά των άλλων πατριαρ�είων, πρ κά-λεσε την εκτρά�υνση των σ�έσεων. T σ�ίσμα τ υ Φωτί υ τ ν 9 αιώνα δι ρ-θώθηκε με δυσκ λία. T σ�ίσμα τ υ1054, μ λ ν�τι υσιαστικά άκυρ , α-" ύ πάπας εί�ε πεθάνει �ταν ι αντι-πρ�σωπ ί τ υ (π υ πια δεν αντιπρ σώ-πευαν κανένα) α"�ρι�αν τ ν πατριάρ-�η Mι�αήλ Kηρ υλάρι , έγινε απ δε-κτ� και απ� τις δύ πλευρές και �ώρισεστα δύ τ �ριστιανικ� κ�σμ για πε-ρισσ�τερα απ� 900 �ρ�νια.

H αντιπαλ�τητα αυτή δήγησε και σευπερ� λές. T κατά π�σ ν ι ιερείς ή-ταν γενει "�ρ ι ή �υρισμέν ι κατέλη-�ε να θεωρείται μια υσιώδης –και πά-ντως πρ "ανής– διά" ρα ανάμεσα σεAνατ λή και Δύση. Tα πράγματα �μωςαυτά γίν νταν τ�τε ακ�μη αντιληπτάσε ρισμένες περι �ές, �πως η N�τιαIταλία, �π υ �υ�αντιν ί και Λατίν ισυγ�ρωτί� νταν καθημερινά, και �έ-�αια στις π�λεις της Aνατ λής, π υ ι�έν ι έμπ ρ ι έ"ταναν σε συνε�ώςαυ�αν�μεν υς αριθμ ύς πριν να δημι- υργήσ υν μεγάλες απ ικίες πρ ς τατέλη τ υ 11 υ αιώνα.

Iερ�ς π�λεμ�ςEνα σημεί π υ η �υ�αντινή ν -

τρ πία �ε�ώρι�ε καθαρά απ� τη λατι-νική ήταν κι η αντιμετώπιση τ υ π -λέμ υ. Kαι ι Bυ�αντιν ί και ι Δυτι-κ ί εί�αν έλθει νωρίς σε επα"ή μετ υς μ υσ υλμάν υς π λεμιστές καιτ ν ιερ� τ υς π�λεμ τ ν djihad.Γνώρι�αν πως η θρησκεία τ υ αντιπά-λ υ τ υς αναγνώρι�ε ιδιαίτερα πρ -ν�μια σε �π ι ν σκ των�ταν για τηνπίστη. O π�λεμ ς για τη διάδ ση τηςπίστης ήταν μια υπ �ρέωση για τ

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

στρατιώτη τ υ Iσλάμ, κι εκείν ς π υέπε"τε σε τέτ ι αγώνα ανακηρυσ-σ�ταν μάρτυρας και εί�ε ε�ασ"αλι-σμένη τη θέση τ υ στ ν παράδεισ .Tέτ ια πνευματικά ευεργετήματα εμ-ψύ�ωναν �πως ήταν "υσικ� τ υς με-σαιωνικ ύς ανθρώπ υς (α" ύ εμψυ-�ών υν μερικ ύς ακ�μη και σήμερα)και πύκνωναν τις γραμμές των στρα-τών τ υ �αλι"άτ υ με π λλ ύς κι εν-θ υσιώδεις π λεμιστές διατεθειμέ-ν υς να διακινδυνεύσ υν λίγ παρα-πάνω απ� τ ν τυ�αί στρατιώτη.

Oι Bυ�αντιν�ί περί π�λέμ�υ

Στ Bυ�άντι η ιδέα αυτή δεν έπια-σε. O αυτ κρατ ρικ�ς στρατ�ς ν μα-��ταν �έ�αια στρατ�ς τ υ Xριστ ύ, καιπ λεμ ύσε για να πρ στατεύσει τηνπίστη για να υπερασπισθεί τ υς �ρι-στιαν ύς, δεν εί�ε �μως π τέ απ λαύ-σει τέτ ια πνευματικά πρ ν�μια. Oι πα-τέρες της Aνατ λικής Eκκλησίας δενσυμ"ων ύσαν για τ θέμα. Aλλ ι επαι-ν ύσαν �σ υς πέθαιναν στ ν π�λεμ (�ωρίς �μως π τέ να τ υς �αρίσ υνπρ κατα� λική ά"εση αμαρτιών), άλ-λ ι τ υς επιτιμ ύσαν. O Mέγας Bασί-λει ς π.�. υπ στήρι�ε πως π λεμι-στής π υ σκ τώνει στ ν π�λεμ θα έ-πρεπε ίσως να υπ �ληθεί σε επιτίμι τριών �ρ�νων γιατί εί�ε πρ καλέσει τ θάνατ συνανθρώπων τ υ. H ακραίααυτή άπ ψη δεν επικράτησε "υσικάστ Bυ�άντι . H Iερά Σύν δ ς �μως τηθυμήθηκε �ταν αυτ κράτ ρας Nικη-"�ρ ς Φωκάς απ πειράθηκε να ανακη-ρύ�ει μάρτυρες της πίστης τ υς στρα-τιώτες τ υ π υ θα έπε"ταν στ ν π�λε-μ με τ υς Aρα�ες. Πρ �άλλ ντας τηγνώμη τ υ Aγί υ Bασιλεί υ πατριάρ-�ης και η σύν δ ς απέρριψαν την αυ-τ κρατ ρική απαίτηση. Eπίσης ηEκκλησία της Kωνσταντιν ύπ λης κα-θαίρεσε επανειλημμένα ιερείς π υ, κα-τά τη διάρκεια π λεμικών επι�ειρήσε-ων και διαπράττ ντας πρά�εις ηρωι-κές, αναγκάσθηκαν να �άψ υν τα �έ-ρια τ υ στ αίμα. Mε άλλα λ�για, για τη�υ�αντινή εκκλησία της μέσης περι�-δ υ "�ν ς στ ν π�λεμ ήταν ένα α-ναγκαί κακ� – τ ανε��ταν, γύρι�ε τ πρ�σωπ� της απ� κει, αλλά δεν δέ�θη-κε π τέ να τ θεωρήσει ως θεάρεστηπρά�η, π υ να ε�ασ"αλί�ει ιδιαίτεραπνευματικά πρ ν�μια. Tελικά, η �ρι-στιανική ιδέα της αγάπης επι� ύσε στ πατριαρ�εί .

Eπίσκ�π�ι με παν�πλία

Στη Δύση τα πράγματα ε�ελί�θηκαναλλιώς. Στ υς ατελείωτ υς π λέμ υςγια τ ν έλεγ� της Iσπανίας και για τηνπρ στασία τ υ μεγάλ υ πρ σκυνήμα-τ ς τ υ Aγ. Iακώ� υ της K μπ στέλας, ι πάπες άρ�ισαν να παρα�ωρ ύνστ υς Xριστιαν ύς αγωνιστές τιςindulgetiae – τ υς απήλλασαν δηλαδήαπ� μέρ ς των αμαρτιών τ υς, ή, αν έ-πε"ταν, απ� τ σύν λ των αμαρτιών.Oι αγωνιστές της καθ λικής πίστης εί-�αν πια τα ίδια πνευματικά πρ ν�μια μετ υς M υσ υλμάν υς αντιπάλ υςτ υς. Tα πρ ν�μια αυτά δ�θηκαν στ Clermont τ 1095, �ταν για πρώτη " ράκηρύ�θηκε η σταυρ " ρία για την απε-λευθέρωση των Aγίων T�πων.

Eνα �ρ�ν αργ�τερα, ι στρατιώτεςτ υ Xριστ ύ, με τ σημάδι τ υ σταυρ ύκεντημέν στ ν ώμ τ υς έ"θανανστις ακτές τ υ B σπ�ρ υ. Hσαν μικρ ίάνθρωπ ι τ υ λα ύ, αλλά και "ε υδάρ-

�ες άρ� ντες, μερικ ί απ� τ υς π ί- υς, κατά τις δυτικές συνθήκες, ήτανκαι επίσκ π ι. Oι Bυ�αντιν ί γρήγ ρααντιλή"θηκαν �τι εί�αν να κάν υν μεστρατ� μειωμένης πειθαρ�ίας π υ δενδίστα�ε να λεηλατήσει τα �ριστιανικάεδά"η. Πι π λύ �μως ακ�μη απ ρ ύ-σαν για τ πώς επίσκ π ι μπ ρ ύσαννα " ρ ύν παν πλία και να π λεμ ύν,αγν ώντας πρ ς στιγμήν την αγάπηπ υ εί�ε κηρύ�ει Xριστ�ς.

Oι σταυρ "�ρ ι ήταν �έν ι για τ Bυ�άντι . Aπ� την αρ�ή "άνηκαν ε-�θρικ ί, α" ύ μερικ ί απ’ αυτ ύς, π.�. ι N ρμανδ ί, πρ σπαθ ύσαν, ήδη γύ-ρω στ 1100, να �ρησιμ π ιήσ υν τηνσταυρ " ρία σε �άρ ς των Bυ�αντι-νών. T�τε η αυτ κρατ ρία ήταν ακ�μηισ�υρή και απέκρ υσε τις "ιλ δ �ίεςτ υς. Aν ιγε �μως απ� τ�τε δρ�μ ςγια την άλωση της Kωνσταντιν ύπ -λης απ� την 4η Σταυρ " ρία τ 1204.

Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: T� α�ιέρωμααυτ� απ�τελεί πρ�ταση τ�υ ερευνητικ�ύπρ�γράμματ�ς «Bυ�άντι� και Δύση», π�υδιε"άγεται υπ� τη διεύθυνση τ�υ Nίκ�υM�σ��νά στ� Iνστιτ�ύτ� Bυ�αντινώνEρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ς Eρευνών.Oι συγγρα�είς των άρθρων τ�υ α�ιερώμα-τ�ς είναι ιστ�ρικ�ί και εργά��νται στα ε-ρευνητικά πρ�γράμματα τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ.

Iππτης σε ν�ρμανδικ ανάγλυ�� τ�υ 12�υ αι. σε κι�νκραν�, στ�ν καθεδρι-κ να τ�υ M�νρεάλε της Σικελίας. H ν�ρμανδική εισ��λή τ�υ Γυϊσκάρδ�υ τ�1081-1085 στ� Bυ$άντι� θεωρείται απ π�λλ�ύς ερευνητές ως πρ�ανάκρ�υ-σμα της επ��ής των σταυρ��ριών (�ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).

Kρυστάλλινη θήκηTίμι�υ 'ύλ�υ τηςσταυρ��ρικής ε-π��ής στ�λισμένημε εικ�νίδια αγίωνκαι π�λύτιμ�υς λί-θ�υς. Θεωρείται -τι ήταν τ�π�θετη-μένη στην κ�ρυ�ήσταυρ��ρικ�ύλά�αρ�υ. Oι Σταυ-ρ��ρίες �εκίνη-σαν με την ιερή ε-πιθυμία να απε-λευθερώσ�υν τ�υςAγί�υς Tπ�υς α-π την κυριαρ�ίατων μ�υσ�υλμά-νων. (Πατριαρ�ικM�υσεί� Iερ�σ�-λύμων, �ωτ. «Iε-ρ�υσαλήμ», Aλέ-�ανδρ�ς Kαριτ�-γλ�υ, εκδ.«MIΛHTOΣ»).

H ιδέα της Σταυρ� �ρίαςΔιαμ�ρ�ώθηκε ως απ�τέλεσμα των θρησκευτικών και π�λιτικών ε�ελί�εων στη Δύση

T�υ Πάρι Γ�υναρίδη

ΣE αντίθεση με τη υ�αντινή εκ-κλησία, π�υ αρνήθηκε να δώσει ά-�εση στ�υς μα�ητές τ�υ Nικη��-ρ�υ Φωκά π�υ έπεσαν στ�ν π�λε-μ� κατά των Aρά ων, η δυτική εκ-κλησία τέθηκε επικε�αλής μιας α-π� τις μεγαλύτερες π�λεμικές επι-�ειρήσεις της ευρωπαϊκής ιστ�-ρίας, τις σταυρ��ρίες. Πράγματι,τ� καν�νικ� δίκαι� π�υ διέπει καιτις δύ� εκκλησίες απαγ�ρευσε τ�-σ� στ�υς ιερείς �σ� και στ�υςπρ�σκυνητές να �έρ�υν �πλα. ΣτηΔύση, η απαγ�ρευση της συμμετ�-�ής της εκκλησίας και των μελώντης στ�ν π�λεμ� ήταν περισσ�τε-ρ� ή λιγ�τερ� ισ�υρή, ανάλ�γα μετην ιστ�ρική συγκυρία. H θεωρίατ�υ δίκαι�υ π�λέμ�υ, π�υ ανήκεστ�ν Aυγ�υστίν�, αντιμετώπι�ετ�ν π�λεμ� ως �ργαν� άμυνας καιτρ�π� τιμωρίας των παρά �ύσηπρά%εων. H θεωρία αυτή στάθηκεη θε�λ�γική θεμελίωση τ�υ μεσαι-ωνικ�ύ ιερ�ύ π�λέμ�υ. Mετά τ� έ-τ�ς 1000, στη Δύση, η θρησκευτι-κ�τητα γίνεται πι� έντ�νη και η ι-δέα των σταυρ��ριών είναι απ�-τέλεσμα ε%ελί%εων, τ�σ� στη δυτι-κή εκκλησία �σ� και στη �ε�υδαρ-�ική κ�ινωνία.

Θεωρίατης διπλής ε��υσίας

T� θρησκευτικ� αίσθημα κυριαρ-�εί και δίνει στη δυτική εκκλησίαδυνάμεις, υλικές και ηθικές, για ναεπι ληθεί στην κ�ινωνία. Tην επ�-�ή αυτή (1040–1075) υπάρ�ει μιαευρεία κίνηση για την αναμ�ρ�ω-ση τ�υ παπικ�ύ θεσμ�ύ, π�υ συν�-δεύεται με την ανάπτυ%η της ιδέαςτης πρωτ�καθεδρίας τ�υ Πέτρ�υ(Primatus Petri), π�υ έ�ει ως στ��να ε%ασ�αλίσει την ανε%αρτησίακαι την κυριαρ�ία της εκκλησίας.Aς σημειωθεί �τι τ�τε επέρ�εταικαι τ� σ�ίσμα ανάμεσα στη δυτικήεκκλησία και τη υ�αντινή (1054).O πάπας Γρηγ�ρι�ς Z΄ (1073–1085),π�υ είναι απ� τ�υς πρωταγωνιστέςτης αναμ�ρ�ωσης, επι άλλει τημ�ναρ�ική αντίληψη της ε%�υσίας.

O Γρηγ�ρι�ς αναπτύσσει τη θεω-ρία �τι � πάπας είναι ��ρέας δι-πλής ε%�υσίας, π�λιτικής και θρη-σκευτικής. Eίναι �αρακτηριστικ��τι η θεωρία της διπλής ε%�υσίαςτ�υ πάπα ενσωματώνεται σε απά-ντηση κριτικής π�υ γίνεται γιατ�υς �πλισμέν�υς κληρικ�ύς. OΓρηγ�ρι�ς δέ�εται �τι �ι ιερείςδεν πρέπει να �έρ�υν �πλα, �μωςμπ�ρ�ύν να τα παρα�ωρ�ύν σε άλ-λ�υς για την υπεράσπισή τ�υς.Eτσι, � πάπας δύναται να αναθέτειτην π�λιτική ε%�υσία σε �π�ι�νδή-π�τε και να �ητά τη �ήθειά τ�υ. Hπ�λιτική ε%�υσία ανατίθεται απ�τ�ν πάπα στ�υς αυτ�κράτ�ρες, ασιλείς κ.λπ. Eτσι, � πάπας δύνα-

ται να καθαιρέσει ��ι μ�ν�ν τα μέ-λη της εκκλησιαστικής ιεραρ�ίαςαλλά και τ�υς π�λιτικά κρατ�ύ-ντες, των �π�ίων η ε%�υσία πρ�έρ-�εται απ� την εκκλησία. H εκκλη-σία εμ�ανί�εται ως � ρυθμιστήςτης κ�ινωνίας σε �λα τα επίπεδα.

Aνακω�ή τ�υ Θε�ύ

H �ε�υδαρ�ική δυτική κ�ινωνία ρισκ�ταν σε συνε�ή π�λεμ�. Oι

μεγάλ�ι �ε�υδάρ�ες συγκέντρω-ναν γύρω τ�υς π�λυάριθμ�υς π�-λεμιστές και ρίσκ�νταν σε διαμά-�η μετα%ύ τ�υς, ενώ η ληστεία ή-ταν ενδημικ� �αιν�μεν�. O κλή-ρ�ς, τ� 1040, κηρύττει την ειρήνητ�υ Θε�ύ (pax Dei), δηλαδή τηνπρ�στασία τ�υ κλήρ�υ, των γυναι-κών και των παιδιών απ� τις π�λε-μικές επι�ειρήσεις, και την ανακω-�ή τ�υ Θε�ύ (treuga Dei), δηλαδήτην απαγ�ρευση τ�υ �ε�υδαρ�ι-

κ�ύ π�λέμ�υ στ� εσωτερικ� της�ριστιανικής κ�ινωνίας, για τ� με-γαλύτερ� μέρ�ς τ�υ �ρ�ν�υ.

Oι απαγ�ρεύσεις αυτές γίν�νταιένα ηθικ� καθήκ�ν στ�υς αντιπά-λ�υς άρ��ντες. O πάπας Oυρ α-ν�ς B΄, τ� 1095, επεκτείνει την α-νακω�ή τ�υ Θε�ύ σε �λη τη δυτι-κή �ριστιαν�σύνη. Aυτ� δημι�υρ-γεί ένα τεράστι� διαθέσιμ� αν-θρώπιν� δυναμικ�. E%άλλ�υ, η ιπ-π�τική ιδε�λ�γία, π�υ αναπτύ�θη-κε την ίδια περί�δ�, θέτει ως στ�-��, μετα%ύ άλλων, την πρ�στασίατης �ριστιανικής πίστης, �π�υ αυ-τή κινδυνεύει.

Στρατιώτεςτ�υ Xριστ�ύ

Στ� ιδε�λ�γικ� επίπεδ�, για τηδιαμ�ρ�ωση της ιδέας της σταυ-ρ��ρίας ανάμεσα στ�υς πιστ�ύς,μεγάλη ήταν η επίδραση της πα-λαιάς διαθήκης. H ασιλεία τ�υΘε�ύ ταυτί�εται με την επικράτη-ση τ�υ �ριστιανισμ�ύ και η π�ρείαπρ�ς τη γη της επαγγελίας, μετ�υς π�λέμ�υς π�υ συνεπάγεται,γίνεται στ� �ν�μα τ�υ Θε�ύ.

Oι �ρ�ι στρατιώτης τ�υ Xριστ�ύ(miles Christi) ή στρατ�ς τ�υ Θε�ύ(militia Dei), επί πάπα Γρηγ�ρί�υ Z΄,αρ�ί��υν να ε�αρμ��νται και σεπ�λεμιστές π�υ υπερασπί��υν τηνεκκλησία, τη �ριστιαν�σύνη, απ� αρ αρικές επιδρ�μές ή και πρ�-σ�έρ�υν μέρ�ς των λα�ύρων τ�υςστην εκκλησία. O ιερ�ς π�λεμ�ςγίνεται καθήκ�ν των �ριστιανώνκαι στρέ�εται εναντί�ν �σων απει-λ�ύν τη �ριστιαν�σύνη. Σαρακη-ν�ί, N�ρμανδ�ί, Oύγγρ�ι, Σλά �ι,αργ�τερα M�γγ�λ�ι και T�ύρκ�ιθεωρ�ύνται ως ε�θρ�ί. Mε τ� λε%ι-λ�γι� της επ��ής �ν�μά��νται γε-νικώς άπιστ�ι (paganus).

Πρ�σκύνημακαθαρμ�ύ

T� πρ�σκύνημα στ�υς Aγί�υςT�π�υς εί�ε μακραίωνη παράδ�σηστη Δύση και μετά τ�ν 7� αι. γίνε-ται μια τελετή ε%ιλέωσης και κα-θαρμ�ύ. T� καν�νικ� δίκαι� θεω-ρεί τ� τα%ίδι ως μια π�ινή π�υ επι- άλλεται στ�υς αμαρτωλ�ύς.

Eίναι �αρακτηριστικ� �τι στηΔύση πλάθ�νται μύθ�ι γύρω απ�αυτ� τ� τα%ίδι. T� πρ�τυπ� τ�υθρύλ�υ είναι � αυτ�κράτ�ραςKαρλ�μάγν�ς, � κατ’ ε%��ήν δυτι-κ�ς �ριστιαν�ς αυτ�κράτ�ρας,π�υ υπ�τίθεται �τι έκανε τ� τα%ί-δι, ενώ � μύθ�ς θέλει τ�ν τελευ-ταί� αυτ�κράτ�ρα, πριν απ� τ� τέ-λ�ς τ�υ κ�σμ�υ, να κάνει σταυρ�-��ρία στην Iερ�υσαλήμ και να ά-�ει στα �έρια τ�υ Θε�ύ τ� στέμματης �ικ�υμένης. T�ν 11� αι., με τ�κήρυγμα αλλά και με την υπ�στή-ρι%η των Kιστερσιανών μ�να�ών,

Συμ��λική παράσταση της Iερ�υσαλήμ. Δέ�εται μ�υσ�υλμανική επίθεση,�ριστιαν�ί Σταυρ��ρ�ι την υπερασπί��νται, ενώ � Xριστ�ς δεσπ��ει πάνωαπ� την κεντρική πύλη. T� πρ�σκύνημα των �ριστιανών στ�υς Aγι�υς T�π�υςκαι ιδίως στα Iερ�σ�λυμα εί�ε μακραίωνη παράδ�ση. Mετά τ�ν 7� αι. ήταν έ-να τα$ίδι επι�ε�λημέν� στ�υς αμαρτωλ�ύς για καθαρμ�. Mια απ� τις α��ρ-μές π�υ καλλιέργησε την ιδέα της Πρώτης Σταυρ��ρίας και την τ�ση αιμα-τ��υσία, στάθηκε η απελευθέρωση και στη συνέ�εια η υπεράσπιση της AγίαςΠ�λης απ� τ�υς μ�υσ�υλμάν�υς. Oμως, απ� τ�υς �ριστιανικ�ύς πληθυσμ�ύςτης Παλαιστίνης π�τέ δεν εκ�ράστηκε επιθυμία ή πρ�σκληση για ��ήθεια. Oιπρώτ�ι σταυρ��ρ�ι αντίκρισαν την Iερά Π�λη στις 6 I�υνί�υ 1099. Tην κα-τέλα�αν στις 15 I�υλί�υ τ�υ ίδι�υ έτ�υς και κατέσ�α$αν μ�υσ�υλμάν�υς καιI�υδαί�υς. Aγν�ησαν την ύπαρ$η τ�υ Πατριάρ�η και εγκατέστησαν Λατίν�.Tα μ�να ιερά πρ�σκυνήματα π�υ ά�ησαν στ�υς �ρθ�δ�$�υς ήταν � να�ς τηςεύρεσης τ�υ Tίμι�υ Σταυρ�ύ μέσα στ� να� της Aναστάσεως, η M�νή της Mε-γάλης Παναγίας και τα μεγάλα μ�ναστήρια εκτ�ς της Iερ�υσαλήμ. H περί�-δ�ς της λατιν�κρατίας κράτησε 88 �ρ�νια. Στις 2 Oκτω�ρί�υ 1187 η π�λη πα-ραδ�θηκε στ� σ�υλτάν� της Aιγύπτ�υ Σαλα�εδδίν, γνωστ� ως Σαλαδίν�, � �-π�ί�ς έδει$ε αν��ή στ�υς �ριστιανικ�ύς πληθυσμ�ύς. Aργ�τερα, παρα�ωρή-θηκε για δέκα περίπ�υ έτη (1229-1239) στ�ν Γερμαν� αυτ�κράτ�ρα Φρειδε-ρίκ� B’ και τ� 1291 �ι Λατίν�ι Σταυρ��ρ�ι εκδιώ�θηκαν �ριστικά απ� τηνAγία Π�λη (�ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).

O ιδρυτήςτ�υ τάγμα-τ�ς των Iω-αννιτών σταIερ�σ�λυμαGerard (έρ-γ� Iταλ�ύ� ω γ ρ ά � � υστ� Mεσ�π�-λεμ�. Φωτ.:«Oι ιππ�τεςτης P�δ�υ»,Hλίας K�-λιας, «Eκδ�-τική Aθη-νών», 1994).O Gerard, αι-ν ι γ μ α τ ι κ ήμ�ρ�ή, εμ-� α ν ί � ε τ α ιστα Iερ�σ�-λυμα αρ�έςτ�υ 12�υ αι.και θεωρεί-ται ιδρυτήςτ�υ τάγμα-τ�ς των Iω-α ν ν ι τ ώ νIππ�τών. OιI ω α ν ν ί τ ε ς$ ε κ ί ν η σ α νστα μέσατ�υ 11�υ αι.ως �ιλαν-θρωπικ� ί-δρυμα κτί��-ντας κ�ντάστ� να� τηςAναστάσεως$ενώνα–ν�σ�κ�μεί� για τ�υς �ριστιαν�ύς πρ�σκυνητές στ�υς Aγι�υς T�-π�υς. Mετά τ� 1120, δηλαδή μετα$ύ της Πρώτης και της Δεύτερης Σταυ-ρ��ρίας, τ� τάγμα �ργανώνεται και στρατιωτικά. Oι Iωαννίτες μα�ί μετ�υς Nαΐτες γίν�νται, απ� τις αρ�ές τ�υ 12�υ αι., �ι σπ�υδαι�τερ�ι εκπρ�-σωπ�ι της σταυρ��ρικής ιδε�λ�γίας και μά��νται με τ� $ί��ς την αντίπα-λη μ�υσ�υλμανική στις περι��ές της Eγγύς Aνατ�λής. Aγωνί��νται για τηνεδραίωση των σταυρ��ρικών κτήσεων και απ�κτ�ύν στρατιωτικά ερεί-σματα στη Συρία και την Παλαιστίνη.

O Aλέ$ι�ς A΄K�μνην�ς σε� υ � α ν τ ι ν ήτ�ι��γρα�ία.Πρ�ς τ� τέ-λ�ς τ�υ 11�υαι. τ� Bυ�ά-ντι� αντιμε-τώπι�ε τ�νκίνδυν� τηςτ�υρκικής ε-πέκτασης καιανα�ητώνταςσυμμά��υς, �Aλέ$ι�ς A΄ έ-στειλε (Mάρ-τι� τ�υ 1095)� υ � α ν τ ι ν ήπρεσ�εία στησύν�δ� τηςΠατιένσας μεε π ι σ τ � λ ήπρ�ς τ�ν Πά-πα Oυρ�αν�B΄. Tην αδυ-ναμία αυτήεκμεταλλεύ-θηκαν �ι Δυ-τικ�ί και �ρ-γάνωσαν τηνΠρώτη Σταυ-ρ��ρία μεστ�� μωςτην απελευ-θέρωση τωνAγίων T�πωνκαι ��ι τη��ήθεια τ�υςBυ�αντιν�ύς.Στη �ωτ�γρα�ία � Aλέ$ι�ς A΄ K�μνην�ς, με �ασιλικ� στέμμα και π�λυτελή αυ-τ�κρατ�ρική ενδυμασία σε τ�ι��γρα�ία της Παναγίας K�σμ�σώτειρας στιςΦερές E�ρ�υ. Oι τ�ι��γρα�ίες π�υ κ�σμ�ύν τ� καθ�λικ� της M�νής έ��υνταυτισθεί απ� τ�ν αρ�αι�λ�γ� X. Mπακιρτ�ή. O αγι�γρά��ς, δίν�ντας �ψηστρατιωτικ�ύ αγί�υ στ�ν αυτ�κράτ�ρα, μας δίνει ταυτ��ρ�να και μια εικ�νατ�υ �πλισμ�ύ των Bυ�αντινών στα μέσα τ�υ 12�υ αι., επ��ή π�υ �ικ�δ�μήθη-κε η M�νή (�ωτ.: «Kάστρα Mακεδ�νίας και Θράκης», Δέσπ�ινα Eυγενίδ�υ,εκδ. «AΔAM», 1997).

Nαΐτες Iππ�τες σε τ�ι��γρα�ία π�υ �ωγρα�ίστηκε λίγ� μετά τη μά�η τηςMπ�υκάια τ� 1163, μετα$ύ B΄ και Γ΄ Σταυρ��ρίας (πρώην Eκκλησία των Nαϊ-τών, Kρεσάκ, Γαλλία). Eκκλησιαστικ� ιππ�τικ� τάγμα �ι Nαΐτες, μεταγενέστε-ρ� των Iωαννιτών, ιδρύθηκε απ� Φράγκ�υς Σταυρ��ρ�υς τ� 1118 για τηνπρ�στασία των πρ�σκυνητών στην Παλαιστίνη. T� 1128 � �ασιλιάς της Iερ�υ-σαλήμ Bαλδ�υΐν�ς B΄ τ�υς �ρισε καταστατικά καθήκ�ντα και εκτ�ς τ�υ μ�να-�ικ�ύ �ί�υ, ανέλα�αν επίσημα την πρ�στασία τ�υ Πανάγι�υ Tά��υ με �πλα.Oι Nαΐτες, ανε$άρτητ�ι, με μ�νη αρ�ή τ�ν Πάπα, έ�τασαν γρήγ�ρα σε ακμήκαι αριθμ�ύσαν γύρω στ�υς 20.000 ιππ�τες. Στη διάρκεια των Σταυρ��ριών,έντ�νη η δράση τ�υς, ήταν τ� πι� �ργανωμέν� και μά�ιμ� σώμα. T� 1312 κα-ταργήθηκαν απ� τ�ν ίδι� τ�ν Πάπα, α��ύ κατηγ�ρήθηκαν ως αιρετικ�ί. O ε-πίλ�γ�ς τ�υ δια��ητ�υ αυτ�ύ ιππ�τικ�ύ τάγματ�ς γρά�ηκε στις 11 Mαρτί�υ1313: � τελευταί�ς ηγέτης τ�υς, � M�λέ, θανατώθηκε διά της πυράς στ� Πα-ρίσι (�ωτ.: «Oι Σταυρ��ρίες», εκδ. «Aψίδα», 1996).

τ� πρ�σκύνημα στ�υς Aγί�υς T�-π�υς γίνεται πι� συ�ν�. T�1064–65, Γερμαν�ί επίσκ�π�ι �δη-γ�ύν πλήθ�ς πιστών, �ι πηγές α-να�έρ�υν 10.000 άνδρες, γυναί-κες και παιδιά, στην Iερ�υσαλήμ.Mια απ� τις α��ρμές για την πρώ-τη σταυρ��ρία ήταν η κατάληψητων Aγίων T�πων απ� τ�υς Σελ-τ��ύκ�υς, π�υ τ�υς απέσπασαν α-π� τ�υς Φατιμίδες (1071). H αλλα-γή αυτή πρ�κάλεσε δυσκ�λίεςστ�υς �ριστιαν�ύς τα%ιδιώτες· �ινέ�ι κυρίαρ��ι της περι��ής δενέ λεπαν με καλ� μάτι την παρ�υ-σία των π�λυαρίθμων πρ�σκυνη-τών. E%άλλ�υ, η κατάλυση της ε-%�υσίας των Φατιμίδων στην Πα-λαιστίνη δημι�ύργησε αναρίθμητ�πλήθ�ς αρα ικών τ�πικών επικρα-τειών. Kάθε ένας τ�πικ�ς άρ��-ντας έθετε εμπ�δια στην πρ�σπέ-λαση των πρ�σκυνητών, πρ�κει-μέν�υ να αυ%ήσει τα έσ�δά τ�υ.

H άλλη α��ρμή ήταν η δύσκ�ληθέση στην �π�ία ρισκ�ταν η υ-�αντινή αυτ�κρατ�ρία απ� την ε-πέκταση των Σελτ��ύκων. O πά-πας Γρηγ�ρι�ς τ� 1074 ήθελε να �ηθήσει τ�υς Bυ�αντιν�ύς, π�υμετά την καταστρ��ή τ�υ Mαντ�ι-κέρτ (1071) ρίσκ�νταν σε δυσ�ε-ρή θέση. O ίδι�ς ήθελε να τεθεί ε-πικε�αλής μιας στρατιάς ιππ�τών,ως dux και pontifex, δηλαδή ωςπ�λιτικ�ς και θρησκευτικ�ς ηγε-μών, για να ελευθερώσει τ�ν Πα-νάγι� Tά�� και τις περι��ές π�υ

εί�αν καταλά ει �ι Σελτ��υκίδεςκαι για να ενώσει τη δυτική με τη υ�αντινή εκκλησία.

Mια επιστ�λή

T�ν Mάρτι� τ�υ 1095, στη σύν�-δ� της Πατιένσας έ�θασε μια υ-�αντινή πρεσ εία. H πρεσ εία αυ-τή μετέ�ερε επιστ�λή τ�υ αυτ�-κράτ�ρα Aλε%ί�υ A΄ K�μνην�ύπρ�ς τ�ν πάπα Oυρ αν� B΄. O υ-�αντιν�ς αυτ�κράτ�ρας �ητ�ύσεαπ� τ�ν πάπα να πρ�τρέψει τ�υςδυτικ�ύς να πάνε ως μισθ��ρ�ιστην Aνατ�λή, πρ�κειμέν�υ να α-ντιμετωπιστεί � κίνδυν�ς τηςτ�υρκικής επέκτασης. O πάπας �ή-τησε απ� τ�υς π�λυάριθμ�υς ιπ-π�τες π�υ ήταν παρ�ντες να �η-θήσ�υν τ�υς �ριστιαν�ύς π�υ κιν-δύνευαν. Tην πρώτη σταυρ��ρία� πάπας θα την κηρύ%ει τ�ν N�έμ- ρι� τ�υ ίδι�υ �ρ�ν�υ σε μια άλλησύν�δ�, στ� Kλερμ�ν. H σταυρ�-��ρία εί�ε ως στ�� την απελευ-θέρωση των Aγίων T�πων και ��ιτη �ήθεια στ�υς υ�αντιν�ύς.Πρέπει να τ�νίσ�υμε δύ� πράγμα-τα σ�ετικά με την επι�είρηση αυτή:α) Oι �ριστιαν�ί π�υ ��ύσαν στ�υςAγί�υς T�π�υς δεν �ήτησαν π�τέτη �ήθεια των �ριστιανών π�υ��ύσαν στη Δύση. ) Oύτε και �ιBυ�αντιν�ί πρ�κάλεσαν την π�λε-μική αυτή επι�είρηση. H σταυρ�-��ρία ήταν μια ιδέα π�υ εκκ�λά-�θηκε στη Δύση.

«O Θε�ς τ� θέλει»Aρ�ή, ε�έλι�η και έκ αση της Πρώτης (1096–99) και της Δεύτερης (1147–48) Σταυρ��ρίας

O Πάπας Oυραν�ς B΄ έκλεισε τις εργασίες της Συν�δ�υ τ�υ Kλερμ�ν της Γαλλίας με τ� σύνθημα: «O Θε�ς τ� θέλει».Kήρυττε έτσι τ�ν π�λεμ� κατά των απίστων π�υ κρατ�ύσαν τα Iερ�σ�λυμα και ταυτ�!ρ�να την αρ!ή των Σταυρ�"�-ριών. O Oυραν�ς B΄ παρέμεινε � πνευματικ�ς ηγέτης της �λης στρατιωτικής επι!είρησης. Mάλιστα, στην επι!είρηση�ρισε επίσκ�π� ως εκπρ�σωπ� τ�υ. Στη "ωτ�γρα"ία, σκηνές απ� την επίσκεψη τ�υ Oυραν�ύ στη Γαλλία σε μικρ�-γρα"ία γαλλικ�ύ !ειρ�γρά"�υ τ�υ 12�υ αι. (Παρίσι, Eθνική Bιλι�θήκη, "ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�-τική Aθηνών).

O Πέτρ�ς � Eρημίτης κηρύττει την A΄Σταυρ�"�ρία. Παράσταση σε σύγ-!ρ�ν� ιτρ� στην εκκλησία τ�υ ΣενNτενί στ� Παρίσι. Στην A΄ Σταυρ�"�-ρία, πριν απ� τις �ργανωμένες σταυ-ρ�"�ρικές στρατιές, ένα μεγάλ�πλήθ�ς %εκίνησε πρώτ�. T� απ�τε-λ�ύσαν μικρ�ί "ε�υδάρ!ες, στρα-τιώτες και κυρίως !ωρικ�ί με τις �ι-κ�γένειές τ�υς. Aνα!ώρησαν %εση-κωμέν�ι απ� τ� σύνθημα τ�υ ΠάπαOυραν�ύ B΄, «O Θε�ς τ� θέλει» καιυπ� την ηγεσία τ�υ Γ�υαλτέρ�υ τ�υAκτήμ�να και τ�υ "λ�γερ�ύ ιερ�κή-ρυκα Πέτρ�υ τ�υ Eρημίτη. Aυτές �ιασύντακτες �μάδες, πρ�δρ�μ�ι τωνμεγάλων ιππ�τών, άρ!ισαν να δια-σ!ί&�υν την Eυρώπη με κατεύθυνσητην Aνατ�λή. Πρ�κάλεσαν σημαντι-κές ταρα!ές και λεηλασίες �π�υπερν�ύσαν και "τάν�ντας στην Kων-σταντιν�ύπ�λη � Aλέ%ι�ς συμ�ύλε-ψε τ�ν Πέτρ� να περιμέν�υν την κύ-ρια δύναμη των Σταυρ�"�ρων. Δια-περαιώθηκαν απ� τ�ν υ&αντιν�στ�λ� στις ακτές της M. Aσίας και ε-κεί, άπειρ�ι και αν�ργάνωτ�ι, απ�δε-κατίστηκαν απ� τ�υς T�ύρκ�υς. Σώ-θηκαν ελά!ιστ�ι μετα%ύ των �π�ίωνκαι � Πέτρ�ς � Eρημίτης. T� σταυρ�-"�ρικ� αυτ� τμήμα π�υ πρ�ηγήθηκετων �ργανωμένων !αρακτηρίσθηκε«λαϊκ�» ("ωτ.: Antony Bridge «TheCrusades»).

T�υ Xαράλαμπ�υ Γάσπαρη

O ΠAΠAΣ της απστλικής έδραςOυρ�αν�ς Δεύτερς πέρασε �-σ γρηγρ�τερα γιν�ταν στη �ώ-ρα την πέρα απ� τα �υνά (Γαλ-λία) με τυς αρ�ιεπισκ�πυς, επι-σκ�πυς, ηγυμένυς και πρε-σ�υτέρυς τυ και άρ�ισε να αγ-ρεύει και να κηρύττει με έναν ε-�αίσι τρ�π, λέγντας �τι αν κά-πις θέλει να σώσει την ψυ�ήτυ, να μην διστάσει να πάρει τα-πεινά τ δρ�μ τυ Kυρίυ, και αντυ λείπυν τα �ρήματα, η θείαευσπλα�νία τύ είναι αρκετή. Eί-πε λιπ�ν απστλικ�ς άρ�-ντας: «Aδελ"ί, πρέπει πλλά ναυπ"έρετε στ �νμα τυ Xρι-στύ, ε�αθλιώσεις, "τώ�ειες, γύ-μνιες, καταδιώ�εις, ασθένειες,πείνες, δίψες και, �πως είπε Kύ-ρις στυς μαθητές τυ, “πρέπειπλλά να υπ"έρετε στ �νμάμυ” και “μην ντρέπεστε να μιλή-σετε μπρστά στυς ανθρώπυς,θα σας δώσω "ωνή και ευγλωτία”και ακ�μη “θα λά�ετε μεγάλη α-νταμι�ή”.

Oταν πια άρ�ισε λ�γς αυτ�ςνα διαδίδεται σ’ �λες τις περι�έςκαι επαρ�ίες των Γαλατών, ακύ-γντας ι Φράγκι τ�σα πράγματα,άρ�ισαν να ρά�υν σταυρύς στδε�ι� τυς ώμ, λέγντας �τι θα α-κλυθύσαν με μια ψυ�ή τα ί�νητυ Xριστύ, τ �έρι τυ πίυτυς λύτρωσε απ� τα Tάρταρα1.

O Θε�ς τ� θέλει

Mε τα λγια αυτά περιγρά�ει � α-νώνυμ�ς �ρ�ν�γρά��ς στην αρ�ήτ�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ την κήρυ�η τηςσταυρ��ρίας. O πάπας Oυρ�ανςB΄, π�υ εί�ε πάει στη Γαλλία για τηΣύν�δ� τ�υ Kλερμν – Φεράν, έ-κλεισε στις 17 N�εμ�ρί�υ τ�υ 1095τις εργασίες της Συνδ�υ, κηρύσ-σ�ντας με τ� σύνθημα «O Θες τ�θέλει» (Deus le volt) τ�ν πλεμ�κατά των απίστων, π�υ εί�αν τ�λ-μήσει να α�αιρέσ�υν την αγία π-λη των Iερ�σ�λύμων απ τα �ρι-στιανικά �έρια (1077).

Eκείνη τη στιγμή κανένας δενγνώρι%ε, �ύτε � ίδι�ς � αρ�ηγςτης Pωμαϊκής Eκκλησίας, στ�ν �-π�ί� �ασι%ταν η πρωτ��υλία τιη σταυρ��ρία π�υ εί�ε κηρύ�ειθα ε�ελισσταν, κυρίως στ�υς αιώ-νες π�υ ακ�λ�ύθησαν, σε ιδέα, υπτη στέγη της �π�ίας θα έ�ρισκανκατα�ύγι� διά��ρα π�λεμικά σ�έ-δια της Δύσης στ� �ώρ� της ανατ�-λικής Mεσ�γεί�υ, πάντα με τ� πρ-σ�ημα τ�υ π�λέμ�υ κατά των απί-στων.

M�ν� πνευματικ�ςαρ�ηγ�ς

Oι πληρ��ρίες σ�ετικά με τηνκήρυ�η της σταυρ��ρίας είναιέμμεσες και δεν �εκαθαρί%�υνπ�λλά πράγματα, κυρίως σ�ν α-��ρά τ� %ήτημα της �ργάνωσης

της επι�είρησης. Πιθανν στηναρ�ή να υπήρ�ε απ�αση γιασυλλ�γική �ργάνωση, α��ύ η α-να�ώρηση λων των σταυρ��-ρων �ρίστηκε για τις 15 Aυγ�ύ-στ�υ τ�υ 1096, αλλά στη συνέ�ειαδεν �αίνεται να επήλθε συμ�ω-νία. Aπ�τέλεσμα ήταν να μην κα-θ�ριστεί επίσης ένας αρ�ηγςπ�υ θα εί�ε τ� γενικ στρατιωτι-κ πρσταγμα.

O πάπας, ωστσ�, παρέμεινε �πνευματικς αρ�ηγς της λης ε-πι�είρησης και εκπρσωπς τ�υστην εκστρατεία �ρίστηκε � επί-σκ�π�ς τ�υ Puy, Adhémar deMonteil. Eτσι �ι κατά τπ�υς αρ-�ηγ�ί των σταυρ��ρικών �μά-δων ενήργησαν ανε�άρτητα και α-να�ώρησαν τελικά πριν απ τηνπρ�καθ�ρισμένη ημερ�μηνία, α-��ύ στις αρ�ές περίπ�υ τ�υ Aυ-γ�ύστ�υ τ�υ 1096 �ι πρώτ�ι σταυ-ρ��ρ�ι πλησία%αν τα σύν�ρα της�υ%αντινής αυτ�κρατ�ρίας.

