BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� Bυ�άντι και Δύση.Oι θρησκευτικές δια��ρέςκαι � κ�ιν�ς μ�υσ�υλμανικ�ςκίνδυν�ς.

T�υ N. Oικνμίδη

� H ιδέα της σταυρ�ρίας.Πώς εκκ�λά�θηκε στη Δύση.

T�υ Πάρι Γυναρίδη

� «O Θε�ς τ θέλει».Aρ�ή, ε�έλι�η και έκ�αση τηςA΄ και B΄ Σταυρ��ρίας.

T�υ Xαράλαμπυ Γάσπαρη

� Tρίτη Σταυρ�ρία (1189–1192).Kαταστρ��ική για τ�υς Bυ-#αντιν�ύς, �ρισε την τύ�η τηςKύπρ�υ για αιώνες.

Tης Kατερίνας Nικλάυ

� Tέταρτη Σταυρ�ρία.H Aλωση της Kωνσταντιν�ύ-π�λης τ� 1204

T�υ Nίκυ Γ. Mσ!νά

� T !ρνικ� τυ Bιλλαρδυΐνυ.Eνας Φράγκ�ς σταυρ��ρ�ςπεριγρά�ει την πρώτη άλωσητης Kωνσταντιν�ύπ�λης.

T�υ Aλέ#η Γ.K. Σα$$ίδη

� Tα μετά την άλωση τυ 1204.Δύ� Φράγκ�ι �ρ�νικ�γρά��ιπεριγρά��υν τα πρώτα κρίσι-μα �ρ�νια.

T�υ Aλέ#η Γ.K. Σα$$ίδη

� Tα $υ�αντινά κράτη.H αντίσταση στ�υς Λατίν�υς.

T�υ Πάρι Γυναρίδη

� Λατινκρατύμενες περι!ές.H διαν�μή των �υ#αντινών ε-δα�ών μετά την άλωση.

Tης Aγγελικής Πανπύλυ

� Tελευταίες Σταυρ�ρίες.O εκ�υλισμ�ς τ�υ σταυρ��-ρικ�ύ ιδεώδ�υς.

T�υ Aντώνη Πάρδυ

� Σπυδές και έρευνες.Eλληνες και �έν�ι ερευνητέςγύρω απ� την ελλην�λατινικήAνατ�λή.

T�υ Kώστα Γ. Tσικνάκη

E�ώ�υλλ�: Π�λι�ρκία της Kωνσταντιν�ύ-π�λης, τ� 1204 απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς. Mι-κρ�γρα�ία γαλλικ�ύ �ειρ�γρά��υ τ�υ 15�υαι. (�ωτ�γρα�ικ� αρ�εί� «Eκδ�τικής Aθη-νών»).

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Σταυρ��ρ�ς καθισμέν�ς στ� θρν� τ�υ Aλέ�ι�υ A΄ K�μνην�ύ. Oταν � αυτ�κράτ�ρας σηκώθηκε να �αιρετήσει κάπ�ι��αρν� της συν�δείας, ένας απέραντα θρασύς σταυρ��ρ�ς κάθησε αυθαδώς στ� θρν� τ�υ. Στην Πρώτη Σταυρ�-��ρία ήλθαν για πρώτη ��ρά σε άμεση επα�ή η �ριστιανική Δύση με τη �ριστιανική Aνατ�λή και μάλιστα λίγες δεκα-ετίες μετά τ� �ριστικ Σ�ίσμα των δύ� Eκκλησιών, τ� 1050. Oι Bυ$αντιν�ί γρήγ�ρα αντιλή�θηκαν πως εί�αν να κά-ν�υν με στρατ μειωμένης πειθαρ�ίας. Eνέδρευε μως και τ�υς συνέδεε � μ�υσ�υλμανικς κίνδυν�ς. (Eργ� τ�υMπράιαν απ την «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», τ�υ K. Παπαρρηγπ�υλ�υ, στ΄ έκδ�ση τ�υ Π. Kαρ�λίδη, 1932).

Bυ�άντι� και ΔύσηOι θρησκευτικές δια��ρές και � κ�ιν�ς μ�υσ�υλμανικ�ς κίνδυν�ς

T υ N. Oικ�ν�μίδη

Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ AθηνώνΔιευθυντή Iνστιτ�ύτ�υ Bυ�αντινών Eρευνών

OI ΣXEΣEIΣ των Bυ�αντινών με τ υςΔυτικ ευρωπαί υς υπήρ�αν ανέκα-θεν δύσκ λες. H αυτ κρατ ρία τ υB σπ�ρ υ δυσκ λευ�ταν να συνεν-ν ηθεί με τ υς �άρ�αρ υς λα ύς,π υ εί�αν καταλύσει τ Δυτικ� Pω-μαϊκ� κράτ ς – κι αυτ� παρά τ �τιπ λλ ί απ� τ υς νε "ερμέν υς γρή-γ ρα εκλατινίσθηκαν και άρ�ισαν ναμ ιά� υν παραδ σιακ ί υπήκ ι τηςαυτ κρατ ρίας. Πρέπει �έ�αια νασημειωθεί �τι στ μετα�ύ, ιδιαίτερααπ� τ ν 8 αιώνα και μετά, τα λατινι-κά ήταν πια μια άγνωστη γλώσσα καιστην Kωνσταντιν ύπ λη. H άμεση ε-πικ ινωνία ανάμεσα στα δύ τμήμα-τα της Xριστιαν σύνης εί�ε κ πεί.Kαι �πως είναι "υσικ�, άρ�ισαν ναεμ"ανί� νται και ι πρ στρι�ές σεπ λιτισμικά και θρησκευτικά θέματα.

T� Σ�ίσμαΔημι υργήθηκαν σιγά σιγά �ωριστές

παραδ�σεις. Λ�γ ι πρακτικ ί δήγη-σαν τη Δύση να υι θετήσει την υπ -

�ρεωτική αγαμία των ιερέων και τη με-τάληψη μ�ν με τ ά�υμ ψωμί, αντίγια τα δύ είδη π υ ανα"έρ νται στ Eυαγγέλι . Eπι�ειρήματα θε λ γικά -δήγησαν στην άπ ψη πως τ Aγι νΠνεύμα πρέπει να εκπ ρεύεται απ�τ ν Πατέρα και τ ν Yι�, ��ι μ�ν απ�

τ ν Πατέρα, �πως αναγρά"εται στ αρ�ικ� κείμεν τ υ Συμ��λ υ της Πί-στεως. H Aνατ λική Eκκλησία δεν γνώ-ρισε τίπ τε απ’ �λα αυτά. Kυρίως �μωςη α�ίωση της Pώμης για τ πρωτεί καιγια τ δικαίωμα επί�λεψης στα εσωτε-ρικά των άλλων πατριαρ�είων, πρ κά-λεσε την εκτρά�υνση των σ�έσεων. T σ�ίσμα τ υ Φωτί υ τ ν 9 αιώνα δι ρ-θώθηκε με δυσκ λία. T σ�ίσμα τ υ1054, μ λ ν�τι υσιαστικά άκυρ , α-" ύ πάπας εί�ε πεθάνει �ταν ι αντι-πρ�σωπ ί τ υ (π υ πια δεν αντιπρ σώ-πευαν κανένα) α"�ρι�αν τ ν πατριάρ-�η Mι�αήλ Kηρ υλάρι , έγινε απ δε-κτ� και απ� τις δύ πλευρές και �ώρισεστα δύ τ �ριστιανικ� κ�σμ για πε-ρισσ�τερα απ� 900 �ρ�νια.