Στη Δύση την επ��ή εκείνη η�ασιλική ε��υσία, αν και εί�ε αρ�ί-σει να ενισ�ύεται, ήταν ακμη α-δύναμη. Xωρίς ισ�υρά κεντρικάκράτη, τ� �ε�υδαρ�ικ σύστημα�ρισκταν ακμη σε πλήρη ακμή.Tην επι�είρηση λ�ιπν ανέλα�ανισ�υρ�ί �ε�υδάρ�ες, Γάλλ�ι,N�ρμανδ�ί και Φλαμανδ�ί, στηρι-%μεν�ι στη συμμετ��ή μικρ�με-σαίων �ε�υδαρ�ών και στρατιω-τών. H απ��ή Γερμανών �ε�υδαρ-�ών ��είλεται στην έριδα τ�υ

Γερμαν�ύ αυτ�κράτ�ρα με τ�νπάπα, π�υ την επ��ή αυτή ήταν α-κμη αν�ικτή.

Oι σταυρ��ρικέςστρατιές

Oργανώθηκαν συν�λικά πέντεδια��ρετικές σταυρ��ρικέςστρατιές. H πρώτη και μικρτερη�ργανώθηκε απ τ�ν Oύγ� τ�υVermandois, αδελ� τ�υ �ασιλιάτης Γαλλίας Φιλίππ�υ B΄, η δεύτε-ρη απ τ� δ�ύκα της Λ�ρένης Γ�-δε�ρίδ� ντε Mπ�υγιν και τ�ν α-δελ� τ�υ Bαλδ�υίν� της Φλάν-δρας, η τρίτη απ τ� N�ρμανδB�ημ�ύνδ� και τ�ν ανιψι τ�υ Tα-γκρέδ�, η τέταρτη απ τ�ν Pαϊμν-δ�, κμη της T�υλ�ύ%ης, και η πέ-μπτη απ τ� δ�ύκα της N�ρμαν-δίας P��έρτ� μα%ί με τ�υς κμη-τες Στέ�αν� de Blois και P��έρτ�B΄ της Φλάνδρας.

Mεγάλ� πλήθ�ς μως, π�υ τ� α-π�τελ�ύσαν μικρ�ί �ε�υδάρ�ες,στρατιώτες, αλλά κυρίως �ωρικ�ίμε τις �ικ�γένειές τ�υς, �εσηκω-μέν� απ τα θερμά λγια τ�υ πάπασυσπειρώθηκε υπ την αρ�ηγίατ�υ Γ�υαλτέρι�υ τ�υ Aκτήμ�νακαι τ�υ Πέτρ�υ τ�υ Eρημίτη ή K�υ-κ�ύπετρ�υ και �εκίνησε πρώτ�.Oλ�ι αυτ�ί, σπρωγμέν�ι απ τη�τώ�ια και την α�ε�αιτητα, ενα-πθεσαν τις ελπίδες τ�υς για ένακαλύτερ� μέλλ�ν στ�υς νέ�υς τ-π�υς. Π�λύ εύστ��α λ�ιπν τ�κ�μμάτι αυτ της σταυρ��ρίας�αρακτηρίστηκε ως «λαϊκ». Hτανη πρώτη και η τελευταία ��ρά π�υμια σταυρ��ρία περιελάμ�ανεκαι ένα τέτ�ι� κ�μμάτι. H �ργάνω-ση των σταυρ��ριών, π�υ ακ�-λ�ύθησαν την πρώτη, ήταν εντε-λώς δια��ρετική.

Yπ�ταγήστ�υς Bυ!αντιν�ύς

Aπ την άλλη πλευρά, η Bυ%αντι-νή Aυτ�κρατ�ρία, αν και σ��αράτραυματισμένη απ τις σελτ%�υκι-κές επιθέσεις, διατηρ�ύσε τη δύ-ναμη και την αίγλη της, εκεί δηλα-δή π�υ την εί�αν �δηγήσει �ι Mα-κεδνες αυτ�κράτ�ρες. H �υ%αντι-νή υπερ��ή ήταν αδιαμ�ισ�ήτητηέναντι της Δύσης και αυτ τ� γνώ-ρι%αν καλά τσ� � αυτ�κράτ�ραςσ� και �ι αρ�ηγ�ί των σταυρ��-ρων. Eτσι, για τ�υς περισστερ�υςαπ τ�υς τελευταί�υς δεν �άνηκεπαράλ�γη η απαίτηση τ�υ �υ%αντι-ν�ύ αυτ�κράτ�ρα να δηλώσ�υν υ-π�τέλεια στ� πρσωπ τ�υ. Mε ε-�αίρεση τ�ν Pαϊμνδ� της T�υλ�ύ-%ης, �ι υπλ�ιπ�ι ανταπ�κρίθηκανστ� κάλεσμα. H «υπ�ταγή» στ�ναυτ�κράτ�ρα ω�έλησε τελικά καιτις δύ� πλευρές. Oι σταυρ��ρ�ιδέ�τηκαν απ τ�υς Bυ%αντιν�ύςσημαντική ��ήθεια για τη συνέ�ειατων επι�ειρήσεών τ�υς και � αυτ�-κράτ�ρας κατέ�ερε να επανακτή-σει σημαντικ μέρ�ς της M. Aσίαςπ�υ εί�ε κατακτηθεί απ τ�υς Σελ-τ%�ύκ�υς. Ωστσ�, �ι σ�έσεις με-τα�ύ των δύ� πλευρών δεν υπήρ-�αν ανέ�ελες �ύτε στην αρ�ή, κα-τά τη διάρκεια δηλαδή τ�υ περά-σματ�ς των σταυρ��ρων απ τα�υ%αντινά εδά�η, αλλά �ύτε και

στη συνέ�εια, στη διάρκεια τωνπ�λεμικών συγκρ�ύσεων με τ�υςαπίστ�υς και την ίδρυση των λατι-νικών κρατιδίων της Aνατ�λής.

Συνθήκες ιδι�μ�ρ�εςMε την πρώτη σταυρ��ρία ήλ-

θαν για πρώτη ��ρά σε άμεση επα-�ή η �ριστιανική Δύση με τη �ρι-στιανική Aνατ�λή, κάτω απ ιδι-μ�ρ�ες συνθήκες και μάλιστα με-ρικές δεκαετίες μετά τ� �ριστικσ�ίσμα των δύ� Eκκλησιών τ� 1054.Aν και υπήρ�ε συνείδηση της δ�γ-ματικής δια��ράς, ωστσ� η κ�ινή�ριστιανική πίστη παρέμενε –ακ-

μη τ�υλά�ιστ�ν– τ� υπ�αθρ� π�υσυνέδεε τ�υς δύ� κσμ�υς απένα-ντι στ�ν μ�υσ�υλμανικ κίνδυν�.Kαι ήταν ακρι�ώς αυτή η κ�ινή πί-στη π�υ απέτρεψε �ειρτερες συ-γκρ�ύσεις μετα�ύ σταυρ��ρωνκαι Bυ%αντινών, α��ύ �ι α��ρμέςδεν ήταν λίγες.

Oι σταυρ��ρ�ι διάλε�αν �ερ-σαί�υς δρμ�υς για την π�ρείατ�υς πρ�ς τα Iερ�σλυμα, πρ��ε-νώντας σ��αρές ανησυ�ίες στη�υ%αντινή αυτ�κρατ�ρία. Oι αρ�έςπρ�σπάθησαν να απ�τρέψ�υν κά-θε πιθαν κίνδυν� �ργανών�νταςμε π�λύ πρ�σ��ή �ρ�υρές και αγ�-ρές για την τρ��δ�σία των σταυ-

ρ��ρων. Oι πρώτ�, π�υ πέρασαντα σύν�ρα τ�ν Mάι� τ�υ 1096 ήτανεκείν�ι π�υ ακ�λ�υθ�ύσαν τ�νΓ�υαλτέρι� και τ�ν K�υκ�ύπετρ�,άτακτα στί�η π�υ στην πραγματι-κτητα δεν εί�αν την παραμικρή ι-δέα τ�υ τι επρκειτ� να αντιμετω-πίσ�υν. Aπ�τέλεσμα ήταν η ε��λ-θρευσή τ�υς απ τ�υς Σελτ%�ύ-κ�υς μλις πέρασαν στη M. Aσία(Oκτώ�ρι�ς 1096).

Π�ρείατων επι�ειρήσεων

Tη «λαϊκή» στρατιά ακ�λ�ύθησε� �ργανωμέν�ς στρατς των �ε�υ-δαρ�ών, π�υ σταδιακά έ�θασεστην Kωνσταντιν�ύπ�λη μέ�ρι τατέλη Aπριλί�υ τ�υ 1097. H σταυρ�-��ρία άρ�ι%ε στην �υσία απ τ� ση-μεί� αυτ, αλλά ταυτ�ρ�να και ταπρ��λήματα στις σ�έσεις Bυ%αντί-�υ και σταυρ��ρων. A��ύ �εκα-θαρίστηκαν �ι σ�έσεις τ�υ �υ%αντι-ν�ύ αυτ�κράτ�ρα με τ�υς αρ�η-γ�ύς των σταυρ��ρων, �ι �π�ί�ιέδωσαν ρκ� υπ�τέλειας, � στρα-τς πέρασε στη M. Aσία και άρ�ισαν�ι επι�ειρήσεις. H διμερής συμ�ω-νία περιελάμ�ανε την απδ�σηστην αυτ�κρατ�ρία των εδα�ώνπ�υ της ανήκαν και θα απελευθε-ρών�νταν απ τ�υς σταυρ��-ρ�υς. Eτσι πλάι στ�ν σταυρ��ρικστρατ πρ�στέθηκε και �υ%αντινστρατιωτικ σώμα. H πρώτη μεγάληεπιτυ�ία υπήρ�ε η απελευθέρωσητης Nίκαιας απ τ�υς Σελτ%�ύκ�υςκαι η απδ�σή της στ�υς Bυ%αντι-ν�ύς (I�ύνι�ς 1097). Στη συνέ�εια�ι σταυρ��ρ�ι π�ρεύτηκαν μν�ιτ�υς με κατεύθυνση τα Iερ�σλυ-μα, αλλά στην Hράκλεια διασπάστη-καν και � Bαλδ�υίν�ς της Φλάν-δρας ελευθέρωσε την Eδεσσα, -π�υ ίδρυσε την �μώνυμη K�μητεία.

T� κύρι� σώμα των σταυρ��ρωνσυνέ�ισε την π�ρεία τ�υ και ύστε-ρα απ π�λύμηνη π�λι�ρκία απε-λευθέρωσε την Aντι�εια (I�ύνι�ς1098), π�υ � B�ημ�ύνδ�ς ίδρυσετην Hγεμ�νία τ�υ. H Aντι�εια απ�-τέλεσε μήλ� της έριδ�ς μετα�ύ Bυ-%αντί�υ και Λατίνων ηγεμνων, α-��ύ μετά την απελευθέρωσή της έ-πρεπε, σύμ�ωνα με τη �υ%αντινήπλευρά, να απ�δ�θεί στ�ν αυτ�-κράτ�ρα. T� πρ�λημα λύθηκε ενμέρει με τη συνθήκη της Δεα�λε-ως τ� 1108, αλλά συνε�ίστηκε μέ�ρικαι τα �ρνια τ�υ αυτ�κράτ�ρα Mα-ν�υήλ A΄.

Στα Iερ�σ�λυμα

O τελικς στ��ς των σταυρ��-ρων εκπληρώθηκε ένα περίπ�υ �ρ-ν� αργτερα. T�ν I�ύλι� τ�υ 1099μπήκαν ελευθερωτές στα Iερ�σ-λυμα και ίδρυσαν τ� λατινικ κρά-τ�ς των Iερ�σ�λύμων, π�υ αργτε-ρα ανακηρύ�τηκε σε Bασίλει�, μεπρώτ� ηγεμνα τ� Γ�δε�ρίδ� ντεMπ�υγιν. H διάσπαση των τ�υρκι-κών �ύλων την επ��ή εκείνη επέ-τρεψε �ι μν� την απελευθέρωσησημαντικών πλεων και περι��ώναλλά και τη διατήρηση των λατινι-κών κρατιδίων (εκτς απ την κ�μη-τεία της Eδεσσας) μέ�ρι και τ� 13�αιώνα.

Tα απ�τελέσματα της πρώτηςΣυνέ!εια στην 8η σελίδα

H π�λι�ρκία της Nί-καιας σε !ειρ�γρα-"� τ�υ 11�υ αι.(Λυών, Δημ�τική Bι-λι�θήκη). H απε-λευθέρωση της Nί-καιας απ� τ�υς Σελ-τ&�ύκ�υς και η απ�-δ�σή της στ�υς Bυ-&αντιν�ύς (I�ύνι�ς1097) στάθηκε ηπρώτη μεγάλη επι-τυ!ία της A΄ Σταυρ�-"�ρίας. Tα απ�τελέ-σματα αυτής τηςΣταυρ�"�ρίας ήτανεντυπωσιακά και τακέρδη, για Bυ&αντι-ν�ύς και Σταυρ�"�-ρ�υς, αμ�ιαία.("ωτ.: «Kάστρα Mα-κεδ�νίας και Θρά-κης», Δέσπ�ινα Eυ-γενίδ�υ, εκδ.«AΔAM», 1997).

O Γ�δε"ρείδ�ς ντε Mπ�υγι�ν και �ι Iππ�τες τ�υ στ� δρ�μ� για τ�υς Aγι�υςT�π�υς. Στην Πρώτη Σταυρ�"�ρία � Mπ�υγι�ν εκπλήρωσε τ�ν τελικ� στ�!�των Δυτικών. I�ύλι� τ�υ 1099 μπήκε με τ�υς Σταυρ�"�ρ�υς ελευθερωτήςστην Aγία Π�λη των Iερ�σ�λύμων. Iδρύθηκε �μώνυμ� Λατινικ� Kράτ�ς, τ� �-π�ί� ανακηρύ!θηκε αργ�τερα σε Bασίλει�, με πρώτ� ηγεμ�να τ�ν ίδι� τ�νΓ�δε"ρείδ� ντε Mπ�υγι�ν. H παράσταση της "ωτ�γρα"ίας εικ�ν�γρα"είτην «Iστ�ρία της Aνατ�λής» τ�υ Γ�υλιέλμ�υ της Tύρ�υ, επισκ�π�υ της π�-λης και !ρ�νικ�γρά"�υ. H συγγρα"ή της έγινε τ� 1291 στην Aκρα, λίγ� πρ�-τ�ύ η π�λη πέσει στα !έρια των μ�υσ�υλμάνων. ("ωτ.: Antony Bridge «TheCrusades»).

σταυρ��ρίας ήταν εντυπωσιακάκαι τα κέρδη τσ� για τ� Bυ%άντι�σ� και για τ�υς σταυρ��ρ�υς με-γάλα. Tη νέα κατάσταση πραγμάτωνεκμεταλλεύτηκαν και �ι ιταλικέςπλεις της Γέν��ας, της Bενετίαςκαι της Πί%ας, �ι �π�ίες κατά�εραννα ε�ασ�αλίσ�υν εμπ�ρικά πρ�ν-μια στις παράκτιες πλεις π�υ �ρί-σκ�νταν στα �έρια των Λατίνων καινα αναπτύ��υν τ� εμπρι τ�υςστην εγγύς Aνατ�λή.

Mπ�ρεί �έ�αια να επιτεύ�θηκε �θεάρεστ�ς στ��ς της απελευθέ-ρωσης των Aγίων Tπων και �ισταυρ��ρ�ι να ικαν�π�ιήθηκαν ι-δρύ�ντας δικά τ�υς κράτη, ωστσ�π�λύ γρήγ�ρα άρ�ισε να δια�αίνε-ται η επισ�αλής θέση των κρατιδίωναυτών. Tα τ�υρκικά �ύλα ανασυ-ντά�θηκαν και άρ�ισαν να τα πιέ-%�υν. Xρειάστηκε μως να περάσειμισς περίπ�υ αιώνας για να έ��υν�ι μ�υσ�υλμάν�ι την πρώτη τ�υςμεγάλη επιτυ�ία. T� 1144 η Eδεσσαέπεσε στα �έρια τ�υ κυ�ερνήτη τηςM�σ�ύλης και τ�υ Xάλεπ. O δυτικς�ριστιανικς κσμ�ς αντέδρασε α-μέσως, �ργανών�ντας μια νέασταυρ��ρία, π�υ θα πάρει τη δεύ-τερη κατά σειρά θέση στην ιστ�ρίατων σταυρ��ριών.

Δεύτερη Σταυρ��ρία

O πάπας Eυγένι�ς Γ΄ κήρυ�ε τησταυρ��ρία τ� Δεκέμ�ρι� τ�υ1145. Στ� κάλεσμα ανταπ�κρίθη-καν � �ασιλιάς της Γαλλίας Λ�υ-δ��ίκ�ς Z΄ και � �ασιλιάς της Γερ-μανίας K�ράδ�ς Γ΄. Πριν ακμη �ε-κινήσ�υν ήλθαν σε επα�ή με τ��υ%αντιν αυτ�κράτ�ρα Mαν�υήλA΄ %ητώντας την άδεια να περά-σ�υν απ τα εδά�η της αυτ�κρα-τ�ρίας. O Mαν�υήλ δέ�τηκε μετ�ν ρ� �ι σταυρ��ρ�ι να μην ε-πιτεθ�ύν στις περι��ές απ’ π�υθα περν�ύσαν και να επιστρέψ�υντα εδά�η π�υ θα καταλάμ�ανανκαι τα �π�ία ανήκαν πριν απ τηντ�υρκική κατάκτηση στη �υ%αντι-νή αυτ�κρατ�ρία. Παρ’ λ� π�υ έ-γινε δεκτ μν� τ� πρώτ� αίτημα,η άδεια διέλευσης δθηκε.

Γάλλ�ι και Γερμαν�ί απ�τελ�ύ-σαν δύ� δια��ρετικές στρατιέςπ�υ �εκίνησαν με μικρή δια��ράτ� Mάι� τ�υ 1147 και τ� Σεπτέμ-�ρι� τ�υ ίδι�υ �ρν�υ εί�αν πε-ράσει στη M. Aσία. H συνέ�εια τηςπ�ρείας πρ�ς τ�ν κύρι� στ��,την απελευθέρωση δηλαδή τηςEδεσσας, ήταν απ�γ�ητευτική. Oιήττες απ τ�υς μ�υσ�υλμάν�υςακ�λ�υθ�ύσαν η μια μετά την άλ-λη. Xωρίς καμιά επιτυ�ία Γάλλ�ικαι Γερμαν�ί σταυρ��ρ�ι έ�θα-σαν στα Iερ�σλυμα την άν�ι�ητ�υ 1148. Eκεί κατέστρωσαν διά-��ρα π�λεμικά σ�έδια, με κυρι-τερ� εκείν� της κατάληψης τηςΔαμασκ�ύ, τ� �π�ί� απ�δεί�θηκε�ι μν� απ�τυ�ημέν�, αλλά καιμε αρνητικές επιπτώσεις στην ι-σ�ρρ�πία π�υ εί�ε επέλθει στηνπερι��ή ανάμεσα στ� Bασίλει�των Iερ�σ�λύμων και τ�υς μ�υ-σ�υλμάν�υς. H απ�τυ�ία αυτήσ�ράγισε τη λή�η της δεύτερηςμεγάλης εκστρατείας των �ρι-στιανών της Δύσης εναντί�ν τωνμ�υσ�υλμάνων της Aνατ�λής,

των καταπατητών των Aγίων T-πων.

Oι εμ�ανείς δια��ρές π�υ ε-ντ�πί%�νται στα απ�τελέσματατης πρώτης και της δεύτερηςσταυρ��ρίας δεν είναι και �ι μ-νες. Στη διάρκεια των πενήντα�ρνων π�υ εί�αν μεσ�λα�ήσειεί�αν επέλθει σημαντικές αλλα-γές ν��τρ�πίας σε π�λιτικ, στρα-τιωτικ και ιδε�λ�γικ επίπεδ�.Παρά τα θετικά απ�τελέσματα τηςπρώτης σταυρ��ρίας, τη δεύτε-ρη ��ρά � πάπας για να παρακινή-σει τ�υς πιστ�ύς υπ�σ�έθηκε ά-

�εση αμαρτιών τσ� για τ�υς ίδι-�υς σ� και για τις �ικ�γένειέςτ�υς. Δεν περι�ρίστηκε μάλισταμν� στη Γαλλία, αλλά απηύθυνετην έκκλησή τ�υ σε λα τα κράτητης κεντρ�δυτικής Eυρώπης. H α-νταπκριση μπ�ρεί να ήλθε τελικάαπ δύ� μν� κράτη, αλλά αυτήτη ��ρά απ τ�υς ίδι�υς τ�υς �α-σιλείς τ�υς και �ι απ ισ�υρ�ύς�ε�υδάρ�ες, πως πενήντα �ρ-νια πριν. Aυτ εί�ε ως απ�τέλε-σμα καλύτερη στρατιωτική �ργά-νωση, έστω και αν τα απ�τελέσμα-τα δεν ήταν τελικά αντά�ιά της.

Eναντί�ν κάθε άπιστ�υ

T� σταυρ��ρικ κίνημα στα μέ-σα τ�υ 12�υ αι. με α��ρμή τη δεύ-τερη σταυρ��ρία πήρε ευρύτερεςδιαστάσεις –κάτι π�υ θα �αρακτηρί-σει στ� μέλλ�ν λες τις ανάλ�γεςεκστρατείες– και στρά�ηκε ενα-ντί�ν γενικά των μ�υσ�υλμάνων,�θάν�ντας μέ�ρι την Π�ρτ�γαλίακαι την Iσπανία. T� «θρησκευτικσυναίσθημα» ήταν τσ� υψηλ π�υσυμπεριέλα�ε ακμη και τ�υς ειδω-λ�λάτρες Σλά��υς π�υ %�ύσαν α-νατ�λικά τ�υ π�ταμ�ύ Eλ�α. Kαι �ιεπιτυ�ίες της δεύτερης σταυρ��-ρίας ήλθαν μάλλ�ν στ� δυτικ μέ-τωπ� (π.�. απελευθέρωση της Λισα-�ώνας και δια�ρων πλεων τηςKαταλωνίας απ τ�υς μ�υσ�υλμά-ν�υς) παρά στ� κύρι� μέτωπ� τωνλατινικών κρατιδίων της Aνατ�λής.

Φαίνεται μως πως τα απ�γ�η-τευτικά απ�τελέσματα της δεύτε-ρης σταυρ��ρίας δεν απ�θάρρυ-ναν μακρ�πρθεσμα τ�υς Δυτι-κ�ύς –ή τ�υλά�ιστ�ν �ε�άστηκαν,παραμέν�ντας στη μνήμη �ι επιτυ-�ίες της πρώτης σταυρ��ρίας– α-��ύ πενήντα �ρνια αργτερα α-κ�λ�ύθησε τρίτη εκστρατεία.Ωστσ�, η πείρα των πρ�ηγ�ύμε-νων πρ�σπαθειών εί�ε πλέ�ν διδά-�ει τ�υς αρ�ηγ�ύς να εκμεταλλεύ-�νται καλύτερα τις περιστάσεις γιαδικ τ�υς �ελ�ς με την πρ�ασηπάντα της απελευθέρωσης τωνAγίων Tπων.

Σημείωση: 1. ANΩNYMOY, Gesta Franc-orum et aliorum Hierosolimitanorum – T�Xρ�νικ� της Πρώτης Σταυρ��ρίας, Mε-τά�ραση – Eισαγωγή – Σ��λια: KώσταςAντύπας, Eπιμέλεια – Σ��λια: Γιώργ�ςΣαρα�ιαν�ς, Aθήνα 1986, σελ. 27–28.

Συνέ!εια απ� την 7η σελίδα H κατάληψητης Aντι�!ειας(I�ύνι�ς 1098)απ� τ�υςΣταυρ�"�-ρ�υς, σε μι-κρ�γρα"ίαγαλλικ�ύ !ει-ρ�γρά"�υ τ�υ14�υ αι. Mετάτην πτώση τηςπ�λης, ύστερααπ� π�λύμηνηπ�λι�ρκία, � B�ημ�ύν-δ�ς, ίδρυσε εκεί την ηγε-μ�νία τ�υ. H Aντι�!εια απ�τέλεσε μή-λ�ν της Eριδ�ςμετα%ύ Bυ&α-ντινών και Λα-τίνων. Mετάτην κατάληψήτης έπρεπε νααπ�δ�θείστ�υς Bυ&α-ντιν�ύς ("ωτ.:«Iστ�ρία τ�υEλληνικ�ύEθν�υς»,Eκδ�τική Aθηνών).

O Bαλδ�υίν�ς στέ"εται ασιλιάς των Iερ�σ�λύμων. O Bαλδ�υίν�ς μα&ί μετ�ν αδελ"� τ�υ Γ�δε"ρείδ� ντε Mπ�υγι�ν ηγ�ύντ� της δεύτερης στρατιάςστην Πρώτη Σταυρ�"�ρία. Στην π�ρεία πρ�ς τα Iερ�σ�λυμα, � Bαλδ�υίν�ς α-πεσπάσθη τ�υ σταυρ�"�ρικ�ύ σώματ�ς. Eλευθέρωσε την Eδεσσα (Συρία) καιίδρυσε την �μώνυμη K�μητεία. K�μης της Eδεσσας � ίδι�ς (1098 – 1100), ε-στέ"θη στη συνέ!εια ασιλιάς στ� Λατινικ� Bασίλει� των Iερ�σ�λύμων (1100– 1118). H παράσταση, μικρ�γρα"ία σε πρωτ�γραμμα, εικ�ν�γρα"εί την«Iστ�ρία της Aνατ�λής» τ�υ Γ�υλιέλμ�υ της Tύρ�υ, στη γαλλική της έκδ�ση.Aρ!ές τ�υ 14�υ αι. ("ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).

Tρίτη Σταυρρία (1189–1192)Kαταστρ��ική για τ�υς Bυ�αντιν�ύς, �ρισε την τύ�η της Kύπρ�υ για αιώνες

Tης Kατερίνας Nικ�λά�υ

TON Oκτώ�ρι τυ 1187 έ θασανστη Pώμη άσ�ημα νέα απ� την Aνα-τλή. Tα Iερσ�λυμα, πρωτεύυσατυ λατινικύ �ασιλείυ πυ τ1099 εί�αν ιδρύσει ι πρώτι σταυ-ρ �ρι, εί�αν καταλη θεί απ� τΣαλαδίν.

O συλτάνς της Aιγύπτυ εί�εαρ�ίσει, απ� τ 1174 με την κατάλη-ψη της Δαμασκύ, να επεκτείνει τκράτς τυ στη Συρία και στη συνέ-�εια στη Mεσπταμία. Oι Φράγκιεί�αν περιριστεί στη στενή λωρίδατης Δυτικής Παλαιστίνης μετα$ύ Tρί-πλης και Γιά ας. Στις 4 Iυλίυ1187, μάλιστα, σε μά�η μετα$ύ μυ-συλμάνων και Δυτικών στ Hattinεί�ε αι�μαλωτιστεί �ασιλιάς των Iε-ρσλύμων Γκυ ντε Λυ'ινιάν.Eκτ�ς απ� την Tρίπλη και την A-ντι��εια η μ�νη μεγάλη π�λη πυπαρέμενε στα �έρια των �ριστιανώνήταν η Tύρς, �άρη στην έγκαιρη ε-πέμ�αση τυ Kρράδυ τυ Mμ- ερατικύ. T 1188 Γκυ ελευθερώ-θηκε, αλλά Kρράδς τυ αρνήθη-κε την είσδ στην Tύρ. Tν Aύ-γυστ τυ 1189 άρ�ισε την πλιρ-κία της Aκρας, πυ εί�ε πέσει στα �έ-ρια των μυσυλμάνων δύ �ρ�νιανωρίτερα.

Στ μετα$ύ, στην Eυρώπη εί�αν ή-δη αρ�ίσει ι πρετιμασίες για τηνπραγματπίηση της Γ΄ Σταυρ -ρίας. Tν πάπα Oυρ�αν� Γ΄ (πυ, �-πως λένε ι �ρνικγρά ι, πέθανεαπ� τη λύπη τυ για τα γεγν�τα, ανκαι �ρισκ�ταν ήδη σε μεγάλη ηλικία),μετά δίμηνη παρυσία στν παπικ�θρ�ν τυ Γρηγρίυ H΄, διαδέ�θηκε Kλήμης Γ΄, πίς κήρυ$ε τη νέασταυρ ρία, απέ υγε �μως να θέ-σει την Eκκλησία επικε αλής. T ρ�-λ αυτ� ανέλα�αν ι μνάρ�ες τηςAγγλίας και της Γαλλίας, Pι�άρδς Λεντ�καρδς και Φίλιππς Aύγυ-στυς αντίστι�α, αλλά κυρίως αυ-τκράτρας της Γερμανίας Φρειδερί-κς Bαρ�αρ�σσας.

B�ήθεια τωνBυ�αντινών

O Φρειδερίκς πριν $εκινήσει, α-κλυθώντας την πεπατημένη δ�των σταυρ �ρων μέσω τυ Δύνα-�η, των Bαλκανίων και της Kωνστα-ντινύπλης, θέλησε να ε$ασ αλί-σει τη �ήθεια των Bυ'αντινών γιατη διαπεραίωση των στρατευμάτωντυ στη Mικρά Aσία. Για τ σκπ�αυτ� άρ�ισε διαπραγματεύσεις μετν αυτκράτρα Iσαάκι Aγγελ, πίς, επειδή ήταν απασ�λημέ-νς με τυς Σέρ�υς και τυς Bυλ-γάρυς, εί�ε ανανεώσει παλι�τερησυμ ωνία με τ Σαλαδίν πυ α -ρύσε την ελευθερία των �ριστια-νών των Iερσλύμων. Oι συνεννή-σεις Φρειδερίκυ και Iσαακίυ κατέ-λη$αν τ θιν�πωρ τυ 1188 στησυμ ωνία της Nυρεμ�έργης. Oι Bυ-

'αντινί αναλάμ�αναν την υπ�ρέω-ση να �ηθήσυν τυς σταυρ �-ρυς να περάσυν στην Aσία και νατυς πρμηθεύσυν θηνά τρ� ι-μα, ενώ ι Γερμανί υπ�ρεώννταννα μην πρκαλέσυν 'ημιές και κα-ταστρ ές στις περι�ές απ� τις -πίες θα περνύσαν. Eτσι, τν Mάιτυ 1189 ένα μεγάλ γερμανικ�στράτευμα, πυ αριθμύσε αρκετές�ιλιάδες ανδρών, $εκίνησε απ� τηPατισ��νη και τ καλκαίρι έ θασεστα �υ'αντινά εδά η. H μη τήρησητης συμ ωνίας τυ 1188 απ� τυςΓερμανύς και η κατάληψη της Φι-λιππύπλης δήγησε $ανά σε δια-πραγματεύσεις ι πίες κατέλη$ανσε νέα συμ ωνία σε Φε�ρυάριτυ 1190. O Iσαάκις αναγκάσθκε ναυπ�ληθεί σε ικνμικές θυσίεςπρκειμένυ Φρειδερίκς να απ-μακρυνθεί γρήγρα απ� τα εδά ητυ. Tν Mάρτι τυ 1190 ι σταυ-ρ �ρι μετα έρθηκαν με �υ'αντι-νά πλία απ� την Kαλλίπλη στη Mι-κρά Aσία και πρ�ώρησαν πρς τηΦρυγία και την Kιλικία με κατεύθυν-ση την Παλαιστίνη. Eνα τυ�αί �μωςπεριστατικ� έθεσε τέρμα στις γερ-μανικές �λέψεις και ιλδ$ίες. OΦρειδερίκς πνίγηκε στν πταμ�Kαλύκανδ της Σελεύκειας τν Iύ-νι τυ ίδιυ �ρ�νυ. H ανακατάλη-ψη των Aγίων T�πων δεν πραγματ-πιήθηκε α ύ γις τυ Φρειδερί-κς της Συη�ίας συνέ�ισε την εκ-στρατεία αλλά γνώρισε μ�ν μικρέςεπιτυ�ίες στη Συρία.

O Pι�άρδ�ς

O Pι�άρδς εί�ε απ ασίσει τησυμμετ�ή τυ στη σταυρ ρία α-π� τ Nέμ�ρι τυ 1187, ως διάδ-�ς ακ�μη τυ πατέρα τυ EρρίκυB΄ (†6.7.1188). Δυναστικές �μωςδιαμά�ες πυ τν δήγησαν στθρ�ν (3.9.1188) καθυστέρησαν τηνανα�ώρησή τυ, πυ πραγματπι-ήθηκε τν Iύλι τυ 1190, τρίασ�εδ�ν �ρ�νια μετά την άλωση των

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

H Bερεγγάριατης Nα�άρας,αρρα�ωνιαστι-κιά τ�υ Pι�άρ-δ�υ τ�υ Λε�-ντ�καρδ�υ. Tηνυμ�εύθηκεστη Λεμεσ� τ�νMάι� τ�υ 1191,α��ύ πρ�ηγ�υ-μένως κατέλα-�ε τ� νησί καισυνέλα�ε αι�-μάλωτ� τ�νIσαάκι� K�μνη-ν� και την κ�ρητ�υ. Σ�έδι� απ�ανάγλυ�� στηντα��πετρα τηςBερεγγάριας(�ωτ.: «H Kύ-πρ�ς ανά τ�υςαιώνες μέσα α-π� κείμενα επι-σκεπτών της»,Aντρ�ς Παυλί-δης, εκδ. «Φιλ�-κύπρ�ς», Λευ-κωσία, 1993).

Kατά ένα συμ��λικ� θρύλ�, � Pι-�άρδ�ς A΄, γνωστ�ς ως Λε�ντ�καρ-δ�ς, εί�ε παλέψει με ένα λι�ντάριπ�υ τ� νίκησε $ερι%ών�ντάς τ�υτην καρδιά. Eδώ, παλαιά γκρα��ύρασ�ετική με τ� μύθ�, � Pι�άρδ�ς ωςνέ�ς Hρακλής παλεύει με τ� λι�-ντάρι. O Pι�άρδ�ς A΄, �ασιλιάς τηςAγγλίας (1188-1199), ήταν ένας εκτων ηγετών της τρίτης Σταυρ��-ρίας. Xάρη σ’ αυτ�ν η Aγγλία γιαπρώτη ��ρά απέ�αλε τ�ν απ�μ�νω-τισμ� της γεωγρα�ικής της θέσε-ως. Hγετική �υσι�γνωμία και απ�τις πλέ�ν θρυλικές μ�ρ�ές τ�υ Mε-σαίωνα, εκπρ�σωπ�ύσε κατ’ ε$��ήντ� ιππ�τικ� πνεύμα της επ��ής. Hκατάληψη της Kύπρ�υ απ� τ�ν Pι-�άρδ� είναι γνωστή απ� γραπτέςπηγές και αυτ�πτών μαρτύρων, �-πως � άγι�ς Nε��υτ�ς, � Bενέδι-κτ�ς τ�υ Πίτερμπ�ρ�υ κ.ά.

Iερσλύμων. O Pι�άρδς πρτίμη-σε τη θαλάσσια δ�. T ίδι και �ασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππς Aύ-γυστς πυ $εκίνησε την ίδια επ-�ή. Kαι ι δύ �μως �ασιλείς δενκατ�ρθωσαν να θάσυν μακρύτε-ρα απ� τη Σικελία. Oι στ�λι παρέ-μειναν εκεί έως �τυ Pι�άραδςαπκατέστησε τις σ�έσεις τυ μετ νέ �ασιλιά τυ νησιύ. TνAπρίλι τυ 1191 ι σταυρ � ριέ θασαν στη P�δ �τυπημένι �-μως απ� θύελλα, η πία διέσπασετις δυνάμεις τυς και κατέστρεψεένα μέρς τυς. Oρισμένα πλία α-ναγκάσθηκαν να κατα ύγυν στηνKύπρ, �πυ η υπδ�ή απ� τνIσαάκι Kμνην�, πυ τ 1184 εί�εεπαναστατήσει κατά της ε$υσίαςτης Kωνσταντινυπ�λεως και εί�εανακηρύ$ει τν εαυτ� τυ αυτ-κράτρα, δεν ήταν αναμεν�μενη.Oσι διασώθηκαν απ� τ ναυάγι υλακίστηκαν. Λίγ αργ�τερα έ- θασε στη Λεμεσσ� ένα άλλπλί, στ πί επέ�αιναν η αδελ- ή τυ Pι�άρδυ Iωάννα και η μέλ-λυσα γυναίκα τυ Bερεγγάρια. OIσαάκις πρσπάθησε να απ�ι�ά-σει τις δύ γυναίκες στην ακτή καιίσως να τις κρατήσει μήρυς, ε-πειδή ��ταν μία ενδε��μενη ε-πίθεση τυ Pι�άρδυ στ νησί. Στις5 Mαΐυ Pι�άρδς και τ κύριτμήμα τυ στ�λυ τυ συνάντησαντην Iωάννα και τη Bερεγγάρια. Στάκυσμα των πρθέσεων τυ Iσαά-

κιυ απ άσισε να εκδικηθεί καιτην επ�μενη μέρα απ�ι�άσθηκεστη Λεμεσ�. Oι πρσπάθειες τυIσαακίυ να απτρέψει την ε$έλι$ητων γεγν�των και να έρθει σε συ-νενν�ηση με τν Pι�άρδ δεν στέ- θηκαν απ� επιτυ�ία και έτσι σε σύ-ντμ �ρνικ� διάστημα η Kύπρς�ρισκ�ταν στα �έρια τυ Aγγλυ�ασιλιά. O Iσαάκις αλλά και η κ�ρητυ εί�αν συλλη θεί και κρατηθείαι�μάλωτι.

Hθελημένα ή ��ι

Δεν είναι δυνατ�ν να διαπιστω-θεί με �ε�αι�τητα αν η κατάκτησητης Mεγαλνήσυ ήταν πρσ�ε-διασμένη ή ��ι. Oι περισσ�τερι α-π� τυς �ρνικγρά υς τυ με-σαίωνα παραδίδυν τα γεγν�τα �-πως πρανα έρθηκαν. Yπστηρί-'υν, επμένως �τι Pι�άρδς α-ναγκάθσηκε να τιμωρήσει τν «τύ-ρανν» Iσαάκι, πίς κακπί-ησε πρσκυνητές πυ �δευανστυς Aγίυς T�πυς και πρσ�άλ-λντας τη μνηστή τυ τν έθι$επρσωπικά. Πάντως, απ� τη στιγμήπυ πρσέγγισε τ νησί πρέπει ναδιαπίστωσε την κυρίαρ�η θέση τυ

στη Mεσ�γει ως ανε διαστική�άση. Aλλι πάλι, αντίθετα, �ασι'�-μενι σε μία δήλωση, την πία Συνε�ιστής τυ Γυλιέλμυ τηςTύρυ απδίδει στ Pι�άρδ, καισύμ ωνα με την πία σ�εδία'ε ναλκληρώσει τη Σταυρ ρία τυκατακτώντας την Kωνσταντινύ-πλη, θεωρύν �τι η κατάκτησητης Kύπρυ εντασσ�ταν σε ένα ευ-ρύτατ πρ�γραμμα, πυ εί�ε αρ�ί-σει απ� τη Σικελία και στ��ευε στηδημιυργία μιας αυτκρατρίαςστη Mεσ�γει.

Eνα μήνα μετά την ά ι$ή τυστην Kύπρ, στις 5 Iυνίυ 1191, Pι�άρδς έ υγε απ� την Kύπρ γιατην Παλαιστίνη. E$ι �δμάδες αρ-γ�τερα ι μυσυλμάνι της Aκραςσυνθηκλ�γησαν. Oι �ριστιανικέςδυνάμεις μπρύσαν πλέν να ε-πεκτείνυν τν έλεγ�� τυς και σεάλλες περι�ές των Aγίων T�πων,αλλά Σαλαδίν δεν εί�ε ακ�μη νι-κηθεί. T Σεπτέμ�ρι τυ 1192 υ-πγρά ηκε ανακω�ή, σύμ ωνα μετην πία ι �ριστιανί κρατύσαντην παράλια περι�ή απ� την Tύρμέ�ρι τη Γιά α αλλά ��ι τα Iερσ�-λυμα και την ενδ�ώρα. H ανα�ώ-ρηση τυ Pι�άρδυ τν Oκτώ�ρι

τυ 1192 για την Eυρώπη σήμαινετ τέλς της Γ΄ Σταυρ ρίας.

H τύ�η της Kύπρ�υ

Oι δεκαέ$ι μήνες κατά τυς πί-υς Pι�άρδς �ρισκ�ταν στυςAγίυς T�πυς ήταν κρίσιμι γιατην τύ�η της Kύπρυ. Λίγες ε�δ-μάδες μετά την ανα�ώρησή τυ καιπριν απ� την πτώση της Aκρας Pι-�άρδς πύλησε τ νησί τυςNαΐτες ιππ�τες. H κυριαρ�ία τωνNαϊτών, αρπακτική και καθ�λυ λα- ιλής, διήρκεσε έως τν Aπρίλιτυ 1192. Στις 4 Aπριλίυ ι Kύπρι-ι της Λευκωσίας ε$εγέρθηκαν ε-ναντίν των λίγων ρυρών πυ τTάγμα εί�ε εγκαταστήσει στ νησί.Παρ’ �λ πυ η ε$έγερση κατα-στάλθηκε, ι Nαΐτες συνειδητπί-ησαν �τι η Kύπρς απαιτύσε πε-ρισσ�τερες δυνάμεις ρύρησηςαπ� �σες διέθεταν και γι’ αυτ� επέ-στρεψαν τ νησί στ Pι�άρδ.Eκείνς τ πύλησε $ανά, αυτή τη ρά στ Γκυ ντε Λυ'ινιάν μετυς ίδιυς �ρυς �πως και στυςNαΐτες.

H Γ΄ Σταυρ ρία απέτυ�ε για τηΔύση, ενώ και για τη �υ'αντινή αυ-τκρατρία υπήρ$ε καταστρεπτι-κή. O Iσαάκις B΄ αναγκάστηκε νααπσπάσει την πρσ�ή τυ απ� τα��ρεια και ανατλικά σύνρα και έ-�ασε για πάντα ένα σημαντικ� τμή-μα τυ κράτυς. Oι πρσπάθειέςτυ αλλά και των επ�μενων �υ'α-ντινών αυτκρατ�ρων να ανακτή-συν τ νησί παρέμειναν άκαρπες.H κατάκτηση της Kύπρυ απ� τPι�άρδ και κυρίως η πώλησή τηςστν Λυ'ινιάν σήμανε την αρ�ήτης λατινικής κυριαρ�ίας στ νησί,η πία συνε�ίστηκε για τέσσεριςπερίπυ αιώνες. Tυς Φράγκυςδιαδέ�θηκαν ι Bενετί (1489), ενώτ 1571 η Kύπρς κατακτήθηκε α-π� τυς Tύρκυς.

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

O Σαλαδίν�ς, Σ�υλτάν�ς της Aιγύ-πτ�υ (1169 – 1193), εί�ε αρ�ίσει απ�τ� 1174, με την κατάληψη της Δαμα-σκ�ύ, να επεκτείνει σταδιακά τ� κρά-τ�ς τ�υ στη Συρία και στη συνέ�ειαστη Mεσ�π�ταμία. Στην κρίσιμη μά�ητ�υ Xαττίν (4 I�υλί�υ 1187), �ι Δυτι-κ�ί ηττήθηκαν απ� τ�υς μ�υσ�υλμά-ν�υς τ�υ Σαλαδίν�υ. Aι�μαλωτίσθη-κε � Γκι ντε Λ�υ%ινιάν, �ασιλιάς τηςIερ�υσαλήμ, και τ� Tίμι� +ύλ� έπεσεστα �έρια τ�υ Σαλαδίν�υ. Oκτώ�ρι�τ�υ 1187 κατελή�θη και η πρωτεύ�υ-σα τ�υ λατινικ�ύ �ασιλεί�υ, τα Iερ�-σ�λυμα. Oι ειδήσεις π�υ έ�τανανστην Eυρώπη για τις διαδ��ικές επι-τυ�ίες τ�υ Σαλαδίν�υ δεν ήταν καθ�-λ�υ ευ�άριστες. Kαλ�καίρι τ�υ 1192,�θάν�ντας � Pι�άρδ�ς στην Παλαι-στίνη, υπ�γρά�ηκε συνθήκη ανακω-�ής αλλά τα Iερ�σ�λυμα έμειναν στα�έρια των M�υσ�υλμάνων.

Xάρτης των A΄, B΄ και Γ΄ Σταυρ��ριών (πηγή: Eγκυκλ�παίδεια «Πάπυρ�ς Λαρ�ύς – Mπριτάνικα»).

Oι επικε�αλήςτης Tρίτης Σταυ-ρ��ρίας, Φίλιπ-π�ς Aύγ�υστ�ςκαι Pι�άρδ�ς �Λε�ντ�καρδ�ς,μ�νάρ�ες τηςΓαλλίας καιAγγλίας αντίστ�ι-�α, στη Mεσσήνα,καθ’ �δ�ν γιατ�υς Aγι�υς T�π�υς.

Tέταρτη ΣταυρρίαH πρώτη Aλωση και η καταστρ �ή της Kωνσταντιν ύπ λης απ� τ υς Σταυρ ��ρ υς τ 1204

T�υ Nίκ�υ Γ. M�σ��νά

ΣTA TEΛH τ�υ 12�υ αιώνα η π�λιτι-κή ατμ�σ�αιρα στην Kωνσταντι-ν�ύπ�λη ήταν �αριά. H παρ�υσίαμεγάλ�υ αριθμ�ύ Λατίνων –κάπ�υ80.000 συν�λικά– π�υ ήταν εγκατε-στημέν�ι εκεί και απ�λάμ�αναν ταπ�ικίλα πρ�ν�μια π�υ τ�υς εί�ανπαρα�ωρήσει κατά καιρ�ύς �ι Bυ-�αντιν�ί αυτ�κράτ�ρες απ�τελ�ύ-σε πάντ�τε πρ�κληση για τ� γηγενήπληθυσμ�. H διείσδυση των δυτι-κών μετ�ίκων σε π�ικίλ�υς τ�μείςτ�υ δημ�σι�υ �ί�υ και η �αθμιαία ε-

πικράτησή τ�υς στην �ικ�ν�μική�ωή, �δηγ�ύσαν σε αναπ��ευκτηπαρακμή την αυτ�κρατ�ρία π�υ ��ιμ�ν� δεν ήταν πλέ�ν σε θέση να α-παλλαγεί απ� την επικίνδυνη πα-ρ�υσία και δραστηρι�τητά τ�υς αλ-λά αντίθετα στήρι�ε στη δική τ�υςσυνδρ�μή την άμυνα και την επι-�ίωσή της. Tα πρ�ν�μια π�υ εί�επαρα�ωρήσει � Aλέ"ι�ς � A΄ � K�-μνην�ς στ�υς Bενετ�ύς τ� 1082 εί-�αν αυ"ήσει υπέρμετρα τη δύναμήτ�υς με απ�τέλεσμα να γίν�υν πρ�-κλητικ�ί και μισητ�ί. H απ�πειρατ�υ διαδ��υ τ�υ Iωάννη τ�υ B΄ να

τ�υς περι�ρίσει εί�ε ως απ�τέλε-σμα την ε�θρική δράση τ�υ �ενετι-κ�ύ στ�λ�υ στην Aδριατική, στ� I�-νι� και στ� Aιγαί� (1122-1126), ε-νέργεια π�υ ανάγκασε τ�ν αυτ�-κράτ�ρα να πρ��εί στην ανανέωσητων πρ�ν�μίων τ�υς. Oι σ�έσειςτ�υ Bυ�αντί�υ με τ�υς Bενετ�ύς έ-γιναν δυσ�ερέστερες ε"αιτίας τηςεπεκτατικής π�λιτικής τ�υ Mαν�υ-ήλ τ�υ A΄ τ�υ K�μνην�ύ στη Δύση.Σε αντιστάθμισμα � �υ�αντιν�ς αυ-τ�κράτ�ρας ενίσ�υσε τη θέση τωναντιπάλων τ�υς Γεν�υατών, παρα-�ωρώντας σε αυτ�ύς ευρύτατα

πρ�ν�μια (1155 και 1169), καθώς καιτων Πισατών ανανεών�ντας τ�1170 τα πρ�ν�μια π�υ τ�υς εί�ε πα-ρα�ωρήσει � Aλέ"ι�ς � A΄. T� 1171�ι διωγμ�ί των υπηκ�ων της Bενε-τίας στη �υ�αντινή επικράτεια πρ�-κάλεσαν την αντίδραση των Bενε-τών π�υ εκδηλώθηκε με νέα επίθε-ση τ�υ �ενετικ�ύ στ�λ�υ κατά εδα-�ών της αυτ�κρατ�ρίας. Mε τηνπ�λιτική των παρα�ωρήσεων πρ�-ν�μίων πρ�ς τ�υς Λατίν�υς η ευ-ρωπαϊκή �ικ�ν�μία κατίσ�υσε στη

O Aλέ ι�ς E΄ � Δ�ύκας, γνωστ�ς με τ� παραν�μι M�ύρτ��υ�λ�ς, σε μικρ�-γρα�ία �ειρ�γρά��υ της �ρ�νικ�γρα�ίας τ�υ Nικήτα Xωνιάτη π�υ στάθηκεαυτ�πτης μάρτυρας των τραγικών γεγ�ν�των. Δέσμια των Δυτικών, η Kων-σταντιν�ύπ�λη � υνε την αγανάκτηση τ�υ πληθυσμ�ύ. Στην έκρυθμη αυτήκατάσταση, � M�ύρτ��υ�λ�ς (νύ�τα της 28ης πρ�ς 29η Iαν�υαρί�υ 1204) εκ-θρ�νισε και θανάτωσε τ�ν Aλέ ι� Δ΄ τ�ν Aγγελ�. O M�ύρτ��υ�λ�ς, εκπρ�-σωπώντας την αντιλατινική παράτα η, ανέτρεψε τ� καθεστώς των συμ�ω-νιών με τ�υς Σταυρ��ρ�υς. Ωστ�σ�, μ�λις στις 13 Aπριλί�υ 1204 �ι Σταυρ�-��ρ�ι έγιναν κυρίαρ��ι της π�λης, εκείν�ς, κατώτερ�ς των περιστάσεων,πρ�τίμησε τη �υγή. T�ν διαδέ�θηκε � Kωνσταντίν�ς Λάσκαρις αλλά η 'ασι-λεία τ�υ δεν ήταν γρα�τ� να έ�ει διάρκεια (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύEθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

Xάρτης της Δ΄ Σταυρ��ρίας (πηγή: Eγκυκλ�παίδεια «Πάπυρ�ς Λαρ�ύς –Mπριτάννικα»).

O πάπας Iνν�κέντι�ς Γ΄

(1198–1215) σε ψη�ιδωτή πα-

ράσταση τ�υ 13�υ αι. (Pώμη,

M�υσεί� Bατικαν�ύ). H ιδέα

της Tέταρτης Σταυρ��ρίας

ανήκε στ�ν Iνν�κέντι� Γ΄ π�υ

μ�λις εί�ε ανέ'ει στ�ν άγι�

θρ�ν� (1198–1215). Yπ�κινη-

τής της Σταυρ��ρίας � πά-

πας, καταδίκασε τις σ�αγές,

τ�υς 'ιασμ�ύς και τα αίσ�η

π�υ διέπρα αν �ι μα�ητές τ�υ

Xριστ�ύ, �ι Σταυρ��ρ�ι,

στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

Ωστ�σ�, πρ�σπαθώντας να α-

λώσει την �ρθ�δ� η Eκκλη-

σία, �ρισε �τι �λ�ι �ι Eλληνες

επίσκ�π�ι έπρεπε να διακηρύ-

�υν τη ν�μιμ��ρ�σύνη τ�υς

πρ�ς τη Pώμη και επίσης να

σέ'�νται και να '�ηθ�ύν τ�ν

παπικ� «λεγάτ�» (πρέσ'η)

στη λατινική αυτ�κρατ�ρία.

Mάλιστα, �ταν τ� 1211 πέθανε

� Λατίν�ς πατριάρ�ης Kων-

σταντιν�υπ�λεως Θωμάς M�-

ρί�ι, � Iνν�κέντι�ς Γ΄ έστειλε

έναν ιδιαίτερα μισαλλ�δ� �

«λεγάτ�»: τ�ν Iσπαν� καρδι-

νάλι� Πελάγι�, � �π�ί�ς διέ-

τα ε τ� κλείσιμ� �λων των

�ρθ�δ� ων εκκλησιών της

Kωνσταντιν�ύπ�λης (�ωτ.:

«Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ

Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

�υ�αντινή ανατ�λή και η αυτ�κρα-τ�ρία παρέμεινε δέσμια των συμ-�ερ�ντων της Δύσης.

E�έγερση

H κρίση εκδηλώθηκε μετά τ� θά-νατ� τ�υ Mαν�υήλ. Kύρι� σύμπτωμαυπήρ"ε η ε"έγερση τ�υ λα�ύ τηςKωνσταντιν�ύπ�λης κατά των Λατί-νων και η εκτρ�πή της σε σ�αγές,λεηλασίες και καταστρ��ές των πε-ρι�υσιών τ�υς (Mάι�ς 1182). Mέσαστη δίνη των πραγμάτων, ρυθμιστήςτης π�λιτικής κατάστασης έγινε �Aνδρ�νικ�ς � A΄ π�υ θέλ�ντας να ε-μπ�δίσει την κατάρρευση της αυτ�-κρατ�ρίας ενστερνίστηκε τ� αντιλα-τινικ� εθνικ� αίσθημα τ�υ πληθυ-σμ�ύ. H αντίδραση της Δύσης εκδη-λώθηκε με την επιδρ�μή των Oύγ-γρων στη Bαλκανική τ� 1183 και μετη μεγάλη ν�ρμανδική επίθεση κατάτ�υ Bυ�αντί�υ τ� 1185, π�υ εί�ε ωςαπ�τέλεσμα την άλωση της Θεσσα-λ�νίκης και την απειλή της Kωνστα-ντιν�ύπ�λης. Στην ε"αιρετικά κρίσι-μη κατάσταση π�υ δημι�υργήθηκε �λα�ς της �ασιλεύ�υσας "εσηκώθηκεεναντί�ν τ�υ Aνδρ�νίκ�υ και τ�ν κα-τακρε�ύργησε σ�ραγί��ντας με τ�αίμα τη δυναστεία των K�μνηνών.Στ� θρ�ν� τ�υ Bυ�αντί�υ ανέ�ηκε �Iσαάκι�ς � B΄ � Aγγελ�ς, π�υ επιδίω-"ε να απ�καταστήσει τις σ�έσεις τηςαυτ�κρατ�ρίας με τ�υς Λατίν�υς.Mε τη συνθήκη τ�υ 1187 ανανεών�-νται τα παλαιά πρ�ν�μια της Bενε-τίας π�υ αναλαμ�άνει την υπ��ρέω-ση να μη μετέ�ει σε συμμα�ίες κατάτ�υ Bυ�αντί�υ, αλλά αντίθετα να υ-π�στηρί�ει με ναυτικές δυνάμεις τιςστρατιωτικές επι�ειρήσεις των Bυ-�αντινών. E"άλλ�υ, παρά τα σ��αρ�-τατα πρ��λήματα π�υ δημι�υργ�ύσεη δράση Γεν�υατών και Πισατών πει-ρατών στις ελληνικές θάλασσες, �Iσαάκι�ς απεκατέστησε τις σ�έσειςτης αυτ�κρατ�ρίας με τη Γέν�υα καιτην Πί�α ανανεών�ντας τα πρ�ν�μιατων δυ� π�λεων τ� 1192. T� ίδι� έ-τ�ς παρα�ωρήθηκε στη Pαγ�ύσα δι-καίωμα ελεύθερης εμπ�ρίας στα ε-δά�η της αυτ�κρατ�ρίας με π�λιτικάκαι στρατιωτικά ανταλλάγματα. Mετις διπλωματικές αυτές πρά"εις �ιBυ�αντιν�ί αυτ�κράτ�ρες επιδίωκαννα ε"ασ�αλίσ�υν την άμυνα και τηνεπι�ίωση της αυτ�κρατ�ρίας. Ωστ�-σ�, η εγκατάλειψη της �ικ�ν�μίαςστ�υς Δυτικ�ύς εί�ε �δηγήσει σε α-δυναμία την αυτ�κρατ�ρία και εί�εσημάνει την π�λιτική και τη στρατιω-τική κάμψη της. H δυτική λύση τ�υ�υ�αντιν�ύ πρ��λήματ�ς υπήρ"ε �-δυνηρή και μ�ιραία.

Σύμμα� ι και αντίπαλ ι

Mε τη συνθήκη της Bενετίας τ�υ1177 �ι δυνάμεις της ιταλικής �ερσ�-νήσ�υ εί�αν πρ�σδι�ρίσει τις �ώνεςεπιρρ�ής και εί�αν αναγνωρίσει τηνυπερ��ή της Bενετίας στην Aδριατι-κή. Aλλά στα τέλη τ�υ αιώνα η κατά-σταση ανατρέπεται απ� την �υγγρ�-σερ�ική συμμα�ία, π�υ διευκ�λυνετην απ�σπαση της δαλματικής �ώνηςαπ� τη Bενετία. Στ�ν αντι�ενετικ�συνασπισμ� εμπλέκ�νται η Πί�α και�ι N�ρμανδ�ί π�υ σπεύδ�υν σε ��ή-θεια της Zάρας και της Pαγ�ύσας α-

ντίστ�ι�α. H Πί�α υπ�κινεί, επίσης,κατά της Bενετίας την Aγκώνα καιτην Π�λα στην Iστρια. Σε αντιστάθμι-ση τ�υ δυσμεν�ύς αυτ�ύ κλίματ�ςστην Aδριατική η Bενετία πρ�ωθείτην απ�κατάσταση των σ�έσεων μετ� Bυ�άντι� (σύμ�αση τ�υ 1187), π�υωστ�σ� αναπτύσσει αγαθές σ�έσειςκαι με τ�υς αντιπάλ�υς της Bενε-τίας. Mε την ανατρ�πή τ�υ Iσαακί�υκαι τ� σ�ετερισμ� της αρ�ής απ�

τ�ν αδελ�� τ�υ Aλέ"ι� τ�ν Γ΄ (1195)η θέση της Bενετίας έγινε δυσ�ερέ-στερη παρά τη νέα �ενετ��υ�αντινήσυνθήκη τ�υ 1198 π�υ ανανέωσε ταπρ�ν�μια των Bενετών και εγγυ�ταντην �ικ�ν�μική ηγεμ�νία της Bενε-τίας στην Aνατ�λή. Aλλά και τ� Bυ-�άντι� δε��ταν ισ�υρές πιέσεις απ�τη Δύση π�υ πήραν επικίνδυνη τρ�-πή με τα επεκτατικά σ�έδια τ�υ Γερ-μαν�ύ αυτ�κράτ�ρα Eρρίκ�υ Στ΄ π�υ

παράλληλα με τις εδα�ικές α"ιώσειςσε �άρ�ς τ�υ Bυ�αντί�υ πέτυ�ε τηνεπι��λή �αρύτατ�υ ετήσι�υ ��ρ�υστην αυτ�κρατ�ρία.

Θρησκευτικ�τητακαι ιππ τικ� αίσθημαMέσα σε αυτή την ασ�υκτική ατμ�-

σ�αιρα π�υ δημι�υργ�ύσαν �ι π�λύ-πλευρες ρ�πές και �ι ανταγωνισμ�ί,εκδηλώθησε η Δ΄ Σταυρ��ρία, «α-περίσκεπτ� και απρ��λεπτ� �ργαν�λύσης εν�ς δράματ�ς π�υ εί�ε �τά-σει στην τελευταία πρά"η» (R. Cessi).H ιδέα της Σταυρ��ρίας ανήκε στ�νπάπα Iν�κέντι� τ�ν Γ΄ π�υ πρ�σ�αταεί�ε ανέ�ει στ� θρ�ν� τ�υ Aγί�υ Πέ-τρ�υ (1198–1216) πρ�σδίδ�ντας μετην πρ�σωπικ�τητα και τη δράση τ�υαίγλη στη Δυτική Eκκλησία. Xαρα-κτηριστικ� της νέας Σταυρ��ρίαςήταν τ� διά�υτ� πνεύμα θρησκευτι-κ�τητας, ανάμικτ� με τ� ιππ�τικ� αί-σθημα π�υ πλαισίωναν έναν απρ�σ-δι�ριστ� και ασα�ή στ��. Oι ιερω-μέν�ι κήρυκες της Σταυρ��ρίαςδιέσπειραν την ιδέα στη Δυτική Eυ-ρώπη, ενώ την πρωτ��υλία για τηνκήρυ"η τ�υ ιερ�ύ π�λέμ�υ ανέλα�ετελικά � κ�μης της Kαμπανίας Θε�-�άλδ�ς � Γ΄. Σε αυτ�ν ανέθεσαν αρ�ι-κά �ι λ�ιπ�ί �ε�υδάρ�ες την ηγεσίατης εκστρατείας, ενώ μετά τ� θάνατ�τ�υ (1202) ανέλα�ε την ηγεσία � μαρ-κήσι�ς τ�υ M�μ�ερράτ�υ Bανι�ά-τι�ς. Σύμ�ωνα με την απ��αση τ�υσυμ��υλί�υ των �ε�υδαρ�ών π�υ

O Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς, δ�-γης της Bενετίας, σε π�ρ-τρέτ� τ�υ 17�υ αι. O Δάν-δ�λ�ς υπ�στήρι ε αν�ι�τάτην ανάγκη στρατιωτικήςεπέμ'ασης των Δυτικώνστην Kωνσταντιν�ύπ�λη,για την απ�κατάσταση τηςτά ης. A��ρμή και επι�εί-ρημα στάθηκε η ε έγερσητ�υ λα�ύ της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης κατά των Λατί-νων και η εκτρ�πή π�υ πή-ρε, με σ�αγές και λεηλα-σίες σε 'άρ�ς των Δυτικώνμετ�ίκων π�υ ��ύσαν εκεί,κυρίαρ��ι σε π�ικίλ�υς τ�-μείς. Tέλη Mαρτί�υ 1204, �Δάνδ�λ�ς συνυπέγραψε μετ�υς ηγέτες των Σταυρ�-��ρων την περί�ημη συμ-�ωνία για τη στρατιωτικήεπέμ'αση και τη διαν�μήτων εδα�ών της Bυ�αντι-νής Aυτ�κρατ�ρίας μετάτην κατάληψη. Eνάμιση μή-να αργ�τερα �ι πρ�θέσειςέγιναν πραγματικ�τητα.

Π�λι�ρκία της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς σε μικρ�γρα�ία γαλλικ�ύ �ειρ�γρά��υ τ�υ 15�υ αι.(�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», τ�μ. Θ΄, Eκδ�τική Aθηνών).

συμμετεί�αν στην εκστρατεία, �ισταυρ��ρ�ι θα συγκεντρών�ντανστη Bενετία και απ� εκεί θα κατευθύ-ν�νταν κατά της Aιγύπτ�υ ή της Συ-ρίας. T�ν Aπρίλι� τ�υ 1201 �ι εκπρ�-σωπ�ι των Σταυρ��ρων υπέγραψανστη Bενετία τη σύμ�αση της διαπε-ραίωσης τ�υ στρατεύματ�ς στηνAνατ�λή. Oι Σταυρ��ρ�ι θα κατέ-�αλαν τ� π�σ� των 85.000 μάρκωνστ�υς Bενετ�ύς π�υ αναλάμ�αναντην υπ��ρέωση της μετα��ράς καιτης σίτησης των Σταυρ��ρων για έ-να έτ�ς, παρέ��ντας πενήντα γαλέ-ρες και στρατιωτική δύναμη. Eπιπρ�-σθετ� ��ελ�ς για τη Bενετία θα ήτανη κατ��ή τ�υ μισ�ύ των εδα�ών π�υθα κατακτ�ύσαν �ι Σταυρ��ρ�ι.

Για τ θρ�ν

T� μεγαλύτερ� μέρ�ς των σταυρ�-��ρικών στρατευμάτων έ�τασε κα-

θυστερημένα και με αργ� ρυθμ� στηBενετία τ� καλ�καίρι τ�υ 1202. O α-ριθμ�ς τ�υς ήταν μικρ�τερ�ς απ’ �,τιαναμεν�ταν, � ε"�πλισμ�ς τ�υς κα-κ�ς, ακ�μη �ειρ�τερη η �ργάνωση,και τα �ικ�ν�μικά μέσα ανύπαρκτα.Kάπ�ι�ι απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς εί-�αν έρθει σε επα�ή με τ�ν Aλέ"ι�,τ�ν γι� τ�υ έκπτωτ�υ Bυ�αντιν�ύ αυ-τ�κράτ�ρα Iσαάκι�υ, π�υ τ�υς συνά-ντησε στη Bερ�να και �ήτησε τη ��ή-θειά τ�υς με υπ�σ�εση ανταλλαγμά-των. Ωστ�σ�, τα π�ικίλα πρ��λήματαπ�υ αντιμετώπι�αν �ι Σταυρ��ρ�ιεί�αν �έρει στα πρ�θυρα της διάλυ-σης την �λη επι�είρηση. H αδυναμίανα ανταπ�κριθ�ύν στις �ικ�ν�μικέςυπ��ρεώσεις πρ�ς τη Bενετία τ�υς�δήγησε στη λύση της παρ��ής υπη-ρεσιών. Eτσι πρ�σ�έρθηκαν να ��η-θήσ�υν τ�υς Bενετ�ύς στην ανακα-τάληψη της δαλματικής π�λης Zάρα.Aπ�κλίν�ντας απ� τ�ν αρ�ικ� σκ�π�

της με μία επι�είρηση εκτ�ς πρ�-γράμματ�ς η Σταυρ��ρία γιν�ταν�ργαν� της �ενετικής π�λιτικής. Tασταυρ��ρικά στρατεύματα π�λι�ρ-κησαν τη Zάρα και την κατέλα�ανπρ�καλώντας α�άνταση καταστρ��ή(N�έμ�ρι�ς 1202), επισύρ�ντας τηδριμύτατη κατηγ�ρία τ�υ πάπα γιατην εκτρ�πή της ιερής εκστρατείαςμε τη �ρήση των �πλων εναντί�ν �ρι-στιανών και την καταστρ��ή �ριστια-νικής γης. Eνώ �ρισκ�ταν ακ�μη στηZάρα, τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1203 �ιΣταυρ��ρ�ι συναντήθηκαν με τ�υςαπεσταλμέν�υς τ�υ αυτ�κράτ�ραΦιλίππ�υ τ�υ Σ�υη��ύ, γαμπρ�ύ τ�υIσαακί�υ τ�υ B΄, π�υ ως μεσ�λα�ητήςτ�υ �υγάδα κ�υνιάδ�υ τ�υ Aλε"ί�υAγγέλ�υ πρ�τεινε στ�υς Σταυρ��-ρ�υς να αναλά��υν δράση για την α-π�κατάσταση τ�υ Iσαακί�υ στ� θρ�-ν� της Kωνσταντιν�ύπ�λης. O Aλέ-"ι�ς πρ�σ�ερε διακ�σιες �ιλιάδες

αργυρά μάρκα και αναλάμ�ανε την υ-π��ρέωση να συνδράμει τ�υς Σταυ-ρ��ρ�υς στις επι�ειρήσεις τ�υςστην Aνατ�λή, παρέ��ντας εκστρα-τευτικ� σώμα δέκα �ιλιάδων ανδρώνκαι να �ρ�ντίσει για την ένωση τωνEκκλησιών. H πρ�ταση τ�υ Aλε"ί�υέγινε σε μια στιγμή π�υ η επι�είρησητων Σταυρ��ρων εί�ε �τάσει καιπάλι σε κρίσιμ� σημεί�. Oρισμέν�ιπαράγ�ντες εί�αν ήδη αρ�ίσει ναδιαρρέ�υν πρ�ς διά��ρες κατευθύν-σεις. H δια�ωνία των Σταυρ��ρωνγια τ� τι έπρεπε να γίνει, η αμ�ι��λίαγια την τήρηση των υπ�σ�έσεων τ�υAλε"ί�υ, η παπική απ�στρ��ή και κα-ταδίκη της παρέκκλισης απ� τ�ν αρ-�ικ� στ��, η αδια��ρία των Bενε-τών για τ� μέλλ�ν της εκστρατείας,�λα συντελ�ύσαν σε μια αδράνεια.Tελικά, απ��ασίστηκε η Σταυρ��-ρία να συνε�ίσει τ� δρ�μ� της, ενώ έ-

O Bενετ�ς δ�γης Ordelaffo Falier (αριστερά) και η Bυ�αντινή αυτ�κράτειραEιρήνη (δε ιά). Eγ�ρωμα σμάλτα (12�ς αι.), λεπτ�μέρειες απ� την περί�ημηPala d’ Oro τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ της Bενετίας. Kατασκευασμέν� στις αρ�ές τ�υ12�υ αιώνα με παραγγελία τ�υ Δ�γη Ordelaffo Falier, τ� έργ� δέ�τηκε �υσια-στικές μετατρ�πές τ�ν 13� και τ�ν 14� αιώνα. Στη σημερινή τ�υ μ�ρ�ή διατη-ρεί τα �αρακτηριστικά της τελευταίας διασκευής τ�υ (α΄ μισ� τ�υ 14�υ αιώνα)παρά τις π�λλές μεταγενέστερες επεμ'άσεις. Στην περίτε�νη �ρυσή επι�ά-νεια (3,50x2,10 μέτρα) με τη γ�τθικί��υσα μ�ρ��λ�γία, π�ικιλμένη απ� 1.300μαργαριτάρια και 1.200 περίπ�υ π�λύτιμες πέτρες, πρ�'άλλ�νται 83 μεγάλεςθρησκευτικές εικ�νες απ� σμάλτ� και π�λυάριθμα «μετάλλια» ίδιας τε�νικής.Π�λλά απ� τα σμάλτα (πιθαν�τατα και � π�λύτιμ�ς διάκ�σμ�ς) πρ�έρ��νται

απ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη και απ�τελ�ύν μέρ�ς της λείας π�υ απ�κ�μισαν�ι Bενετ�ί μετά την άλωση της Π�λης τ� 1204. Oταν τ� 1438 � πατριάρ�ηςτης Kωνσταντιν�ύπ�λης Iωσή� πέρασε απ� τη Bενετία μετέ��ντας στη 'υ-�αντινή απ�στ�λή π�υ πήρε μέρ�ς στη Σύν�δ� της Φερράρας – Φλωρεντίας,είδε την Pala d’ Oro και 'ε'αίωσε �τι αρκετά απ� τα σμάλτα πρ�έρ��νταν α-π� τ�ν να� τ�υ Παντ�κράτ�ρα της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Aνάμεσα στα σμάλ-τα υπήρ�αν και �ι εικ�νες εν�ς Bυ�αντιν�ύ αυτ�κράτ�ρα (Aλέ ι�ς A΄, Iωάν-νης B΄ ή Mαν�υήλ K�μνην�ς) και της συ�ύγ�υ τ�υ Eιρήνης. Kατά την ανακα-τασκευή της Pala d’ Oro, τ� 1209, α�αιρέθηκε τ� κε�άλι τ�υ αυτ�κράτ�ρακαι στη θέση τ�υ τ�π�θετήθηκε τ� κε�άλι τ�υ Bενετ�ύ δ�γη με την αντί-στ�ι�η λατινική επιγρα�ή, ενώ α�έθηκε άθικτη η εικ�να της αυτ�κράτειρας.

μενε αν�ι�τ� τ� ενδε��μεν� της επί-θεσης κατά της Kωνσταντιν�ύπ�λης.

Για την απ κατάστασητης τά�ης

Oι δυνάμεις των Σταυρ��ρων έ-�τασαν στην Kέρκυρα, �π�υ ανανεώ-θηκαν �ι υπ�σ�έσεις τ�υ Aλε"ί�υ. Mεα��ρμή τ�υς διωγμ�ύς των Λατίνωνστην Kωνσταντιν�ύπ�λη � δ�γης τηςBενετίας Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς υπ�στή-ρι"ε αν�ι�τά πλέ�ν την ανάγκη τηςστρατιωτικής επέμ�ασης για την απ�-κατάσταση της τά"ης και της ν�μιμ�-τητας στη �ασιλεύ�υσα και στην αυ-τ�κρατ�ρία. Στις 24 Mαΐ�υ 1203 �ι δυ-νάμεις των Σταυρ��ρων απέπλευ-σαν απ� την Kέρκυρα με κατεύθυνσητην Kωνσταντιν�ύπ�λη, �π�υ έ�τα-σαν στα τέλη τ�υ I�υνί�υ. Γενική πε-π�ίθηση ήταν �τι η παραμ�νή τωνΣταυρ��ρων εκεί θα ήταν σύντ�μηκαι πλανι�ταν η ελπίδα �τι ενισ�υμέ-ν�ι με �υ�αντινές δυνάμεις θα συνέ-�ι�αν την εκστρατεία εναντί�ν των α-πίστων. Oι σιδερ��ρακτ�ι στρατιώτεςτης Δύσης έμειναν έκθαμ��ι απ� τ�θέαμα της Π�λης π�υ αντίκρυσαν. Pί-γ�ς και συγκίνηση διαπέρασε τ�υςμα�ητές και δέ�ς κατέλα�ε τ�υς πά-ντες. O �ρ�νικ�γρά��ς ιππ�της Γ�-δε�ρίδ�ς Bιλλεαρδ�υίν�ς, π�υ μετεί-�ε � ίδι�ς στη Σταυρ��ρία, έκπλη-κτ�ς και αυτ�ς, δίνει σα�ή εικ�νατων εντυπώσεων και των συναισθη-μάτων των συμπ�λεμιστών τ�υ.

Eπίτευ�η τ υ στ�� υMετά την απ�ρριψη των συμ�ι�α-

στικών πρ�τάσεων απ� τ�υς Bυ�α-ντιν�ύς, �ι Σταυρ��ρ�ι απ��ι�ά-στηκαν, κατέλα�αν τις ��υρώσειςτ�υ Γαλατά π�υ τις υπερασπί��ντανΠισάτες και άλλ�ι Λατίν�ι και στις 17I�υλί�υ κατ�ρθωσαν να γίν�υν κύρι�ιτης Kωνσταντιν�ύπ�λης. O σ�ετερι-στής τ�υ θρ�ν�υ Aλέ"ι�ς � Γ΄, παίρ-ν�ντας μα�ί τ�υ �σ�υς θησαυρ�ύςτ�υ ήταν δυνατ� να απ�κ�μίσει, διέ-�υγε μα�ί με λίγ�υς δικ�ύς τ�υ αν-θρώπ�υς στη Δε�ελτ�. O λα�ς τηςKωνσταντιν�ύπ�λης έ�γαλε απ� τη�υλακή τ�ν τυ�λ� Iσαάκι� τ�ν B΄, τ�ν�δήγησε στ� ανάκτ�ρ� των Bλα�ερ-νών και τ�ν απ�κατέστησε στ� θρ�ν�μα�ί με τ� γι� τ�υ Aλέ"ι� τ�ν Δ΄.Oπως ήταν επ�μεν�, � Iσαάκι�ς επι-κύρωσε με �ρυσ��υλλ� �λες τις υ-π��ρεώσεις π�υ εί�ε αναλά�ει απέ-ναντι στ�υς Σταυρ��ρ�υς � Aλέ-"ι�ς � Δ΄. Mε την απ�κατάσταση τηςν�μιμ�τητας στην Kωνσταντιν�ύπ�-λη τ� έργ� των Σταυρ��ρων εκεί εί-�ε �λ�κληρωθεί. Kατά συνέπεια η εκ-στρατεία θα μπ�ρ�ύσε να συνε�ίσειτ� δρ�μ� της πρ�ς την Aνατ�λή.Ωστ�σ�, απ��ασίστηκε να παραμεί-ν�υν και να δια�ειμάσ�υν τα σταυρ�-��ρικά στρατεύματα στη �ασιλεύ�υ-σα για να στηρί"�υν τ� θρ�ν�.

AντιπαραθέσειςΠαρ’ �λα αυτά, η τά"η δεν απ�κα-

ταστάθηκε στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.Hταν �ανερ� �τι η αυτ�κρατ�ρία ή-ταν δέσμια των Δυτικών, π�υ �έρ�-νταν με υπέρμετρη πρ�κλητικ�τητααπέναντι στ�ν πληθυσμ� της Π�λης.H παλιά ε�θρ�τητα των Bυ�αντινώνπρ�ς τ�υς Λατίν�υς ��ι μ�ν� δεν εί-

�ε καμ�θεί αλλά αντίθετα πήρε νέεςκαι επικίνδυνες διαστάσεις, ενώ �ιαυτ�κράτ�ρες για να πρ�σεγγίσ�υντ� λα� δια�ώρισαν τη θέση τ�υς απ�τ�υς Λατίν�υς και ενίσ�υσαν τηνλαϊκή αντίδραση κατά των Σταυρ�-��ρων. Mεγάλη πυρκαγιά π�υ "έ-σπασε στην Kωνσταντιν�ύπ�λη καιπ�υ θεωρήθηκε έργ� των Δυτικώνπρ�κάλεσε ανυπ�λ�γιστες κατα-στρ��ές.

H αντιπαράθεση των δύ� στ�ι�είωνκαι �ι μετα"ύ τ�υς έν�πλες συγκρ�ύ-σεις ήταν καθημεριν� �αιν�μεν�στην πρωτεύ�υσα. Tην 1η Iαν�υαρί�υ� ε"εγερμέν�ς λα�ς επι�είρησε ναπυρπ�λήσει τ� �ενετικ� στ�λ�. Oλ�ιμέμ��νταν τ�υς αυτ�κράτ�ρες γιατην αδυναμία τ�υς να επι�άλ�υν τηντά"η. Aκ�μη περισσ�τερ� πρ�κάλε-σαν την αγανάκτηση τ�υ πληθυσμ�ύη επι��λή �αριάς ��ρ�λ�γίας και ηληστρική συμπερι��ρά των Σταυρ�-��ρων. Mέσα στην έκρυθμη αυτή κα-τάσταση � Aλέ"ι�ς � Δ�ύκας, γνω-στ�ς με τ� παραν�μι M�ύρτ��υ�λ�ς,εκθρ�νισε και θανάτωσε τ�ν Aλέ"ι�τ�ν Δ΄ (� Iσαάκι�ς εί�ε πεθάνει πριν α-π� λίγ�) και στέ�θηκε αυτ�κράτ�ρας.O Aλέ"ι�ς � E΄ εκπρ�σωπ�ύσε την α-ντιλατινική παράτα"η και η επικράτη-σή τ�υ ανέτρεψε τ� καθεστώς τωνσυμ�ωνιών π�υ ίσ�υαν με τ�υς Σταυ-ρ��ρ�υς. H παραμ�νή των Σταυρ�-��ρων στην Kωνσταντιν�ύπ�λη εί�εδημι�υργήσει μία ιδι�τυπη ψυ��λ�γι-κή κατάσταση και στις δύ� πλευρές.Oι Bυ�αντιν�ί εύ��νταν την απαλλα-γή απ� τη δυτική στρατιωτικη παρ�υ-σία, ενώ �ι Σταυρ��ρ�ι εί�αν αρ�ί-σει να �ραματί��νται άλλες ε"ελί"εις.O π�λεμ�ς θα έδινε την �ριστική λύ-ση στ� πρ��λημα π�υ εί�ε δημι�υρ-γηθεί.

Kυρίαρ� ι ι Σταυρ ��ρ ι

Στα τέλη τ�υ Mαρτί�υ τ�υ 1204 �Bενετ�ς δ�γης Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς

συνυπέγραψε με τ�υς ηγέτες τωνΣταυρ��ρων την περί�ημη συμ�ω-νία για τη στρατιωτική επέμ�αση καιτη διαν�μή των εδα�ών της Bυ�αντι-νής Aυτ�κρατ�ρίας (Partitio ImperiiRomaniae) μετά την κατάληψη τηςKωνσταντιν�ύπ�λης. Mετά δύ� ανε-πιτυ�είς επιθέσεις στις 9 και στις 12Aπριλί�υ �ι Σταυρ��ρ�ι κατ�ρθω-σαν να κάμψ�υν την αντίσταση τωνBυ�αντινών και να κυριεύσ�υν τηνKωνσταντιν�ύπ�λη με την επίθεσητης 13 Aπριλί�υ. Eκείνες τις τραγι-κές για την αυτ�κρατ�ρία στιγμές, �Aλέ"ι�ς � E΄ �άνηκε κατώτερ�ς απ�τις περιστάσεις και πρ�τίμησε τη �υ-γή, ενώ αυτ�κράτ�ρας αναγ�ρευ�-ταν στην Aγία Σ��ία � Kωνσταντίν�ςΛάσκαρις, π�υ η �ασιλεία τ�υ δεν ή-ταν γρα�τ� να έ�ει διάρκεια.

Σ�αγές και λεηλασίες

Kύρι�ι της Kωνσταντιν�ύπ�λης �ιΣταυρ��ρ�ι και �ι συνεργάτεςτ�υς Bενετ�ί επέ�αλαν τ� δίκαι�τ�υ κατακτητή. Oι σ�αγές και η λεη-λασία των δημ�σιων κτιρίων και τωνιδιωτικών κατ�ικιών "επέρασαν κάθεπρ�ηγ�ύμεν�. Aπληστ�ι και ακ�ρε-στ�ι �ι ιππ�τες της Δύσης επέπεσανπάνω στα θαυμαστά πλ�ύτη και τ�υςθησαυρ�ύς π�υ εί�αν συγκεντρώσειαιώνες π�λιτισμ�ύ στη Bασιλεύ�υ-σα. Aπ� τη �ρικτή �ε�ήλωση και τηληστρική μανία τ�υς δεν γλίτωσαν�ύτε �ι να�ί και τα μ�ναστήρια. O υ-π�κινητής της Σταυρ��ρίας, πάπαςIν�κέντι�ς � Γ΄, καταδίκασε απερί-�ραστα τις σ�αγές, τ�υς απ�τρ�παι-�υς �ιασμ�ύς και τα αίσ�η π�υ διέ-πρα"αν �ι μα�ητές τ�υ Xριστ�ύ, �ά-��ντας τα �πλα τ�υς με αίμα �ρι-στιανικ�, �ωρίς να υπ�λ�γί��υν �ύτετη θρησκεία �ύτε την ηλικία �ύτε τ��ύλ� των θυμάτων τ�υς. Mε π�ν�ψυ�ής περιγρά�ει την τραγική μ�ίρατης Π�λης και των κατ�ίκων της �Bυ�αντιν�ς ιστ�ρικ�ς Nικήτας Xω-νιάτης. H άλωση και η καταστρ��ή

της Kωνσταντιν�υπ�λεως πρ�κάλε-σαν δεινή εντύπωση σε �λη τη �ρι-στιαν�σύνη. Kανείς δεν εί�ε υπ�λ�-γίσει �τι θα μπ�ρ�ύσε να συμ�εί τέ-τ�ια καταστρ��ή. Π�λύτιμ�ι θησαυ-ρ�ί, έργα τέ�νης, ιερά κειμήλια καιλείψανα αγίων δι��ετεύθηκαν στηΔύση για να καλύψ�υν τη γυμν�τητατων καθεδρικών ναών και των �ε�υ-δαρ�ικών ενδιαιτημάτων.

Π λιτικές συνέπειες

Πάνω στα ερείπια της Bυ�αντινήςAυτ�κρατ�ρίας �ι κατακτητές θεμε-λίωσαν τ� συγκρ�τημα των λατινι-κών κρατών και πρ�σπάθησαν ναμετα�υτέψ�υν στην ελληνική γητ�υς θεσμ�ύς και τις αντιλήψειςτης �ε�υδαρ�ικής Δύσης. Oρισμέ-να απ� τα κράτη αυτά υπήρ"αν �ρα-�ύ�ια, ενώ άλλα εί�αν μεγαλύτερηδιάρκεια. Mε την κατάλυση της �ενε-τικής κυριαρ�ίας στα ι�νια νησιά τ�1797 (συνθήκη τ�υ Campo–Formio)ε"αλεί�θηκαν τα τελευταία κατάλ�ι-πα των π�λιτικών συνεπειών της Tέ-ταρτης Σταυρ��ρίας. Στη λατινικήκατάκτηση �ι Bυ�αντιν�ί αντέτα"αντις δικές τ�υς επιδιώ"εις. Σε π�λλέςπερι��ές δημι�υργήθηκαν εστίες α-ντίστασης με επικε�αλής παράγ�-ντες π�υ ανήκαν στην τ�πική �υ�α-ντινή αριστ�κρατία και π�υ πρ�σπά-θησαν να δημι�υργήσ�υν πρ�σωπι-κές ηγεμ�νίες. M�νιμ�τερα καισπ�υδαι�τερα για τ�ν Eλληνισμ�π�λιτικά απ�τελέσματα εί�ε η συ-γκρ�τηση των τριών κρατών –τηςAυτ�κρατ�ρίας της Nίκαιας, τηςAυτ�κρατ�ρίας της Tραπε��ύνταςκαι τ�υ Δεσπ�τάτ�υ της Hπείρ�υ–π�υ δημι�υργήθηκαν σε εδά�η της�υ�αντινής περι�έρειας π�υ δεν εί-�αν καταλη�θεί απ� τ�υς Δυτι-κ�ύς. Eκεί δια�υλά�θηκε η ελληνι-κή ελευθερία και δημι�υργήθηκαν�ι πρ�ϋπ�θέσεις για την επιδίω"ητης απ�κατάστασης της αυτ�κρα-τ�ρίας.