H αντιπαλ�τητα αυτή δήγησε και σευπερ� λές. T κατά π�σ ν ι ιερείς ή-ταν γενει "�ρ ι ή �υρισμέν ι κατέλη-�ε να θεωρείται μια υσιώδης –και πά-ντως πρ "ανής– διά" ρα ανάμεσα σεAνατ λή και Δύση. Tα πράγματα �μωςαυτά γίν νταν τ�τε ακ�μη αντιληπτάσε ρισμένες περι �ές, �πως η N�τιαIταλία, �π υ �υ�αντιν ί και Λατίν ισυγ�ρωτί� νταν καθημερινά, και �έ-�αια στις π�λεις της Aνατ λής, π υ ι�έν ι έμπ ρ ι έ"ταναν σε συνε�ώςαυ�αν�μεν υς αριθμ ύς πριν να δημι- υργήσ υν μεγάλες απ ικίες πρ ς τατέλη τ υ 11 υ αιώνα.

Iερ�ς π�λεμ�ςEνα σημεί π υ η �υ�αντινή ν -

τρ πία �ε�ώρι�ε καθαρά απ� τη λατι-νική ήταν κι η αντιμετώπιση τ υ π -λέμ υ. Kαι ι Bυ�αντιν ί και ι Δυτι-κ ί εί�αν έλθει νωρίς σε επα"ή μετ υς μ υσ υλμάν υς π λεμιστές καιτ ν ιερ� τ υς π�λεμ τ ν djihad.Γνώρι�αν πως η θρησκεία τ υ αντιπά-λ υ τ υς αναγνώρι�ε ιδιαίτερα πρ -ν�μια σε �π ι ν σκ των�ταν για τηνπίστη. O π�λεμ ς για τη διάδ ση τηςπίστης ήταν μια υπ �ρέωση για τ

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

KYPIAKH 1 NOEMBPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

στρατιώτη τ υ Iσλάμ, κι εκείν ς π υέπε"τε σε τέτ ι αγώνα ανακηρυσ-σ�ταν μάρτυρας και εί�ε ε�ασ"αλι-σμένη τη θέση τ υ στ ν παράδεισ .Tέτ ια πνευματικά ευεργετήματα εμ-ψύ�ωναν �πως ήταν "υσικ� τ υς με-σαιωνικ ύς ανθρώπ υς (α" ύ εμψυ-�ών υν μερικ ύς ακ�μη και σήμερα)και πύκνωναν τις γραμμές των στρα-τών τ υ �αλι"άτ υ με π λλ ύς κι εν-θ υσιώδεις π λεμιστές διατεθειμέ-ν υς να διακινδυνεύσ υν λίγ παρα-πάνω απ� τ ν τυ�αί στρατιώτη.

Oι Bυ�αντιν�ί περί π�λέμ�υ

Στ Bυ�άντι η ιδέα αυτή δεν έπια-σε. O αυτ κρατ ρικ�ς στρατ�ς ν μα-��ταν �έ�αια στρατ�ς τ υ Xριστ ύ, καιπ λεμ ύσε για να πρ στατεύσει τηνπίστη για να υπερασπισθεί τ υς �ρι-στιαν ύς, δεν εί�ε �μως π τέ απ λαύ-σει τέτ ια πνευματικά πρ ν�μια. Oι πα-τέρες της Aνατ λικής Eκκλησίας δενσυμ"ων ύσαν για τ θέμα. Aλλ ι επαι-ν ύσαν �σ υς πέθαιναν στ ν π�λεμ (�ωρίς �μως π τέ να τ υς �αρίσ υνπρ κατα� λική ά"εση αμαρτιών), άλ-λ ι τ υς επιτιμ ύσαν. O Mέγας Bασί-λει ς π.�. υπ στήρι�ε πως π λεμι-στής π υ σκ τώνει στ ν π�λεμ θα έ-πρεπε ίσως να υπ �ληθεί σε επιτίμι τριών �ρ�νων γιατί εί�ε πρ καλέσει τ θάνατ συνανθρώπων τ υ. H ακραίααυτή άπ ψη δεν επικράτησε "υσικάστ Bυ�άντι . H Iερά Σύν δ ς �μως τηθυμήθηκε �ταν αυτ κράτ ρας Nικη-"�ρ ς Φωκάς απ πειράθηκε να ανακη-ρύ�ει μάρτυρες της πίστης τ υς στρα-τιώτες τ υ π υ θα έπε"ταν στ ν π�λε-μ με τ υς Aρα�ες. Πρ �άλλ ντας τηγνώμη τ υ Aγί υ Bασιλεί υ πατριάρ-�ης και η σύν δ ς απέρριψαν την αυ-τ κρατ ρική απαίτηση. Eπίσης ηEκκλησία της Kωνσταντιν ύπ λης κα-θαίρεσε επανειλημμένα ιερείς π υ, κα-τά τη διάρκεια π λεμικών επι�ειρήσε-ων και διαπράττ ντας πρά�εις ηρωι-κές, αναγκάσθηκαν να �άψ υν τα �έ-ρια τ υ στ αίμα. Mε άλλα λ�για, για τη�υ�αντινή εκκλησία της μέσης περι�-δ υ "�ν ς στ ν π�λεμ ήταν ένα α-ναγκαί κακ� – τ ανε��ταν, γύρι�ε τ πρ�σωπ� της απ� κει, αλλά δεν δέ�θη-κε π τέ να τ θεωρήσει ως θεάρεστηπρά�η, π υ να ε�ασ"αλί�ει ιδιαίτεραπνευματικά πρ ν�μια. Tελικά, η �ρι-στιανική ιδέα της αγάπης επι� ύσε στ πατριαρ�εί .

Eπίσκ�π�ι με παν�πλία

Στη Δύση τα πράγματα ε�ελί�θηκαναλλιώς. Στ υς ατελείωτ υς π λέμ υςγια τ ν έλεγ� της Iσπανίας και για τηνπρ στασία τ υ μεγάλ υ πρ σκυνήμα-τ ς τ υ Aγ. Iακώ� υ της K μπ στέλας, ι πάπες άρ�ισαν να παρα�ωρ ύνστ υς Xριστιαν ύς αγωνιστές τιςindulgetiae – τ υς απήλλασαν δηλαδήαπ� μέρ ς των αμαρτιών τ υς, ή, αν έ-πε"ταν, απ� τ σύν λ των αμαρτιών.Oι αγωνιστές της καθ λικής πίστης εί-�αν πια τα ίδια πνευματικά πρ ν�μια μετ υς M υσ υλμάν υς αντιπάλ υςτ υς. Tα πρ ν�μια αυτά δ�θηκαν στ Clermont τ 1095, �ταν για πρώτη " ράκηρύ�θηκε η σταυρ " ρία για την απε-λευθέρωση των Aγίων T�πων.

Eνα �ρ�ν αργ�τερα, ι στρατιώτεςτ υ Xριστ ύ, με τ σημάδι τ υ σταυρ ύκεντημέν στ ν ώμ τ υς έ"θανανστις ακτές τ υ B σπ�ρ υ. Hσαν μικρ ίάνθρωπ ι τ υ λα ύ, αλλά και "ε υδάρ-

�ες άρ� ντες, μερικ ί απ� τ υς π ί- υς, κατά τις δυτικές συνθήκες, ήτανκαι επίσκ π ι. Oι Bυ�αντιν ί γρήγ ρααντιλή"θηκαν �τι εί�αν να κάν υν μεστρατ� μειωμένης πειθαρ�ίας π υ δενδίστα�ε να λεηλατήσει τα �ριστιανικάεδά"η. Πι π λύ �μως ακ�μη απ ρ ύ-σαν για τ πώς επίσκ π ι μπ ρ ύσαννα " ρ ύν παν πλία και να π λεμ ύν,αγν ώντας πρ ς στιγμήν την αγάπηπ υ εί�ε κηρύ�ει Xριστ�ς.

Oι σταυρ "�ρ ι ήταν �έν ι για τ Bυ�άντι . Aπ� την αρ�ή "άνηκαν ε-�θρικ ί, α" ύ μερικ ί απ’ αυτ ύς, π.�. ι N ρμανδ ί, πρ σπαθ ύσαν, ήδη γύ-ρω στ 1100, να �ρησιμ π ιήσ υν τηνσταυρ " ρία σε �άρ ς των Bυ�αντι-νών. T�τε η αυτ κρατ ρία ήταν ακ�μηισ�υρή και απέκρ υσε τις "ιλ δ �ίεςτ υς. Aν ιγε �μως απ� τ�τε δρ�μ ςγια την άλωση της Kωνσταντιν ύπ -λης απ� την 4η Σταυρ " ρία τ 1204.

Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: T� α�ιέρωμααυτ� απ�τελεί πρ�ταση τ�υ ερευνητικ�ύπρ�γράμματ�ς «Bυ�άντι� και Δύση», π�υδιε"άγεται υπ� τη διεύθυνση τ�υ Nίκ�υM�σ��νά στ� Iνστιτ�ύτ� Bυ�αντινώνEρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ς Eρευνών.Oι συγγρα�είς των άρθρων τ�υ α�ιερώμα-τ�ς είναι ιστ�ρικ�ί και εργά��νται στα ε-ρευνητικά πρ�γράμματα τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ.

Iππτης σε ν�ρμανδικ ανάγλυ�� τ�υ 12�υ αι. σε κι�νκραν�, στ�ν καθεδρι-κ να τ�υ M�νρεάλε της Σικελίας. H ν�ρμανδική εισ��λή τ�υ Γυϊσκάρδ�υ τ�1081-1085 στ� Bυ$άντι� θεωρείται απ π�λλ�ύς ερευνητές ως πρ�ανάκρ�υ-σμα της επ��ής των σταυρ��ριών (�ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).

Kρυστάλλινη θήκηTίμι�υ 'ύλ�υ τηςσταυρ��ρικής ε-π��ής στ�λισμένημε εικ�νίδια αγίωνκαι π�λύτιμ�υς λί-θ�υς. Θεωρείται -τι ήταν τ�π�θετη-μένη στην κ�ρυ�ήσταυρ��ρικ�ύλά�αρ�υ. Oι Σταυ-ρ��ρίες �εκίνη-σαν με την ιερή ε-πιθυμία να απε-λευθερώσ�υν τ�υςAγί�υς Tπ�υς α-π την κυριαρ�ίατων μ�υσ�υλμά-νων. (Πατριαρ�ικM�υσεί� Iερ�σ�-λύμων, �ωτ. «Iε-ρ�υσαλήμ», Aλέ-�ανδρ�ς Kαριτ�-γλ�υ, εκδ.«MIΛHTOΣ»).


H ιδέα της Σταυρ� �ρίαςΔιαμ�ρ�ώθηκε ως απ�τέλεσμα των θρησκευτικών και π�λιτικών ε�ελί�εων στη Δύση

T�υ Πάρι Γ�υναρίδη

ΣE αντίθεση με τη υ�αντινή εκ-κλησία, π�υ αρνήθηκε να δώσει ά-�εση στ�υς μα�ητές τ�υ Nικη��-ρ�υ Φωκά π�υ έπεσαν στ�ν π�λε-μ� κατά των Aρά ων, η δυτική εκ-κλησία τέθηκε επικε�αλής μιας α-π� τις μεγαλύτερες π�λεμικές επι-�ειρήσεις της ευρωπαϊκής ιστ�-ρίας, τις σταυρ��ρίες. Πράγματι,τ� καν�νικ� δίκαι� π�υ διέπει καιτις δύ� εκκλησίες απαγ�ρευσε τ�-σ� στ�υς ιερείς �σ� και στ�υςπρ�σκυνητές να �έρ�υν �πλα. ΣτηΔύση, η απαγ�ρευση της συμμετ�-�ής της εκκλησίας και των μελώντης στ�ν π�λεμ� ήταν περισσ�τε-ρ� ή λιγ�τερ� ισ�υρή, ανάλ�γα μετην ιστ�ρική συγκυρία. H θεωρίατ�υ δίκαι�υ π�λέμ�υ, π�υ ανήκεστ�ν Aυγ�υστίν�, αντιμετώπι�ετ�ν π�λεμ� ως �ργαν� άμυνας καιτρ�π� τιμωρίας των παρά �ύσηπρά%εων. H θεωρία αυτή στάθηκεη θε�λ�γική θεμελίωση τ�υ μεσαι-ωνικ�ύ ιερ�ύ π�λέμ�υ. Mετά τ� έ-τ�ς 1000, στη Δύση, η θρησκευτι-κ�τητα γίνεται πι� έντ�νη και η ι-δέα των σταυρ��ριών είναι απ�-τέλεσμα ε%ελί%εων, τ�σ� στη δυτι-κή εκκλησία �σ� και στη �ε�υδαρ-�ική κ�ινωνία.