T� τριπλ� θε�δ�σιαν� τεί��ς, στ� ύψ�ς της πύλης της Σηλυμ'ρίας – Πηγής. T� μεγαλύτερ� ��υρωματικ� έργ� στ�νμεσαιωνικ� κ�σμ� παρέμεινε άπαρτ� για �κτώ αιώνες, πρ�στατεύ�ντας τ�ν Xριστιανισμ� απ� ανατ�λάς κυρίως. Tρα-γική ειρωνεία π�ρθητές να είναι �ι δυτικ�ί της Δ΄ Σταυρ��ρίας στις 13 Aπριλί�υ 1204 (�ωτ.: «Kωνσταντιν�ύπ�λη.Aνα�ητώντας τη Bασιλεύ�υσα», εκδ. Λ�ύση Mπρατ�ιώτη).

T� �ρ�νικ� τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υEνας Φράγκς σταυρ��ρς περιγρά�ει την πρώτη άλωση της Kωνσταντινύπλης τ 1203–1204

T�υ Aλέ�η Γ. K. Σαίδη

ΛIΓA είναι τα ιστ�ρικά γεγ�ν�τα τ�υμεσαίωνα, π�υ έ��υν πρ�καλέσει τ�-σες αντιπαραθέσεις, τ�σ� εκτενείςκαι ατέρμ�νες συ�ητήσεις και πρ�-�ληματισμ�ύς, �σ� η παρέκκλιση τηςπερι��ητης Tέταρτης Σταυρ��ρίας(1201–1204), καθώς και τα καταστρ�-�ικά για τ�ν μεσαιωνικ� ελληνισμ� α-π�τελέσματά της –απ�τελέσματαπ�υ έδει#αν εναργέστατα τ� αγε�ύ-ρωτ� ιδε�λ�γικ� �άσμα π�υ �ώρι�ετην ανατ�λική απ� τη δυτική Xριστια-ν�σύνη. Eπι�ητώντας την ευκαιρία ναπάρ�υν εκδίκηση για τις διώ#εις π�υεί�αν υπ�στεί στ� Bυ�άντι� λίγες δε-καετίες πρ�ηγ�υμένως, �ι Λατίν�ι«�τύπησαν» στις αρ�ές τ�υ 13�υ αι-ώνα· την ευκαιρία τ�υς την έδωσε ηθεωρ�ύμενη απ� την ιστ�ρι�γρα�ία«απ�κλημένη» Δ΄ Σταυρ��ρία, π�υενώ #εκίνησε απ� τη Δύση (�πως και�ι πρ�ηγ�ύμενες τρεις) με σκ�π� τηναπελευθέρωση των Aγίων T�πων απ�τ�υς M�υσ�υλμάν�υς, τελικά στρά-�ηκε κατά των Aνατ�λικών Xριστια-νών τ�υ Bυ�αντί�υ. Eτσι, �ι σιδερ�-�ρακτ�ι «ιππ�τες τ�υ σταυρ�ύ» εκ-π�ρθησαν και λεηλάτησαν τη �υ�α-ντινή πρωτεύ�υσα με μια πρωτ��ανήαγρι�τητα στις 12 πρ�ς 13 Aπριλί�υ1204 – μια αγρι�τητα π�υ μπρ�στάτης «ω�ρι�ύν» �ι λεηλασίες τωνOθωμανών T�ύρκων κατά την �ριστι-κή δεύτερη άλωση τ�υ Bυ�αντί�υστις 29 Aπριλί�υ 1453.

H εγκληματικήΣταυρ�ρία

«Δεν υπήρ#ε π�τέ μεγαλύτερ�έγκλημα κατά της ανθρωπ�τηταςαπ� την Δ΄ Σταυρ��ρία», έγραψεένας ερευνητής της ιστ�ρίας τωνσταυρ��ριών της επ��ής μας, �διάσημ�ς Σερ Στί�εν Pάνσιμαν,π�υ επιπλέ�ν �αρακτήρισε τη με-γάλη αυτή επι�είρηση πρά#η «γι-γάντιας π�λιτικής αν�ησίας». Aλλάκαι άλλ�ι σύγ�ρ�ν�ι μελετητές έ-��υν απ�καλέσει τη σταυρ��ρίααυτή «αν�σια» (J. Godfrey) και «με-γάλη πρ�δ�σία» (E. Bradford) σεσ�ετικές μελέτες τ�υς, καταδικά-��ντας με τ�ν τρ�π� αυτ� �σα �ρι-κώδη συμ�άντα έλα�αν �ώρα μέσαστην εκπ�ρθημένη Kωνσταντιν�ύ-π�λη, π�υ αντιπρ�σωπεύ�υν στην�υσία τ� απώτατ� σημεί� εν�ς π�-λύ�ρ�ν�υ αμ�ι�αί�υ και θανάσι-μ�υ μίσ�υς ανάμεσα στην Oρθ�-δ�#ία και τ�ν Kαθ�λικισμ�.

O �ρνικγρά�ςBιλλαρδυίνς και τ έργ τυ

H σημαντικ�τερη δυτικ�ευρωπαϊκήα�ήγηση για την Δ΄ Σταυρ��ρία πρ�-έρ�εται απ� τη γρα�ίδα τ�υ Φράγκ�υιππ�τη Γ�δε�ρείδ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ,τ�υ σταυρ��ρ�υ - �ρ�νικ�γρά��υ

π�υ έλα�ε και � ίδι�ς μέρ�ς στις επι-�ειρήσεις κατά τ�υ Bυ�αντί�υ. Kατα-γ�ταν απ� γνωστ� αριστ�κρατικ� �ίκ�της Kαμπανίας, �π�υ γεννήθηκε με-τα#ύ 1150-1154, και αργ�τερα έγινε«μαρεσάλης Kαμπανίας». Mετά την ά-λωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης τ�1204 έγινε «μαρεσάλης Pωμανίας» καιτ�υ παρα�ωρήθηκε �έ�υδ� στη M�-συν�π�λη της Θράκης απ� τ�ν πρώτ�Λατίν� �ασιλιά Θεσσαλ�νίκης, B�νι-�άτι� M�μ�ερρατικ�, τ� 1207. Eκεί �Bιλλαρδ�υίν�ς έμελλε να περάσει τατελευταία τ�υ �ρ�νια (πέθανε μετα#ύ1212 και 1218).

T� «Xρ�νικ� της άλωσης της Kων-σταντιν�ύπ�λης» � Bιλλαρδ�υίν�ςάρ�ισε να τ� γρά�ει περί τ�1208/1209 σε παλαι�γαλλικ� ιδίωμα,π�υ θεωρείται πραγματικ� γλωσσικ�μνημεί�. T� έργ� αυτ� δεν #έ�υγετης πρ��ής τ�υ Παναγιώτη Kανελ-λ�π�υλ�υ, π�υ στην «Iστ�ρία τ�υ ευ-ρωπαϊκ�ύ πνεύματ�ς» έγρα�ε τα ε-

#ής: «...#ε�εύγει απ� την παράδ�σητης �ρ�ν�γρα�ίας και ανε�αίνει στ�επίπεδ� της ιστ�ρι�γρα�ίας. Στ� έρ-γ� αυτ� �λέπ�υμε να γεννιέται τ�διαν�ητικ� και γλωσσικ� ύ��ς π�υ έ-γινε απ��ασιστικ� για τη γαλλική λ�-γ�τε�νία. H α�ήγηση είναι, στη λ�γι-κή διάτα#η της ύλης, άρτια. Kάθε λέ-#η είναι στη θέση της. Aπ��εύγ�νται�ι παρεκ�άσεις, � τ�ν�ς είναι νη�ά-λι�ς, τ� καθετί συγκεκριμέν�...». T�«Xρ�νικ�» καλύπτει την περί�δ�1197/98-1207 μ.X., αρ�ί��ντας απ� τιςπρ�ετ�ιμασίες της Δ΄ Σταυρ��ρίαςκαι αναλύ�ντας τις επι�ειρήσεις στηΔαλματία, την παρέκκλιση, την π�-λι�ρκία και κατάληψη της �υ�αντινήςπρωτεύ�υσας και τα πρώτα �ρ�νιατης λατινικής ε#�υσίας, γνωστά στηνιστ�ρι�γρα�ία ως �ρ�νια της «Λατι-νικής Aυτ�κρατ�ρίας της Pωμανίας».T� έργ� απ� τ� 1985 υπάρ�ει σε ελ-ληνική μετά�ραση, �πως επίσης και�ι παράλληλης σημασίας δυτικ�ί

�ρ�νικ�γρά��ι P��έρτ�ς τ�υ Kλαρί(12�ς – 13�ς αι.), με σπ�ραδικές πλη-ρ��ρίες για τις περι�δ�υς 1197/98 –1201 και 1205 – 1216 και με αναλυτικάστ�ι�εία για τα �ρ�νια 1201 – 1205,καθώς και � θεωρ�ύμεν�ς συνε�ι-στής τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ, Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν (12�ς – 13�ς αι.), γιατα �ρ�νια 1207 – 1209.

Πρ��ανώς � Bιλλαρδ�υίν�ς λ�γωτης υψηλής θέσης τ�υ στη σταυρ�-��ρική ιεραρ�ία εί�ε πρ�σ�αση σε ε-πίσημα έγγρα�α, κάτι π�υ δίνει στηνα�ήγησή τ�υ πρ�σθετ� κύρ�ς, ενώεπίσης �ρησιμ�π�ιήθηκε ως πρέσ�ηςπρ�ς τ�υς Bυ�αντιν�ύς και συμμε-τεί�ε συ�νά στα συμ��ύλια τωνσταυρ��ρων αρ�ηγών. H περιγρα-�ή τ�υ για την άλωση της «Bασιλεύ-�υσας» είναι λεπτ�μερής και συ-μπληρώνει σε αρκετά σημεία την κύ-ρια �υ�αντινή πηγή, τ�ν α#ιωματ�ύ��και ιστ�ρι�γρά�� Nικήτα Xωνιάτη, ανκαι � Bιλλαρδ�υίν�ς αρκετές ��ρέςδεί�νει να μερ�ληπτεί στην πρ�σπά-θειά τ�υ να δικαι�λ�γήσει τη �άρ�α-ρη συμπερι��ρά των Δυτικών Xρι-στιανών κατακτητών τ�υ Bυ�αντί�υ.

Tα απσπάσματατυ Bιλλαρδυίνυ

Oι περιγρα�ές τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υγια τις επι�ειρήσεις των σταυρ��-ρων κατά της Kωνσταντιν�ύπ�ληςκαλύπτ�υν –με μ�ρ�ή ημερ�λ�γί�υ–την περί�δ� απ� τις πρώτες επιθέ-σεις τ�ν I�ύνι� τ�υ 1203 ώς την ε-παύρι�ν της άλωσης τ�ν Aπρίλι� τ�υ1204. Σ�ετικά �αρακτηριστικά απ�-σπάσματα υπάρ��υν στα πέντε �ω-ρία π�υ ακ�λ�υθ�ύν:

1. 8 I�υνί�υ 1203: �ι σταυρ��ρ�ιπρωτ�αντικρί��υν την Π�λη (παρά-γρα��ι 127-128):

«T�τε �εκίνησαν απ� τ λιμάνι τηςA�ύδ υ... μέ�ρι π υ �τάσανε στ νAγι Στέ�αν , ένα μ ναστήρι τρειςλεύγες μακριά απ� την Kωνσταντι-ν ύπ λη. Kαι τ�τε είδαν λ�κληρητην Kωνσταντιν ύπ λη κείν ι απ� ταμεταγωγικά και τις γαλέρες και ταιππαγωγά, και πιάσανε λιμάνι και ρί-�ανε άγκυρα στα πλ ία τ υς. Tώραμπ ρείτε να μάθετε πως κ ίτα!αν ε-πίμ να την Kωνσταντιν ύπ λη κεί-ν ι π υ δεν την εί�αν δει π τέ· γιατίδεν μπ ρ ύσαν καθ�λ υ να σκε-�τ ύν πως μπ ρεί να υπάρ�ει σ’ �-λ ν τ ν κ�σμ μια τ�σ πλ ύσια π�-λη, �ταν είδαν αυτά τα ψηλά της τεί-�η και τ υς πλ ύσι υς πύργ υς κιαυτά τα πλ ύσια παλάτια κι αυτές τιςψηλές εκκλησίες, π υ ’ταν τ�σεςπ λλές π υ κανείς δε θα τ πίστευεαν δεν τ ’�λεπε με τα μάτια τ υ, κιακ�μα τ μήκ ς και τ πλάτ ς τηςπ�λης π υ κυ�ερν ύσε �λες τις υπ�-λ ιπες. Kαι μάθετε πως δεν υπήρ�εάνθρωπ ς, άνθρωπ ς τ�σ ασυγκί-νητ ς, π υ να μην ανατρι�ιάσει· κιαυτ� δεν ήταν καθ�λ υ περίεργ ,γιατί π τέ δεν ανέλα�αν άνθρωπ ι

O Στ λ�ς των Σταυρ�� ρων στ� B σπ�ρ� πως απεικ�νί�εται σε �ειρ γρα-�� τ�υ 15�υ αι. Eθνική Bιλι�θήκη Παρισίων (�ωτ. «Iστ�ρία των Σταυρ��-ριών» P. Γκρ�υσέ, εκδ. «Γκ� στη»).

H άλωση τηςKωνσταντιν�ύ-π�λης απ τ�υςΣταυρ�� ρ�υς πως απεικ�νί�ε-ται σε �ειρ γρα-�� τ�υ 13�υ αι.H Δ΄ Σταυρ��-ρία, ενώ �εκίνη-σε απ τη Δύσημε σκ�π την α-πελευθέρωσητων Aγίων T -πων, στρά�ηκετελικά εναντί�ντ�υ Bυ�αντί�υ.Tα απ�τελέσμα-τά της στάθηκανγια τ�ν μεσαιωνι-κ Eλληνισμ κα-ταστρ��ικά, με�ριακ γεγ�ν ςτην κατάληψηκαι καταστρ��ήτης Kωνσταντι-ν�ύπ�λης απ τ�υς Σταυρ�� -ρ�υς (�ωτ.: «Kά-στρα Mακεδ�-νίας και Θρά-κης», Δέσπ�ιναEυγενίδ�υ, εκδ.AΔAM, 1997).

μια τ�σ μεγάλη επι�είρηση απ� τ�-τε π υ �τίστηκε κ�σμ ς».

2. 17/18 I�υλί�υ 1203: � Aλέ�ι�ς Γ΄Aγγελ�ς εγκαταλείπει την Π�λη (πα-ράγρ. 182):

«...Kείνη τη νύ�τα αυτ κράτ ραςAλέ�ι ς της Kωνσταντιν ύπ λης πή-ρε απ� τ υς θησαυρ ύς τ υ κείναπ υ μπ ρ ύσε να κ υ�αλήσει καιπήρε μα!ί τ υ κείν υς τ υς ανθρώ-π υς τ υ π υ θέλανε να �ύγ υν· έ-�υγε και ά�ησε την π λιτεία. Kαικείν ι της π�λης νιώσανε μεγάλη έκ-πλη�η. Kαι πήγανε στη �υλακή π υήταν αυτ κράτ ρας Iσαάκ (=Iσαά-κι ς B΄ Aγγελ ς, τυ�λωμέν ς απ�τ ν Aλέ�ι Γ΄ αδελ��ς τ υ), π υ τ υ’�ανε �γάλει τα μάτια, και τ ν ντύσα-νε αυτ κρατ ρικά· τ ν �έρανε στ ψηλ� παλάτι των Bλα�ερνών και τ νκαθίσανε στ ψηλ� θρ�ν και τ ν υ-πάκ υαν σαν κύρι� τ υς. Kαι τ�τε -ρίσανε αγγελια��ρ υς με τη σύμ�ω-νη γνώμη τ υ αυτ κράτ ρα Iσαάκκαι τ υς στείλανε στ στρατ�πεδ και μήνυσαν στ γι τ υ αυτ κράτ -ρα Iσαάκ (=Aλέ�ι Δ΄ Aγγελ ) καιστ υς ευγενείς πως αυτ κράτ ραςAλέ�ι ς (=Γ΄ Aγγελ ς) εί�ε �ύγει καιεί�αν απ καταστήσει σαν αυτ κρά-τ ρα τ ν αυτ κράτ ρα Iσαάκ».

3. Tέλη I�υλί�υ 1203: τα μεγάλαπλ�ύτη της Π�λης (παράγρ. 192):

«Tώρα μπ ρείτε να μάθετε πωςπ λλ ί απ� κείν υς τ υ στρατ ύ(=των σταυρ ��ρων) πήγαν να δ υντην Kωνσταντιν ύπ λη και τα πλ ύ-σια παλάτια και τις ψηλές εκκλησίες,π υ τ�σες π λλές υπήρ�αν, και ταμεγάλα πλ ύτη π υ σε καμιά π�ληδεν υπήρ�αν τ�σα. Για τα άγια λεί-ψανα, δεν πρέπει καθ�λ υ να μιλά-με, γιατί τ�σα υπήρ�αν κείνη την ε-π �ή στην π�λη, �σα σ’ �λ τ ν άλλ κ�σμ μα!ί. Kαι κάνανε π λύ εμπ�-ρι μετα�ύ τ υς ι Eλληνες και ιΦράγκ ι, σ’ �λα τα πράγματα, και σ’εμπ ρεύματα και σ’ άλλα αγαθά».

4. Δευτέρα 12–Tρίτη 13 Aπριλί�υ1204: η τελική επίθεση, η μεγάλη πυρ-καγιά και η άλωση (παράγρ. 246–248):

«...Aλλά αυτ κράτ ρας M ύρ-τ! υ�λ ς (=Aλέ�ι ς E΄ Δ ύκας, τε-λευταί ς πριν απ� την άλωση) δεν�εκ υράστηκε καθ�λ υ, αλλά μά!ε-ψε τ υς ανθρώπ υς τ υ και είπε πωςθα πήγαινε να επιτεθεί στ υς Φρά-γκ υς. Aλλά καθ�λ υ δεν έκανε έτσι�πως είπε, αλλά πήγε απ� άλλ υςδρ�μ υς, �σ πι μακριά μπ ρ ύσεαπ� κείν υς τ υ στρατ ύ, και ήρθεσε μια πύλη π υ τη λένε Xρυσή Πύ-λη. Aπ� εκεί έ�υγε και εγκατέλειψετην π�λη· και πίσω τ υ έ�υγε �π ι ςμπ ρ ύσε να �ύγει... Kείνη τη νύ-�τα, μπρ στά στ στρατ�πεδ τ υB νι�άτι υ τ υ M ν�ερράτ υ (=αρ-�ηγ ύ των Λ μ�αρδών σταυρ ��-ρων), δεν �έρω π ι ι άνθρωπ ι, π υ� ��ντ υσαν μην τ υς επιτεθ ύν ιEλληνες, �άλανε �ωτιά στ �ώρ α-νάμεσα σ’ αυτ ύς και στ υς Eλλη-

νες. Kαι η π�λη άρ�ισε ν’ αρπά!ει�ωτιά και να καίγεται π λύ άσ�ημα,και καιγ�ταν �λη εκείνη τη νύ�τα καιτην άλλη μέρα μέ�ρι τ’ απ�γευμα.Kαι τ ύτη ήταν η τρίτη πυρκαγιάστην Kωνσταντιν ύπ λη απ� τ�τεπ�υ �ι Φράγκ�ι ήρθανε στη �ώρα.Kαι υπήρ�αν περισσ�τερα καμένασπίτια απ’ �σα (σπίτια) υπήρ�αν στιςτρεις πι� μεγάλες π�λεις τ�υ �ασι-λεί�υ της Γαλλίας. Kείνη η νύ�τα πέ-ρασε και #ημέρωσε τ� πρωί της Tρί-της. Kαι τ�τε πήραν τα �πλα �λ�ι στ�στρατ�πεδ� (=των σταυρ��ρων),και �ι ιππ�τες και �ι απλ�ί στρατιώ-τες. Kαι πήγε � καθένας στ� σώμαμά�ης π�υ εί�ε τα�θεί· και �γήκαν α-π� τ� στρατ�πεδ� και πίστεψαν πωςθα πηγαίνανε στην πι� μεγάλη μά�ηπ�υ ’�αν π�τέ κάνει: και δεν #έρανεκαθ�λ�υ πως � αυτ�κράτ�ρας (Aλέ-

#ι�ς E΄) εί�ε �ύγει κείνη την ημέρα.Kαι δε �ρέθηκε κανένας να τ�υς α-ντιμετωπίσει».

5. 18–25 Aπριλί�υ 1204: η μ�ιρασιάτων λα�ύρων (παράγρ. 250–251):

«...O καθένας (=απ� τ υς σταυρ -��ρ υς αρ�ηγ ύς) έ�αλε �ρ υρά α-π� ανθρώπ υς τ υ στ κάστρ π υτ υ ’�ε παραδ θεί, για να �υλάνε τ θησαυρ�. Kαι ι υπ�λ ιπ ι π υ εί�ανσκ ρπιστεί στην π�λη πήρανε π λλάλά�υρα· και τα λά�υρα ήταν τ�σαπ λλά π υ κανείς δεν ή�ερε να πειπ�σα, �ρυσά�ι και ασήμι και σκεύηκαι π λύτιμα πετράδια και μετά�ιακαι γ ύνινα � ρέματα απ� γκρί! σκί υρ και απ� ερμίνα, και �λα τα α-κρι�ά πράγματα π υ �ρέθηκαν π τέστη γη. Kαι δίνει �έ�αιη μαρτυρία Γ δε�ρείδ ς μαρεσάλης της Kα-μπανίας, αληθινά και έ� ντας σωστάτα λ γικά τ υ, πως απ� τ�τε π υ �τί-στηκε κ�σμ ς δεν πάρθηκαν τ�σαλά�υρα απ� μια μ�ν� π�λη. O καθέ-νας πήρε για να μείνει �π�ι� σπίτι ή-θελε, και υπήρ�αν π�λλά. Eτσι εγκα-ταστάθηκε εκεί � στρατ�ς των πρ�-σκυνητών και των Bενετών. Kαι με-γάλη ήταν η �αρά για τα πλ�ύτη καιγια τη νίκη π�υ τ�υς έδωσε � Θε�ς·γιατί εκείν�ι π�υ ήταν �τω��ί �ρεθή-κανε σε πλ�ύτη και σε π�λυτέλεια.Eτσι πέρασε η Kυριακή των Bαΐων(=18 Aπριλί�υ 1204) και μετά τ� Πά-σ�α (=25 Aπριλί�υ) μέσα σ’ αυτά ταδώρα και τη �αρά… Kαι έπρεπε ναδ�#άσ�υν π�λύ τ�ν Kύρι�… γιατί δενεί�αν πάνω απ� είκ�σι �ιλιάδες �πλι-σμέν�υς ανθρώπ�υς ανάμεσά τ�υςκαι με τη ��ήθεια τ�υ Θε�ύ νίκησαντετρακ�σιες �ιλιάδες ανθρώπ�υς ήκαι περισσ�τερ�υς και μάλιστα μέσαστην πι� ισ�υρή π�λη π�υ υπήρ#ε σ’�λ�ν τ�ν κ�σμ�, π�υ ήταν μεγάληπ�λη και η πι� καλά ��υρωμένη».

BIBΛIOΓPAΦIA:Γ�δε�ρείδ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ, H κατάκτηση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, μετά�ρ. K. Aντύπας, εισα-γωγή – σ��λια Γ. Σαρα�ιαν�ς, Aθήνα, εκδ. Xατ�η-νικ�λή, 1985, με ��λι�γρα�ία εκδ�σεων–��ηθημά-των στις σσ. 256–267. Tα απ�σπάσματα πρ�έρ��-νται απ� αυτή τη μετά�ραση.

Συνέ�εια απ την 15η σελίδα

O Bυ�αντιν ς ιστ�ρι�γρά��ς

Nικήτας Xωνιάτης (Xωνές

Φρυγίας 1155/7 – Nίκαια 1217)

σε μικρ�γρα�ία �ειρ�γρά��υ

τ�υ 14�υ αι. Bιέννη, Eθνική

Bιλι�θήκη. O Nικήτας Xωνιά-

της μα�ί με τ�ν Φράγκ� Γ�υ-

δε�ρείδ� Bιλλαρδ�υίν� καλύ-

πτ�υν παράλληλα την κρίσιμη

περί�δ� της Δ΄ Σταυρ��ρίας

μέ�ρι τ� 1207. O Nικήτας Xω-

νιάτης, μέλ�ς υ�αντινής �ι-

κ�γένειας, είναι μικρ τερ�ς

αδελ� ς τ�υ λ γι�υ ιεράρ�η

και μητρ�π�λίτη Aθηνών

(1182–1204) Mι�αήλ Xωνιάτη.

O σημαντικ ς αυτ ς ιστ�ρι�-

γρά��ς, μετά την άλωση της

Kωνσταντιν�ύπ�λης απ τ�υς

Λατίν�υς, κατέ�υγε στη Nί-

καια π�υ συνέγραψε την α-

�ι λ�γη και λεπτ�μερή «Iστ�-

ρία» τ�υ, π�υ καλύπτει την

περί�δ� απ την άν�δ� τ�υ

Iωάννη B΄ K�μνην�ύ στ� θρ -

ν� (1118) μέ�ρι και μετά την

άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�-

λης απ τ�υς Λατίν�υς τ�

1207 (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ

Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τι-

κή Aθηνών).

Tα μετά την άλωση τ�υ 1204Δύ� Φράγκ�ι �ρ�νικ�γρά �ι περιγρά �υν τα πρώτα κρίσιμα �ρ�νια

T�υ Aλέ�η Γ.K. Σαίδη

H IΣTOPIKH περί�δ�ς μετά τη Δ΄Σταυρ��ρία είναι μια απ� τις καλύ-τερα γνωστές, με πλ�ύσια ενημέρω-ση στην ιστ�ρι�γρα�ία της επ��ής,παρά τ� γεγ�ν�ς �τι η Bυ�αντινή Aυ-τ�κρατ�ρία καταλύθηκε για 57 �ρ�-νια (1204–1261) και διασπάστηκε σεδιά��ρα τμήματα, �πως την αυτ�-κρατ�ρία «της ε!�ρίας» των Λασκα-ριδών της Nικαίας, τ� αυτ�ν�μ� κρά-τ�ς της Hπείρ�υ (π�υ ακ�μα μελετη-τές τ� απ�καλ�ύν λανθασμένα «Δε-σπ�τάτ�»), την Aυτ�κρατ�ρία τωνMεγαλ�κ�μνηνών τ�υ Π�ντ�υ, τ� η-μιαυτ�ν�μ� κράτ�ς της Θεσσαλίας,την επίσης ημιαυτ�ν�μη επικράτειατων Δωδεκανήσων υπ� τ�υς Γα'α-λάδες και τ� ε�ήμερ� κρατίδι� τ�υΛέ�ντα Σγ�υρ�ύ στη '�ρει�ανατ�λι-κή Πελ�π�ννησ�.

Kυρι�τερες πηγές

Iδιαίτερα κρίσιμη είναι η πρώτηδωδεκαετία μετά τη Δ΄ Σταυρ��-ρία, δηλαδή η περί�δ�ς 1204–1216,της �π�ίας η λή!η συμπίπτει με τ�θάνατ� τ�υ πραγματικά σπ�υδαί�υΛατίν�υ ηγεμ�να της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης (της «Aυτ�κρατ�ρίας τηςPωμανίας»), Eρρίκ�υ της Φλάν-δρας. Oι δύ� κυρι�τερες πηγές γιατη Δ΄ Σταυρ��ρία, � Bυ�αντιν�ςNικήτας Xωνιάτης (πέθανε γύρωστ� 1217) και � Φράγκ�ς Γ�δε�ρεί-δ�ς Bιλλαρδ�υίν�ς (πέθανε μετα!ύ1212–1218), κάλυψαν την περί�δ�ως τ� 1207, ενώ για τα επ�μενα�ρ�νια 'ρίσκ�υμε π�λύτιμα στ�ι-�εία ��ι μ�ν� σε 'υ�αντινές ελληνι-κές πηγές (Γεώργι� Aκρ�π�λίτη,Θε�δωρ� Σκ�υταριώτη, IωάννηAπ�καυκ�, Nικ�λα� Mεσαρίτη,E�ραίμ τ�ν Aίνι�, Nικη��ρ� Γρηγ�-ρά), αλλά και σε λατινικές (P�'έρ-τ�ς τ�υ Kλαρύ, Eρρίκ�ς τ�υ Bαλαν-σιέν), σε μ�υσ�υλμανικές αρα'�-περσικές, σε αρμενικές, συριακέςκαι σλα'�νικές. Δεν θα έπρεπε επί-σης να παραλει�θεί εδώ τ� ιδι�τυ-π�ν «Xρ�νικ�ν τ�υ M�ρέως» (σεελληνική, ιταλική, γαλλική και ισπα-νική / αραγ�νική παραλλαγή), μεπ�λύτιμα στ�ι�εία για τ�υς πρώ-τ�υς �ρ�ν�υς της λατινικής κυ-ριαρ�ίας στ�ν ελλαδικ� �ώρ�.

Δύ� απ� τις κυρι�τερες πηγές τηςπερι�δ�υ 1204–1216, π�υ ε!ετά��-νται σε συνά�εια με τ� �ρ�νικ� τ�υBιλλαρδ�υίν�υ (για τ� �π�ί� 'λ. τ�παρ�ν α�ιέρωμα των «Eπτά Hμε-ρών»), είναι � P�'έρτ�ς τ�υ Kλαρύ,π�υ θεωρείται παράλληλη πηγή αλλάκαι συνέ�εια τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ γιατη μετά τ� 1207 περί�δ�, και � Eρρί-κ�ς της Bαλανσιέν, συνε�ιστής επί-σης τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ. Tα �ρ�νικάκαι των δύ� αυτών Φράγκων σταυρ�-��ρων �ρ�νικ�γρά�ων υπάρ��υν σεελληνικές σ��λιασμένες μετα�ρά-σεις απ� τις αθηναϊκές εκδ�σεις«Xατ�ηνικ�λή» τ� 1987 (Eρρίκ�ς) και

τ� 1990 (P�'έρτ�ς), �πως ε!άλλ�υκαι � Bιλλαρδ�υίν�ς, τ� 1985.

P��έρτ�ς τ�υ Kλαρύ

Γνωρί��υμε αρκετά στ�ι�εία γι’αυτ�ν. Γεννήθηκε περί τ� 1170 στ�Kλαρύ (σημ. Kλερύ–λε–Περν�υά)της γαλλικής Πικαρδίας και, γύρωστ� 1197-1198, έλα'ε μέρ�ς στιςπρ�ετ�ιμασίες της Δ΄ Σταυρ��-ρίας με τ�ν κληρικ� αδελ�� τ�υAγι�μ ντε Kλαρύ. Kατατά�θηκανως απλ�ί στρατιώτες στις δυνά-μεις τ�υ εκ των σταυρ��ρων αρ-�ηγών, Πέτρ�υ της Aμιένης και πή-ραν μέρ�ς σε �λες τις επι�ειρή-σεις απ� τ� 1201 έως τ� 1204, κα-θώς δεί�νει η α�ήγηση τ�υ P�'έρ-τ�υ. O τελευταί�ς επέστρεψε στηΓαλλία τ� 1205 ή λίγ� αργ�τερα (ηα�ήγησή τ�υ σταματά να είναι κα-λά ενημερωμένη και λεπτ�μερήςστ� έτ�ς αυτ�), �π�υ συνέγραψεεν είδει απ�μνημ�νευμάτων την ι-στ�ρία της Δ΄ Σταυρ��ρίας. Γνω-ρί��υμε ακ�μη �τι τ� 1206 και πάλιτ� 1213 παρ�υσίασε στη Γαλλία �-ρισμένα απ� τα ιερά κειμήλια π�υεί�αν αρπά!ει �ι σταυρ��ρ�ι κα-τά τις λεηλασίες τ�υ ανακτ�ρ�υτης Kωνσταντιν�ύπ�λης, τ�ν Aπρί-λι� τ�υ 1204. Θα πρέπει να πέθανεμετά τ� 1216, έτ�ς θανάτ�υ τ�υEρρίκ�υ της Φλάνδρας, γεγ�ν�ςστ� �π�ί� � P�'έρτ�ς ανα�έρεταιμε συντ�μία στις τελευταίες γραμ-μές τ�υ.

T� έργ� τ�υ τιτλ��ρείται «Xρ�-νικ� της κατάληψης της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης απ� τ�υς σταυρ��-ρ�υς» και είναι γραμμέν� σε παλαι-�γαλλική διάλεκτ�. Περιγρά�ει λε-πτ�μερώς την περί�δ� 1201-1205(δηλ. απ� την επίθεση των Bενετώνκατά της Zάρας/Zαντάρ έως τ�ν 2��ρ�ν� λατινικής κατ��ής της Kων-σταντιν�ύπ�λης), δίν�ντας επιπλέ-�ν σπ�ραδικά στ�ι�εία για τις πε-ρι�δ�υς 1197/98-1201 και 1205-1216(ιδιαίτερα για την τελευταία αυτήπερί�δ� θα πρέπει � P�'έρτ�ς να'ασίστηκε κυρίως σε πρ��ρικέςπαραδ�σεις).

Σε αντίθεση με τ�ν Bιλλαρδ�υίν�,π�υ ήταν � επίσημ�ς α�ηγητής τωνγεγ�ν�των απ� τη δυτική σκ�πιά, �P�'έρτ�ς ήταν π�λύ απλ�ύστερ�ςκαι λιγ�τερ� καλλιεργημέν�ς μεπρ�σωπικές και άμεσες εκτιμήσεις,π�υ απη��ύσαν τα αισθήματα καιτις αντιλήψεις των λαϊκ�τερωνσταυρ��ρικών στρωμάτων, γεγ�-ν�ς π�υ πρ�σδίδει στ� έργ� ιδιαίτε-ρη α!ία για την απ�κατάσταση τωνπραγματικών γεγ�ν�των, συγκριν�-μεν� με τ�ν Bιλλαρδ�υίν� (καθώςτ�νί�ει � I.E. Kαραγιανν�π�υλ�ςστις «Πηγές της �υαντινής ιστ�-ρίας», ε΄ έκδ�ση, Θεσσαλ�νίκη1987, σ. 351).

O α�ελής ίσως τ�ν�ς π�υ �αρα-κτηρί�ει εν γένει τις απ�ψεις τ�υ,

H άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Λατίν�υς, σε ψη�ιδωτή παράστα-ση τ�υ δαπέδ�υ της εκκλησίας τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Eυαγγελιστή στη Pα-έννα. Kύρι�ι της Kωνσταντιν�ύπ�λης �ι Σταυρ��ρ�ι και �ι συνεργάτεςτ�υς Bενετ�ί, επέαλαν �ωρίς δισταγμ�ύς τ� δίκαι� τ�υ κατακτητή. Oι σ�α-γές και �ι λεηλασίες �επέρασαν κάθε πρ�ηγ�ύμεν� (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλλη-νικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

Tα τέσσερα �άλκινα αγάλματα τ�υ Λύσσιπ�υ τ�π�θετημένα σήμερα εμπρ�ςστην εκκλησία τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ της Bενετίας. A�αιρέθηκαν τ� 1204 απ�τ�ν Iππ�δρ�μ� της Kωνσταντιν�ύπ�λης και μετα�έρθηκαν ως λά�υρα. Στ�«Xρ�νικ�» τ�υ P�έρτ�υ σημαντικ� είναι τ� τμήμα αυτ� π�υ α��ρά τις λεη-λασίες των Σταυρ��ρων. Yπάρ�ει μαρτυρία για σπ�υδαία και π�λύτιμα κει-μήλια π�υ αρπά�τηκαν, μετα�ύ των �π�ίων και τα τέσσερα αγάλματα τ�υΛύσσιπ�υ. Aπ� την πλευρά των Bυ$αντινών, � ιστ�ρι�γρά��ς Nικήτας Xωνιά-της είναι εκείν�ς π�υ στ� έργ� τ�υ «Περί αγαλμάτων» περιγρά�ει τ� ρήμαγ-μα και τ�ν α�ανισμ� των μνημείων της Kωνσταντιν�ύπ�λης (�ωτ.: «Iστ�ρίατ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

δεν μειώνει καθ�λ�υ την ιστ�ρι�-γρα�ική α!ία τ�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ.

T� �ρ�νικ�τ�υ P��έρτ�υ

Iδιαίτερα σημαντικ� είναι τ� τμήματ�υ έργ�υ με τις περιγρα�ές τ�υ α-μύθητ�υ πλ�ύτ�υ της «Bασιλεύ�υ-σας»· καθώς γρά�ει � P�'έρτ�ς, ταλά�υρα των σταυρ��ρων υπερέ-'αιναν εκείνα τ�υ Mεγάλ�υ Aλε!άν-δρ�υ και τ�υ Kαρλ�μάγν�υ, ενώ �πλ�ύτ�ς της Kωνσταντιν�ύπ�λης!επερν�ύσε εκείν� των 40 σπ�υδαι-�τερων π�λεων της �ικ�υμένης μα-�ί! Iδιαίτερη ανα��ρά γίνεται, μετα-!ύ άλλων, στην Aγία Σ��ία (π�υ γιατ�ν P�'έρτ� ήταν η Aγία Tριάδα τωνΦράγκων), στ�ν Iππ�δρ�μ�, στηνXρυσή Πύλη και σε άλλες τ�π�θε-σίες της 'υ�αντινής πρωτεύ�υσας.Π�λύτιμη επίσης η μαρτυρία γιασπ�υδαία κειμήλια π�υ αρπά�τηκαντ� 1204, �πως τα 4 �άλκικα άλ�γατ�υ Λύσιππ�υ (σήμερα στ�ν Aγι�Mάρκ� της Bενετίας), αλλά και την«ιερά σινδ�νη» τ�υ Iησ�ύ, π�υ για �-ρισμέν�υς θα πρέπει να ταυτί�εταιμε τ� σά'αν� τ�υ Iησ�ύ στ� T�ρίν�της Iταλίας, ένα απ� τα περισσ�τερ�επισκεπτ�μενα μεσαιωνικά κειμήλιατ�υ καιρ�ύ μας.

Aλλά και για θέματα 'υ�αντινής ι-στ�ρίας δεν είναι μικρ�τερη η σημα-

σία τ�υ �ρ�νικ�ύ αυτ�ύ. Για παρά-δειγμα, τ� �αρακτηριστικ� απ�σπα-σμα της παραγρά��υ 79, �π�υ, κα-θώς �αίνεται, γίνεται λ�γ�ς για τηνεπιλ�γή ως αυτ�κράτ�ρα τ�υ Kων-σταντίν�υ (IA΄) Λάσκαρι, αδελ��ύ τ�υΘε�δώρ�υ A΄ Λάσκαρι και συνιδρυτήτης Aυτ�κρατ�ρίας της Nικαίας:

12/13 Aπριλί�υ 1204:«Oταν �ι Eλληνες είδαν �τι � αυτ�-

κράτ�ράς τ�υς (Aλέ�ι�ς E΄ Δ�ύκαςM�ύρτ�υ�λ�ς) τ� εί�ε σκάσει, πή-γαν την ίδια εκείνη νύ�τα σ’ ένα με-γάλ� άρ��ντα της π�λης, Λάσκαρηςτ� �ν�μά τ�υ (στα παλαι�γαλλικά:«Laskers Avoit A Non») κι αμέσωςτ�ν έκαναν (=επέλε�αν) αυτ�κράτ�-ρα. Oταν αυτ�ς έγινε (=επιλέ�τηκεως) αυτ�κράτ�ρας δεν τ�λμησε ναμείνει εκεί, αλλά μπήκε σε μια γαλέ-ρα πριν �ημερώσει, πέρασε τ� Στεν�τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ και πήγε στη Nί-καια τη Mεγάλη, π�υ είναι μια καλήπ�λη: εκεί στάθηκε κι έγινε α�έντηςκαι αυτ�κράτ�ρας».

Eρρίκ�ς της Bαλανσιέν

Aυτ�ς π�υ συνέδεσε τ�ν τίτλ� τ�υέργ�υ τ�υ με τ�ν Λατίν� αυτ�κράτ�-ρα, Eρρίκ� της Φλάνδρας, ήταν �Φράγκ�ς �ρ�νικ�γρά��ς Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν, � κατ’ ε!��ήν συνε-�ιστής τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ. H περί-πτωσή τ�υ είναι επίσης π�λύ σημα-ντική, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι ελά�ιστα

πράγματα γνωρί��υμε για τ�ν ίδι� –�ι περισσ�τερ�ι μελετητές τείν�υννα δε�τ�ύν �τι πιθαν�ν να είναι τ� ί-δι� πρ�σωπ� με τ�ν α!ιωματ�ύ��Eρρίκ� π�υ �ι Λατίν�ι της Pωμανίαςέστειλαν σε απ�στ�λή στ�ν πάπαIν�κέντι� Γ΄ στη Pώμη, γύρω στ�1205. Γνωρί��υμε, �μως, �τι πήρεμέρ�ς –μα�ί με τ� Bιλλαρδ�υίν�–στην εκστρατεία των σταυρ��ρωνκατά της Kωνσταντιν�ύπ�λης(1203–1204), συνε�ί��ντας την α�ή-γηση τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ για την πε-ρί�δ� 1207/8–1209 στ� έργ� τ�υ«Iστ�ρία τ�υ Eρρίκ�υ, Λατίν�υ Bασι-λιά της Kωνσταντιν�ύπ�λης». Kαιαυτ� τ� έργ� (μα�ί με εκείνα τωνBιλλαρδ�υίν�υ και P�'έρτ�υ) απ�-τελεί σπ�υδαί� μνημεί� της μεσαιω-νικής γαλλικής γλώσσας, δίν�ντας α-νάμεσα σε άλλα, σημαντικές πληρ�-��ρίες για τ�υς αγώνες τ�υ Eρρίκ�υτης Φλάνδρας κατά των Λ�μ'αρδώνσταυρ��ρων τ�υ Λατινικ�ύ Bασι-λεί�υ της Θεσσαλ�νίκης (τ�υ M�μ-�ερρατικ�ύ �ίκ�υ), στ�ι�εία ιστ�ρι-κής γεωγρα�ίας–τ�π�γρα�ίας, η-θών και εθίμων των Δυτικών κατα-κτητών, αλλά και των κλιματ�λ�γι-κών συνθηκών π�υ επικρατ�ύσαντην επ��ή τ�υ.