Θεωρίατης διπλής ε��υσίας

T� θρησκευτικ� αίσθημα κυριαρ-�εί και δίνει στη δυτική εκκλησίαδυνάμεις, υλικές και ηθικές, για ναεπι ληθεί στην κ�ινωνία. Tην επ�-�ή αυτή (1040–1075) υπάρ�ει μιαευρεία κίνηση για την αναμ�ρ�ω-ση τ�υ παπικ�ύ θεσμ�ύ, π�υ συν�-δεύεται με την ανάπτυ%η της ιδέαςτης πρωτ�καθεδρίας τ�υ Πέτρ�υ(Primatus Petri), π�υ έ�ει ως στ��να ε%ασ�αλίσει την ανε%αρτησίακαι την κυριαρ�ία της εκκλησίας.Aς σημειωθεί �τι τ�τε επέρ�εταικαι τ� σ�ίσμα ανάμεσα στη δυτικήεκκλησία και τη υ�αντινή (1054).O πάπας Γρηγ�ρι�ς Z΄ (1073–1085),π�υ είναι απ� τ�υς πρωταγωνιστέςτης αναμ�ρ�ωσης, επι άλλει τημ�ναρ�ική αντίληψη της ε%�υσίας.

O Γρηγ�ρι�ς αναπτύσσει τη θεω-ρία �τι � πάπας είναι ��ρέας δι-πλής ε%�υσίας, π�λιτικής και θρη-σκευτικής. Eίναι �αρακτηριστικ��τι η θεωρία της διπλής ε%�υσίαςτ�υ πάπα ενσωματώνεται σε απά-ντηση κριτικής π�υ γίνεται γιατ�υς �πλισμέν�υς κληρικ�ύς. OΓρηγ�ρι�ς δέ�εται �τι �ι ιερείςδεν πρέπει να �έρ�υν �πλα, �μωςμπ�ρ�ύν να τα παρα�ωρ�ύν σε άλ-λ�υς για την υπεράσπισή τ�υς.Eτσι, � πάπας δύναται να αναθέτειτην π�λιτική ε%�υσία σε �π�ι�νδή-π�τε και να �ητά τη �ήθειά τ�υ. Hπ�λιτική ε%�υσία ανατίθεται απ�τ�ν πάπα στ�υς αυτ�κράτ�ρες, ασιλείς κ.λπ. Eτσι, � πάπας δύνα-

ται να καθαιρέσει ��ι μ�ν�ν τα μέ-λη της εκκλησιαστικής ιεραρ�ίαςαλλά και τ�υς π�λιτικά κρατ�ύ-ντες, των �π�ίων η ε%�υσία πρ�έρ-�εται απ� την εκκλησία. H εκκλη-σία εμ�ανί�εται ως � ρυθμιστήςτης κ�ινωνίας σε �λα τα επίπεδα.

Aνακω�ή τ�υ Θε�ύ

H �ε�υδαρ�ική δυτική κ�ινωνία ρισκ�ταν σε συνε�ή π�λεμ�. Oι

μεγάλ�ι �ε�υδάρ�ες συγκέντρω-ναν γύρω τ�υς π�λυάριθμ�υς π�-λεμιστές και ρίσκ�νταν σε διαμά-�η μετα%ύ τ�υς, ενώ η ληστεία ή-ταν ενδημικ� �αιν�μεν�. O κλή-ρ�ς, τ� 1040, κηρύττει την ειρήνητ�υ Θε�ύ (pax Dei), δηλαδή τηνπρ�στασία τ�υ κλήρ�υ, των γυναι-κών και των παιδιών απ� τις π�λε-μικές επι�ειρήσεις, και την ανακω-�ή τ�υ Θε�ύ (treuga Dei), δηλαδήτην απαγ�ρευση τ�υ �ε�υδαρ�ι-

κ�ύ π�λέμ�υ στ� εσωτερικ� της�ριστιανικής κ�ινωνίας, για τ� με-γαλύτερ� μέρ�ς τ�υ �ρ�ν�υ.

Oι απαγ�ρεύσεις αυτές γίν�νταιένα ηθικ� καθήκ�ν στ�υς αντιπά-λ�υς άρ��ντες. O πάπας Oυρ α-ν�ς B΄, τ� 1095, επεκτείνει την α-νακω�ή τ�υ Θε�ύ σε �λη τη δυτι-κή �ριστιαν�σύνη. Aυτ� δημι�υρ-γεί ένα τεράστι� διαθέσιμ� αν-θρώπιν� δυναμικ�. E%άλλ�υ, η ιπ-π�τική ιδε�λ�γία, π�υ αναπτύ�θη-κε την ίδια περί�δ�, θέτει ως στ�-��, μετα%ύ άλλων, την πρ�στασίατης �ριστιανικής πίστης, �π�υ αυ-τή κινδυνεύει.

Στρατιώτεςτ�υ Xριστ�ύ

Στ� ιδε�λ�γικ� επίπεδ�, για τηδιαμ�ρ�ωση της ιδέας της σταυ-ρ��ρίας ανάμεσα στ�υς πιστ�ύς,μεγάλη ήταν η επίδραση της πα-λαιάς διαθήκης. H ασιλεία τ�υΘε�ύ ταυτί�εται με την επικράτη-ση τ�υ �ριστιανισμ�ύ και η π�ρείαπρ�ς τη γη της επαγγελίας, μετ�υς π�λέμ�υς π�υ συνεπάγεται,γίνεται στ� �ν�μα τ�υ Θε�ύ.

Oι �ρ�ι στρατιώτης τ�υ Xριστ�ύ(miles Christi) ή στρατ�ς τ�υ Θε�ύ(militia Dei), επί πάπα Γρηγ�ρί�υ Z΄,αρ�ί��υν να ε�αρμ��νται και σεπ�λεμιστές π�υ υπερασπί��υν τηνεκκλησία, τη �ριστιαν�σύνη, απ� αρ αρικές επιδρ�μές ή και πρ�-σ�έρ�υν μέρ�ς των λα�ύρων τ�υςστην εκκλησία. O ιερ�ς π�λεμ�ςγίνεται καθήκ�ν των �ριστιανώνκαι στρέ�εται εναντί�ν �σων απει-λ�ύν τη �ριστιαν�σύνη. Σαρακη-ν�ί, N�ρμανδ�ί, Oύγγρ�ι, Σλά �ι,αργ�τερα M�γγ�λ�ι και T�ύρκ�ιθεωρ�ύνται ως ε�θρ�ί. Mε τ� λε%ι-λ�γι� της επ��ής �ν�μά��νται γε-νικώς άπιστ�ι (paganus).

Πρ�σκύνημακαθαρμ�ύ

T� πρ�σκύνημα στ�υς Aγί�υςT�π�υς εί�ε μακραίωνη παράδ�σηστη Δύση και μετά τ�ν 7� αι. γίνε-ται μια τελετή ε%ιλέωσης και κα-θαρμ�ύ. T� καν�νικ� δίκαι� θεω-ρεί τ� τα%ίδι ως μια π�ινή π�υ επι- άλλεται στ�υς αμαρτωλ�ύς.

Eίναι �αρακτηριστικ� �τι στηΔύση πλάθ�νται μύθ�ι γύρω απ�αυτ� τ� τα%ίδι. T� πρ�τυπ� τ�υθρύλ�υ είναι � αυτ�κράτ�ραςKαρλ�μάγν�ς, � κατ’ ε%��ήν δυτι-κ�ς �ριστιαν�ς αυτ�κράτ�ρας,π�υ υπ�τίθεται �τι έκανε τ� τα%ί-δι, ενώ � μύθ�ς θέλει τ�ν τελευ-ταί� αυτ�κράτ�ρα, πριν απ� τ� τέ-λ�ς τ�υ κ�σμ�υ, να κάνει σταυρ�-��ρία στην Iερ�υσαλήμ και να ά-�ει στα �έρια τ�υ Θε�ύ τ� στέμματης �ικ�υμένης. T�ν 11� αι., με τ�κήρυγμα αλλά και με την υπ�στή-ρι%η των Kιστερσιανών μ�να�ών,

Συμ��λική παράσταση της Iερ�υσαλήμ. Δέ�εται μ�υσ�υλμανική επίθεση,�ριστιαν�ί Σταυρ��ρ�ι την υπερασπί��νται, ενώ � Xριστ�ς δεσπ��ει πάνωαπ� την κεντρική πύλη. T� πρ�σκύνημα των �ριστιανών στ�υς Aγι�υς T�π�υςκαι ιδίως στα Iερ�σ�λυμα εί�ε μακραίωνη παράδ�ση. Mετά τ�ν 7� αι. ήταν έ-να τα$ίδι επι�ε�λημέν� στ�υς αμαρτωλ�ύς για καθαρμ�. Mια απ� τις α��ρ-μές π�υ καλλιέργησε την ιδέα της Πρώτης Σταυρ��ρίας και την τ�ση αιμα-τ��υσία, στάθηκε η απελευθέρωση και στη συνέ�εια η υπεράσπιση της AγίαςΠ�λης απ� τ�υς μ�υσ�υλμάν�υς. Oμως, απ� τ�υς �ριστιανικ�ύς πληθυσμ�ύςτης Παλαιστίνης π�τέ δεν εκ�ράστηκε επιθυμία ή πρ�σκληση για ��ήθεια. Oιπρώτ�ι σταυρ��ρ�ι αντίκρισαν την Iερά Π�λη στις 6 I�υνί�υ 1099. Tην κα-τέλα�αν στις 15 I�υλί�υ τ�υ ίδι�υ έτ�υς και κατέσ�α$αν μ�υσ�υλμάν�υς καιI�υδαί�υς. Aγν�ησαν την ύπαρ$η τ�υ Πατριάρ�η και εγκατέστησαν Λατίν�.Tα μ�να ιερά πρ�σκυνήματα π�υ ά�ησαν στ�υς �ρθ�δ�$�υς ήταν � να�ς τηςεύρεσης τ�υ Tίμι�υ Σταυρ�ύ μέσα στ� να� της Aναστάσεως, η M�νή της Mε-γάλης Παναγίας και τα μεγάλα μ�ναστήρια εκτ�ς της Iερ�υσαλήμ. H περί�-δ�ς της λατιν�κρατίας κράτησε 88 �ρ�νια. Στις 2 Oκτω�ρί�υ 1187 η π�λη πα-ραδ�θηκε στ� σ�υλτάν� της Aιγύπτ�υ Σαλα�εδδίν, γνωστ� ως Σαλαδίν�, � �-π�ί�ς έδει$ε αν��ή στ�υς �ριστιανικ�ύς πληθυσμ�ύς. Aργ�τερα, παρα�ωρή-θηκε για δέκα περίπ�υ έτη (1229-1239) στ�ν Γερμαν� αυτ�κράτ�ρα Φρειδε-ρίκ� B’ και τ� 1291 �ι Λατίν�ι Σταυρ��ρ�ι εκδιώ�θηκαν �ριστικά απ� τηνAγία Π�λη (�ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).


O ιδρυτήςτ�υ τάγμα-τ�ς των Iω-αννιτών σταIερ�σ�λυμαGerard (έρ-γ� Iταλ�ύ� ω γ ρ ά � � υστ� Mεσ�π�-λεμ�. Φωτ.:«Oι ιππ�τεςτης P�δ�υ»,Hλίας K�-λιας, «Eκδ�-τική Aθη-νών», 1994).O Gerard, αι-ν ι γ μ α τ ι κ ήμ�ρ�ή, εμ-� α ν ί � ε τ α ιστα Iερ�σ�-λυμα αρ�έςτ�υ 12�υ αι.και θεωρεί-ται ιδρυτήςτ�υ τάγμα-τ�ς των Iω-α ν ν ι τ ώ νIππ�τών. OιI ω α ν ν ί τ ε ς$ ε κ ί ν η σ α νστα μέσατ�υ 11�υ αι.ως �ιλαν-θρωπικ� ί-δρυμα κτί��-ντας κ�ντάστ� να� τηςAναστάσεως$ενώνα–ν�σ�κ�μεί� για τ�υς �ριστιαν�ύς πρ�σκυνητές στ�υς Aγι�υς T�-π�υς. Mετά τ� 1120, δηλαδή μετα$ύ της Πρώτης και της Δεύτερης Σταυ-ρ��ρίας, τ� τάγμα �ργανώνεται και στρατιωτικά. Oι Iωαννίτες μα�ί μετ�υς Nαΐτες γίν�νται, απ� τις αρ�ές τ�υ 12�υ αι., �ι σπ�υδαι�τερ�ι εκπρ�-σωπ�ι της σταυρ��ρικής ιδε�λ�γίας και μά��νται με τ� $ί��ς την αντίπα-λη μ�υσ�υλμανική στις περι��ές της Eγγύς Aνατ�λής. Aγωνί��νται για τηνεδραίωση των σταυρ��ρικών κτήσεων και απ�κτ�ύν στρατιωτικά ερεί-σματα στη Συρία και την Παλαιστίνη.