Oπως και � P�'έρτ�ς, � Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν ανα�έρεται και σε �η-τήματα 'υ�αντινής ιστ�ρίας, με τρ�-π� μάλιστα συμπληρωματικ� στις α-ντίστ�ι�ες 'υ�αντινές πηγές της ε-π��ής. Για παράδειγμα, στ� απ�σπα-

σμα π�υ ακ�λ�υθεί (παράγρα��ι 552–553), μαθαίν�υμε (κάτι άγνωστ�στις υπ�λ�ιπες πηγές) για την κατα-στρ��ή, λ�γω μεγάλης κακ�καιρίας,τ�υ στρατ�ύ τ�υ ηγεμ�να της Nικαί-ας, Θε�δώρ�υ A΄ Λάσκαρι, στη διάρ-κεια της διαμά�ης τ�υ για κατ��ήτης Πα�λαγ�νίας (στη '�ρει�δυτικήMικρά Aσία) με τ�ν Δα'ίδ Mέγα K�-μνην� της Tραπε��ύντας, τ� συνι-δρυτή της Aυτ�κρατ�ρίας των Mε-γαλ�κ�μνηνών τ�υ Π�ντ�υ, στις αρ-�ές τ�υ 1206:

«T�τε έ�υγε � αυτ�κράτ�ρας(=Eρρίκ�ς της Φλάνδρας) για τηνKωνσταντιν�ύπ�λη, επειδή δεν έ-πρεπε να κάνει κάπ�ια άσ�ημη συμ-�ωνία � Δα'ίδ (=M. K�μνην�ς) μετ�ν Λάσκαρι (=Θε�δωρ� A΄)· και είπεπως θα πέρναγε τ� Στεν� τ�υ Aγί�υΓεωργί�υ (στη θάλασσα τ�υ Mαρμα-ρά) για να κάνει π�λεμ� μ’ εκείν�ν·και �π�ι�ν μπ�ρ�ύσε να πάρει μα�ίτ�υ, τ�ν πήρε. Kαι �πως εί�ε σ�εδιά-σει, πέρασε τ� Στεν�... Kαι �ταν �Λάσκαρις έμαθε πως � αυτ�κράτ�-ρας ερ��ταν εναντί�ν τ�υ, μη ρωτά-τε π�σ� ��'ήθηκε! T�τε εγκατέλει-ψε την π�λι�ρκία της Hράκλειας (τηςΠ�ντ�ηρακλείας, στην Πα�λαγ�νία,έδρας τ�υ Δα'ίδ τ�υ Π�ντ�υ) και έ-�υγε. Kαι μάθετε καλά πως πνίγηκαναπ� τ�υς δικ�ύς τ�υ στα π�τάμια(λ�γω κακ�καιρίας) �ίλι�ι και περισ-σ�τερ�ι· και � Λάσκαρις δεν τρά'η!ε�ύτε μια ��ρά τα �αλινάρια μέ�ρι να�τάσει στη Nίκαια...».

Λεπτ�μέρεια τ�υ αναπαριστώμεν�υ κε�αλι�ύ (θετική και αρνητική �ωτ�γρά�ηση) στ� σάαν� τ�υ Iησ�ύ. H τύ�η τ�υ κειμηλί�υ αυτ�ύ μετά τις λεηλασίες τωνσταυρ��ρων τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1204 στην Kωνσταντιν�ύπ�λη δεν είναι γνωστή και, �πως έγραψε �αρακτηριστικά � P�έρτ�ς τ�υ Kλαρί «...κανείς δεν �έρει,�ύτε απ� τ�υς Eλληνες �ύτε απ� τ�υς Φράγκ�υς, τι απ�γινε η Σινδ�νη �ταν πάρθηκε η Π�λη». T� κειμήλι� αυτ�, �ωρίς να είναι ε�ακριωμέν� π�ύ ακριώςκατέλη�ε τ�τε, απ� τ� 1578 μετα�έρθηκε στ� T�ρίν�, �π�υ εκτίθεται στ�ν καθεδρικ� να� της π�λης σε λαϊκ� πρ�σκύνημα ώς τις μέρες μας. Aρκετ�ί ερευ-νητές πιστεύ�υν �τι τ� σάαν� αυτ� δεν είναι άλλ� απ� τ� «μανδήλι�ν» τ�υ Iησ�ύ π�υ μετα�έρθηκε θριαμευτικά στην Kωνσταντιν�ύπ�λη τ�ν Δεκαπε-νταύγ�υστ� τ�υ 944 απ� τ�ν Bυ$αντιν� στρατηλάτη Iωάννη K�υρκ�ύα, �ταν � τελευταί�ς κατέλαε τη συριακή Eδεσσα απ� τ�υς M�υσ�υλμάν�υς. Eικά$εται,μάλιστα, �τι η πλήρης ανάπτυ�η τ�υ σαάν�υ (σινδ�νης) έγινε μετά τ� �εδίπλωμα τ�υ «μανδηλί�υ», �π�υ εικ�νι$�ταν μ�ν� τ� πρ�σωπ� και ��ι τ� υπ�λ�ιπ�σώμα τ�υ Iησ�ύ (λ. σ�ετικά A. Σαίδης, «Mελετήματα υ$αντινής πρ�σωπ�γρα�ίας και τ�πικής ιστ�ρίας», Aθήνα, Hρ�δ�τ�ς, 1992).

O Θε�δωρ�ς Λά-σκαρις σε μικρ�-γρα�ία �ειρ�γρά-��υ τ�υ 15�υ αι., ι-δρυτής της «αυτ�-κρατ�ρίας» της Nί-καιας. H «αυτ�κρα-τ�ρία» της Nίκαιαςκαι τ� «δεσπ�τάτ�»της Hπείρ�υ απ�τέ-λεσαν τις εστίες α-ντίστασης στ�υςΛατίν�υς π�υ κατεί-�αν την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη έως τ�1261. Tα δυ� αυτά�υ�αντινά κράτη α-να�αίτισαν την �ρ-μή των Σταυρ��-ρων και έθεσανσταθερ� στ�� τηναπελευθέρωση τηςΠ�λης απ� τ�υς Λα-τίν�υς, την ανασύ-σταση δηλαδή τηςBυ�αντινής Aυτ�-κρατ�ρίας. Oπωςκαι έγινε, με έ��δ�στρατιωτικ�ύ απ�-σπάσματ�ς στις 25I�υλί�υ 1261. Oι Bυ-�αντιν�ί της Nίκαι-ας απελευθέρωσαντην Kωνσταντιν�ύ-π�λη απ� τ�υς Λα-τίν�υς και στις 15Aυγ�ύστ�υ 1261 � Mι�αήλ H΄ της «αυτ�κρατ�ρίας» της Nίκαιας έμπαινεθριαμ�ευτής. Mε την παλιν�ρθωση της Bυ�αντινής Aυτ�κρατ�ρίας στ� πρ�-σκήνι� μπήκε η νέα δυναστεία των Παλαι�λ�γων, π�υ έμελλε να είναι η τε-λευταία (�ωτ. «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

Tα �υ�αντινά κράτηAπ�τέλεσαν εστίες αντίστασης στην επέκταση της κυριαρ�ίας των Λατίνων

O να�ς της K�ιμήσεως της Θε�τ�κ�υ της Nίκαιας.

Kαταστρά�ηκε τ� ’22, στη διάρκειατης Mικρασιατικής Kαταστρ��ής. H Kωνσταντιν�ύπ�λη, ρημαγμένη

απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς, στ� διάστημα των 57 �ρ�νων

(1204–1261) π�υ μένει στα �έρια των Λατίνων, σ�ήνει πρ�σωρινά ωςμητρ�π�λιτικ� κέντρ� π�λιτισμ�ύ.

Ωστ�σ�, η διάσπαση τ�υ �υ�αντιν�ύκ�σμ�υ μετά τ� 1204 και η ίδρυση

ανε&άρτητων �υ�αντινών κρατών σετέως περι��ές της αυτ�κρατ�ρίας

�δήγησε στην ίδρυση ή άνθηση των περι�ερειακών καλλιτε�νικών

κέντρων. Tα νέα αυτά κέντρα έδωσαν τη δυνατ�τητα στ�υς Bυ�α-ντιν�ύς καλλιτέ�νες να δημι�υργή-σ�υν εκεί έργα υψηλής καλλιτε�νι-κής στάθμης, ισά&ια της �υ�αντινής

παράδ�σης. Aν υπάρ��υν κάπ�ιες ιδι�μ�ρ�ίες, αυτές �αρακτηρί��υν

την επ��ή. Eνα απ� αυτά θεωρείταιη Nίκαια, έδρα της �υ�αντινής

αυτ�κρατ�ρίας «εν ε&�ρία». Eκεί �ι Λασκάρεις εί�αν ασ�αλώς

κτίσει π�λλά μνημεία. Σώ��νται �μως ελά�ιστα. Aντίστ�ι�α

καλλιτε�νικά κέντρα, τ� καθένα με την ιδι�μ�ρ�ία τ�υ, αναπτύ�θη-

καν στην Tραπε��ύντα και την Hπει-ρ�. T� καθένα μ�ν� τ�υ συνιστά,

ιστ�ρικά και π�λιτιστικά, θέμα α�ιερώματ�ς (�ωτ. «Iστ�ρία

τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

T�υ Πάρι Γ�υναρίδη

ENAΣ απ� τ�υς ηγέτες της Δ΄ Σταυ-ρ��ρίας, � Bαλδ�υίν�ς της Φλάν-δρας, εκλέ�θηκε απ� τ�υς συντρ�-��υς τ�υ αυτ�κράτ�ρας στην Kων-σταντιν�ύπ�λη τ�ν Mάι� τ�υ 1204.Aμέσως μετά τη στέψη τ�υ !εκίνησενα υπ�τά!ει τις "υ#αντινές επαρ-�ίες, «ως διά �ιλίων �ωρών παρε-λευσ�μεν�ς και "ασιλεύς Pωμαίωναναγ�ρευθησ�μεν�ς πρ�ς παντ�ς»,δηλαδή σαν να περν�ύσε μέσα απ��ιλικές περι��ές και πρ�σδ�κώνταςνα αναγ�ρευθεί αυτ�κράτ�ρας Pω-μαίων απ’ �λ�υς. Eως την εκλ�γήτ�υ Bαλδ�υίν�υ, � B�νι�άτι�ς �M�μ�ερρατικ�ς ήταν � επικρατέ-στρ�ς υπ�ψή�ι�ς για τ�ν αυτ�κρα-τ�ρικ� θρ�ν�. Για να �ικει�π�ιηθείτ�υς κατ�ίκ�υς της "υ#αντινής ε-παρ�ίας, στη διαμά�η για την ε!�υ-σία, ανακήρυ!ε αυτ�κράτ�ρα τ� Mα-ν�υήλ Aγγελ�, γι� τ�υ αυτ�κράτ�ραIσσακί�υ, τ�υ �π�ί�υ τη �ήρα Mα-ρία–Mαργαρίτα εί�ε παντρευτεί. OιBυ#αντιν�ί, �π�υ πήγαινε υπ�τάσ-σ�νταν σε αυτ�ν, αναγνωρί#�νταςτις αυτ�κρατ�ρικές διεκδικήσειςτ�υ. Oι Λατίν�ι σταυρ��ρ�ι πρ�-σπαθ�ύσαν να πείσ�υν τ�υς Bυ#α-ντιν�ύς �τι η αυτ�κρατ�ρική ε!�υ-σία "ρισκ�ταν ν�μιμα στα �έριατ�υς και εί�αν την πεπ�ίθηση πως,α��ύ κατεί�αν την Kωνσταντιν�ύ-π�λη, �λες �ι περι��ές π�υ ανήκανστην αυτ�κρατ�ρία θα υπ�τάσσ�-νταν. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι στην

πρ�σπάθεια αυτής της ν�μιμ�π�ίη-σης, η θεία θέληση π�υ στη "υ#αντι-νή ιδε�λ�γία πάντα παρ�υσια#�τανως τ� συστατικ� στ�ι�εί� για την κα-τ��ή της αυτ�κρατ�ρικής ε!�υσίας,εμ�ανί#εται, άκ�μψα είναι η αλή-θεια, και απ� τ�υς σταυρ��ρ�ς.

O Γάλλ�ς �ρ�νικ�γρά��ς Eρρίκ�ςde Valenciennes ανα�έρει πως, �ταν� Λατίν�ς αυτ�κράτ�ρας Eρίκ�ς τηςΦλάνδρας, � αδελ��ς τ�υ Bαλδ�υί-ν�υ, πέρασε πάνω απ� τ�ν παγωμέ-ν� E"ρ�, �ι Eλληνες έλεγαν μετα!ύτ�υς �τι � Θε�ς τ�ν αγαπά τ�σ� π�-λύ π�υ θα ήταν δύσκ�λ� να τ�ν διώ-!�υν και ��ειλαν να τ�ν υπηρετή-σ�υν. T� πρ�"λημα π�υ πρ�κύπτειείναι αν �ι Bυ#αντιν�ί εί�αν τη δυνα-τ�τητα να αντισταθ�ύν στ�υς σταυ-ρ��ρ�υς, και αν ναι, υπ� π�ιεςπρ�ϋπ�θέσεις;

Δι�ικητική αυθαιρεσία

Oι σταυρ��ρ�ι α��ύ μ�ίρασαντη "υ#αντινή αυτ�κρατ�ρία μετα!ύτ�υς, !εκίνησαν να την κατακτή-σ�υν. Oι Σταυρ��ρ�ι πίστευαν,γιατί τέτ�ιες ήταν �ι πληρ��ρίεςτ�υς απ� τ�υς Bυ#αντιν�ύς, �τι κα-τέ��ντας την Kωνσταντιν�ύπ�λη, �υπ�λ�ιπ�ς "υ#αντιν�ς κ�σμ�ς θα υ-π�τασσ�ταν �ωρίς καμιά δυσκ�λία.

Ωστ�σ�, είναι "έ"αι� �τι, μετάτην άν�δ� των Aγγέλων στ�ν αυτ�-κρατ�ρικ� θρ�ν�, τα τελευταία �ρ�-νια πριν απ� την κατάληψη της Kων-

σταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Λατίν�υςσταυρ��ρ�υς (1204), η συν��ήτ�υ "υ#αντιν�ύ κράτ�υς εί�ε σ�"α-ρά διαταρα�θεί απ� την �λ�ένα καιπι� αυθαίρετη ��ρ�λ�γική, και ��ιμ�ν�ν, συμπερι��ρά των υπαλλή-λων. Tην κυρίαρ�η τά!η της αυτ�-κρατ�ρίας απ�τελ�ύσε η αριστ�-κρατία της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Tαμέλη της επάνδρωναν τις κεντρικέςαλλά και τις περι�ερειακές στρα-τιωτικές και π�λιτικές υπηρεσίες. Oιάνθρωπ�ι αυτ�ί δεν περι�ρί#�ντανστην πρ�ν�μι�ύ�� ικ�ν�μικά καικ�ινωνικά θέση π�υ κατεί�αν, α-σκ�ύσαν και π�λιτική ε!�υσία, μετην ένν�ια �τι, !επερνώντας τις �-π�ιες �δηγίες τ�υ κατ��υ της π�-λιτικής ε!�υσίας, δι�ικ�ύσαν μετρ�π� αυθαίρετ�, συμπεριλαμ"αν�-μένης και της �ρήσης �υσικής "ίας.Xωρίς να απ�κλεί�νται �ι π�λιτικέςεπιδιώ!εις και �ι σ�ηματισμ�ί αντα-γωνιστικών �μάδων, τα μέλη της α-ριστ�κρατίας εί�αν ως "ασικ� σκ�-π� τ�υς να αυ!ήσ�υν τα εισ�δήμα-τά τ�υς. O έλεγ��ς τ�υς απ� τ�νκάτ�� της π�λιτικής ε!�υσίας,στην καλύτερη περίπτωση, ήταν α-νεπαρκής, δεδ�μέν�υ �τι � εκάστ�-τε αυτ�κράτ�ρας τ�υς ��ειλε τηνάν�δ� τ�υ στ� θρ�ν�. Στη δι�ικητι-κή αυθαιρεσία, η "υ#αντινή επαρ�ίααντέδρασε με π�ικίλ�υς τρ�π�υς·�ι αντιδράσεις εκκιν�ύσαν απ� τηναίτηση για δικαι�σύνη π�υ απηύθυ-ναν �ι υπήκ��ι στ�ν αυτ�κράτ�ρακαι έ�θαναν έως την ε!έγερση καιτη σύσταση αυτ�ν�μων π�λιτικώνεπικρατειών. Σε αυτές τις αντιδρά-σεις στη αυθαιρεσία της κωνσταντι-ν�υπ�λίτικης κυρίαρ�ης τά!ης, "α-σικ� ρ�λ�, θετικ� ή αρνητικ�, έπαι-!αν �ι τ�πικ�ί άρ��ντες, αυτ�ί π�υ�ι πηγές �ν�μά#�υν «κτηματικ�ύς»

ή «θεματικ�ύς» άρ��ντες. Oι δύ� �-ρ�ι καλύπτ�υν δύ� κ�ινωνικ��ικ�-ν�μικές πραγματικ�τητες της θέ-σης των αρ��ντων, ήταν ιδι�κτήτεςγης και παράλληλα παράγ�ντες τηςδι�ικητικής περι��ής, τ�υ «θέμα-τ�ς» �ωρίς να απ�κλείεται να είναιστρατιωτικ�ί, κάτ��ι «πρ�ν�ιών»,δηλαδή άτ�μα π�υ, έναντι υπηρε-σιών, λάμ"αναν κρατικά εισ�δήμα-τα, ��ρ�λ�γικά ή �ικ�ν�μικά. H τά-!η αυτή των αρ��ντων απ�τέλεσετ�ν καθ�ριστικ� παράγ�ντα για την

ανάσ�εση της �ρμής των σταυρ�-��ρων.

Eστίες αντίστασης

H δημι�υργία των αυτ�ν�μων επι-κρατειών, πριν την κατάληψη τηςKωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υςσταυρ��ρ�υς απ�τέλεσε την κ�-ρύ�ωση της κ�νωνικής αντίδρασηςστην κεντρική ε!�υσία, η αντίδρασηπήρε πλέ�ν π�λιτική μ�ρ�ή. T� �αι-ν�μεν� γενικεύτηκε αμέσως μετά

την είσ�δ� των σταυρ��ρων στηνKωνσταντιν�ύπ�λη και απ�τέλεσεκαι ένα μέσ� για την αντιμετώπισητης επέκτασης των τελευταίων στ�"υ#αντιν� κ�σμ�. Πράγματι, �ι δια-μ�ρ�ωμένες ή υπ� διαμ�ρ�ωση "υ-#αντινές επικράτειες απ�τέλεσανκαι τις εστίες της αντίστασης στηνεπέκταση της κυριαρ�ίας των σταυ-ρ��ρων. O "υ#αντιν�ς ιστ�ρικ�ςΓεώργι�ς Aκρ�π�λίτης περιγρά�ειτη σύσταση των αυτ�ν�μων επικρα-τειών είτε ως την πρωτ�"�υλία κά-π�ι�υ πρ�σώπ�υ π�υ επι"αλλ�τανμε τη "ία είτε ως την ενέργεια κά-π�ι�υ έπειτα απ� πρ�σκληση τωνκατ�ίκων της περι��ής. Kαι στιςδύ� περιπτώσεις τ� πρ�σωπ� π�υαναλάμ"ανε την ε!�υσία ανήκεστην ανώτατη π�λιτική ή και στηνστρατιωτική ιεραρ�ία, μερικές ��-ρές ανήκε στην αυτ�κρατ�ρική �ι-κ�γένεια, και εί�ε κάπ�ι�υς δε-σμ�ύς με την περι��ή. K�ιν� �αρα-κτηριστικ� στις περισσ�τερες απ�αυτές τις αυτ�ν�μες επικράτειες ή-ταν �τι γύρω απ� τ�ν κάτ�� τηςπ�λιτικής ε!�υσίας υπήρ�ε μια �μά-δα αρ��ντων π�υ συμμετεί�ε ενερ-γά στη δι�ίκηση της επικράτειας. Hε!αγ�ρά απ� τ�ν εκπρ�σωπ� τ�υαυτ�κράτ�ρα μερικών απ� τ�υς «�-μ�τες» τ�υ Θε�δωρ�υ Mαγκα�ά, ��π�ί�ς εί�ε αναλά"ει την ε!�υσίαστην αυτ�ν�μη επικράτεια π�υ ι-δρύθηκε στη Φιλαδέλ�εια(1188–1189), τ�υ στέρησε την ε!�υ-σία και σήμανε τη διάλυση της επι-κράτειας. O Mαγκα�άς κατέ�υγεστ� σ�υλτανάτ� τ�υ Iκ�νί�υ και δη-μι�ύργησε, και πάλι, την επικράτειάτ�υ, λίγ� πριν απ� την πτώση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης στα �έρια τωνσταυρ��ρων.

T�πικ�ί άρ��ντες

Aν �ι π�λιτικ�ί άρ��ντες μιας πε-ρι��ής εί�αν κυρίαρ�� ρ�λ� στη δι-�ίκηση των αυτ�ν�μων επικρατειών,η ύπαρ!η της π�λιτικής ε!�υσίας ή-ταν � �ρ�ς για την ύπαρ!η των αρ��-ντων ως κ�ινωνικής �μάδας, ήταν �εγγυητής της ισ�ύ�ς και τ�υ κύρ�υςτ�υς. Tα παραδείγματα αρ��ντωνπ�υ σαν συγκρ�τημένες �μάδεςπερν�ύν απ� τ�ν ένα κάτ�� της π�-λιτικής ε!�υσίας στ�ν επ�μεν� είναιπ�λλά. Xαρακτηριστικ� είναι αυτ�των αρ��ντων της περι��ής τηςAνδριαν�ύπ�λης. Oι άρ��ντες αυτ�ίπεριστ�ι�ί#�υν τ�ν τέως αυτ�κράτ�-ρα Aλέ!ι� Γ΄, � �π�ί�ς εί�ε εγκατα-λείψει την Kωνσταντιν�ύπ�λη τ�νAύγ�υστ� τ�υ 1203. Mετά τη νέα �υ-γή τ�υ Aλε!ί�υ, �ι άρ��ντες της πε-ρι��ής διαδ��ικά #ητ�ύν να συνερ-γαστ�ύν με τ�υς ηγέτες της σταυρ�-��ρίας, τ�ν αυτ�κράτ�ρα Bαλδ�υί-ν� και τ�ν αντίπαλ� τ�υ B�νι�άτι�,και τ�ν ε�θρ� τ�υς τ�ν B�ύλγαρ�"ασιλέα Iωαννίτ#η. Tέλ�ς, μετά απ�μια ε!έγερση, �π�υ η πρωτ�"�υλίαπέρασε στα λαϊκά στρώματα, �ι άρ-��ντες της περι��ής, των �π�ίων ηκ�ινωνική και �ικ�ν�μική ισ�ύς κλ�-νίστηκε, συσπειρώθηκαν γύρω απ�τ� Θε�δωρ� Bρανά, � �π�ί�ς εί�εσυνεργαστεί απ� την αρ�ή με τ�υςσταυρ��ρ�υς. O Bρανάς τέθηκε ε-πικε�αλής μιας ημιανε!άρτητης επι-κράτειας. H "ίαιη επι"�λή της ε!�υ-σίας απ� τ� Λέ�ντα Σγ�υρ�, σε μια ε-πικράτεια π�υ εκτειν�ταν απ� τ�

N � μ ι σ μ ατ�υ «δε-σ π � τ η »Mι�αήλ B΄της Hπεί-ρ�υ. Γύρωαπ� τ�ν �-ρ� «δε-σ π � τ η ς »υ π ά ρ � ε ιπαραν�η-ση. Λατινι-κής πρ�έ-λ ε υ σ η ς ,π�τέ δεν�ρησιμ�-π�ιήθηκεαπ� Bυ�α-ν τ ι ν � ύ ςσ υ γ γ ρ α -�είς ωςπρ�σδι�-ρ ι σ τ ι κ �τ�υ ανε-&άρτητ�υα υ τ � ύκράτ�υς.T� δεσπ�τάτ� της Hπείρ�υ ενισ�ύθηκε μετά τ� 1204 με πρ�σ�υγες απ� τη λα-τιν�κρατ�ύμενη Kωνσταντιν�ύπ�λη. Παλαι�τερα εί�ε την �ν�μασία «θέμα»Nικ�π�λεως, με πρωτεύ�υσά τ�υ την Aρτα. Tην ανε&αρτησία και πρ�στασίατ�υ νέ�υ κράτ�υς ευν�ησαν κυρίως �ι γεωγρα�ικ�ί παράγ�ντες. Mετά την α-νάκτηση της Kωνσταντιν�ύπ�λης τ� 1261, �ι ελεγ��μενες απ� τ� δεσπ�τάτ�περι��ές της Hπείρ�υ παρέμειναν ανε&άρτητες απ� τ� Bυ�άντι� για 80 περί-π�υ �ρ�νια (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

H εκκλησία της Παρηγ�ρήτισσας στην Aρτα. Διώρ�� πεντάτρ�υλ� κτίσμα, έργ� τ�υ δεσπ�τη Nικη��ρ�υ Δ�ύκα τηςHπείρ�υ, �ρ�ν�λ�γείται στα τέλη τ�υ 13�υ αι. T�ν τρ�ύλ� και τα σ�αιρικά τρίγωνα τ�υ να�ύ κ�σμ�ύν εντ�ί�ια ψη�ι-δωτά, τα μ�να π�υ σώ��νται στην Hπειρ�. Πρ�κειται για τ� πλέ�ν εντυπωσιακ� σω��μεν� μνημεί� τ�υ δεσπ�τάτ�υτης Hπείρ�υ. Σώ�εται επίσης μα�ί με σημαντικές τ�ι��γρα�ίες αυτής της επ��ής και η τα�ική εκκλησία των «K�μνη-ν�δ�υκάδων», η M�νή της Παναγίας της Bλα�έρνας, και αυτή στην Aρτα.

Xαλκ�γρα�ία τ�υ

περασμέν�υ(;) αιώ-

να, με τα �υ�αντινά

τεί�η της Tραπε��ύ-

ντας, �ικ�δ�μημένα

στη διάρκεια της

μεγαλ�κ�μνηνής

αυτ�κρατ�ρίας

(1204–1461). Σήμε-

ρα, σώ��νται εν μέ-

ρει και σε κακή κα-

τάσταση. H «αυτ�-

κρατ�ρία» της Tρα-

πε��ύντας παρέμει-

νε στ� περιθώρι�

τ�υ αγώνα κατά των

Λατίνων. Mάλιστα,

με τη συγκατά�αση

των Λατίνων � ένας

εκ των ιδρυτών της

«αυτ�κρατ�ρίας»,

� Δαυίδ K�μνην�ς,

πρ��ώρησε και σε

ε�θρικές κινήσεις

κατά τ�υ Θε�δωρ�υ

A΄ Λάσκαρι της Nί-

καιας (�ωτ.: Aρ�εί�

K. Φωτιάδη).

Nαύπλι� έως τη Λάρισα δεν επέτρε-ψε τη συσπείρωση των αρ��ντων. Oιάρ��ντες της Θεσσαλίας και της κε-ντρικής Eλλάδας πρ�σ�ώρησαν στ�στρατ�πεδ� τ�υ B�νι�ατί�υ τ�υM�μ�ερατικ�ύ, στ� �ν�μα της ν�μι-μ��ρ�σύνης στ� Mαν�υήλ, τ� γι�τ�υ αυτ�κράτ�ρα Iσαακί�υ Aγγέλ�υ.O Σγ�υρ�ς, στερημέν�ς απ� την υ-π�στήρι!η τ�υ τ�πικ�ύ παράγ�ντα,αναγκάστηκε να απ�συρθεί στην Πε-λ�π�ννησ�.

Aυτ�ν�μες επικράτειεςH ύπαρ!η ή η σύσταση αυτ�ν�μων

π�λιτικών επικρατειών, π�υ συσπεί-ρωναν τ�υς άρ��ντες μιας περι�-�ής και �ργάνωναν την άμυνά τ�υςαπ�τελ�ύσε την πρ�ϋπ�θεση γιατην αντίσταση στ�υς σταυρ��-ρ�υς. Tέτ�ιες αυτ�ν�μες επικράτει-ες κάλυψαν σ�εδ�ν �λ� τ� �ώρ�της "υ#αντινής αυτ�κρατ�ρίας. Aπ�αυτές �ι σημαντικ�τερες ήταν: α) H«Aυτ�κρατ�ρία» της Nικαίας π�υ ί-δρυσε � «δεσπ�της» Θε�δωρ�ς Λά-σκαρις στη Mικρά Aσία, στ� �ν�ματ�υ πεθερ�ύ τ�υ, τ�υ αυτ�κράτ�ραAλε!ί�υ τ�υ Γ΄. ") T� λεγ�μεν� «Δε-σπ�τάτ�» της Hπείρ�υ, π�υ ιδρύθη-κε απ� τ�ν Mι�αήλ Aγγελ�, έναν α-νιψι� των αυτ�κρατ�ρων Iσαακί�υB΄ και Aλε!ί�υ Γ΄. γ) H «Aυτ�κρατ�-ρία» της Tραπε#�ύντας, π�υ ιδρύ-θηκε απ� τ�υς εγγ�ν�ύς τ�υ αυτ�-κράτ�ρα Aνδρ�νίκ�υ A΄, τ�ν Aλέ!ι�και τ�ν Δα"ίδ K�μνην�. T� κράτ�ςαυτ� παρέμεινε στ� περιθώρι� τ�υαγώνα κατά των Λατίνων. δ) Kάπ�ι-ες πρ�σκαιρες επικράτειες στηνEυρώπη, �πως τ�υ Aλε!ί�υ Γ΄, στηΘράκη και τη Mακεδ�νία, τ�υ «σε-"αστ�ϋπέρτατ�υ» Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ,στη Θεσσαλία, την κεντρική Eλλάδακαι τη "�ρειανατ�λική Πελ�π�ννη-σ� και τ�υ «δεσπ�τη» Iωάννη Xαμα-ρέτ�υ, στη Λακωνία. ε) Kάπ�ιεςπρ�σκαιρες επικράτειες στη MικράAσία, �πως η επικράτεια τ�υ Δα"ίδK�μνην�ύ, π�υ στηρί�θηκε στις δυ-νάμεις τ�υ μ�νάρ�η της Tραπε#�ύ-ντας, τ�υ αδελ��ύ τ�υ Aλε!ί�υ,στην Πα�λαγ�νία, τ�υ Σά""α Aσι-δην�ύ, στις εκ"�λές τ�υ Mαιάν-δρ�υ, στη δυτική Mικρά Aσία, καιτ�υ Θε�δώρ�υ Mαγκα�ά, στη Φιλα-

δέλ�εια. Kαι �ι τρεις αυτές μικρα-σιατικές ενσωματώθηκαν στ� σύν�-λ� τ�υς ή εν μέρει στ� κράτ�ς τηςNικαίας.

Στ��ςη ανακατάληψη

Tα δύ� "υ#αντινά κράτη, η «Aυτ�-κρατ�ρία» της Nικαίας και τ� «Δε-σπ�τάτ�» της Hπείρ�υ, θα απ�τελέ-σ�υν εστίες αντίστασης στ�υς Λατί-ν�υς π�υ κατεί�αν την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη έως τ� 1261. Tα δύ� αυτάκράτη εί�αν τ� κ�ιν� �αρακτηριστι-κ� �τι μ�ιράστηκαν τ�υς πρ�σ�υ-γες απ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη. T�γεγ�ν�ς �τι η άρ��υσα τά!η της Π�-λης, η #ωντανή π�λη �πως τ�υς �α-ρακτηρί#ει � Nικήτας Xωνιάτης,"ρέθηκε ε!�ριστη στις επικράτειεςαυτές ��ρτισε με ένα πνεύμα επι-στρ��ής τις ιδε�λ�γικές κατευθύν-σεις των δύ� κρατών. Πράγματι, σεμεγαλύτερ� ή μικρ�τερ� "αθμ�, α-νάλ�γα με την επ��ή, �ι κάτ��ι τηςπ�λιτικής ε!�υσίας των δύ� κρατώνέθεσαν ως "ασικ� στ�� την ανακα-τάληψη, με �λα τα μέσα, διπλωματι-κά και στρατιωτικά, της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης και την ε!άλειψη των συ-νεπειών της Δ΄ Σταυρ��ρίας.

Aλλά και �ι "υ#αντινές επικράτει-ες π�υ συστάθηκαν στην ευρωπαϊ-κή περι��ή τ�υ "υ#αντιν�ύ κ�σμ�υεί�αν ως στ�� την αντιπαράθεση

με τ�υς σταυρ��ρ�υς, αλλά η λει-τ�υργία τ�υς ως εστίες αντίστασηςτις περισσ�τερες ��ρές �άνηκε α-τελέσ��ρη, μπρ�στά στην στρατιω-τική ισ�ύ των σταυρ��ρων. O Λέ-ων Σγ�υρ�ς α��ύ αντιστάθηκε με�σες δυνάμεις τ�υ εί�αν απ�μείνειστ�ν Aκρ�κ�ρινθ�, πρ�τίμησε ναπέσει απ� τα τεί�η για να απ��ύγειτην ταπεινωτική αι�μαλωσία. O«δεσπ�της» Iωάννης Xαμάρετ�ςπρ�τίμησε την ε!�ρία στην επικρά-τεια της Hπείρ�υ. Tέλ�ς, � αυτ�-κράτ�ρας Aλέ!ι�ς Γ΄, α��ύ περι-πλανήθηκε σε διά��ρες περι��ές,θα πέσει αι�μάλωτ�ς στα �έρια τ�υB�νι�άτι�υ τ�υ M�μ�ερατικ�ύ. Tαδύ� "υ#αντινά κράτη π�υ θα επι-"ιώσ�υν απ� τ� πρώτ� κτύπηματων σταυρ��ρων, η «Aυτ�κρατ�-ρία» της Nικαίας και τ� «Δεσπ�τά-τ�» της Hπείρ�υ θα κατα�έρ�υν,είτε με τ�ν π�λεμ� είτε με τη δι-πλωματία, να αντιμετωπίσ�υν την�ρμή των σταυρ��ρων. Kαι τα δύ�κράτη έθεσαν ως στ�� την απε-λευθέρωση της Kωνσταντιν�ύπ�-λης απ� τ�ν λατινικ� #υγ� και τηνανασύσταση της "υ#αντινής αυτ�-κρατ�ρίας.

Π�λιτική στάσηΣε �λες τις επικράτειες π�υ δημι-

�υργήθηκαν λίγ� πριν ή αμέσως με-τά την κατάληψη της Kωνσταντιν�ύ-π�λης απ� τ�υς σταυρ��ρ�υς, η

στάση τ�υ κατ��υ της ε!�υσίαςπρ�ς τ�υς τ�πικ�ύς άρ��ντες, αλλάκαι η συσπείρωση τ�υς γύρω απ� τ�νκάτ�� της π�λιτικής ε!�υσίας, απ�-τέλεσαν τ�ν καθ�ριστικ� παράγ�νταγια την �ργάνωση της αντίστασης.Oι άρ��ντες επεδίωκαν να κατ��υ-ρώσ�υν την κ�ινωνική αλλά και την�ικ�ν�μική τ�υς θέση στην τ�πικηκ�ινωνία, και για τ� λ�γ� αυτ� υπ�-στήρι#αν με θέρμη τις π�λιτικές ε-!�υσίες π�υ εγκαταστάθηκαν στιςπερι��ές τ�υς και την αντίστασηστ�ν εισ"�λέα. H π�λιτική ε!�υσία α-π�τελ�ύσε την εγγύηση για την κ�ι-νωνική και �ικ�ν�μική τ�υς υπ�στα-ση. Για έναν τ�πικ� άρ��ντα, �ι άλ-λες λύσεις, αυτή της ε!�ρίας–μετα-νάστευσης σε κάπ�ια άλλη "υ#αντι-νή επικράτεια (της Nικαίας, της Hπεί-ρ�υ, της Tραπε#�ύντας ή και των «�-μ�πίστων "αρ"άρων») ή της υπ�τα-γής στ�υς σταυρ��ρ�υς και τηςενσωμάτωσής τ�υ στη �ε�υδαρ�ικήιεραρ�ία απ�τελ�ύσαν δυνάμει κίν-δυν� για την �λ�κληρωτική κατα-στρ��ή τ�υ. Πράγματι, απ� τη μία, �άρ��ντας, στ�ν τ�π� της νέας εγκα-τάστασής τ�υ, δεν θα εί�ε πλέ�ν τη"άση για την άσκηση της ισ�ύ�ς, τηνιδι�κτησία τ�υ. Aπ� την άλλη, η έ-ντα!ή τ�υ στη �ε�υδαρ�ική ιεραρ�ίατων σταυρ��ρων, πέρα απ� τ�υςκινδύν�υς για ανατρ�πή, �ι Λατίν�ι�ρι#αν πάντα τ�υς �ρ�υς τ�υ παι�νι-δι�ύ, σήμαινε και την ενσωμάτωσησε μια άλλη κ�ινωνιά, με άλλες ιδε�-λ�γικές και π�λιτισμικές α!ίες. Aυτήη ε!έλι!η, επα�θής για τ�ν ίδι� τ�νάρ��ντα ως άτ�μ�, κατέστρε�ε καιτ� γ�ητρ� τ�υ στην τ�πική "υ#αντι-νή κ�ινωνία. H εκγαθίδρυση της �ε-�υδαρ�ίας σήμαινε τη μετα"�λή τηςπ�λιτικής ισ�ύ�ς σε ένα �αρακτηρι-στικ� της γαι�κτησίας, �π�υ � "υ#α-ντιν�ς άρ��ντας θα "ρισκ�ταν πλέ-�ν στ� τέλ�ς της λατινικής ιεραρ-�ίας. Eτσι, �σ�ι, και �ταν, αναγκά-στηκαν να πρ�σ�ωρήσ�υν στην υπ�-ταγή τ�υς στη �ε�υδαρ�ική ιεραρ-�ία, έθεσαν έναν �ρ�· να διατηρή-σ�υν τα «σε"άσματά» τ�υς, δηλαδήτη θρησκευτική ιδιαιτερ�τητά τ�υς,π�υ τ�υς ε!ασ�άλι#ε την παραδ�-σιακή ισ�ύ στ� εσωτερικ� της τ�πι-κής "υ#αντινής κ�ινωνίας.

Aυτ�κρατ�ρικ� μ�λυ�δ��υλ�, πιθανώς τ�υ Aλε&ί�υ A΄ K�μνην�ύ(1204–1222), ιδρυτή της αυτ�κρατ�ρίας της Tραπε��ύντας. Bρέθηκε στην α-νακτ�ρική ακρ�π�λη των Mεγαλ�κ�μνηνών, τ� 1963. Στη μια �ψη εικ�νί�εται� αυτ�κράτ�ρας με στρατιωτική στ�λή, μα�ί με τ�ν Aγι� Γεώργι�. Στην άλλη�ψη, η Aνάσταση τ�υ Σωτήρ�ς (�ωτ.: Aκύλας Mήλλας).

Bασιλικ� �ικ�σημ� των Λ�υ�ινιάν δε�ιά, και �υ�αντιν� της δυνα-στείας των Παλαι�λ�γων, αριστερά. Kύπρ�ς, τμήμα επιστυλί�υ τ�υεικ�ν�στασί�υ τ�υ να�ύ τ�υ Aρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ�ν Πέδ�υλα,1474. O Pι�άρδ�ς A΄ � Λε�ντ�καρδ�ς, μετέ��ντας στην Tρίτη Σταυ-ρ�"�ρία, πέρασε τ� 1191 απ� την Kύπρ� καθώς τα�ίδευε για τ�υςAγί�υς T�π�υς. Nικώντας τ�ν Iσαάκι� K�μνην� (Mάι�ς 1191) κατέ-κτησε τ� νησί και σύντ�μα �ρήκε αγ�ραστές τ�υς Nαΐτες ιππ�τεςστ�υς �π�ί�υς και την π�ύλησε. Πάσ�α τ�υ 1192, � ντ�πι�ς πληθυ-σμ�ς �εσηκώθηκε και π�λι�ρκώντας τ�υς Nαΐτες στη Λευκωσία, ε-κείν�ι επεδ�θησαν σε πρωτ�"ανή σ"αγή τ�υ πλήθ�υς. Για να γλι-τώσ�υν �ι Nαΐτες απ� την ταρα�ή, επέστρεψαν τ� νησί στ� Pι�άρ-δ�. Eκείν�ς �ρήκε καιν�ύργι� αγ�ραστή στην ίδια τιμή και με τ�υςίδι�υς "�ρ�υς. O νέ�ς αγ�ραστής ήταν � Φράγκ�ς (Γάλλ�ς) ευγε-νής Γκι ντε Λ�υ�ινιάν, �ασιλιάς τ�υ "ράγκικ�υ �ασιλεί�υ των Iερ�-σ�λύμων, τ� �π�ί� �μως, εί�ε απωλέσει απ� τ�υς M�υσ�υλμάν�υς.O Γκι ντε Λ�υ�ινιάν πέθανε δύ� �ρ�νια αργ�τερα και κληρ�ν�μησετ� νησί � αδελ"�ς τ�υ, Aμάλρι��ς ντε Λ�υ�ινινάν. Aυτ�ς την �ργά-νωσε σε ανε�άρτητ� �ασίλει�, τ� �π�ί� αναγνωρίστηκε τ� 1197. Hδυναστεία των Φράγκων �ασιλέων έμεινε στην Kύπρ� μέ�ρι τ�1489. Στη συνέ�εια παραδ�θηκε στ�υς Bενετ�ύς μέ�ρι τ� 1571.

Λατιν�κρατ�ύμενες περι��έςH διαν�μή �υαντινών εδα�ών μετά την άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς

Tης Aγγελικής Παν�π�ύλ�υ

KATA τη διάρκεια της π λι ρκίας τηςKωνσταντιν ύπ λης και πριν απ�την άλωση (1204) ι σταυρ ��ρ ι εί-�αν συμ�ωνήσει τ ν τρ�π διαν -μής και τ καθεστώς των εδα�ώνπ υ θα κατακτ ύσαν. H συμ�ωνίααυτή (pactum comune) υσιαστικάαπ τέλεσε τη �άση της Partitioterrarum Imperii Romaniae, της δια-ν μής δηλαδή των εδα�ών της �υ-�αντινής αυτ κρατ ρίας π υ κατα-κτήθηκαν στη συνέ�εια. T �υ�αντι-ν� έδα� ς �ωρίστηκε σε έ�ι κλή-

ρ υς, απ� τ υς π ί υς δύ αναλ -γ ύσαν στ υς σταυρ ��ρ υς, δύ στ ν Bυ�αντιν� αυτ κράτ ρα καιδύ στ υς Bενετ ύς. Σε κάθε ένα α-π� τα τρία μέρη αναλ γ ύσε επίσηςένα τμήμα της Θράκης και ένα τηςKωνσταντιν ύπ λης. Σταδιακά ελ-ληνικ�ς �ώρ ς κατακτήθηκε απ�τ υς σταυρ ��ρ υς με επικε�αλήςτ ν B νι�άτι M μ�ερρατικ�. Aνά-λ γα με τη διάρκεια της λατινικήςκυριαρ�ίας ι ελληνικές περι �έςπ υ πέρασαν στ υς Φράγκ υς δια-κρίν νται σε αυτές π υ η περί δ ςτης λατινικής κυριαρ�ίας ήταν �ρα-

�ύ�ια και σε εκείνες π υ διατηρήθη-κε αιώνες.

Kωνσταντιν�ύπ�λη– Θεσσαλ�νίκη

Eπειτα απ� επίπ νες διαπραγμα-τεύσεις εκλέ�τηκε (9 Mαΐ υ 1204)αυτ κράτ ρας της Kωνσταντιν ύπ -λης κ�μης της Φλάνδρας Bαλδ υί-ν ς, ενώ στ ν πατριαρ�ικ� θρ�ν τ π θετήθηκε Bενετ�ς ΘωμάςM ρ �ίνης. H λατινική αυτ κρατ ρίατης Kωνσταντιν ύπ λης, έ� ντας νααντιμετωπίσει τ υς Eλληνες της Nί-

καιας και της Hπείρ υ, τ υς B ύλγα-ρ υς, τ υς Oύγγρ υς και τ υς M γ-γ�λ υς, διατηρήθηκε μέ�ρι τ 1261, π�τε ανακτήθηκε απ� τ ν Mι�αήλΠαλαι λ�γ .

O B νι�άτι ς M μ�ερρατικ�ς,π υ απέτυ�ε να εκλεγεί αυτ κράτ -ρας, κατ�ρθωσε με τη � ήθεια τωνBενετών να απ σπάσει απ� τ ν Bαλ-δ υίν τ �ασίλει της Θεσσαλ νί-κης, της περι �ής δηλαδή ανάμεσαστη M συν�π λη και τ ν A�ι� π τα-μ�. H λατινική κυριαρ�ία στη Θεσσα-λ νίκη έλη�ε τ 1224, �ταν την π�ληκατέλα�ε δεσπ�της της Hπείρ υ

Φώτη K�ντ�γλ�υ «O Δ��απατρήςαγωνί�εται στ� Aράκλ��» (τμήματ�ι��γρα"ίας, Δημαρ�εί� Aθηνών).Aναπαράσταση σ"�δρ�τατης και"�νικ�τατης σύγκρ�υσης �ταν,διαδ��ικά, �ι περι��ές της Πελ�-π�ννήσ�υ η μία μετά την άλλη κα-ταλαμ�άν�νται απ� τ�υς σιδηρ�-"ρακτ�υς των Γ�δε"ρείδ�υ Bιλ-λαρδ�υίν�υ και Γ�υλιέλμ�υ Σα-μπλίτ και ιδρύεται η Hγεμ�νία τηςA�αΐας. Tην ηρωική αντίσταση τ�υΔ��απατρή στ�υς Φράγκ�υς μαρ-τυρ�ύν λίγ�ι στί��ι στ� «Xρ�νικ�τ�υ M�ρέως», τ�υς �π�ί�υς γρά"ειστ�ν γαλά�ι� �υραν� της τ�ι��γρα-"ίας � K�ντ�γλ�υ. O Δ��απατρής"αίνεται πως αντιστάθηκε γενναίαστ� μικρ� ��υρ� κάστρ� τ�υ Aρά-κλ��υ, π�υ κυριαρ��ύσε σε κά-π�ι� απ� τα περάσματα των αρκαδι-κών ��υνών, και � ηρωισμ�ς τ�υπρ�κάλεσε εντύπωση. Oι συντά-κτες της Aραγωνικής παραλλαγήςτ�υ «Xρ�νικ�ύ» λένε πως κανέναςδεν μπ�ρ�ύσε να σηκώσει τ� ρ�πα-λ� τ�υ. T�πική παράδ�ση διατήρη-σε τ� θάρρ�ς της κ�ρης τ�υ, π�υπρ�τίμησε να πεθάνει πέ"τ�ντας α-π� τ� κάστρ� παρά να πέσει στα �έ-ρια των Σταυρ�"�ρων. H παράδ�σηδιατηρήθηκε, ώστε τ�ν περασμέν�αιώνα � Δημήτρι�ς Bερναρδάκης(Mυτιλήνη 1833-1907) να αντλήσειέμπνευση γρά"�ντας τ� ρ�μαντικ�δράμα «Mαρία Δ��απατρή» (M�να-�� 1858), με τραγική ηρωίδα την α-γνή κ�ρη ("ωτ.: «Φώτης K�ντ�-γλ�υ» τ�υ Nίκ�υ Zία, εκδ. «Eμπ�ρι-κή Tράπε�α της Eλλάδ�ς», 1991).

H μεσαιωνική π�λη της P�δ�υ, σε μι-κρ�γρα"ία απ� τ� �ειρ�γρα"� πε-ριηγητικ� έργ� τ�υ Iππ�τη Konrad

von Grünemberg (1486). Oι IωαννίτεςIππ�τες, ένα τάγμα θρησκευτικ�-στρατιωτικ�, εμ"ανί��νται στ�υς

Aγί�υς T�π�υς πριν απ� την ΠρώτηΣταυρ�"�ρία. T� 1309, α"�ύ έ�ασανκάθε στρατιωτικ� έρεισμα σε Παλαι-στίνη και Συρία, κατέλα�αν και δημι-�ύργησαν με κέντρ� τη P�δ� ένα ι-

δι�τυπ� κράτ�ς. Tη δι�ίκηση τ�υτάγματ�ς και τ�υ κράτ�υς εί�ε �

Mεγάλ�ς Mάγιστρ�ς, πλαισιωμέν�ςαπ� ένα συμ��υλευτικ� σώμα, π�υ

μέλη τ�υ ήταν �ι αρ�ηγ�ί των«Γλωσσών», δηλαδή των εθνικών �-

μάδων στις �π�ίες ανήκαν τα μέλητ�υ τάγματ�ς. T� 1522, με ισ�ύ πάνω

απ� 200 �ρ�νια, τ� ιππ�τικ� κράτ�ςπαραδ�θηκε στ�υς �θωμαν�ύς και

έμεινε στα �έρια τ�υς μέ�ρι τ� 1912.T�τε κατελή"θη, ως Δωδεκάνησ�ςπλέ�ν, απ� τ�υς Iταλ�ύς. Aπ� την

πρώτη κι�λας "άση, τα ιππ�τικά μνη-μεία πρ�σέλκυσαν τ� ενδια"έρ�ν

της Pώμης και άρ�ισε να λειτ�υργείένας πρ�παγανδιστικ�ς μη�ανισμ�ς–στ� Mεσ�π�λεμ� έ"τασε στ� απ�-

γει� τ�υ– ιδε�λ�γικής επένδυσηςτης ιταλικής κατ��ής. Δημ�σιεύματα

κάθε είδ�υς κυκλ�"�ρ�ύσαν στηνIταλία, με μ�ναδικ� σκ�π� να απ�-

δεί��υν �τι �ι Iταλ�ί στρατιώτες συ-νέ�ι�αν στη P�δ� και τα υπ�λ�ιπα

Δωδεκάνησα τα ένδ��α κατ�ρθώμα-τα των συμπατριωτών τ�υς Iππ�τών

τ�υ τάγματ�ς τ�υ Aγί�υ Iωάννητων Iερ�σ�λύμων. H πρ�παγάνδα έ"τασε σε τέτ�ι� σημεί�, ώστε α�ιωματικ�ί τ�υ στρατ�ύ κατ��ής να υπ�στηρί��υν ως επικείμενη την πρ�σάρτηση

των νησιών με �άση την κληρ�ν�μιά των τίτλων των Iππ�τών της P�δ�υ απ� τ�ν Oίκ� της Σα��ΐας (!). O απ�η��ς, λ�ιπ�ν, των Σταυρ�"�ρων, �πως στ� παράδειγμα της P�δ�υ, ιστ�ρικά δεν έσ�ησε. Φτάνει, τ�υλά�ιστ�ν στ�ν ελλαδικ� �ώρ� στ�ν �π�ί�ν επι�ιώνει και γλωσσικά, ώς τα μέσα τ�υ 20�ύ αι.

("ωτ.: Zα�αρίας Tσιρπανλής, «Aνέκδ�τα έγγρα"α για τη P�δ� και τις N�τιες Σπ�ράδες απ� τ� αρ�εί� των Iωαννιτών Iππ�τών, 1421–1453» P�δ�ς, 1995).

Θε�δωρ ς Aγγελ ς. T 1387, ύστερααπ� τετρά�ρ νη π λι ρκία, η Θεσ-σαλ νίκη καταλή�θηκε απ� τ υςT ύρκ υς, αλλά τ 1403 ανακτήθηκεαπ� τ υς Bυ�αντιν ύς. Mετά είκ σι�ρ�νια παρα�ωρήθηκε με τη συγκα-τάθεση τ υ πληθυσμ ύ στ υς Bενε-τ ύς έως τ 1430, π�τε την κατέλα-�αν ριστικά ι T ύρκ ι.

Kεντρική Eλλάδα

Στην Kεντρική Eλλάδα, τη Λάρι-σα και την περι �ή τ υ Aλμυρ ύ

κατέλα�ε Γ υλιέλμ ς Λαρισαί ς,τ Bελεστίν απ τέλεσε �έ υδ τ υ Γερμαν ύ κ�μη Bερτ�λδ υ, ε-νώ λίγ ν τι�τερα ιδρύθηκαν ηMαρκιωνία της B δ νίτσας (σημ.Mενδενίτσα) και η Bαρωνία τωνΣαλώνων. H Aττική, η B ιωτία, ηMεγαρίδα και αργ�τερα τ Aργ ςκαι τ Nαύπλι απ τέλεσαν τ Δ υκάτ των Aθηνών. Στη συνέ-�εια �μως η Θή�α έγινε �έ υδ της ικ γένειας των Σεντ Oμέρ. T 1311 ι Kαταλαν ί μισθ ��ρ� ιτ υ Bυ�αντιν ύ Kράτ υς έγιναν

κυρίαρ� ι της Θή�ας και της Aθή-νας, ιδρύ ντας δύ κρατίδια. Πρω-τεύ υσα τ υ Δ υκάτ υ των Aθη-νών ρίστηκε η Θή�α και εν�ς � -ρεί υ καταλανικ ύ Δ υκάτ υ ηπ�λη των νέων Πατρών (Yπάτη).E�αιτίας εσωτερικών και ε�ωτερι-κών συγκρ ύσεων τα καταλανικάκρατίδια περι ρίστηκαν εδα�ικάκαι τ 1381 κυρίαρ� ς της περι -�ής έγινε Φλωρεντιν�ς Nέρι ςAτσαγι�λι. Oι Aτσαγι�λι, π υ επα-νασύστησαν την ρθ�δ �η αρ�ιε-πισκ πή και ενίσ�υσαν την ελληνι-

κή γλώσσα, κυ�έρνησαν μέ�ρι τ 1456, π�τε η Aθήνα καταλή�θηκεαπ� τ υς T ύρκ υς.

H Eύ� ια, εκτ�ς απ� τ ν Ωρε�και την Kάρυστ , π υ σύμ�ωνα μετην Partitio ανήκαν στ υς Bενε-τ ύς, διαιρέθηκε σε κλήρ υς καιμ ιράστηκε σε τρεις ευγενείς απ�τη Bερ�να. Στη συνέ�εια τ 1211 ηBενετία έγινε επικυρίαρ� ς τ υνησι ύ και μετά τη �ενετ �υ�αντι-νή συνθήκη τ υ 1342 άρ�ισε η στα-διακή επέκταση της �ενετικής κυ-

T� "ρ�ύρι� τ�υ Xλεμ�υτσί�υ (Castel Tornese). Aπ�ψη τ�υ εσωτερικ�ύ απ� ανατ�λι-κά. Xτίστηκε απ� τ�ν Γ�δε"ρείδ� Bιλλαρδ�υίν�, ανιψι� τ�υ �ρ�νικ�γρά"�υ της Δ΄Σταυρ�"�ρίας. Eίναι απ� τα λίγα π�υ κτίστηκαν απ� την αρ�ή σε θέσεις π�υ έκρινανσημαντικές �ι Φράγκ�ι. Για την κατασκευή τ�υ �ρησιμ�π�ιήθηκε υλικ� π�υ �ρέθηκεεπί τ�π�υ ή μετα"έρθηκε απ� γειτ�νικές περι��ές. Για την �ικ�δ�μησή τ�υ εργά-στηκαν ανειδίκευτ�ι ντ�πι�ι τε�νίτες. Tα ερείπια τ�υ "ρ�υρί�υ σώ��νται πάνω απ�τ� �ωρι� Kάστρ�, κ�ντά στην Kυλλήνη της Hλείας ("ωτ.: Xάρης Δρακ�π�υλ�ς).

Σε μικρή απ�σταση, BΔ της αρ�αίας Στυμ"άλ�υ, στ� �ωρι� Στυμ"αλίαK�ρινθίας, υψών�νται τα ερείπια της "ραγκικής μ�νής τ�υ Zαρακά, τ�υτάγματ�ς των κιστερκιανών μ�να�ών (αρ�ές τ�υ 13�υ αι.). Aπ� τ� συ-γκρ�τημα τ�υ μ�ναστηρι�ύ σώ��νται τα ερείπια της μεγάλης εκκλησίαςκαι ένας πύργ�ς, στ� ισ�γει� τ�υ �π�ί�υ υπήρ�ε η είσ�δ�ς τ�υ μ�να-στηρι�ύ ("ωτ.: Aγγ. Παν�π�ύλ�υ).

ριαρ�ίας π υ λ κληρώθηκε τ 1392. Mα�ί με την Eύ� ια η Bενε-τία κατέλα�ε και τα νησιά Tήν καιMύκ ν . Tελικά τ 1470 η Eύ� ιακαταλή�θηκε απ� τ υς T ύρκ υς.

Πελ�π�ννησ�ς

Στην Πελ π�ννησ , π υ κατα-κτήθηκε απ� τ υς Γ δε�ρείδ Bιλλεαρδ υίν , Γ υλιέλμ Σα-μπλίτ και στη συνέ�εια απ� τ γι τ υ πρώτ υ, Γ υλιέλμ , ιδρύθηκετ 1205 η Hγεμ νία της A�αΐας. T 1209 επίσης ρυθμίστηκαν ι σ�έ-σεις Bιλλεαρδ υίν υ ( Γ υλιέλ-μ ς Σαμπλίτ πέθανε στ μετα�ύ)και Bενετίας, η π ία σύμ�ωνα μετην Partitio διεκδικ ύσε μέρ ς τηςΠελ π ννήσ υ. Oι Bενετ ί κατέ-λα�αν τη Mεθώνη και την K ρώνηκαι ε�ασ�άλισαν εμπ ρικά πρ ν�-μια στις π�λεις και στα λιμάνια τηςHγεμ νίας. Mετά �μως τη μά�ητης Πελαγ νίας (1259) ι Φράγκ ιαναγκάστηκαν να παραδώσ υνστ υς Bυ�αντιν ύς τη M νεμ�α-σία, τη Mάνη, τ Γεράκι και τ νMυστρά, κάστρα π υ απ τέλεσαντ ν πυρήνα τ υ Δεσπ τάτ υ τ υM ρέως. Mε τη Συνθήκη τ υ Bι-τέρμπ (1267) η Hγεμ νία τηςA�αΐας πέρασε στα �έρια τ υ �ασι-λιά της Nεαπ�λεως Kαρ�λ υ A΄Aνδεγαυ ύ, εγκαινιά� ντας τηνανδεγαυική κυριαρ�ία στην Πελ -π�ννησ (1278–1383).

Στα μέσα τ υ 14 υ αι. εγκατα-στάθηκε στην Πελ π�ννησ και η�λωρεντινή ικ γένεια των Aτσα-γι�λι. Oλ�κληρη αυτή η περί δ ς�αρακτηρί�εται απ� αστάθεια. Oιτελευταί ι Φράγκ ι ηγεμ�νες δενμπ�ρεσαν να αντισταθ ύν στιςπιέσεις των Bυ�αντινών και μέ�ριτ 1432 λ�κληρη η Πελ π�ννη-σ ς (εκτ�ς απ� τις �ενετικές κτή-σεις της Mεθώνης, της K ρώνης,τ υ Nαυπλί υ και τ υ Aργ υς) α-νήκε πάλι στ υς Eλληνες. Oμως τ Δεσπ τάτ τ υ M ρέως ακ λ ύ-θησε την τύ�η της υπ�λ ιπηςEλλάδας και τ 1460 υπέκυψε

στ υς T ύρκ υς, ι π ί ι στη συ-νέ�εια κατέλα�αν και τις �ενετι-κές κτήσεις: τ 1463 τ Aργ ς, τ 1500 τη Mεθώνη και την K ρώνηκαι τ 1540 τ Nαύπλι και τη M -νεμ�ασία.

Aιγαί�

Tα νησιά τ υ Aιγαί υ, Λήμν ς,Σκύρ ς, Λέσ� ς, Xί ς, Σάμ ς, Kως,Σαμ θράκη και Tήν ς, σύμ�ωνα μετην Partitio, περιήλθαν στ ν Λατίν αυτ κράτ ρα της Kωνσταντιν ύπ -λης. H Bενετία πήρε την Aνδρ , τηνAίγινα και τη Σαλαμίνα, ενώ τ με-γαλύτερ μέρ ς των Kυκλάδων, τα

Δωδεκάνησα, εκτ�ς της P�δ υ, καιτις Σπ ράδες μ ιράστηκαν ι υπ�-λ ιπ ι σταυρ ��ρ ι. H Γαλην τάτη�μως έδωσε τ δικαίωμα σε υπηκ�- υς της να καταλά� υν τα νησιάτ υ Aιγαί υ, κατα�άλλ ντας επικυ-ριαρ�ικ� τέλ ς στ ν Λατίν αυτ -κράτ ρα. Eπικε�αλής τ υ κατακτη-τικ ύ σ�εδί υ ήταν Mάρκ ς Σα-ν ύδ ς, π υ κατέλα�ε τα νησιά Nά-� , Πάρ , Aντίπαρ , Mήλ , I , Kύ-θν και Σί�ν , τα π ία ργανώθη-καν σε δ υκάτ με πρωτεύ υσα τηNά� , ενώ Σαν ύδ ς έλα�ε τ ντίτλ τ υ δ ύκα της Nά� υ ή τ υAρ�ιπελάγ υς. Aλλ ι Bενετ ί ευγε-νείς κατέλα�αν τα υπ�λ ιπα νησιά,

�πως ι Γκί�ι (Tήν , Mύκ ν , Σκύ-ρ , Σκ�πελ , Σκιάθ , Σέρι� , Kέα,Aμ ργ�), Iάκω� ς Mπαρ�τσι (Σα-ντ ρίνη), ι K υερίνι (Aστυπάλαια), Aνδρέας K ρνάρ ς (Kάρπαθ ), Λε νάρδ ς Φ�σκ λ ς (Aνά�η), Mαρίν ς Δάνδ λ ς (Aνδρ ) και Φιλ�καλ ς Nα�ιγκαγι�� (Λήμν ).Tη Xί μετα�ύ των ετών 1307-1309κατέλα�ε Γεν υάτης Bενέδικ ςZακκαρία. Aπ� τ άλλ μέρ ς ι Γε-ν υάτες απέκτησαν τ πρ άστι της Kωνσταντιν ύπ λης Γαλατάκαι την περι �ή της Kριμαίας. H P�-δ ς τ 1309 καταλή�θηκε απ� τ υςιππ�τες τ υ Tάγματ ς τ υ Aγί υIωάννη.

Στα νησιά τ υ Aιγαί υ η λατιν -κρατία διατηρήθηκε σε γενικέςγραμμές μέ�ρι τα μέσα τ υ 16 υ αι-ώνα. H τ υρκική επέκταση στ Aι-γαί εί�ε ως απ τέλεσμα τη σταδια-κή κατάλυση της λατινικής κυριαρ-�ίας. T 1537 ι T ύρκ ι κατέλα�αντη Σέρι� , την Aστυπάλαια, την Πά-ρ , την Kέα και τη Mύκ ν . T 1538τις Σπ ράδες και τη Σκύρ . T 1522,μετά πεντάμηνη π λι ρκία, ι ιππ�-τες τ υ Tάγματ ς τ υ Aγί υ Iωάννηαναγκάστηκαν να παραδώσ υν τηP�δ και τα υπ�λ ιπα Δωδεκάνησαστ υς T ύρκ υς. O τελευταί ςδ ύκας τ υ Aρ�ιπελάγ υς, Iάκω� ςΔ΄ Kρίσπ , εκθρ νίστηκε τ 1566 α-π� τ υς T ύρκ υς και αντικαταστά-θηκε με τ ν E�ραί Iωσή� Nά�η.Tελικά τ 1579 τα νησιά πρ σαρτή-θηκαν ριστικά στην OθωμανικήAυτ κρατ ρία. H Mυτιλήνη και ηXί ς π υ κατέ� νταν απ� τις γε-ν υτικές ικ γένειες των Kατιλ ύ�ικαι T� υστιανιάνι καταλή�θηκαν α-π� τ υς T ύρκ υς τ 1462 και τ 1566 αντίστ ι�α.

Kύπρ�ς – KρήτηT 1192 �ασιλιάς της Aγγλίας

Pι�άρδ ς A΄ Λε ντ�καρδ ς, π υ εί-�ε καταλά�ει την Kύπρ κατά την Γ΄Σταυρ � ρία, την παρα�ώρησεστ ν πρώην �ασιλιά τ υ λατινικ ύ�ασιλεί υ των Iερ σ λύμων, Γκιντε Λ υ�ινιάν. H δυναστεία των

Mετά την Tέταρτη Σταυρ�"�ρία έ"τασαν στ�ν ελληνικ� �ώρ� τα δυτικά μ�-να�ικά τάγματα: �ι δ�μινικαν�ί, �ι "ραγκισκαν�ί, �ι κιστερκιαν�ί, �ι �ενεδι-κτίν�ι και �ι μιν�ρίτες μ�να��ί. Tην εγκατάστασή τ�υς μαρτυρ�ύν τα λίγα εκ-κλησιαστικά μνημεία –μ�ναστήρια και να�ί– π�υ λείψανά τ�υς έ��υν διασω-θεί με τη �αρακτηριστική δυτική αρ�ιτεκτ�νική, �πως η γ�τθική εκκλησία τηςAγίας Σ�"ίας στην Aνδρα�ίδα της Hλείας (μέσα 13�υ αι.), έδρα δ�μινικανώνμ�να�ών ("ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών)

T� λατινικ� α��αεί� τ�υ MπέλλαΠάις στην κατε��μενη σήμερα πε-ρι��ή της Kερύνειας. Eίναι απ� τασημαντικά γ�τθικά μνημεία της Kύ-πρ�υ αλλά και της Aν. Mεσ�γεί�υ.Iδρύθηκε επί �ασιλείας Aμαλρί��υντε Λ�υ�ινιάν (1200) απ� μ�να��ύςτ�υ Aγ. Aυγ�υστίν�υ π�υ έ"τασαναπ� την Παλαιστίνη μετά την πτώσητης Iερ�υσαλήμ (1187). O Oύγ� A΄ντε Λ�υ�ινιάν, �ασιλιάς της Kύπρ�υκαι των Iερ�σ�λύμων (1205–1218),ε�ωράισε τ� α��αεί� και παρα�ώρη-σε π�λλά πρ�ν�μια και δικαιώματα.Στην περί�δ� της "ραγκ�κρατίας, �δ�γματισμ�ς και η αυθαιρεσία τ�υλατινικ�ύ κλήρ�υ �δήγησε σε ακρ�-τητες. Aπ�σκ�π�ύσε στην υπ�ταγήκαι α"�μ�ίωση της �ρθ�δ��ης κυ-πριακής Eκκλησίας. Στις παράλ�γεςα�ιώσεις τ�υ λατινικ�ύ κλήρ�υ, �-πως � �ρκ�ς υπ�ταγής τ�ν �π�ί�ν�ι Kύπρι�ι επίσκ�π�ι υπ��ρεών�-νταν να δώσ�υν στ�ν Λατίν� επί-σκ�π�, αντιδρ�ύσαν με ε�εγέρσειςσυμπαράστασης τα λαϊκά στρώματατ�υ κυπριακ�ύ πληθυσμ�ύ. Aπ�μα-κρη και απ�μ�νωμένη η Kύπρ�ς, έ-μενε πάντα στ� έλε�ς των κατακτη-τών ("ωτ.: Kάτια Xριστ�δ�ύλ�υ).

Λ υ�ινιάν �ασίλεψε στ νησί τρια-κ�σια �ρ�νια. Kατά τη διάρκεια της�ραγκ κρατίας, τα κυπριακά εδά-�η �ωρίστηκαν σε �έ υδα, αγρ -τικ�ς πληθυσμ�ς διαιρέθηκε σετρεις τά�εις. H λατινική εκκλησίασ�ετερίστηκε την περι υσία της ρθ�δ �ης και τ υς επισκ πικ ύςθρ�ν υς επι�λήθηκαν Λατίν ι αρ-�ιερείς. T 1489 η Bενετία ανάγκα-σε την τελευταία �ασίλισσα τηςKύπρ υ Aικατερίνη K ρνάρ ναπαραιτηθεί και να της παραδώσειτ νησί. H �ενετική κυριαρ�ία στηνKύπρ διατηρήθηκε, �ωρίς υσια-στικές αλλαγές στ κ ινωνικ� καιθρησκευτικ� καθεστώς, μέ�ρι τ 1570, π�τε τ νησί καταλή�θηκεαπ� τ υς T ύρκ υς.

Λίγ πριν απ� την πτώση της Kων-σταντιν ύπ λης στ υς Λατίν υς, Aλέ�ι ς A΄ Aγγελ ς παρα�ώρησετην Kρήτη στ ν B νι�άτι τ ν M μ-�ερρατικ� για να ε�ασ�αλίσει τη� ήθεια των σταυρ ��ρων. O τε-λευταί ς �μως π ύλησε μυστικάτην Kρήτη στ υς Bενετ ύς, της -π ίας μέρ ς τ 1206 εί�αν καταλά-�ει ι Γεν υάτες. Aκ λ ύθησε π�-λεμ ς ανάμεσα στις δύ ναυτικέςπ�λεις π υ κράτησε έως τ 1211 μενίκη της Bενετίας. H �ενετική κυ-ριαρ�ία διατηρήθηκε στ νησί μέ�ριτ 1669. Στη διάρκεια τ υ 13 υ αι. ιBενετ ί ενίσ�υσαν τ λατινικ� στ ι-�εί με σειρά απ ικισμών. H γη δη-μεύτηκε και παρα�ωρήθηκε στ υςΛατίν υς �ε υδάρ�ες και στη λατι-νική εκκλησία. T νησί π υ μέ�ρι καιτις αρ�ές τ υ 14 υ αι. εί�ε διαιρεθείσε έ�ι τμήματα, τα «σε�τέρια» (ε-κτημ�ρια), στη συνέ�εια �ωρίστηκεσε τέσσερα διαμερίσματα, π υ αντι-στ ι� ύσαν περίπ υ στ υς τέσσε-ρις σημεριν ύς ν μ ύς. Kαι εδώ α-π μακρύνθηκαν ι ρθ�δ � ι επί-

σκ π ι και εγκαταστάθηκαν στη θέ-ση τ υς Λατίν ι· απαγ ρεύτηκε α-κ�μα η �ειρ τ νία ρθ�δ �ων ιερέ-ων. Oι Bενετ ί συνάντησαν �μωςτην αντίσταση τ υ πληθυσμ ύ, κυ-ρίως των μεγάλων �υ�αντινών ικ -γενειών. Aπ� τ 1211, π υ επανα-στάτησε η ικ γένεια των Aγι στε-�ανιτών, συνέ�εια �εσπ ύσαν επα-ναστάσεις, με μεγαλύτερη εκείνητ υ Aλέ�ι υ Kαλλέργη (1282–1299).

I�νι�

Tα νησιά τ υ I νί υ δεν εί�ανκ ινή μ ίρα. H Kέρκυρα σύμ�ωνα

με την Partitio εί�ε περιέλθει στηBενετία. T 1215 �μως Mι�αήλ B΄Δ ύκας, δεσπ�της της Hπείρ υ, α-πέσπασε τ νησί απ� τ υς Bενε-τ ύς. H �υ�αντινή κυριαρ�ία κα-ταργήθηκε τ 1258/9 �ταν η Kέρ-κυρα παρα�ωρήθηκε ως πρ ίκαστ ν Mαμ�ρέδ , γι τ υ �ασιλιάτης Σικελίας, Φρειδερίκ υ B΄. Mε-τά τ ν θάνατ τ υ Mαμ�ρέδ υ τ νησί περιήλθε στ υς Aνδεγαυ ύςαπ� τ 1267 έως τ 1386. H Bενε-τία τ 1386 κατά�ερε να πείσειτ υς κατ ίκ υς να της παραδώ-σ υν τ νησί, αναγνωρί� ντας ταπρ ν�μια π υ τ υς εί�αν δώσει

παλαι�τερα ι Bυ�αντιν ί και ιAνδεγαυ ί. Tην ίδια ιστ ρική π -ρεία με την Kέρκυρα εί�αν και ιΠα� ί.

T 1185 η Kε�αλ νιά, η Zάκυν-θ ς και η Iθάκη καταλή�θηκαν α-π� τ ν πειρατή Mαργαριτώνη καιστη συνέ�εια τ 1195 πέρασανστην ικ γένεια των Oρσίνι, ι -π ί ι ίδρυσαν την «Παλατινή K -μητεία Kε�αλληνίας και Zακύν-θ υ». Στις αρ�ές τ υ 14 υ αι. ιOρσίνι κατέλα�αν και την Hπειρ .Aπ� τ 1335 μέ�ρι τ 1357 τα νη-σιά ανήκαν στ υς Aνδεγαυ ύς καιέπειτα στην ικ γένεια των T�κ-κων, π υ επεκτάθηκαν στη Στερεάκαι την Hπειρ . Mετά την κατάλυ-ση τ υ Δ υκάτ υ των T�κκων απ�τ υς T ύρκ υς, σταδιακά τα νησιάπεριήλθαν στ υς Bενετ ύς.

H Λευκάδα, π υ κατά τ ν 13 αι.ανήκε στ Δεσπ τάτ της Hπεί-ρ υ, στα τέλη τ υ ίδι υ αιώνα πα-ρα�ωρήθηκε στ ν Iωάννη Oρσίνι.Aπ� τ 1331 έως τ 1343 καταλή-�θηκε απ� τ ν έκπτωτ δ ύκατων Aθηνών Γ υαλτέρι τ νBριέννι . T 1355 η Λευκάδα μα�ίμε τη B�νιτσα περιήλθε στ ν Bε-νετ� Γρατιαν� T�ώρτ�η και μετάτ ν θάνατ� τ υ, τ 1362, ι Λευ-καδίτες παρέδωσαν τ νησί στ νΛε νάρδ A΄ T�κκ . H κυριαρ�ίατων T�κκων κράτησε μέ�ρι τ 1479, π�τε ι T ύρκ ι κατέλα�αντ νησί.

Tα Kύθηρα στα τέλη τ υ 12 υαι. ανήκαν στην ικ γένεια τωνEυδαιμ ν γιάννηδων. Aλλά τ 1204 τ νησί μα�ί με τις υπ�λ ιπεςπελ π ννησιακές κτήσεις κληρώ-θηκε στη Bενετία. T 1207/09 πε-ριήλθε στ ν Bενετ� ευγενή Mάρ-κ Bενιέρ, π υ δι ίκησε με διακ -πή –κατέλα�αν πάλι την ε� υσία ι Eυδαιμ ν γιάννηδες– μέ�ρι τ 1366, π�τε πέρασε στη �ενετικήκυριαρ�ία. Tα Aντικύθηρα, τέλ ς,απ� τ ν 13 έως τ 17 αι. δι ι-κ ύσε η �ενετική ικ γένεια τωνBιάρ .

Σταδιακάστ�υς Oθωμαν�ύς

Eίδαμε �τι σταδιακά μέ�ρι τα μέ-σα τ υ 16 υ αι. ι λατιν κρατ ύμε-νες περι �ές περν ύσαν στην -θωμανική κυριαρ�ία. E�αίρεση α-π τέλεσαν ρισμένα νησιά τ υ Aι-γαί υ (Kύθν ς, Σί�ν ς, Kίμωλ ς),η Kρήτη και η Tήν ς, π υ καταλή-�θηκαν απ� τ υς T ύρκ υς τ 1617, τ 1669 και τ 1714 αντίστ ι-�α. Mε τ ν έκτ �ενετ τ υρκικ�π�λεμ (1684–1699) η Bενετία ανέ-κτησε τη Λευκάδα, περι �ές τηςν τι δυτικής ηπείρ υ της Aκαρνα-νίας και την Πελ π�ννησ . H �ενε-τική κυριαρ�ία στην τελευταία δια-τηρήθηκε ώς τ 1715, π�τε κατα-κτήθηκε ριστικά απ� τ υς T ύρ-κ υς. Στα τέλη τ υ 18 υ αι. η Bε-νετία κατεί�ε μα�ί με τα νησιά τ υI νί υ, τις ηπειρωτικές π�λειςB υθρωτ�, Πάργα, Πρέ�ε�α, κα-θώς και τη B�νιτσα στη ν�τια ακτήτ υ Aμ�ρακικ ύ. Oι κτήσεις αυτέςμε τη Συνθήκη τ υ Kάμπ – Φ�ρμι (1797) και την κατάλυση της Bενε-τικής Π λιτείας πέρασαν στ ν έ-λεγ� της Γαλλικής Δημ κρατίας.

Oι ��υρώσεις τ�υ Aκρ�κ�ρινθ�υ. H μ�νη αντίσταση π�υ εκδηλώθηκε ενα-ντί�ν των Λατίνων ήταν τ�υ Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ, άρ��ντα τ�υ Nαυπλί�υ, � �π�ί-�ς εί�ε απ�στατήσει πριν απ� τ� 1204 και κατ�ρθωσε να καταλά�ει τις περι�-�ές της ��ρει�ανατ�λικής Πελ�π�ννήσ�υ, της B�ιωτίας και της κεντρικήςEύ��ιας. Mετά την ήττα τ�υ �μως απ� τ�υς Δυτικ�ύς στις Θερμ�πύλες υπ�-�ώρησε και ��υρώθηκε στ�ν Aκρ�κ�ρινθ�. H αντίσταση τ�υ Aκρ�κ�ρίνθ�υκράτησε αρκετ� �ρ�νικ� διάστημα, τελικά �μως τ� "ρ�ύρι� καταλή"θηκε α-π� τ�υς Φράγκ�υς, ενώ � Σγ�υρ�ς πρ�τίμησε τ�ν θάνατ� πέ"τ�ντας έ"ιπ-π�ς απ� τα τεί�η στ�υς απ�κρημν�υς �ρά��υς ("ωτ.: «Kάστρα της Πελ�π�ν-νήσ�υ» εκδ. «AΔAM»).

O Mι�αήλ � Xωνιάτης, λ�γι�ς και άρι-στ�ς γνώστης των κλασικών γραμ-μάτων, εγκαταστάθηκε στην Aθήναως νέ�ς μητρ�π�λίτης πιθαν�τατατ� 1182. Eνδια"έρθηκε για τ� π�ί-μνι� τ�υ και αγωνίστηκε να τ� απαλ-λά�ει απ� "�ρ�λ�γικά �άρη. T� 1203υπερασπίστηκε την Aκρ�π�λη ενα-ντί�ν τ�υ Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ, � �π�ί�ςυπ��ώρησε �ωρίς να την κυριεύσει,πυρπ�λησε �μως και λεηλάτησε τηνκάτω π�λη. Tελικά τ� 1204 � Xωνιά-της αναγκάστηκε να παραδώσει τηνAθήνα στ�υς Φράγκ�υς. Πέθανε αυ-τ�ε��ριστ�ς στην Kέα μετά τ�νMάρτι� τ�υ 1222 (Mι�αήλ Xωνιάτης,απ� τ�ι��γρα"ία στ�ν Aγι� Πέτρ�Kαλυ�ίων K�υ�αρά).

Oι Λατίν�ι δυνάστες των ελληνικών περι��ών ε�ακ�λ�υθ�ύσαν να �ρησιμ�-π�ι�ύν τα �ικ�σημά τ�υς π�υ συνήθως τα τ�π�θετ�ύσαν στα υπέρθυρα ήστ�υς τ�ί��υς των "ρ�υρίων, των εκκλησιών και των σπιτιών τ�υς. Στην Πλά-κα της Mήλ�υ σώ�εται τ� �ικ�σημ� της Kασσάνδρας Σαν�ύδ�υ (γύρω στα1286), μέλ�υς της �ικ�γένειας των Σαν�ύδων π�υ ίδρυσε τ� Δ�υκάτ� τ�υ Aι-γαί�υ ("ωτ.: K. Λι�ντης).

Tελευταίες Σταυρ��ρίεςO εκ�υλισμς τ�υ σταυρ��ρικ�ύ ιδεώδ�υς και η �ριστική απώλεια της Mέσης Aνατ�λής

T�υ Aντώνη Πάρδυ

AΠO μιαν άπ�ψη, τ� π�λυσήμα-ντ� �αιν�μεν� των Σταυρ��-ριών απεικ�νί�ει τ� επίπεδ� τ�υπνεύματ�ς εν�τητας π�υ ήταν σεθέση να κατακτήσ�υν τα κράτητης Δυτικής Eυρώπης στην επι-δίω!η της επίτευ!ης κ�ινών στ�-"ων. H απ�τυ"ία τ�υς στ� επίπε-δ� αυτ� απ�καλύπτει τ� #αθμ�της π�λιτικής ωριμ�τητας π�υ"αρακτήρι�ε τα κράτη εκείνα μετις ατελεύτητες διαμά"ες μετα!ύτ�υς, τις �π�ίες, αντί να τις απ�-σ�#�ύν, τις �!υναν ακ�μη περισ-σ�τερ� και τις πυρ�δ�τ�ύσαν �ιδύ� κ�ρυ�αί�ι παράγ�ντες στα-θερ�τητας της επ�"ής: � πάπαςκαι � αυτ�κράτ�ρας της Γερμα-νίας. H αδυσώπητη και μ�νιμη σύ-γκρ�υση των δύ� κ�ρυ�αίων αυ-τών εκπρ�σώπων της θρησκευτι-κής και π�λιτικής ε!�υσίας καθι-στ�ύσε δύσκ�λη την �ργάνωσημιας εκστρατείας με συν�"ή καισ�#αρές πρ��πτικές, αλλά και εκ-μηδένι�ε τα �π�ια θετικά απ�τε-λέσματα τύ"αινε να πρ�κύψ�υν.

«Tα παιδιά π�υ τα ’συραν στης A�ρικήςτις αγ�ρές...»

Aλλά η λυσσαλέα αυτή σύγκρ�υ-ση ά�ηνε τ� πεδί� αν�ι"τ� και γιατη στυγνή εκμετάλλευση της δη-μ��ιλ�ύς ιδέας της σταυρ��ρίαςαπ� τυ"�διώκτες και λα�πλάν�υς.Eτσι, γύρω στα 1212 κι ενώ πλήθαι-ναν �ι ειδήσεις για τη ��#ερή επι-δείνωση της κατάστασης στην Πα-λαιστίνη και για την απελπιστικήθέση των Δυτικών στη Συρία, εμ-�ανίστηκε στη Γαλλία κάπ�ι�ς νε-αρ�ς #�σκ�ς �ν�ματι Στέ�αν�ς,π�υ διέδιδε �τι ήταν απεσταλμέ-ν�ς τ�υ Θε�ύ για να κηρύ!ει νέασταυρ��ρία. Kατ�ρθωσε να συ-γκεντρώσει γύρω τ�υ 30.000 παι-διά περίπ�υ. E�τασαν στη Mασσα-λία, �π�υ δύ� ε��πλιστές τ�υςπρ�σ�εραν τα πλ�ία τ�υς για ναμετα�ερθ�ύν την Παλαιστίνη δω-ρεάν. Aντί γι’ αυτ�, τα �δήγησανστη B�ρεια A�ρική και τα π�ύλη-σαν στα σκαλ#�πά�αρα...

T�ν ίδι� καιρ� άλλα 20.000 παι-διά απ� τη Γερμανία διέσ"ισαν τιςAλπεις κι έ�τασαν στη Γέν�#α. Eυ-τυ"ώς, �ι στερήσεις και �ι συμ#�υ-λές των �ρ�νίμων τα έπεισαν σελίγ� να διαλυθ�ύν. M�νά"α � αρ-"ηγ�ς τ�υς, κάπ�ι�ς Nικ�λα�ς, εμ-�ανίστηκε αργ�τερα, στα 1219,στην π�λι�ρκία της Δαμιέτης.

Πέμπτη Σταυρ��ρίαO πάπας Iνν�κέντι�ς Γ΄, π�υ γύ-

ρω στα 1213 επικράτησε τελικάστη σύγκρ�υση με τ�ν αυτ�κράτ�-

ρα θριαμ#εύ�ντας στη Γαλλία καιτη Γερμανία, ανακίνησε τ� θέματης σταυρ��ρίας, �ρισε μάλισταστη Σύν�δ� τ�υ Λατεραν�ύ (1215)ως ημέρα ανα"ώρησης την 1η I�υ-νί�υ τ�υ 1217. O θάνατ�ς τ�υ �-μως έδωσε την ευκαιρία τ�υς Γάλ-λ�υς �ε�υδάρ"ες και στ�ν ίδι� τ�

Γερμαν� αυτ�κράτ�ρα Φρειδερίκ�B΄ (π�υ εί"ε δώσει τ�ν �ρκ� τ�υπρ�σκυνητή στα 1215) να δεί!�υνέμπρακτα την απρ�θυμία τ�υς, πα-ρ�τι � νέ�ς πάπας Oνώρι�ς Γ΄ επέ-μεινε στην πραγματ�π�ίησή της.Xωρίς τη συμμετ�"ή τ�υς λ�ιπ�ν,!εκίνησαν την άν�ι!η τ�υ 1217 δύ�

στρατιές απ� την Kεντρική Eυρώ-πη. H πρώτη, με αρ"ηγ� τ� #ασιλιάτης Oυγγαρίας Aνδρέα, έ�τασεστ�ν Aγι� Iωάννη της Aκρας τ�νOκτώ#ρη και ενώθηκε με τ�υςστρατ�ύς της Kύπρ�υ και της Iε-ρ�υσαλήμ. Πλησία�ε πια � "ειμώ-νας, και η επίθεση εναντί�ν της Aι-

T μναστηρια-κ� κιν��ι τωνIωαννιτών Iππ-τών στην Aκρα.E�ωτερική και ε-σωτερική άπ-ψη. Eκ�ωματώ-σεις πυ έγιναντα τελευταία�ρ�νια απκά-λυψαν την α-πρ��λεπτα -γκώδη διάστασητυ ικδμή-ματς καθώς καιτη θαυμάσια αρ-�ιτεκτνική τυ.H Aκρα, σταθε-ρ� έρεισμα τωνΣταυρ!�ρων,�άθηκε τελευ-ταία. H πτώσητης (Mάρτη τυ1291) σήμανε ττέλς της δυτι-κής παρυσίαςστη M. Aνατλή(!ωτ.: AntonyBridge «TheCrusades»).

γύπτ�υ π�υ πρ�#λεπε τ� αρ"ικ�σ"έδι� έπρεπε να ανα#ληθεί. Aλλά�ύτε και η επίθεση κατά της Παλαι-στίνης καρπ��ρησε: Tρεις ��ρές�ι σταυρ��ρ�ι γύρισαν πίσω απ�έλλειψη τρ��ίμων. Eπιπλέ�ν, �ι #α-ρ�ν�ι της Συρίας ε!ακ�λ�υθ�ύσαντις ατέλειωτες διαμά"ες τ�υς. Aη-διασμέν�ς απ’ �λα αυτά � Aνδρέαςεπέστρεψε τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1218στην Oυγγαρία.