O Aλέ$ι�ς A΄K�μνην�ς σε� υ � α ν τ ι ν ήτ�ι��γρα�ία.Πρ�ς τ� τέ-λ�ς τ�υ 11�υαι. τ� Bυ�ά-ντι� αντιμε-τώπι�ε τ�νκίνδυν� τηςτ�υρκικής ε-πέκτασης καιανα�ητώνταςσυμμά��υς, �Aλέ$ι�ς A΄ έ-στειλε (Mάρ-τι� τ�υ 1095)� υ � α ν τ ι ν ήπρεσ�εία στησύν�δ� τηςΠατιένσας μεε π ι σ τ � λ ήπρ�ς τ�ν Πά-πα Oυρ�αν�B΄. Tην αδυ-ναμία αυτήεκμεταλλεύ-θηκαν �ι Δυ-τικ�ί και �ρ-γάνωσαν τηνΠρώτη Σταυ-ρ��ρία μεστ�� μωςτην απελευ-θέρωση τωνAγίων T�πωνκαι ��ι τη��ήθεια τ�υςBυ�αντιν�ύς.Στη �ωτ�γρα�ία � Aλέ$ι�ς A΄ K�μνην�ς, με �ασιλικ� στέμμα και π�λυτελή αυ-τ�κρατ�ρική ενδυμασία σε τ�ι��γρα�ία της Παναγίας K�σμ�σώτειρας στιςΦερές E�ρ�υ. Oι τ�ι��γρα�ίες π�υ κ�σμ�ύν τ� καθ�λικ� της M�νής έ��υνταυτισθεί απ� τ�ν αρ�αι�λ�γ� X. Mπακιρτ�ή. O αγι�γρά��ς, δίν�ντας �ψηστρατιωτικ�ύ αγί�υ στ�ν αυτ�κράτ�ρα, μας δίνει ταυτ��ρ�να και μια εικ�νατ�υ �πλισμ�ύ των Bυ�αντινών στα μέσα τ�υ 12�υ αι., επ��ή π�υ �ικ�δ�μήθη-κε η M�νή (�ωτ.: «Kάστρα Mακεδ�νίας και Θράκης», Δέσπ�ινα Eυγενίδ�υ,εκδ. «AΔAM», 1997).

Nαΐτες Iππ�τες σε τ�ι��γρα�ία π�υ �ωγρα�ίστηκε λίγ� μετά τη μά�η τηςMπ�υκάια τ� 1163, μετα$ύ B΄ και Γ΄ Σταυρ��ρίας (πρώην Eκκλησία των Nαϊ-τών, Kρεσάκ, Γαλλία). Eκκλησιαστικ� ιππ�τικ� τάγμα �ι Nαΐτες, μεταγενέστε-ρ� των Iωαννιτών, ιδρύθηκε απ� Φράγκ�υς Σταυρ��ρ�υς τ� 1118 για τηνπρ�στασία των πρ�σκυνητών στην Παλαιστίνη. T� 1128 � �ασιλιάς της Iερ�υ-σαλήμ Bαλδ�υΐν�ς B΄ τ�υς �ρισε καταστατικά καθήκ�ντα και εκτ�ς τ�υ μ�να-�ικ�ύ �ί�υ, ανέλα�αν επίσημα την πρ�στασία τ�υ Πανάγι�υ Tά��υ με �πλα.Oι Nαΐτες, ανε$άρτητ�ι, με μ�νη αρ�ή τ�ν Πάπα, έ�τασαν γρήγ�ρα σε ακμήκαι αριθμ�ύσαν γύρω στ�υς 20.000 ιππ�τες. Στη διάρκεια των Σταυρ��ριών,έντ�νη η δράση τ�υς, ήταν τ� πι� �ργανωμέν� και μά�ιμ� σώμα. T� 1312 κα-ταργήθηκαν απ� τ�ν ίδι� τ�ν Πάπα, α��ύ κατηγ�ρήθηκαν ως αιρετικ�ί. O ε-πίλ�γ�ς τ�υ δια��ητ�υ αυτ�ύ ιππ�τικ�ύ τάγματ�ς γρά�ηκε στις 11 Mαρτί�υ1313: � τελευταί�ς ηγέτης τ�υς, � M�λέ, θανατώθηκε διά της πυράς στ� Πα-ρίσι (�ωτ.: «Oι Σταυρ��ρίες», εκδ. «Aψίδα», 1996).

τ� πρ�σκύνημα στ�υς Aγί�υς T�-π�υς γίνεται πι� συ�ν�. T�1064–65, Γερμαν�ί επίσκ�π�ι �δη-γ�ύν πλήθ�ς πιστών, �ι πηγές α-να�έρ�υν 10.000 άνδρες, γυναί-κες και παιδιά, στην Iερ�υσαλήμ.Mια απ� τις α��ρμές για την πρώ-τη σταυρ��ρία ήταν η κατάληψητων Aγίων T�πων απ� τ�υς Σελ-τ��ύκ�υς, π�υ τ�υς απέσπασαν α-π� τ�υς Φατιμίδες (1071). H αλλα-γή αυτή πρ�κάλεσε δυσκ�λίεςστ�υς �ριστιαν�ύς τα%ιδιώτες· �ινέ�ι κυρίαρ��ι της περι��ής δενέ λεπαν με καλ� μάτι την παρ�υ-σία των π�λυαρίθμων πρ�σκυνη-τών. E%άλλ�υ, η κατάλυση της ε-%�υσίας των Φατιμίδων στην Πα-λαιστίνη δημι�ύργησε αναρίθμητ�πλήθ�ς αρα ικών τ�πικών επικρα-τειών. Kάθε ένας τ�πικ�ς άρ��-ντας έθετε εμπ�δια στην πρ�σπέ-λαση των πρ�σκυνητών, πρ�κει-μέν�υ να αυ%ήσει τα έσ�δά τ�υ.