Ωστ�σ�, η ά�ι!η της δεύτερηςστρατιάς (π�υ εί"ε !εκινήσει απ� τ�Nτάρμ�υθ με πρώτ� στ�"� τ�υςMαυριταν�ύς της Π�ρτ�γαλίας) α-ναπτέρωσε τ� ηθικ� των σταυρ�-��ρων: με νέ� αρ"ηγ� τ� δ�ύκατης Aυστρίας Λεπ�λδ� Z΄ επιτέθη-καν στις 27 Mαΐ�υ 1218 εναντί�ντης Δαμιέτης π�υ απ�τελ�ύσε τηνπύλη της κ�ιλάδας τ�υ Nείλ�υ. Oνέ�ς σ�υλτάν�ς της Aιγύπτ�υ Mε-λίκ - ελ - Kαμέλ �ήτησε ειρήνη, πρ�-σ�έρ�ντας την επανίδρυση τ�υκράτ�υς της Iερ�υσαλήμ στα �ριαπ�υ εί"ε πριν απ� τ� 1187. Oμως �λεγάτ�ς τ�υ πάπα Πελάγι�ς επέ#α-λε την απ�ρριψη των πρ�τάσεώντ�υ. Στις 5 N�εμ#ρί�υ �ι σταυρ��-ρ�ι κατέλα#αν τελικά τη Δαμιέτη.Σε λίγ� έπεσε στα "έρια τ�υς και ηTάνις, ενώ �ι μ�υσ�υλμάν�ι εγκα-τέλειπαν τ� ένα μετά τ� άλλ� τα �-"υρά της Aιγύπτ�υ και της Συρίας.Mετά τις σημαντικές αυτές επιτυ-"ίες �μως ακ�λ�ύθησαν άγριες δια-�ωνίες για την κατ�"ή της Δαμιέ-της. Π�λλ�ί ανα"ώρησαν για τις πα-τρίδες τ�υς απ�γ�ητευμέν�ι. Oι υ-π�λ�ιπ�ι έμειναν αδρανείς σε �λητη διάρκεια τ�υ έτ�υς 1220.

Eπιτέλ�υς, τ�ν I�ύλι� τ�υ 1221,μετά την ά�ι!η ενισ"ύσεων εκ μέ-ρ�υς τ�υ Φρειδερίκ�υ B΄, � Πελά-γι�ς έπεισε τ�υς σταυρ��ρ�υς ναεκστρατεύσ�υν στη Mανσ�ύρα.6α�νικά �μως � Nείλ�ς πλημμύρισεκαι τ�υς ανα"αίτισε. Kι ενώ �ι σταυ-ρ��ρ�ι απέρριψαν τις νέες πρ�τά-

σεις ειρήνης τ�υ Mελίκ - ελ - Kαμέλκάτω απ� την πίεση τ�υ αδιάλλα-κτ�υ Πελάγι�υ, σε λίγ� αναγκάστη-καν με τη σειρά τ�υς να �ητήσ�υνσυνθηκ�λ�γηση, καθώς �ι πλημμύ-ρες συνε"ί��νταν απειλώντας τ�υςμε απ�κλεισμ�. Eτσι άδ�!α στις 7Σεπτεμ#ρί�υ 1221 �ι σταυρ��ρ�ιεκκένωσαν τη Δαμιέτη και γύρισανάπρακτ�ι στην Eυρώπη.

Eκτη Σταυρ��ρία

H σύγκρ�υση τ�υ πάπα με τ�ν αυ-τ�κράτ�ρα κυριαρ"εί και στ� σκηνι-κ� της Eκτης Σταυρ��ρίας. Hδη τ�1211 � Oνώρι�ς Γ΄ απειλ�ύσε με α-��ρισμ� τ�ν εγγ�ν� τ�υ Φρειδερί-κ�υ Mπαρμπαρ�σα, για να τ�ν ανα-γκάσει να εκστρατεύσει αυτ�πρ�σώ-πως εκπληρών�ντας τ�ν �ρκ� π�υεί"ε δώσει τ� 1215. O Φρειδερίκ�ς B΄θα δεί!ει ενδια�έρ�ν μ�νά"α τ�1227, �ταν θα γίνει γαμπρ�ς τ�υ #α-σιλιά της Iερ�υσαλήμ IωάννηMπριέν. Aρρωσταίνει �μως ενώ ετ�ι-μά�εται να !εκινήσει και � νέ�ς πά-πας Γρηγ�ρι�ς Θ΄ τ�ν α��ρί�ει. Παράτ�ν α��ρισμ�, !εκινά και τ� Σεπτέμ-#ρη τ�υ 1228 απ�#ι#ά�εται στ�νAγι� Iωάννη της Aκρας. Mε την απει-λή εκστρατείας κατά της Aιγύπτ�υαναγκά�ει τ�ιν Mελίκ – ελ – Kαμέλ ναυπ�γράψει τ� Φε#ρ�υάρι� τ�υ 1229συνθήκη ειρήνης δέκα ετών και δέκαμηνών, με την �π�ία επιστρέ�εται ηIερ�υσαλήμ στ�υς "ριστιαν�ύς, μα�ίμε μια λωρίδα εδά��υς π�υ �τάνειέως τη θάλασσα, περιέ"�ντας τη Bη-θλεέμ και τη Nα�αρέτ. Στις 17 τ�υMάη 1229 � Φρειδερίκ�ς εισέρ"εταιαναίμακτα στην Iερ�υσαλήμ.

Παρά τη μεγάλη αυτή επιτυ"ία τ�υΦρειδερίκ�υ, � πάπας επιμένει στ�ν

T !έρετρ τυ «αγίυ»Λυδ�ίκυ !ρτώνεταισε πλί στ λιμάνι τηςTύνιδας. Παράσταση απ��ειρ�γρα! της γαλλι-κής π�λης Σατ� Pυ. OΛυδ�ίκς �εκίνησε τηνOγδη Σταυρ!ρία τηνάνι�η τυ 1270. Kατέλα-�ε την Tύνιδα αλλά η επι-τυ�ία τυ αυτή στάθηκελέθρια. Eπιδημία πανώ-λης άρ�ισε να θερί$ει τστρατ�. Πρσ�λήθηκεκαι ίδις και πέθανε στ’ανι�τά της Kαρ�ηδ�ναςστις 25 Aυγύστυ 1270(!ωτ.: Antony Bridge«The Crusades»).

Oι άγιι Σέργις και Bάκ�ς σε !-ρητή εικ�να (95x62 εκ.) τυ 13υ αι.,�πυ $ωγρά!ς, εκ!ρά$ντας τ

πνεύμα της επ�ής, παρυσιά$ειτυς δύ αγίυς ως σταυρ!�ρυς.Σύμ!ωνα με τν �υ$αντινλ�γ Mα-

ν�λη Xατ$ηδάκη, πυ στν συγκε-κριμέν τ�μ πραγματεύεται τ θέ-

μα των εικ�νων, Σέργις και Bάκ�ς εικνί$νται έ!ιππι σε ένασπάνι σ�ήμα για τυς δύ αυτύς

αγίυς. Στη Mνή Σινά σώ$εται ακ�-μη μια μικρή εικ�να με τν άγι

Σέργι επίσης έ!ιππ. Tα δύ αυτάέργα έ�υν �ρνλγηθεί στ τέ-

λς τυ 13υ αι. και έ�υν απδθείσε σταυρ!ρικ� εργαστήρι πυ

συνδέεται με την Kύπρ είτε, με πε-ρισσ�τερη �ε�αι�τητα, με τη N. Iτα-

λία. Στα δύ έργα υπάρ�υν δύστι�εία εντελώς �ένα πρς τη �υ-

$αντινή εικνγρα!ική παράδση: ηδυτική άσπρη σημαία με τν κ�κκινσταυρ� και η !αρέτρα πυ έ�ει περ-

σική εμ!άνιση. Πέρα απ� τη θρη-σκευτική, κινωνική και γεωγρα!ική

αναστάτωση πυ πρκάλεσαν ιΣταυρ!ρίες, με τυς δρ�μυς ε-πικινωνίας πυ ανί�τηκαν μετα�ύΔύσης και Aνατλής, ασκήθηκαν α-μι�αίες επιδράσεις στ πεδί της

τέ�νης και τυ πλιτισμύ (!ωτ.:«Σινά. Oι θησαυρί της Mνής»,

Eκδτική Aθηνών, 1990).

α��ρισμ� τ�υ. H Iερ�υσαλήμ κηρύσ-σεται απαγ�ρευμένη π�λη, �πως καιη Aκρα, �π�υ κατα�εύγει � Φρειδε-ρίκ�ς. Kανένας Λατίν�ς κληρικ�ςδεν πλησιά�ει τ�ν α��ρισμέν� αυτ�-κράτ�ρα, π�υ τελικά υπ�"ρεώνεταινα �ύγει, α�ήν�ντας γερμανικές�ρ�υρές στα σπ�υδαι�τερα �"υρά.

T�ν επ�μεν� "ρ�ν� � Γρηγ�ρι�ς Θ΄επικυρώνει τη συνθήκη. Oμως �ιμ�υσ�υλμάν�ι λεηλατ�ύν τα περί-"ωρα σκ�τών�ντας τ�υς πρ�σκυνη-τές, ενώ τ� κύρι� μέλημα των παπι-κών της Συρίας παραμένει η εκδίω!ητων αυτ�κρατ�ρικών απ� την Iερ�υ-σαλήμ. Στα 1239 � πάπας στέλνειτ�υς ισ"υρ�τερ�υς άντρες της Γαλ-λίας με επικε�αλής τ� #ασιλιά τηςNα#άρας Tιμπ�. Yστερα απ� μια πε-τυ"ημένη εκστρατεία στη Δαμασκ�,στρέ��νται κατά της Aιγύπτ�υ, αλλάσυντρί#�νται στη Γά�α.

Σ�#αρ�τερη απ�δεικνύεται η εκ-στρατεία τ�ιυ Pι"άρδ�υ της K�ρν�υ-άλης, αδελ��ύ τ�υ #ασιλιά τηςAγγλίας Eρρίκ�υ Γ΄ (Oκτώ#ρης 1240):Mέσα σε λίγ�υς μήνες υπ�γρά�εισυνθήκη με την Aίγυπτ� για την απε-λευθέρωση των αι"μαλώτων, �"υρώ-νει την Aσκάλωνα κι επιστρέ�ει στηνAγγλία τ� Mάη τ�υ 1241.

Oμως, � σ�υλτάν�ς της Aιγύπτ�υEγι�ύτ επω�ελείται απ� τ�υς άγρι-�υς αγώνες των παπικών της Συρίαςεναντί�ν των αυτ�κρατ�ρικών και κα-λεί τ�υς Xωρεσμί�υς, π�υ υπηρετ�ύ-σαν τ�υς Σελτ��ύκ�υς. Oι ��#ερέςτ�υρκικές �ρδές εισ#άλλ�υν στη Συ-ρία καταστρέ��ντας τα πάντα, κυρι-εύ�υν την Iερ�υσαλήμ και τη Bηθλε-έμ (Σεπτέμ#ρης 1244). Kατ�πιν επιτί-θεται στ� σ�υλτάν� της Δαμασκ�ύ,κυριεύει την π�λη τ� 1245 και επανι-δρύει τ� κράτ�ς τ�υ Σαλαντίν. Aπαλ-λάσσεται απ� τ�υς επικίνδυν�υς Xω-ρεσμί�υς και τ� 1247 καταλαμ#άνειτην Aσκάλωνα. Oι τελευταίες εστίεςτων Δυτικών, � Aγι�ς Iωάννης τηςAκρας και η ηγεμ�νία της Aντι�"ειας#ρίσκ�νται πια στ� έλε�ς τ�υ.

E�δ�μη Σταυρ��ρίαEνώ � πάπας Iνν�κέντι�ς Δ΄ !�-

δεύει στην πάλη τ�υ ενάντια στ�ναυτ�κράτ�ρα τα "ρήματα π�υ εί"εσυγκεντρώσει με ειδική ��ρ�λ�γίαγια την �ργάνωση νέας σταυρ��-ρίας, � ιδε�λ�γ�ς #ασιλιάς της Γαλ-λίας Λ�υδ�#ίκ�ς Θ΄ με 50.000 στρα-τ� τ� άνθ�ς της γαλλικής νε�λαίας,�τάνει στην Kύπρ� (τέλη 1248) καιτ�ν I�ύνι� τ�υ 1249 καταλαμ#άνειτη Δαμιέτη. Στις 20 τ�υ N�έμ#ρη εκ-στρατεύει εναντί�ν τ�υ Kαΐρ�υ, δια-#αίν�ντας αλεπάλληλες διώρυγεςμέσα σε συνε"είς επιδρ�μές των α-ντιπάλων π�υ τσακί��υν τ� στρατ�τ�υ, παράλληλα με τις αρρώστιεςπ�υ τ�ν θερί��υν. Mπρ�στά στηMανσ�ύρα κατ�ρθώνει να νικήσειτ�υς μ�υσ�υλμάν�υς, αλλά σε λίγ�αναγκά�εται να πάρει την απ��ασηγια επιστρ��ή. Aι"μαλωτί�εται �μωςστις 6 τ�υ Aπρίλη 1250, έπειτα απ�μια πανωλεθρία απ� την �π�ία ελά-"ιστ�ι κατα�έρν�υν να δια�ύγ�υν.Στις 6 τ�υ Mάη, ύστερα απ� περιπέ-τειες απελευθερώνεται με αντάλ-λαγμα την εκκένωση της Δαμιέτηςκαι 400.000 "ρυσά ν�μίσματα.

Mέ"ρι τ�ν Aπρίλη τ�υ 1254 � Λ�υ-δ�#ίκ�ς παραμένει στη Συρία – Πα-

λαιστίνη �"υρών�ντας τα παράλια(Σιδώνα, Kαισάρεια, Aκρα, I�ππη) καιπασ"ί��ντας επί τρία "ρ�νια για τηναπελευθέρωση των αι"μαλώτων.Ωστ�σ�, η νέα συνθήκη τ�υ 1252 μετην Aίγυπτ� για την ανασύστασητ�υ #ασιλεί�υ της Iερ�υσαλήμ θαμείνει γράμμα κεν�. Kαι τ� 1253 �σ�υλτάν�ς της Bαγδάτης ενώνειτ�υς αντιμα"�μεν�υς σ�υλτάν�υςτης Aιγύπτ�υ και της Συρίας ενα-ντί�ν των "ριστιανών. O Λ�υδ�#ίκ�ςαναγκά�εται να ανα"ωρήσει στις 24Aπρίλη 1254.

Oγδ�η Σταυρ��ρία

H απειλή των τριών σ�υλτάνων ε-!�υδετερώνεται "άρη στη συγκυρία

της επιδρ�μής των M�γγ�λων, π�υκαταλύ�υν τ� "αλι�άτ� της Bαγδά-της και τ� 1259 κυριεύ�υν τ� Xαλέ-πι και τη Δαμασκ�. O αρ"ηγ�ς τ�υςX�υλαγκ�ύ επιστρέ�ει �μως στηνKεντρική Aσία και �ι Aιγύπτι�ι ει-σ#άλλ�υν στη Συρία και νικ�ύν τ�υςM�γγ�λ�υς κ�ντά στ�ν Oρ�ντη.

Σε λίγ� �ι Aιγύπτι�ι θα γίν�υν ιδι-αίτερα επικίνδυν�ι για τ�υς Δυτι-κ�ύς της Συρίας, π�υ συνε"ί��υντις ατέλειωτες διαμά"ες τ�υς. O"ιμ�νάδα συντρί#�υν τ�υς M�γγ�-λ�υς τ� 1264, αλλά αρ"ί��υν να υ-π�τάσσ�υν τις παράλιες π�λεις:Kαισάρεια, Aρσ�ύ� (1265), Σα�ένττων Nαϊτών (1266), Mπ��ρ (1268).Mε την κατάληψη μάλιστα της

Aντι�"ειας (Mάης 1268) η δυτικήπαρ�υσία στη #�ρεια Συρία τερμα-τί�εται �ριστικά.

Kαι πάλι � Λ�υδ�#ίκ�ς Θ΄ θα α-νταπ�κριθεί στην αγωνία των τε-λευταίων �ρ�υρών, ενώ � πάπαςπασ"ί�ει να εκθρ�νίσει τ�υς X�"εν-στά�υ�εν. Tην άν�ι!η τ�υ 1270 !ε-κινάει, αλλά πρώτα επιτίθεται στηνTύνιδα, έπειτα απ� παράκληση τ�υαδελ��ύ τ�υ Kαρ�λ�υ τ�υ Aνδε-γαυικ�ύ, #ασιλιά της Σικελίας. H κα-τάληψη της Tύνιδας �μως απ�#αί-νει �λέθρια, καθώς �ι επιδημίες θε-ρί��υν τ� στρατ� και �δηγ�ύν στ�θάνατ� και τ�ν ίδι� τ�ν «άγι�» Λ�υ-δ�#ίκ� στις 25 Aυγ�ύστ�υ 1270.

Tην άν�ι!η τ�υ 1271 � Eδ�υάρ-δ�ς της Aγγλίας απ�#ι#ά�εται στηνAκρα, επιστρέ�ει άπρακτ�ς �μως,καθώς πληρ��ρείται πως �ι Φρά-γκ�ι της Συρίας εί"αν ήδη υπ�γρά-ψει συνθήκη ειρήνης 11 ετών μετ�υς Aιγύπτι�υς. Mια συνθήκη π�υέμεινε κι αυτή «στα "αρτιά». Oπωςακρι#ώς και η σταυρ��ρία π�υ κή-ρυ!ε � πάπας Γρηγ�ρι�ς I΄ στη Σύ-ν�δ� της Λυών (1274), �π�υ συμ-�ωνήθηκε η «ένωση των Eκκλη-σιών».

T� τέλ�ς της δυτικής παρ�υσίαςστη Mέση Aνατ�λή θα σημάνει τ�Mάρτη τ�υ 1291, �ταν �ι Aιγύπτι�ιπρ�λα#αίν�υν τ�υς κατ�ίκ�υς τηςAκρας, π�υ �εύγ�υν για να σωθ�ύνέπειτα απ� την επίθεση εναντί�ντης και τ�υς α�ανί��υν με γενικήσ�αγή. Oμως �ύτε η �ρίκη τηςσ�αγής θα πρ�καλέσει νέα σταυρ�-��ρία.

Σταυρ��ρίεςμετά τις Σταυρ��ρίες

Xαρακτήρας σταυρ��ρίας έ"ειπρ�σδ�θεί σε π�λλ�ύς στρατιωτι-κ�ύς συνασπισμ�ύς π�υ επι"είρη-σαν να αντιμετωπίσ�υν τ�ν μ�υ-σ�υλμανικ� κίνδυν�, ιδιαίτερα τ�ν�θωμανικ�. Oι σπ�υδαι�τερες απ�τις εκστρατείες αυτές ήταν:

α) T�υ #ασιλιά της Oυγγαρίας Σι-γισμ�ύνδ�υ με τη #�ήθεια Γάλλωνκυρίως αρ"�ντων, π�υ κατέλη!εστη μεγαλύτερη καταστρ��ή τωνσταυρ��ρων στην ιστ�ρία (ήττααπ� τ�ν Mπαγι�ίτ A΄ στη μά"η τηςNικ�π�λεως, 25 Σεπτέμ#ρη 1396).

#) Tων Oύγγρων, Π�λωνών, Bλά-"ων και Tρανσυλ#ανών, π�υ κήρυ-!ε � πάπας Eυγένι�ς Δ΄, αλλά κατέ-λη!ε στην επίσης �λέθρια μά"ητης Bάρνας (ήττα απ� τ�ν M�υράτB΄, 10 Σεπτέμ#ρη 1444).

Eλληνικ� ενδια�έρ�ν έ"�υν �ιαγωνιώδεις πρ�σπάθειες τωνEλλήνων λ�γίων τ�υ ανθρωπιστι-κ�ύ κινήματ�ς (Iσιδώρ�υ Kιέ#�υ,Bησσαρίωνα, Γιάνν�υ (Iαν�ύ) Λά-σκαρη, κ.ά.) πλάι στ�υς πάπες Nι-κ�λα� E΄, Kάλλιστ� Γ΄ και ιδίως τ�νΠί� B΄, π�υ �μως δεν �δήγησαν σεσ�#αρή εκστρατεία των Δυτικώνεναντί�ν των Oθωμανών. E!άλλ�υ,μετά την Aλωση και ιδίως μετά τ�1517, �π�τε � Oθωμαν�ς μ�νάρ-"ης έγινε και θρησκευτικ�ς αρ"η-γ�ς �λων των μ�υσ�υλμάνων,π�λλά κράτη της Eυρώπης (Bενε-τία, Γέν�#α, Γαλλία) απ�δέ"τηκανπλήρως τ� κράτ�ς τ�υ ως μέρ�ςτ�υ συστήματ�ς της ευρωπαϊκής ι-σ�ρρ�πίας. Eί"ε αρ"ίσει η επ�"ήτων περί�ημων «δι�μ�λ�γήσεων».

Συνέ�εια απ� την 27η σελίδα O Λυδ�ίκς της Γαλλίας, επι-καλύμενς και Aγις, σε νωπ-γρα!ία τυ Iταλύ $ωγρά!υ T$ι�-τ (1266-1337), στ παρεκκλήσιMπάρντι της Σάντα Kρ�τσε στηΦλωρεντία. Eργ της �ψιμης πε-ρι�δυ τυ T$ι�τ, �ρνλγείταιγύρω στα 1325. H καθλική εκκλη-σία αγιπίησε τν Λυδ�ίκ,σύμ!ωνα με μια εκδ�ή, γύρω στα1317. Aκ�μα και αμ!ισ�ητύμενη η�ρνλγία, Λυδ�ίκς �ρίσκε-ται ανάμεσα στα πρ�σωπα πυ τι-μύνταν πριν απ� την επίσημη α-γιπίηση, α!ύ εί�ε ήδη τη !ήμηαγίυ. Mετα�ύ των Γάλλων ευγε-νών πυ τν ακλυθύσαν στηνE�δμη Σταυρ!ρία, ήταν και Zυαν�ίλ, συγγρα!έας τυ «Bίυτυ Aγίυ Λυδ�ίκυ». H Σταυρ-!ρία τυ Γάλλυ �ασιλιά, αρ�ικάμε επιτυ�ίες, κατέλη�ε σε τραγω-δία. Aι�μαλωτίσθηκε απ� τυς Aρα-�ες ίδις μα$ί με πλλύς στρα-τιώτες τυ. O Λυδ�ίκς και ιΓάλλι ευγενείς της συνδείας τυκρατήθηκαν για λύτρα, ενώ πλλίμη ευγενείς αι�μάλωτι !νεύθη-καν. Aπελευθερωμένς θεώρησευπ�ρέωσή τυ να διαπραγματευ-θεί και την απελευθέρωση �σ τδυνατ�ν περισσ�τερων !υλακισμέ-νων αι�μαλώτων. Aυτ� ήταν μιαπρά�η ε�ιλέωσης για την απτυ�ίατης Σταυρ!ρίας (!ωτ.: «T$ι�τ»,εκδ. Nίκς B�τσης, 1994).

O αυτκράτρας της Γερ-μανίας Φρειδερίκς B΄ μεστλή και εμ�λήματασταυρ!�ρυ �πως απει-κνί$εται σε μικργρα!ία�ειργρά!υ της Bι�λι-θήκης τυ Bατικανύ. OΦρειδερίκς B΄ ανταπ-κρίθηκε στην ΠέμπτηΣταυρ!ρία μ�ν με ε-νισ�ύσεις. Στην επ�μενηκυριαρ�εί η σύγκρυσήτυ με τν Πάπα. Kαλ-καίρι τυ 1228, ανα�ωρώ-ντας για την Eκτη Σταυ-ρ!ρία, Φρειδερίκς�ρέθηκε στην παράδ�ηθέση εν�ς σταυρ!�ρυα!ρισμένυ απ� την κα-θλική Eκκλησία. O νέςπάπας Γρηγ�ρις Θ΄ τνεί�ε α!ρίσει. Mε τη δι-πλωματία και μ�ν κέρδι-σε τ �ασίλει της Iερυ-σαλήμ και μπήκε στην π�-λη �ωρίς την επίσημη εκ-πρσώπηση της καθλι-κής Eκκλησίας. Aργ�τερασυμ!ιλιώθηκε με τν πά-πα και έγινε (1230) άρσητυ α!ρισμύ.

Σπ�υδές και έρευνεςEλληνες και έν�ι ερευνητές γύρω απ� την ελλην�λατινική Aνατ�λή απ� τ�ν 19� αι. έως σήμερα

T�υ Kώστα Γ. Tσικνάκη

OI ΠPΩTEΣ κινήσεις σε επιστημ�νική�άση για τη μελέτη της περι�δ�υ τηςΛατιν�κρατίας εκδηλών�νται απ� τιςαρ�ές τ�υ 19�υ αι. Στην Eλλάδα συ-μπίπτ�υν σ�εδ�ν με την ανακήρυ�ήτης ως ανε�άρτητ�υ κράτ�υς. Π�λλάάτ�μα εκμεταλλεύ�νται τ� πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ� των αρ�ει�"υλακεί-ων των I�νίων Nήσων. Tέσσερις κυ-ρίως μελετητές �ε�ωρί#�υν με τ�έργ� τ�υς: � A. M�υτσ��ύδης, � E.Λ�ύντ#ης, � Π. Xιώτης και � I. Pωμα-ν�ς. Στις τ�πικές ιστ�ρίες π�υ εκδί-δ�νται την ίδια περί�δ� στην ελληνι-κή περι"έρεια απ� πλήθ�ς λ�γίων,ένα μεγάλ� τμήμα α"ιερώνεται στηνπερί�δ� της Λατιν�κρατίας.

Στην Kρήτη, δεν υπήρ�ε μεγάλ�ενδια"έρ�ν για την περί�δ� της Bε-νετ�κρατίας. H πρ�σπάθεια ανάδει-�ής της απ� τ�ν M. Bερνάρδ�, με τηνέκδ�ση �ι�λίων π�υ στηρί#�νταν σεαρ�ειακ� υλικ� απ� τη Bενετία, δενεί�ε συνέ�εια. T� ενδια"έρ�ν θα α-νανεωθεί αρκετά �ρ�νια αργ�τερα.Aπ�"ασιστικ� ρ�λ� πρ�ς αυτή τηνκατεύθυνση έπαι�ε η έκδ�ση απ�τ�ν Σπ. Zαμπέλι� �ι�λίων στα �π�ίαπεριγρα"�ταν η επ��ή της Bενετ�-κρατίας κατά μυθιστ�ρηματικ� τρ�-π�.

Στη Bενετία, � Eλληνας IωάννηςBελ�ύδ�ς, σημαντική πνευματικήπρ�σωπικ�τητα της π�λης, διευθυ-ντής της Mαρκιανής Bι�λι�θήκης(1874–1887), ��ήθησε σημαντικά �-σ�υς Eλληνες �ρέθηκαν για έρευναστη Bενετία. Aνάμεσά τ�υς � K. N.Σάθας, � �π�ί�ς πραγματ�π�ιεί συ-�ν�τατα έρευνες στα αρ�εία της Bε-νετίας, συγκεντρών�ντας πλ�ύσι�υλικ�. Παράλληλα, εκδίδει π�λλά έρ-γα της Kρητικής Λ�γ�τε�νίας, στηρι-#�μεν�ς σε πρ�ηγ�ύμενες εκδ�σειςπ�υ εί�ε εντ�πίσει.

Eκδ�ση εγγρά�ωνAπ� τα μέσα τ�υ 19�υ αι. και ύστε-

ρα αρ�ί#�υν και εκδίδ�νται �ι πρώ-τες συλλ�γές εγγρά"ων, στις �π�ίεςανατρέ��υν ές σήμερα �ι ερευνη-τές. Πρ�κειται για τα π�λύτ�μα έργατων G. L. Fr. Tafel–G M. Thomas. Vl.Lamansky και ιδίως τ�υ K. N. Σάθα,π�υ αντλ�ύν τ� υλικ� τ�υς, κατά κύ-ρι� λ�γ�, απ� τα �ενετικά αρ�εία. OιFr. Miklosich–Ios Müller δημ�σιεύ-�υν π�λλά έγγρα"α της περι�δ�υτης Bενετ�κρατίας. Eιδικ�τερα, �σαδημ�σιεύ�νται στ�ν έκτ� τ�μ� πρ�-έρ��νται απ� τ� πλ�ύσι� αρ�εί� τηςM�νής τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Θε�λ�-γ�υ της Πάτμ�υ. O G. Pojago ε�έδω-σε ένα σημαντικ� corpus με �ενετι-κ� υλικ� π�υ ανα"έρεται στην ιστ�-ρία των νησιών τ�υ I�νί�υ και πρ�έρ-�εται απ� τα τ�πικά αρ�εία. Tέλ�ς �L. de Mas Latrie δημ�σίευσε, απ� ι-ταλικά κυρίως αρ�εία, υλικ� για τη"ραγκ�κρατ�ύμενη Kύπρ�.

Παράλληλα �μως δημ�σιεύ�νται

και συν�λικ�τερες συνθέσεις π�υστηρί#�νται σε ανέκδ�τ� και εκδ�-μέν� αρ�ειακ� υλικ�. O L. von Rankeδημ�σίευσε εκτενές άρθρ� τ�υ γιατη Bενετ�κρατία στη Πελ�π�ννησ�τα �ρ�νια 1685–1715. O J. W.Zinkeisen, σε ένα εκτεταμέν� κε"ά-λαι� τ�υ τέταρτ�υ τ�μ�υ τ�υ έργ�υτ�υ Geschichte des OsmanischenReiches (1856) ανα"έρθηκε στη �ε-νετ�κρατ�ύμενη Kρήτη, στηρι#�με-ν�ς σε ανέκδ�τ� υλικ� πρ�ερ��μεν�απ� αρ�εία τ�υ Παρισι�ύ. O K. Hopfτύπωσε π�λλές α�ι�λ�γες μελέτεςγια την λατιν�κρατ�ύμενη Aνατ�λή.T� �ι�λί� τ�υ Chroniquesgreco–romanes (Bερ�λίν� 1873), μετ� πλ�ύσι� αρ�ειακ� υλικ� π�υ συ-γκεντρώνει, παραμένει �ρήσιμ� έωςτις μέρες μας.

O �ώρ�ς της Kρήτης θα απ�τελέ-σει στ� ε�ής πεδί� συστηματικής έ-ρευνας �άρη σε δυ� θεμελιώδεις με-λέτες π�υ εκδ�θηκαν στα τέλη τ�υ19�υ αι. Πρ�κειται για τ� �ι�λί� τ�υ

H. Noiret, στ� �π�ί� δημ�σιεύ�νταναυτ�ύσια είτε σε περίληψη �ενετικάέγγρα"α των ετών 1385 – 1485. Aνά-λ�γης σπ�υδαι�τητας είναι η μ�ν�-γρα"ία τ�υ Γερμαν�ύ �υ#αντιν�λ�-γ�υ E. Gerland, με την �π�ία γιαπρώτη "�ρά έγινε γνωστή στ� επι-στημ�νικ� κ�ιν� η ύπαρ�η στ� Kρα-τικ� Aρ�εί� της Bενετίας της αρ�ει-ακής σειράς τ�υ Δ�ύκα της Kρήτης(Duca di Candia).

Πρώτεςσυστηματικές κινήσεις

Mε αυτή την υπ�δ�μή �εκινά μιανέα περί�δ�ς π�υ θα απ�δει�τεί γ�-νιμη σε απ�τελέσματα. Πριν ακ�μηκλείσει η πρώτη δεκαετία, � W.Miller, γνωστ�ς ήδη απ� διά"�ρεςμελέτες τ�υ για τη Λατινική Aνατ�-λή, δημ�σίευσε τ� �ι�λί� τ�υ TheLatins in the Levant. A history ofFrankish Greece (1204 – 1566) (Λ�ν-δίν� 1908). T� �ι�λί� θα απ�τελέσει

έκτ�τε �ασικ� εγ�ειρίδι� για τη με-λέτη της Φραγκ�κρατίας. Σ�εδ�ν α-μέσως θα μετα"ραστεί στα ελληνικάκαι θα συμπληρωθεί απ� τ�ν Σπ. Λά-μπρ�.

Στα τέλη τ�υ 19�υ και αρ�ές τ�υ20�ύ αι., επισκέ"τεται συ�νά τη Bε-νετία για έρευνα, � καθηγητής τ�υΠανεπιστημί�υ Aθηνών ΣπυρίδωνΛάμπρ�ς. Π�λλά άρθρα π�υ δημ�σι-εύει, στηρί#�νταν σε υλικ� π�υ εί�εσυγκεντρώσει απ� αρ�εία της π�-λης. /ε�ωρί#�υν �ι εκθέσεις των α-�ιωματ�ύ�ων της Πελ�π�ννήσ�υ κα-τά τη Δεύτερη Bενετ�κρατία. O κα-θηγητής τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθη-νών, γνωστ�ς γλωσσ�λ�γ�ς Γ. Xα-τ#ηδάκις, σε διά"�ρα κείμενά τ�υ, ε-πιμένει στην ανάγκη μελέτης της πε-ρι�δ�υ.

Tην ίδια περί�δ�, πλήθ�ς λ�γίωναναπτύσσει έντ�νη δραστηρι�τητα.Στη συντριπτική πλει�ν�τητά τ�υςπρ�έρ��νται απ� τα Eπτάνησα, �π�υη ύπαρ�η των αρ�ει�"υλακείων πρ�-σ"ερε απερι�ριστες δυνατ�τητες έ-ρευνας για �σ�υς ενδια"έρ�νταν ναασ��ληθ�ύν με τη μελέτη, κυρίωςτης Bενετ�κρατίας. Π�λλ�ί τ�πικ�ίλ�γι�ι (Σπ. Δε Bιά#ης, Λ. Zώης στηZάκυνθ�, Hλ. Tσιτσέλης στην Kε"α-λ�νιά, Λ. Σ. Bρ�κίνης και � Λ. Bελέ-λης στην Kέρκυρα, Σπ. Bλαντής στηΛευκάδα) �ρησιμ�π�ι�ύν τ� αρ�εια-κ� υλικ� για τη σύντα�η των άρθρωντ�υς. Στις Kυκλάδες, �ε�ωρί#ει η "υ-σι�γνωμία τ�υ Π. Γ. Zερλέντη και τ�υTρ. Eυαγγελίδη.

H ανακήρυ�η της Kρητικής Π�λι-τείας δημι�ύργησε τις πρ�ϋπ�θέ-σεις για τη συστηματικ�τερη μελέτητης περι�δ�υ της Bενετ�κρατίαςστ� νησί. Δύ� κυρίως πρ�σωπα συ-νέδεσαν τ� �ν�μά τ�υς με η θεμε-λίωση της έρευνας: � Στέ"αν�ς /αν-θ�υδίδης και � Giuseppe Gerola.

H πρ�σ"�ρά τ�υ δεύτερ�υ στην έ-ρευνα δεν ε�αντλήθηκε μ�ν� στ��ώρ� της Kρήτης. Kατάρτισε ένα συ-ν�λικ� πρ�γραμμα καταγρα"ής τωνδυτικών μνημείων της Aνατ�λής. Γιατην επιτυ�ία τ�υ σ�εδί�υ τ�υ, τα�ί-δεψε επανειλημμένα στην περι��ή,εντ�πί#�ντας σ�ετικ� υλικ�. Oι μελέ-τες τ�υ για τα μνημεία αρκετών νη-σιών της Eπτανήσ�υ (Kέρκυρας καιKε"αλ�νιάς), των Kυκλάδων (Σερί-"�υ, Kύθν�υ και T#ιάς κυρίως), Πε-λ�π�ννήσ�υ (Nαυπλί�υ κυρίως) πα-ραμέν�υν κλασικές στ� είδ�ς τ�υς.

Aπ� τις αρ�ές ήδη τ�υ αιώνα τ�ενδια"έρ�ν για την Kρήτη ήταν αυ-�ημέν�. Διά"�ρ�ι, Iταλ�ί κυρίως, ε-ρευνητές (G. B. Cervellini, C. Man-froni, F. Nani Mocenigo, P. Molmenti,N. Papadopoli Adobrandini, G. Sca-fini και η Eva Tea) θα συντά��υν α-�ι�λ�γες μελέτες τα επ�μενα �ρ�-νια. Π�λλά σ�ετικά άρθρα δημ�σιεύ-�νται στα �ενετικά επιστημ�νικά πε-ρι�δικά Archivio Veneto, AteneoVeneto και Atti del Istituto Veneto diScienze Lettere ed Arti.

Στέ�αν�ς �ανθ�υδίδης (1864–1928). E��ρ�ς αρ�αι�τήτων Kρήτης, �ιλ�λ�γ�ςκαι ιστ�ρικ�ς, απ� π�λύ νωρίς ασ��λήθηκε με την περί�δ� της Bενετ�κρα-τίας. T� 1912 ίδρυσε τ� επιστημ�νικ� περι�δικ� «Xριστιανική Kρήτη», η έκδ�-ση τ�υ �π�ί�υ διακ�πηκε τ� 1915. T� 1915 υπήρ!ε � κριτικ�ς εκδ�της τ�υ π�ι-ητικ�ύ μυθιστ�ρήματ�ς «Eρωτ�κριτ�ς» τ�υ Bιτσέντ"�υ K�ρνάρ�υ, τ� �π�ί�τυπώθηκε στ� ιστ�ρικ� τυπ�γα�εί� τ�υ Στυλιαν�ύ Aλε!ί�υ. Tα επ�μενα �ρ�-νια θα πραγματ�π�ιήσει την έκδ�ση π�λλών έργων της κρητικής λ�γ�τε�νίας.Aπ� π�λύ νωρίς διέγνωσε τη σημασία π�υ εί�ε για την έρευνα η δημ�σίευσηεγγρά�ων απ� τ�ν αρ�ειακ� πλ�ύτ� της Bενετίας, πράγμα π�υ δεν παρέλει-πε να τ�νί"ει σε κάθε μελέτη τ�υ. Eως τ�ν θάνατ� τ�υ, τ� 1928, απ�τελ�ύσεκυρίαρ�η πρ�σωπικ�τητα στα πνευματικά δρώμενα της Kρήτης και ��ι μ�ν�.

T� ίδι� διάστημα πραγματ�π�ιείστη Bενετία συ�ν�τατα έρευνες καιN. Jorga. Aπ� τις ανα#ητήσεις τ�υαυτές πρ�ήλθαν πλήθ�ς μελετών./ε�ωριστή θέση έ�ει τ� ε�άτ�μ�έργ� τ�υ Notes et extraits pourservir’ a l’ histoire des Croisades auXVe siecle (Παρίσι – B�υκ�υρέστι1899 – 1916). H έκδ�ση εγγρά"ωναπ� τ�ν γνωστ� P�υμάν� ιστ�ρικ�θα συνε�ιστεί και τις επ�μενες δε-καετίες.

H ενσωμάτωση της Δωδεκανή-σ�υ στ� ιταλικ� κράτ�ς τ� 1912, εί-�ε ως απ�τέλεσμα να αρ�ίσει η με-λέτη των δυτικών μνημείων τ�υςκαι να δημ�σιευτ�ύν π�λλές μελέ-τες. Kαι εδώ πρωτ�στατεί � G.Gerola. Για τα περισσ�τερα νησιάγρά"ει με τ� δικ� τ�υ τεκμηριωμέ-ν� τρ�π� άρθρα, τα �π�ία δημ�σι-εύτηκαν στ� Annuario della ScuolaArcheologica di Atene. Mια σειρά ε-πίσης άλλων μελετητών (H.Balducci, P. Egidi, G. Jacopi καιMarica Monte Santo) εργά#�νται. Hπρ�σπάθειά τ�υς ωστ�σ� δεν στε-ρείται π�λιτικής σκ�πιμ�τητας.

A�ί#ει να σημειωθεί στ� σημεί�αυτ� �τι, κατά την περί�δ� αυτή,τέθηκε για πρώτη "�ρά επιτακτικάτ� #ήτημα της έκδ�σης τ�υ ανέκδ�-τ�υ υλικ�ύ των αρ�είων της Bενε-τίας. H πρωτ��υλία �εκίνησε απ�την Kρήτη αμέσως μετά την απε-λευθέρωσή της απ� τ�υς T�ύρ-κ�υς, τ� 1898. O καθηγητής τ�υ Πα-νεπιστημί�υ Aθηνών Σπ. Λάμπρ�ς,έπειτα απ� συνενν�ηση με τ� Σύμ-��υλ� της Παιδείας Aντ. B�ρεάδη,συνέτα�ε ν�μ�σ�έδι� για την ανά-γκη διερεύνησης τ�υ Kρατικ�ύAρ�εί�υ Bενετίας. Δεν υπήρ�ε ω-στ�σ� συνέ�εια, καθώς τ� ν�μ�-σ�έδι� δεν εγκρίθηκε απ� την Kρη-τική B�υλή, ε�αιτίας κυρίως της έλ-λειψης �ικ�ν�μικών π�ρων.

Περι�δικά/ε�ωριστή μνεία �ρειά#εται να γί-

νει για περι�δικά στα �π�ία δημ�σί-ευαν τις μελέτες τ�υς �λα αυτά τα�ρ�νια �ι Eλληνες μελετητές. Στ�περι�δικ� Nέ�ς Eλλην�μνήμων κα-θώς και στην Aθηνά, την Eστία, τ�Δελτί�ν της Iστ�ρικής και Eθν�λ�-γικής Eταιρείας της Eλλάδ�ς καιτ�ν Παρνασσ�, δημ�σιεύτηκαν α-�ι�λ�γες μελέτες απ� διά"�ρ�υς.Πρ�ς την ίδια κατεύθυνση, σπ�υ-δαί� ρ�λ� επιτέλεσαν και τα περι�-δικά της περι"έρειας, στα �π�ίασυγκεντρώθηκε σημαντικ� ανέκδ�-τ� υλικ� της περι�δ�υ. Eντυπα �-πως, η Kυψέλη, Aι M�ύσαι, η Xρι-στιανική Kρήτη και η NησιωτικήEπετηρίς απ�δεικνύ�νται �ρησιμ�-τατα και για τ�υς σημεριν�ύς ερευ-νητές, καθώς δημ�σιεύ�υν πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ�.

Eκτ�ς �μως απ� τη δημ�σίευσηαρ�ειακ�ύ υλικ�ύ, επι�ειρείται ηπρ�σέγγιση της περι�δ�υ της Bενε-τ�κρατίας μέσω άλλων επιστημών.O καθηγητής της Δημ�σιας Oικ�ν�-μίας και Στατιστικής στ� Πανεπιστή-μι� Aθηνών A. M. Aνδρεάδης τυπώ-νει τ� δίτ�μ� έργ� τ�υ για τα �ενε-τ�κρατ�ύμενα Eπτάνησα και � κα-θηγητής τ�υ Aστικ�ύ Δικαί�υ στ�Πανεπιστήμι� Aθηνών A. Γ. M�μ-"ερράτ�ς για τη Mεθώνη και την

K�ρώνη. O A. Mηλιαράκης, σε π�λ-λά �ι�λία τ�υ ιστ�ρικής γεωγρα-"ίας, κάνει ευρύτατη �ρήση πηγώντης Bενετ�κρατίας.

Mεσ�π�λεμ�ςKατά την περί�δ� αυτή επαναδια-

τυπώνεται πι� συγκρ�τημένα, �μως,τ� αίτημα για τη διερεύνηση τ�υ αρ-�ειακ�ύ υλικ�ύ της Bενετίας. T�1920 � καθηγητής τ�υ Πανεπιστημί-�υ τ�υ Bερ�λίν�υ I. Kαλιτσ�υνάκηςυπέ�αλε στ�ν τ�τε πρωθυπ�υργ�Eλ. Bενι#έλ� αναλυτικ� υπ�μνημα,για την ανάγκη διερεύνησης των αρ-�είων της Bενετίας με στ�� τ�ν ε-ντ�πισμ� υλικ�ύ π�υ α"�ρ�ύσε τηνKρήτη. Πρ�τεινε, μάλιστα, μετα�ύάλλων, την απ�στ�λή στην π�λη ει-δικών επιστημ�νων. H π�λιτική αλ-λαγή π�υ μεσ�λά�ησε ακύρωσε τ�σ�έδι�.

Aπ� τη νέα κυ�έρνηση π�υ πρ�έ-κυψε ανατέθηκε τελικά τ� έργ� στ�διευθυντή των αρ�είων της I�νί�υΓερ�υσίας στην Kέρκυρα Σπ. Θε�τ�-κη. O τελευταί�ς παρέμεινε στη Bε-νετία τα �ρ�νια 1921-1922, συλλέγ�-ντας ανέκδ�τ� αρ�ειακ� υλικ� π�υα"�ρ�ύσε κυρίως την Kρήτη. Mε �ά-ση τ� υλικ� π�υ συγκέντρωσε, δημ�-σίευσε τρεις τ�μ�υς εγγρά"ων καιάλλα μικρ�τερα δημ�σιεύματα. T�αίτημα για την έρευνα της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας καλύ"θηκε εν μέ-ρει με την ίδρυση τ�υ Mεσαιωνικ�ύAρ�εί�υ της Aκαδημίας Aθηνών.

Tην ίδια περί�δ�, �ι καθηγητές τ�υΠανεπιστημί�υ Aθηνών K. Aμαντ�ς,N. A. Bέης, Σ. B. K�υγέας, � Φ. K�υ-

κ�υλές και � Γ. A. Mέγας ασ��λ�ύ-νται με επιμέρ�υς πρ��λήματα τηςΛατιν�κρατίας. Σε αυτ�ύς θα πρ�-στεθεί � Δ. A. Zακυθην�ς. T� 1940 θαδημ�σιευτεί τ� εκτενές άρθρ� τ�υ Φ.K�υκ�υλέ, «Συμ��λή εις την κρητι-κήν λα�γρα"ίαν επί Bενετ�κρατίας»,πρ�άγγελ�ς τ�υ π�λύτ�μ�υ έργ�υτ�υ Bυ�αντινών �ί�ς και π�λιτισμ�ςπ�υ θα τυπωθεί μετά τ�ν π�λεμ�.Στ� νε�σύστατ� Πανεπιστήμι� τηςΘεσσαλ�νίκης διδάσκει � Aντ. Σιγά-λας. Oλ�ι τ�υς, πέρα απ� τις ατ�μι-κές τ�υς εργασίες π�υ κιν�ύνται με-τα�ύ τ�υ Bυ#αντί�υ και τ�υ Nέ�υEλληνισμ�ύ, θα κατευθύν�υν πρ�ςτην έρευνα της περι�δ�υ της Λατιν�-κρατίας π�λλ�ύς "�ιτητές τ�υς.

H γ�νιμη αυτή περί�δ�ς απ�"έρειτην έκδ�ση τριών σημαντικών μ�ν�-γρα"ιών: τ�υ πρώτ�υ τ�μ�υ τ�υ έρ-γ�υ τ�υ Δ. A. Zακυθην�ύ LeDespotat grec de Morée π�υ δημ�σι-εύτηκε στα γαλλικά τ� 1932· τ�υ έρ-γ�υ τ�υ Aγ. /ηρ�υ�άκη, H Bενετ�-κρατ�υμένη Aνατ�λή, Kρήτη καιEπτάνησ�ς (Aθήνα 1934), και τ�υ �ι-�λί�υ τ�υ Στέ"αν�υ /ανθ�υδίδη, HEνετ�κρατία εν Kρήτη και �ι κατάτων Eνετών αγώνες των Kρητών(Aθήνα, 1939).

Kατά τ� Mεσ�π�λεμ�, εκτ�ς των πε-ρι�δικών Aθηνά και Nέ�ς Eλλην�μνή-μων π�υ ε�ακ�λ�υθ�ύσαν να κυκλ�-"�ρ�ύν εκδ�θηκαν νέα επιστημ�νικά�ργανα για την ε�υπηρέτηση τωναναγκών της έρευνας. Hταν τ�Byzantinisch – NeugriechischeJahrbücher, τα Eλληνικά, η EπετηρίςEταιρείας Bυ�αντινών Σπ�υδών, ηEπετηρίς τ�υ Mεσαιωνικ�ύ Aρ"εί�υ

της Aκαδημίας Aθηνών. Παράλληλα,εκδ�θηκαν α�ι�λ�γα επαρ�ιακά περι�-δικά, με ενδια"έρ�ν για τ� θέμα μαςυλικ�, �πως τα Kυπριακά Xρ�νικά, ταHπειρωτικά Xρ�νικά, η I�νι�ς Aνθ�λ�-γία, τ� Περι�δικ�ν Δελτί�ν Bι�λι�θή-κης Kρητικ�ύ Φιλ�λ�γικ�ύ Συλλ�γ�υεν Xανί�ις, τα Kρητικά, � Mύσων, ταKυπριακά Γράμματα, η Eπετηρίς Eται-ρείας Kρητικών Σπ�υδών.

Nέ�ι ερευνητέςΣτις παραμ�νές τ�υ B΄ Παγκ�σμί-

�υ Π�λέμ�υ, αρκετ�ί νέ�ι ερευνη-τές πρ�στέθηκαν στ�υς λιγ�στ�ύςπ�υ έως τ�τε ασ��λ�ύνταν με τ��ώρ� της ελλην�λατινικής Aνατ�-λής. Tα �ενετικά αρ�εία ερεύνησεστη Bενετία, �π�υ ήταν εγκατεστη-μέν�ς, � K. Δ. Mέρτ#ι�ς. H συγγρα-"ική τ�υ δραστηρι�τητα θα ενταθείστις επ�μενες δεκαετίες με α�ι�λ�-γα απ�τελέσματα. O έ"�ρ�ς της Bι-κελαίας Bι�λι�θήκης Hρακλεί�υ Στ.Γ. Σπανάκης, συνέλα�ε την ιδέα τηςέκδ�σης των εκθέσεων των Bενε-τών α�ιωματ�ύ�ων, συν�δευ�μενωναπ� ακρι�ή μετά"ρασή τ�υς. Tηνπρ�σπάθειά τ�υ θα συνε�ίσει μετάτ�ν π�λεμ�.

Tην ίδια περί�δ� �ρίσκ�νται στ� �ε-κίνημα της επιστημ�νικής τ�υς στα-δι�δρ�μίας νέ�ι ερευνητές �πως �ι N.B. Tωμαδάκης, N. Γ. Σ��ρών�ς, Γ. T.K�λιας, M. Σακελλαρί�υ και M. I. Mα-ν�ύσακας. Σε επιστημ�νικά περι�δικάτης επ��ής δημ�σίευσαν α�ι�λ�γεςμελέτες τ�υς π�υ κατά κύρι� λ�γ�στηρί�τηκαν σε αρ�ειακ� υλικ� π�υεί�αν εντ�πίσει σε αρ�εία της Eλλά-δας ή τ�υ ε�ωτερικ�ύ. Mε "ιλ�λ�γικάπρ��λήματα της περι�δ�υ της Bενε-τ�κρατίας ασ��λήθηκαν �ι Σ. B�για-τ#άκης, Eμμ. Kριαράς και Λ. Π�λίτης.Mε #ητήματα γλώσσας �ι Γ. K�υρμ�ύ-λης, Δ. B. Bαγιακάκ�ς και λα�γρα"ίας�ι Γ. K. Σπυριδάκης και Δ. Σ. Λ�υκά-τ�ς. Πρωτ�τυπες εργασίες τ�υς για#ητήματα της μετα�υ#αντινής τέ�νηςδημ�σίευαν �ι Aγγ. Πρ�κ�πί�υ και M.Xατ#ηδάκης. Oι περισσ�τερ�ι, τα επ�-μενα �ρ�νια, στρά"ηκαν πρ�ς δια"�-ρετικές κατευθύνσεις �ωρίς να εγκα-ταλείψ�υν την ενασ��λησή τ�υς, πε-ριστασιακά �μως, με #ητήματα της πε-ρι�δ�υ της Λατιν�κρατίας.

Tην ίδια επ��ή στην Iταλία, � κα-θηγητής R. Cessi σε π�λλά άρθρατ�υ διαπραγματεύεται θέματα π�υσ�ετί#�νται με την Aνατ�λή. O Br.Dudan δημ�σιεύει μια μεγάλη μ�ν�-γρα"ία για τη �ενετ�κρατ�ύμενηAνατ�λή. O E. Armao ασ��λείται κυ-ρίως με την Tήν�. Mε #ητήματα ιστ�-ρίας της τέ�νης, κυρίως με την κρη-τική #ωγρα"ική, �εκινά να ασ��λεί-ται � Sergio Bettini. T�τε εκδίδ�νταικαι π�λλές πηγές απ� τη Bενετία. OE. Barbaro δημ�σιεύει τα Capitolaridi Candia (Bενετία 1940). O A.Lombardo, κατά τη διάρκεια τ�υ π�-λέμ�υ αλλά και μετά, θα εκδώσει τιςπρά�εις των παλαι�τερων συμ��λαι-�γρά"ων της Kρήτης, καθώς και τιςπρά�εις των ετών 1289-1293 τ�υσυμ��λαι�γρά"�υ της K�ρώνηςPasquale Longo.

Πρώταμεταπ�λεμικά �ρ�νιαT� 1947 δημι�υργήθηκε στη Bενε-

τία τ� «Comitato per la pubblicazione

Σ��ία Aντωνιάδη (1895 – 1972). Kαθηγήτρια τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Leiden.Πρώτη διευθύντρια τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ Bυ"αντινών και Mετα$υ"αντινών Σπ�υ-δών Bενετίας (ελαι�γρα�ία Γιάννη M�ραλη, Πανεπιστήμι� τ�υ Leiden).

delle fonti relative alla storia diVenezia», με α�ι�σημείωτη δράση έ-ως σήμερα. Mετα�ύ των εκδ�σεωντης επιτρ�πής, π�υ στεγά#εται στ�Kρατικ� Aρ�εί� της Bενετίας, περι-λαμ�άν�νται �ι συμ��λαι�γρα"ικέςπρά�εις παλαιών συμ��λαι�γρά"ωντης Kρήτης και της Kύπρ�υ. Στα �ε-νετικά επιστημ�νικα περι�δικά π�υεκδίδ�νται απ� τ�ν πρ�ηγ�ύμεν� αι-ώνα ήρθε να πρ�στεθεί τ� νε�τερ�Studi Veneziani στ� �π�ί� δημ�σιεύ-�νται π�λλά άρθρα π�υ α"�ρ�ύν τηνελλην�λατινική Aνατ�λή.

Παρά τις δύσκ�λες συνθήκεςπ�υ #�ύσε � ελληνικ�ς �ώρ�ς, η έ-ρευνα για την ελλην�λατινικήAνατ�λή, �εκίνησε με τ�υς καλύ-τερ�υς �ιων�ύς. Eπανεκδ�θηκαντα περι�δικά Byzantinisch –Neugriechische Jagrbücher, ταEλληνικά, η Eπετηρίς EταιρείαςBυ�αντινών Σπ�υδών, συνε�ί#�-ντας να δημ�σιεύ�υν και μελέτεςγια την περί�δ� της λατινικής πα-ρ�υσίας στ�ν ελληνικ� �ώρ�.

Στ� Mεσαιωνικ� Aρ�εί� της Aκα-δημίας Aθηνών, στη θέση τ�υ διευ-θυντή Eμμ. Kριαρά, � �π�ί�ς κατέλα-�ε καθηγητική θέση στ� Πανεπιστή-μι� της Θεσσαλ�νίκης και απ��ώρη-σε, εκλέ�θηκε τ� 1951 � M. I. Mαν�ύ-σακας. O νε�ς διευθυντής π�υ μ�λιςεί�ε επιστρέψει απ� μεταπτυ�ιακέςσπ�υδές στη Γαλλία, σταθερά πλέ�νεί�ε πρ�ανατ�λίσει την έρευνά τ�υπρ�ς την κατεύθυνση της μελέτηςτης Bενετ�κρατίας. H Eπετηρίς τ�υMεσαιωνικ�ύ Aρ"εί�υ της Aκαδη-μίας Aθηνών συνέ�αλε καθ�ριστικάστις νέες ανα#ητήσεις, �πως και ταMεσαιωνικά και Nέα Eλληνικά π�υάρ�ισαν να εκδίδ�νται απ� τ� ίδι�κέντρ� τα τελευταία �ρ�νια.

Aλλά και στην επαρ�ία αρ�ί#ει ναδιαμ�ρ"ώνεται ένα θετικ� κλίμα.Π�λλά άτ�μα, συνε�ί#�ντας την πα-ράδ�ση των πρ�ηγ�ύμενων δεκαε-τιών, δημ�σιεύ�υν σπ�υδαία άρθρα.Στ� πλαίσι� των επιστημ�νικών εται-ρειών π�υ δημι�υργ�ύνται, �ι περισ-σ�τερες απ� τις �π�ίες εκδίδ�υν δι-κά τ�υς έντυπα, μια σημαντική εν�-τητα α"ιερώνεται στη μελέτη τηςΛατιν�κρατίας.

O θεσμ�ς των διεθνών συνεδρίωνεπεκτάθηκε σταδιακά σε π�λλές πε-ρι��ές. Σε σταθερή �άση πλέ�ν �ρ-γανών�νται, τ� Kρητ�λ�γικ�, τ� Kυ-κλαδ�λ�γικ�, τ� Kυπρ�λ�γικ�, τ�Πανι�νι� και τ� Πελ�π�ννησιακ�.Hπερί�δ�ς της Λατιν�κρατίας ε�ετά-#εται σε �ε�ωριστά τμήματα.

Iδρυσητ�υ Eλληνικ�ύ

Iνστιτ�ύτ�υτης Bενετίας

Στ� στρ�"ή π�υ παρατηρείται, α-π�"ασιστικής σημασίας στάθηκε η ί-δρυση τ� 1951 τ�υ Eλληνικ�ύ Iνστι-τ�ύτ�υ Bυ#αντινών και Mετα�υ#α-ντινών Σπ�υδών Bενετίας. H λει-τ�υργία τ�υ νέ�υ ιδρύματ�ς άρ�ισετ� 1958.

Πρώτη διευθύντριά τ�υ υπήρ�ε ηκαθηγήτρια τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υLeiden Σ�"ία Aντωνιάδη (1895-1972)π�υ ανέλα�ε να ανασυγκρ�τήσει τακτίρια τ�υ Cambo dei Greci και έθε-σε τις �άσεις για τη λειτ�υργία τ�υIνστιτ�ύτ�υ. T� έργ� της συνέ�ισε

και διεύρυνε τα �ρ�νια 1966-1981 �καθηγητής τ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσ-σαλ�νίκης M. I. Mαν�ύσακας. Mετάτην απ��ώρησή τ�υ, τ� Eλληνικ�Iνστιτ�ύτ� γνώρισε μια περί�δ� πα-ρακμής. Aπ� δια"�ρ�υς διατυπώθη-καν αμ"ι��λίες για την ανάγκη λει-τ�υργίας τ�υ, π�υ ευτυ�ώς �μωςδεν εί�αν συνέ�εια. H ανάληψη τηςδιεύθυνσης απ� τ�ν καθηγητή τ�υ

Πανεπιστημί�υ Kρήτης N. M. Πανα-γιωτάκη, �εκαθάρισε τ� τ�πί� και μέ-σα σε λίγα �ρ�νια τ� Iνστιτ�ύτ� �α-να�ρήκε την παλιά τ�υ αίγλη. Mετάτ�ν �α"νικ� θάνατ� τ�υ (τ� "θιν�-πωρ� τ�υ 1997) ανέλα�ε τη διεύθυν-ση τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ η καθηγήτριατ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών XρύσαMαλτέ#�υ (Mάι�ς 1998).

H δημι�υργία τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ έ-

δωσε νέα ώθηση στην έρευνα. Σεσυνεργασία με άλλα ιταλικά επιστη-μ�νικά ιδρύματα �ργανώθηκαν υπ�-δειγματικά συνέδρια. Στ� περι�δικ�Θησαυρίσματα π�υ απ�τελεί τ� επι-στημ�νικ� �ργαν� τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ,δημ�σιεύτηκαν εργασίες π�υ στηρί-#�νται σε ανέκδ�τ� αρ�ειακ� υλικ�.Παράλληλα εκδ�θηκαν π�λλές ση-μαντικές μ�ν�γρα"ίες. Kυρίως �μωςμέσω τ�υ θεσμ�ύ των υπ�τρ�"ιώνδ�θηκε η δυνατ�τητα σε π�λλά άτ�-μα τα �π�ία �ρίσκ�νταν στ� �εκίνη-μα της επιστημ�νικής τ�υς σταδι�-δρ�μίας να γνωρίσ�υν τ�ν κ�σμ�της ελλην�λατινικής Aνατ�λής. Oικατά καιρ�ύς υπ�τρ�"�ι τ�υ Iνστι-τ�ύτ�υ με την επιστρ�"ή τ�υς στηνEλλάδα κατέλα�αν θέσεις σε πανε-πιστήμια, σε ερευνητικά ιδρύματα,στα Γενικά Aρ�εία τ�υ Kράτ�υς, τατ�πικά αρ�εία, την Aρ�αι�λ�γικήYπηρεσία και αλλ�ύ.

Tα τελευταία �ρ�νιαIδιαίτερα σημαντική υπήρ�ε η συμ-

��λή τ�υ M. I. Mαν�ύσακα π�υ ως δι-ευθυντής τ�υ Eλληνικ�ύ Iνστιτ�ύ-τ�υ εί�ε την ευκαιρία να κατευθύνεισειρά νέων επιστημ�νων. Παράλλη-λα, έ�ει να επιδεί�ει πλ�ύσι� συγ-γρα"ικ� έργ�. Eργ� αντίστ�ι�ης εμ-�έλειας, παρ�υσίασαν την ίδια πε-ρί�δ� � Mαν�λης Xατ#ηδάκης στ�ντ�μέα της μετα�υ#αντινής τέ�νηςκαι � Στυλιαν�ς Aλε�ί�υ στ�ν τ�μέατης "ιλ�λ�γίας.

T� παράδειγμά τ�υς ακ�λ�ύθη-σαν �ι νε�τερ�ι Xρύσα A. Mαλτέ#�υ,N. Γ. M�σ��νάς, K. Nτ�κ�ς, Γ. Σ.Πλ�υμίδης, N. M. Παναγιωτάκης, Z.N. Tσιρπανλής, I. K. Xασιώτης. Mε τ�π�λύπλευρ� έργ� τ�υς π�υ συνε�ί-#�υν μέ�ρι σήμερα, άν�ι�αν τ� δρ�-μ� σε �λ�υς τ�υς σημεριν�ύς ερευ-νητές τ�υ �ώρ�υ.

Aπ� τ�υς �έν�υς μελετητές π�υδραστηρι�π�ι�ύνται αυτή την περί�-δ� �ε�ωρί#�υν � Iησ�υίτης πατέραςG. Hofmann π�υ έγραψε π�λλές με-λέτες για την εκκλησιαστική ιστ�-ρία, κυρίως των Kυκλάδων, συγκε-ντρών�ντας πλ�ύσι� αρ�ειακ� υλικ�

Giuseppe Gerola (1877 – 1938). Bρέ-θηκε στην Kρήτη τα �ρ�νια 1900 –1902. Aπ� τ� Istituto Veneto diScienze, Lettere ed Arti, τ�υ εί�ε α-νατεθεί η απ�στ�λή της καταγρα-�ής και �ωτ�γρά�ησης των $ενετι-κών μνημείων. Kατά τ� διάστηματης δί�ρ�νης παραμ�νής τ�υ, � Iτα-λ�ς ερευνητής περιηγήθηκε και τιςπι� απ�μακρυσμένες περι��ές τ�υνησι�ύ για την επίτευ!η τ�υ στ��υτ�υ. Mε $άση τ� υλικ� π�υ συγκέ-ντρωσε, τ� �π�ί� τεκμηρίωσε με πα-ράλληλη έρευνά τ�υ σε Aρ�εία τηςBενετίας, συνέτα!ε ένα άρτι� επι-στημ�νικά έργ�. Tα MonumentiVeneti nell’isola di Creta εκδ�θηκανκατά τ� διάστημα των ετών 1905 –1932 σε τέσσερις �γκώδεις τ�μ�υς,πέντε �μως στην �υσία, καθώς �πρώτ�ς τ�μ�ς απ�τελείται απ� ημί-τ�μ�υς. Eως τις μέρες μας παραμέ-ν�υν θεμελιώδες corpus για �π�ι�νασ��λείται με την περί�δ� της Bε-νετ�κρατίας στην Kρήτη. Eκτ�ς �-μως απ� τα Monumenti, � GiuseppeGerola δημ�σίευσε δεκάδες άρθραγια π�λλές περι��ές της ελλην�λα-τινικής Aνατ�λής.

A History of the Crusades, επιμ. K.M.Setton, Milwake – Λ�νδίν� 1969: TheFirst Hundred Years, εκδ. M.W.Baldwin, 2. The Later Crusades, εκδ.R.L. Wolffand – H.W. Hazard, 3. TheFourteenth and Fifteenth Centuries, εκδ.H.W. Hazard, Madison Wisconsin 1975.

Aνωνύμ�υ, Gesta Francorum etaliorum Hierosolimitanorum – T� Xρ�-νικ της Πρώτης Σταυρ��ρίας, Mε-τά�ραση – Eισαγωγή – Σ��λια: Kώ-στας Aντύπας, Eπιμέλεια – Σ��λια:Γιώργ�ς Σαρα�ιαν�ς, Aθήνα 1986.

M. Balard, La Romanie Genoise(Xlle – dèbut du XVe siècle), τ. 1–2.Genova 1978.

Pενέ Γκρ�υσέ, Iστ�ρία των Σταυρ�-��ριών, μετά�ραση: Aνδρ. Πάγκαλ�ς,Aθήνα, Eκδ�σεις Γκ�#�στη, �.�.

P.W. Edbury, The Kingdom ofCyprus and the Crusades, 1191–1374,Cambridge, Cambridge UniversityPress 1991, σελ. 1–12.

Giorgio Fedalto, Perche le crociate.Saggio interpretativo, Mπ�λ�νια 1980.

Constantinople, περι�δ. Eκκλησια-στικ�ς Φάρ�ς 72 (=νέα σειρά 1), Aλε-%άνδρεια – Johannesburg 1990.

Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς, τ.Θ΄, Aθήνα, Eκδ�τική Aθηνών, 1979,15–23, 34–36, 76–82, 244–282, 291–316,τ.I΄ Aθήνα 1974, 188–229, τ. IA΄, Aθήνα1975, 206–209, 212–217.

O. Mίλερ, H �ραγκ�κρατία στην

Eλλάδα, μετ., Aθήνα 1997.Oψεις της ιστ�ρίας τ�υ �ενετ�κρα-

τ�ύμεν�υ Eλληνισμ�ύ. Aρ�ειακά τεκ-μήρια, επιστημ�νική διεύθυνση XρύσαA. Mαλτέ'�υ, Aθήνα 1993.

D. Queller, Medieval diplomacy andthe Fourth Crusade, Λ�νδίν� 1981 (σει-ρά Variorum Reprints / ανατύπωσηςμελετών).

D. Queller, The Latin conquest ofConstantinople 1201–1204, Φιλαδέλ-�εια 1977.

J. Richard, «H σύσταση και �ι #άσειςτ�υ μεσαιωνικ�ύ #ασιλεί�υ (1192 –1205)», Iστ�ρία της Kύπρ�υ. T�μ. Δ΄:Mεσαιωνικν �ασίλει�ν – Eνετ�κρα-τία. Mέρ�ς A΄: E#ωτερική Iστ�ρία –Π�λιτικ�ί και κ�ινωνικ�ί θεσμ�ί – Δί-και�ν – Oικ�ν�μία – Eκκλησία, (διεύθ.Θ. Παπαδ�π�υλ�ς), κε�. A΄, Λευκω-σία 1995, σελ. 1–21.

S. Runciman, A History of theCrusades, τ. 1–3, Kέμπριτ' 1987 (α΄ έκ-δ�ση: 1951–1954).

F. Thiriet, La Romanie vènitienne aumoyen âge Le developpement et l΄exploitation du domaine colonialvènitien (Xlle – XVe siècles), Paris 1975.

Mπ. Xέντρικς, Oι π�λιτικ�ί καιστρατιωτικ�ί θεσμ�ί της Λατινικής Aυ-τ�κρατ�ρίας της Kωνσταντιν�υπλε-ως κατά τ�υς πρώτ�υς �ρν�υς της υ-πάρ#εώς της, Θεσσαλ�νίκη 1970 (ανα-τύπ. Aθήνα, εκδ. Δημι�υργία, 1998).

Γενική �ι�λιγρα�ία τυ α�ιερώματς

απ� τα αρ�εία τ�υ Bατικαν�ύ. Γιαπ�λλές "ραγκ�κρατ�ύμενες ελληνι-κές περι��ές έγραψε � Δ�μηνικαν�ςμ�να��ς πατέρας R.-J. Loenertz.Π�λλ�ί νε�τερ�ι �έν�ι ερευνητές, �-πως �ι A. Pertusi, W. H. Rudt deCollenberg, P. Topping, A. Luttrel, K.M. Setton, απ�σα"ήνισαν ειδικ�τεραπρ��λήματα. Eπεδίω�αν ακ�μη, καιπέτυ�αν, να στρέψ�υν πρ�ς την έ-ρευνα μια σειρά "�ιτητών τ�υς.

Παράλληλα, εκδ�θηκαν �ασικέςμελέτες για την πρ�σέγγιση της πε-ρι�δ�υ απ� τ�υς Fr. Thiriet, S.Borsari, A. Bon, M. Balard B. J. Slot,G. Cozzi, U. Tucci, A. Tenenti, A.Ducellier, D. Jacoby, A. Carile, G. Fe-dalto, E. Concina, Elisabeth Santschi,A. van Gemert, W. Bakker, A. Vincent,J. Koder και D. Holton.

Kατά την περί�δ� αυτή εκδ�θηκανσημαντικά corpus πηγών για την ελ-λην�λατινική Aνατ�λή. T� αρ�ειακ�υλικ� π�υ δημ�σιεύτηκε απ� τ�υςFr. Thiriet, Ph. P. Argenti, J. Longnon– P. Topping, I. Xασιώτη, Γ. Πλ�υμί-δη, M. Balard, Laura Balletto, J. M.Floristan, Z. Tσιρπανλή, AικατερίνηAριστείδ�υ, J. Chrysostomides καιSally McKee, πρ�έρ�εται απ� διά"�-ρα αρ�εία της Γαλλίας, της Iταλίας,της Iσπανίας και της Mάλτας.

Σημερινή κατάστασηEργ� αντίστ�ι�� με αυτ� τ�υ

Eλληνικ�ύ Iνστιτ�ύτ�υ της Bενετίαςέ�ει να επιδεί�ει τ� ιταλικ� κέντρ�«Venezia e l’ Oriente» τ�υ Iδρύματ�ςGiorgio Cini της Bενετίας. O �ώρ�ςτ�υ ενδια"έρ�ντ�ς τ�υ είναι η Bε-νετία και �ι σ�έσεις της με τις διά"�-ρες απ�ικίες της. Aλλά και απ� άλ-λες πλευρές υπάρ�ει ενδια"έρ�νγια τη μελέτη της ελλην�λατινικήςAνατ�λής.

Mεγάλη δραστηρι�τητα έ�ει ανα-πτύ�ει και τ� Istituto di Medievistaτης Γέν��ας. Kάτω απ� τη διεύθυν-ση τ�υ G. Pistarino, έ��υν εκδ�θείτις τελευταίες δεκαετίες π�λλές με-λέτες π�υ �ασί#�νται στ� πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ� τ�υ αρ�εί�υ της π�-λης. Π�λύτιμες απ�δεικνύ�νται �ιεκδ�σεις απ� τ�ν M. Balard και τηνL. Balletto συμ��λαι�γρα"ικών πρά-�εων της Xί�υ. Στη Γαλλία, Oλλαν-δία, Aγγλία και Hνωμένες Π�λιτείεςέ��υν δημι�υργηθεί �ι πρ�ϋπ�θέ-σεις για τη μελέτη της περι�δ�υ.

Στην Eλλάδα, η έρευνα της ελλη-ν�λατινικής Aνατ�λής έ�ει γνωρίσειμεγάλη ανάπτυ�η τα τελευταία �ρ�-νια. Π�λλ�ί επιστήμ�νες (ιστ�ρικ�ί,"ιλ�λ�γ�ι, ιστ�ρικ�ί τέ�νης, ν�μικ�ί,αρ�ιτέκτ�νες κ.ά.) εργά#�νται συ-στηματικά για την ανάδει�η της πε-ρι�δ�υ, δημ�σιεύ�ντας μελέτες ήάρθρα τ�υς. Στα περισσ�τερα ελλη-νικά πανεπιστήμια, η περί�δ�ς απ�-τελεί πλέ�ν ιδιαίτερ� διδακτικ� αντι-κείμεν� και ειδικ�ί καθηγητές έ��υναναλά�ει τη διδασκαλία της. Παράλ-ληλα, δημ�σιεύ�νται μελέτες, π�υ�ε"εύγ�υν απ� την περιγρα"ική ι-στ�ρία, πρ�σεγγί#�ντας ιδιαίτεραπρ��λήματα της επ��ής.

Aλλά και στα ερευνητικά ιδρύματα,η μελέτη της περι�δ�υ της Λατιν�-κρατίας αρ�ί#ει να παίρνει πι� συ-γκρ�τημέν� �αρακτήρα. O ακαδημαϊ-κ�ς Δ. Zακυθην�ς, απ� τη θέση τ�υδιευθυντή τ�υ Kέντρ�υ Bυ#αντινών

Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ςEρευνών π�υ κατεί�ε, "ρ�ντισε γιατην καταγρα"ή και μικρ�"ωτ�γρά-"ηση αρ�ειακ�ύ υλικ�ύ κυρίως τηςπερι�δ�υ της Bενετ�κρατίας, αναθέ-τ�ντας τη σ�ετική εργασία σε ερευ-νητές τ�υ Kέντρ�υ. Πρ�ς την ίδια κα-τεύθυνση εντάσσεται η ανασυγκρ�-τηση και η ανάδει�η των αρ�είων τηςKε"αλ�νιάς (N. Γ. M�σ��νάς) και τωνKυθήρων (Xρύσα Mαλτέ#�υ).

Π�λλές σ�ετικές εργασίες τ�υςδημ�σιεύτηκαν στα Σύμμεικτα, επι-στημ�νικ� �ργαν� τ�υ Kέντρ�υ. Στ�πλαίσι� τ�υ ίδι�υ Kέντρ�υ, �εκίνησενα λειτ�υργεί απ� τα τέλη τ�υ 1996τ� Πρ�γραμμα «Bυ#άντι� και Δύση».Σε αυτ� συμμετέ��υν ερευνητέςτων �π�ίων τα ενδια"έρ�ντα, κατάκύρι� λ�γ�, εστιά#�νται στη μελέτητης Bενετ�κρατίας. Tα πρώτα απ�-τελέσματα της εργασίας τ�υς θα �ε-κινήσ�υν να δημ�σιεύ�νται σύντ�-μα. A�ι�σημείωτη δραστηρι�τητα έ-�ει αναπτύ�ει στην Kύπρ� τις τελευ-ταίες δεκαετίες τ� Kέντρ� Eπιστ�-μηνικών Eρευνών με την έκδ�ση τηςEπετηρίδας και σειράς μ�ν�γρα"ιώνκαι τ� νε�τερ� Iδρυμα Aρ�ιεπισκ�-π�υ Mακαρί�υ Γ΄ π�υ εδίδει τ� πε-ρι�δικ� Mελέται και Yπ�μνήματα.

Στην ανάδει�η της Λατιν�κρατίαςεργά#�νται �μως και άλλ�ι επιστη-μ�νικ�ί "�ρείς. Στα μέσα της πρ�η-γ�ύμενης δεκαετίας ιδρύθηκε στηνAθήνα η Eταιρεία Eρευνας των Σ�έ-σεων τ�υ Mεσαιωνικ�ύ και Nέ�υEλληνισμ�ύ με τη Δύση. Στη δραστη-ρι�τητά της συγκαταλέγεται, μετα�ύάλλων, η έκδ�ση τ�υ επιστημ�νικ�ύ

περι�δικ�ύ Eώα και Eσπέρια. Mε τηνα"�ρμή των εκδηλώσεων «Venetiaequasi alterum Byzantium» π�υ �ργά-νωσε στη Bενετία τ�ν Σεπτέμ�ρι�τ�υ 1993 τ� Iδρυμα Eλληνικ�ύ Π�λι-τισμ�ύ, κυκλ�"�ρησε � �γκώδης τ�-μ�ς Oψεις της ιστ�ρίας τ�υ Bενετ�-κρατ�ύμεν�υ Eλληνισμ�ύ, Aρ"ειακάτεκμήρια, με την επιστημ�νική διεύ-θυνση της καθηγήτριας Xρύσας A.Mαλτέ#�υ.

Πηγές της περι�δ�υ

Για την έρευνα της λατιν�κρατ�ύ-μενης Aνατ�λής, �ασικ�ί �ώρ�ι γιατην άντληση πληρ�"�ριών είναι τααρ�εία δια"�ρων ιταλικών π�λεων.Kυρι�τερα είναι τα αρ�εία της Bενε-τίας, της Γέν��ας και τ�υ Bατικα-ν�ύ. Σημαντικ� υλικ� π�υ σ�ετί#εταιμε τ�ν ελληνικ� �ώρ� υπάρ�ει �μωςκαι στην Eθνική Bι�λι�θήκη τηςMάλτας, στα Iσπανικά Aρ�εία, στηνEθνική Bι�λι�θήκη τ�υ Παρισι�ύ,τ�υ Bερ�λίν�υ, της O�"�ρδης, τηςPαγ�ύ#ας, τ�υ Xάρ�αρντ και αλλ�ύ.

Oσ�ν α"�ρά τ�ν ελληνικ� �ώρ�,τα πράγματα είναι πι� συγκεκριμένα.

Στ� Tμήμα Xειρ�γρά"ων της Eθνι-κής Bι�λι�θήκης της Eλλάδ�ς, σώ#�-νται ελά�ιστα έγγρα"α της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας. H πρώτη ωστ�σ��ι�λι�θήκη της �ώρας, κατέ�ει απ�αγ�ρά τ� Aρ�εί� Antonio Nani με υ-λικ� απ� την περί�δ� της ΔεύτερηςBενετ�κρατίας στην Πελ�π�ννησ�.

Στα Γενικά Aρ�εία τ�υ Kράτ�υς δενσώ#εται αρκετ� υλικ� της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας. M�ναδική ωστ�σ�

πηγή πληρ�"�ριών απ�δεικνύ�νταιτα T�πικά Iστ�ρικά Aρ�εία �λων τωννησιών τ�υ I�νί�υ. Oι σεισμ�ί τ�υ1953 κατέστρεψαν, σ�εδ�ν �λ�σ�ε-ρώς, τ� αρ�ειακ� υλικ� της Zακύνθ�υ,με απ�τέλεσμα �ι μελέτες των Σπ. ΔεBιά#η και Λ. Zώη να αναδεικνύ�νταισε σημαντική πηγή έρευνας.

Σε αρκετά νησιά των Kυκλάδωνσώ#εται αρ�ειακ� υλικ�, τ�υ 17�υκαι 18�υ αι. κυρίως. Πλ�ύσι� αρ�εια-κ� υλικ� της περι�δ�υ της Bενετ�-κρατίας υπάρ�ει και στη M�νή τ�υAγί�υ Iωάννη της Πάτμ�υ. ΣταAρ�εία των μ�νών τ�υ Aγί�υ Oρ�υςσώ#�νται λιγ�στά έγγρα"α της Bε-νετ�κρατίας. Σ�ετί#�νται με μετ��ιαπ�υ διατηρ�ύσαν �ι μ�νές σε διά"�-ρες περι��ές τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ.Σε αρκετά μ�ναστήρια της Πελ�π�ν-νήσ�υ διατηρ�ύνται μεμ�νωμέναέγγρα"α. Eλά�ιστα έγγρα"α της πε-ρι�δ�υ της Bενετ�κρατίας, έ��υνδιασωθεί στην Kρήτη, κυρίως σε �ρι-σμένα μ�ναστήρια.

H πρ�σέγγιση τ�υ υλικ�ύ αυτ�ύ εί-ναι δυνατή, και μέσω μικρ�"ωτ�γρα-"ιών π�υ έ��υν στην κατ��ή τ�υς �-ρισμέν�ι "�ρείς. Στ� Iνστιτ�ύτ� Bυ-#αντινών Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύIδρύματ�ς Eρευνών �ρίσκεται μι-κρ�"ωτ�γρα"ημέν� μέρ�ς απ� τ�αρ�ειακ� υλικ� της Kέρκυρας, τηςKε"αλ�νιάς και των Kυθήρων. Eπί-σης, ένα μεγάλ� τμήμα τ�υ αρ�εια-κ�ύ υλικ�ύ της M�νής τ�υ τ�υ Aγί�υIωάννη της Πάτμ�υ, τ�υ �π�ί�υ πρ�-ετ�ιμά#εται η έκδ�ση. T� ίδι� ισ�ύειγια τα έγγρα"α απ� τ� Aγι� Oρ�ς.Για τα �ενετικά έγγρα"α τ�υ 17�υκαι 18�υ αι. π�υ εντ�πίστηκαν στηνAγία Λαύρα Kαλα�ρύτων πρ�ετ�ιμά-#εται έκδ�σή τ�υς απ� τ� Kέντρ�Nε�ελληνικών Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύIδρύματ�ς Eρευνών. Σημαντικ� μέ-ρ�ς τ�υ υλικ�ύ των Kυκλάδων έ�ειμικρ�"ωτ�γρα"ηθεί για λ�γαριασμ�τ�υ Iστ�ρικ�ύ και Παλαι�γρα"ικ�ύAρ�εί�υ τ�υ M�ρ"ωτικ�ύ Iδρύματ�ςτης Eθνικής Tραπέ#ης.

Tα τελευταία �ρ�νια επίσης, μι-κρ�"ωτ�γρα"ήθηκε απ� τ� Kρατικ�Aρ�εί� της Bενετίας τ� Aρ�εί� τ�υΔ�ύκα της Kρήτης (Duca di Candia)και των συμ��λαι�γρά"ων της Kρή-της (Notai di Candia). T� υλικ� κατα-τέθηκε στη Bικελαία Δημ�τική Bι-�λι�θήκη τ�υ Δήμ�υ Hρακλεί�υ καισήμερα είναι πρ�σιτ� στην έρευνα.

Στη νέα επ��ή π�υ αν�ίγεται γιατην έρευνα της ελλην�λατινικήςAνατ�λής � ρ�λ�ς τ�υς Eλληνικ�ύIνστιτ�ύτ�υ Bυ#αντινών και Mετα�υ-#αντινών Σπ�υδών Bενετίας αναμέ-νεται �τι θα είναι απ�"ασιστικ�ς.M�ν� με τη συστηματική �ργάνωσητης έρευνάς μας θα μπ�ρ�ύμε, ύ-στερα απ� λίγα �ρ�νια, να απαντή-σ�υμε με σα"ήνεια στη γνωστή δια-πίστωση τ�υ Γιώργ�υ Σε"έρη:«Mπ�ρεί να πει κανείς �τι �έρ�υμεπ�λύ πι� πραγματικά τ�υς ανθρώ-π�υς π�υ #�ύσαν την επ��ή τ�υOμήρ�υ ή την επ��ή τ�υ Συμπ�σί�υ,παρά τ�υς ανθρώπ�υς π�υ έ�λεπαντην Eρω&ίλη στ� θέατρ�» (Eρωτ�-κριτ�ς, Δ�κιμές, τ�μ. 1, Aθήνα 1984).

T� Eλληνικ� Iνστιτ�ύτ� Bυ"αντινών και Mετα$υ"αντινών Σπ�υδών Bενετίας.Aπ�τελεί τ�ν κύρι� �ώρ� μελέτης της ιστ�ρίας των $ενετ�κρατ�ύμενων ελ-ληνικών περι��ών.

Eυ�αριστ�ύμε τ�υς κ. Aγαμέμν�ναTσελίκα και τ�ν κ. Γιάννη Mπαστιάτης «Eκδ�τικής Aθηνών» για τησυμ��λή τ�υ στ� �ωτ�γρα�ικ υλι-κ τ�υ α�ιερώματ�ς.

BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

Documents

Transcript of BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

το βυζαντιο σε ανατολη και δυση

FARMER- (ΑΓΓΛΙΚΑ) ΣΥΓΚΡΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΔΥΣΗ. ΟΙ 900 ΘΕΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΚΟ

Γελοιογραφίες και σκίτσα. Για προβληματισμό και συζήτηση.

Ανθρώπινες ενέργειες και περιβάλλον, σκίτσα και εικόνες

Ωκεανοί και Θάλασσες. Διώρυγα και Πορθμός

Οργανώνω και αναγνωρίζω δομές πληροφοριών και διαδικτύου

Τμήμα Ιστορίας και ΑρχαιολογίαςŸΔΗΓΟΣ...• Tομέας Νετερης και Σγχρονης Ιστορίας, Λαογραφίας και Κοινωνικής

ΣΟΛΩΝ ΚΑΙ ΑΛΚΑΙΟΣ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗusers.sch.gr/achrono/wordpress/wp-content/uploads/2015/...ΣΟΛΩΝ ΚΑΙ ΑΛΚΑΙΟΣ: ΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ

ΔΔΗΗΜΜΗΗΤΤΡΡΙΙΟΟΣΣ Ω … · διδασκαλία «Εμπορικό Δίκαιο» και «Φορολογικό και Εργατικό Δίκαιο» και «Διοικητικό

Ήθη και έθιμα βάπτισης και γέννησης

Μοναδικά και Αξιοθαύμαστα Μνημεία και φαινόμενα του κόσμου και του τόπου μας

EΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ, ΣΤΟΧΟΙ ΚΑΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΡΡΟΗΣ

Ι. Η ΕΞΑΣΘΕΝΙΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΙΣΜΑ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ 1. Η κρίση και οι απώλειες της αυτοκρατορίας κατά

Διασφάλιση και Αξιολόγηση Ασφάλειας Συστημάτων και Προϊόντων

Έρως και Ψυχή-Μιμήκος και Μαίρη-Κουασιμόδος και Εσμεράλδα (Παναγία των Παρισίων)

Πένθος Και Παιδί -Ελληνικά Και Αγγλικά

# 36 ΠΡΙΣΜΑ ΔΥΣΗ ΚΑΙ ΚΙΝΑusers.uoa.gr/~mpatin/Prisma/Prisma 36.pdfΕΝΘΕΤΟ ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ, ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Το βυζαντιο σε ανατολη και δυση

Πλούτων και Περσεφόνη- Χίτλερ και Εύα Μπράουν- Ταρζάν και Τζέιν

εκει που η δυση συναντα την ανατολη..τουριστικος οδηγος της αλεξανδρουπολης (στην τουρκικη γλωσσα)