H άλλη α��ρμή ήταν η δύσκ�ληθέση στην �π�ία ρισκ�ταν η υ-�αντινή αυτ�κρατ�ρία απ� την ε-πέκταση των Σελτ��ύκων. O πά-πας Γρηγ�ρι�ς τ� 1074 ήθελε να �ηθήσει τ�υς Bυ�αντιν�ύς, π�υμετά την καταστρ��ή τ�υ Mαντ�ι-κέρτ (1071) ρίσκ�νταν σε δυσ�ε-ρή θέση. O ίδι�ς ήθελε να τεθεί ε-πικε�αλής μιας στρατιάς ιππ�τών,ως dux και pontifex, δηλαδή ωςπ�λιτικ�ς και θρησκευτικ�ς ηγε-μών, για να ελευθερώσει τ�ν Πα-νάγι� Tά�� και τις περι��ές π�υ

εί�αν καταλά ει �ι Σελτ��υκίδεςκαι για να ενώσει τη δυτική με τη υ�αντινή εκκλησία.

Mια επιστ�λή

T�ν Mάρτι� τ�υ 1095, στη σύν�-δ� της Πατιένσας έ�θασε μια υ-�αντινή πρεσ εία. H πρεσ εία αυ-τή μετέ�ερε επιστ�λή τ�υ αυτ�-κράτ�ρα Aλε%ί�υ A΄ K�μνην�ύπρ�ς τ�ν πάπα Oυρ αν� B΄. O υ-�αντιν�ς αυτ�κράτ�ρας �ητ�ύσεαπ� τ�ν πάπα να πρ�τρέψει τ�υςδυτικ�ύς να πάνε ως μισθ��ρ�ιστην Aνατ�λή, πρ�κειμέν�υ να α-ντιμετωπιστεί � κίνδυν�ς τηςτ�υρκικής επέκτασης. O πάπας �ή-τησε απ� τ�υς π�λυάριθμ�υς ιπ-π�τες π�υ ήταν παρ�ντες να �η-θήσ�υν τ�υς �ριστιαν�ύς π�υ κιν-δύνευαν. Tην πρώτη σταυρ��ρία� πάπας θα την κηρύ%ει τ�ν N�έμ- ρι� τ�υ ίδι�υ �ρ�ν�υ σε μια άλλησύν�δ�, στ� Kλερμ�ν. H σταυρ�-��ρία εί�ε ως στ�� την απελευ-θέρωση των Aγίων T�πων και ��ιτη �ήθεια στ�υς υ�αντιν�ύς.Πρέπει να τ�νίσ�υμε δύ� πράγμα-τα σ�ετικά με την επι�είρηση αυτή:α) Oι �ριστιαν�ί π�υ ��ύσαν στ�υςAγί�υς T�π�υς δεν �ήτησαν π�τέτη �ήθεια των �ριστιανών π�υ��ύσαν στη Δύση. ) Oύτε και �ιBυ�αντιν�ί πρ�κάλεσαν την π�λε-μική αυτή επι�είρηση. H σταυρ�-��ρία ήταν μια ιδέα π�υ εκκ�λά-�θηκε στη Δύση.


«O Θε�ς τ� θέλει»Aρ�ή, ε�έλι�η και έκ αση της Πρώτης (1096–99) και της Δεύτερης (1147–48) Σταυρ��ρίας

O Πάπας Oυραν�ς B΄ έκλεισε τις εργασίες της Συν�δ�υ τ�υ Kλερμ�ν της Γαλλίας με τ� σύνθημα: «O Θε�ς τ� θέλει».Kήρυττε έτσι τ�ν π�λεμ� κατά των απίστων π�υ κρατ�ύσαν τα Iερ�σ�λυμα και ταυτ�!ρ�να την αρ!ή των Σταυρ�"�-ριών. O Oυραν�ς B΄ παρέμεινε � πνευματικ�ς ηγέτης της �λης στρατιωτικής επι!είρησης. Mάλιστα, στην επι!είρηση�ρισε επίσκ�π� ως εκπρ�σωπ� τ�υ. Στη "ωτ�γρα"ία, σκηνές απ� την επίσκεψη τ�υ Oυραν�ύ στη Γαλλία σε μικρ�-γρα"ία γαλλικ�ύ !ειρ�γρά"�υ τ�υ 12�υ αι. (Παρίσι, Eθνική Bιλι�θήκη, "ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�-τική Aθηνών).

O Πέτρ�ς � Eρημίτης κηρύττει την A΄Σταυρ�"�ρία. Παράσταση σε σύγ-!ρ�ν� ιτρ� στην εκκλησία τ�υ ΣενNτενί στ� Παρίσι. Στην A΄ Σταυρ�"�-ρία, πριν απ� τις �ργανωμένες σταυ-ρ�"�ρικές στρατιές, ένα μεγάλ�πλήθ�ς %εκίνησε πρώτ�. T� απ�τε-λ�ύσαν μικρ�ί "ε�υδάρ!ες, στρα-τιώτες και κυρίως !ωρικ�ί με τις �ι-κ�γένειές τ�υς. Aνα!ώρησαν %εση-κωμέν�ι απ� τ� σύνθημα τ�υ ΠάπαOυραν�ύ B΄, «O Θε�ς τ� θέλει» καιυπ� την ηγεσία τ�υ Γ�υαλτέρ�υ τ�υAκτήμ�να και τ�υ "λ�γερ�ύ ιερ�κή-ρυκα Πέτρ�υ τ�υ Eρημίτη. Aυτές �ιασύντακτες �μάδες, πρ�δρ�μ�ι τωνμεγάλων ιππ�τών, άρ!ισαν να δια-σ!ί&�υν την Eυρώπη με κατεύθυνσητην Aνατ�λή. Πρ�κάλεσαν σημαντι-κές ταρα!ές και λεηλασίες �π�υπερν�ύσαν και "τάν�ντας στην Kων-σταντιν�ύπ�λη � Aλέ%ι�ς συμ�ύλε-ψε τ�ν Πέτρ� να περιμέν�υν την κύ-ρια δύναμη των Σταυρ�"�ρων. Δια-περαιώθηκαν απ� τ�ν υ&αντιν�στ�λ� στις ακτές της M. Aσίας και ε-κεί, άπειρ�ι και αν�ργάνωτ�ι, απ�δε-κατίστηκαν απ� τ�υς T�ύρκ�υς. Σώ-θηκαν ελά!ιστ�ι μετα%ύ των �π�ίωνκαι � Πέτρ�ς � Eρημίτης. T� σταυρ�-"�ρικ� αυτ� τμήμα π�υ πρ�ηγήθηκετων �ργανωμένων !αρακτηρίσθηκε«λαϊκ�» ("ωτ.: Antony Bridge «TheCrusades»).

T�υ Xαράλαμπ�υ Γάσπαρη

O ΠAΠAΣ της απστλικής έδραςOυρ�αν�ς Δεύτερς πέρασε �-σ γρηγρ�τερα γιν�ταν στη �ώ-ρα την πέρα απ� τα �υνά (Γαλ-λία) με τυς αρ�ιεπισκ�πυς, επι-σκ�πυς, ηγυμένυς και πρε-σ�υτέρυς τυ και άρ�ισε να αγ-ρεύει και να κηρύττει με έναν ε-�αίσι τρ�π, λέγντας �τι αν κά-πις θέλει να σώσει την ψυ�ήτυ, να μην διστάσει να πάρει τα-πεινά τ δρ�μ τυ Kυρίυ, και αντυ λείπυν τα �ρήματα, η θείαευσπλα�νία τύ είναι αρκετή. Eί-πε λιπ�ν απστλικ�ς άρ�-ντας: «Aδελ"ί, πρέπει πλλά ναυπ"έρετε στ �νμα τυ Xρι-στύ, ε�αθλιώσεις, "τώ�ειες, γύ-μνιες, καταδιώ�εις, ασθένειες,πείνες, δίψες και, �πως είπε Kύ-ρις στυς μαθητές τυ, “πρέπειπλλά να υπ"έρετε στ �νμάμυ” και “μην ντρέπεστε να μιλή-σετε μπρστά στυς ανθρώπυς,θα σας δώσω "ωνή και ευγλωτία”και ακ�μη “θα λά�ετε μεγάλη α-νταμι�ή”.

Oταν πια άρ�ισε λ�γς αυτ�ςνα διαδίδεται σ’ �λες τις περι�έςκαι επαρ�ίες των Γαλατών, ακύ-γντας ι Φράγκι τ�σα πράγματα,άρ�ισαν να ρά�υν σταυρύς στδε�ι� τυς ώμ, λέγντας �τι θα α-κλυθύσαν με μια ψυ�ή τα ί�νητυ Xριστύ, τ �έρι τυ πίυτυς λύτρωσε απ� τα Tάρταρα1.

O Θε�ς τ� θέλει

Mε τα λγια αυτά περιγρά�ει � α-νώνυμ�ς �ρ�ν�γρά��ς στην αρ�ήτ�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ την κήρυ�η τηςσταυρ��ρίας. O πάπας Oυρ�ανςB΄, π�υ εί�ε πάει στη Γαλλία για τηΣύν�δ� τ�υ Kλερμν – Φεράν, έ-κλεισε στις 17 N�εμ�ρί�υ τ�υ 1095τις εργασίες της Συνδ�υ, κηρύσ-σ�ντας με τ� σύνθημα «O Θες τ�θέλει» (Deus le volt) τ�ν πλεμ�κατά των απίστων, π�υ εί�αν τ�λ-μήσει να α�αιρέσ�υν την αγία π-λη των Iερ�σ�λύμων απ τα �ρι-στιανικά �έρια (1077).

Eκείνη τη στιγμή κανένας δενγνώρι%ε, �ύτε � ίδι�ς � αρ�ηγςτης Pωμαϊκής Eκκλησίας, στ�ν �-π�ί� �ασι%ταν η πρωτ��υλία τιη σταυρ��ρία π�υ εί�ε κηρύ�ειθα ε�ελισσταν, κυρίως στ�υς αιώ-νες π�υ ακ�λ�ύθησαν, σε ιδέα, υπτη στέγη της �π�ίας θα έ�ρισκανκατα�ύγι� διά��ρα π�λεμικά σ�έ-δια της Δύσης στ� �ώρ� της ανατ�-λικής Mεσ�γεί�υ, πάντα με τ� πρ-σ�ημα τ�υ π�λέμ�υ κατά των απί-στων.

M�ν� πνευματικ�ςαρ�ηγ�ς

Oι πληρ��ρίες σ�ετικά με τηνκήρυ�η της σταυρ��ρίας είναιέμμεσες και δεν �εκαθαρί%�υνπ�λλά πράγματα, κυρίως σ�ν α-��ρά τ� %ήτημα της �ργάνωσης

της επι�είρησης. Πιθανν στηναρ�ή να υπήρ�ε απ�αση γιασυλλ�γική �ργάνωση, α��ύ η α-να�ώρηση λων των σταυρ��-ρων �ρίστηκε για τις 15 Aυγ�ύ-στ�υ τ�υ 1096, αλλά στη συνέ�ειαδεν �αίνεται να επήλθε συμ�ω-νία. Aπ�τέλεσμα ήταν να μην κα-θ�ριστεί επίσης ένας αρ�ηγςπ�υ θα εί�ε τ� γενικ στρατιωτι-κ πρσταγμα.

O πάπας, ωστσ�, παρέμεινε �πνευματικς αρ�ηγς της λης ε-πι�είρησης και εκπρσωπς τ�υστην εκστρατεία �ρίστηκε � επί-σκ�π�ς τ�υ Puy, Adhémar deMonteil. Eτσι �ι κατά τπ�υς αρ-�ηγ�ί των σταυρ��ρικών �μά-δων ενήργησαν ανε�άρτητα και α-να�ώρησαν τελικά πριν απ τηνπρ�καθ�ρισμένη ημερ�μηνία, α-��ύ στις αρ�ές περίπ�υ τ�υ Aυ-γ�ύστ�υ τ�υ 1096 �ι πρώτ�ι σταυ-ρ��ρ�ι πλησία%αν τα σύν�ρα της�υ%αντινής αυτ�κρατ�ρίας.

Στη Δύση την επ��ή εκείνη η�ασιλική ε��υσία, αν και εί�ε αρ�ί-σει να ενισ�ύεται, ήταν ακμη α-δύναμη. Xωρίς ισ�υρά κεντρικάκράτη, τ� �ε�υδαρ�ικ σύστημα�ρισκταν ακμη σε πλήρη ακμή.Tην επι�είρηση λ�ιπν ανέλα�ανισ�υρ�ί �ε�υδάρ�ες, Γάλλ�ι,N�ρμανδ�ί και Φλαμανδ�ί, στηρι-%μεν�ι στη συμμετ��ή μικρ�με-σαίων �ε�υδαρ�ών και στρατιω-τών. H απ��ή Γερμανών �ε�υδαρ-�ών ��είλεται στην έριδα τ�υ

Γερμαν�ύ αυτ�κράτ�ρα με τ�νπάπα, π�υ την επ��ή αυτή ήταν α-κμη αν�ικτή.

Oι σταυρ��ρικέςστρατιές

Oργανώθηκαν συν�λικά πέντεδια��ρετικές σταυρ��ρικέςστρατιές. H πρώτη και μικρτερη�ργανώθηκε απ τ�ν Oύγ� τ�υVermandois, αδελ� τ�υ �ασιλιάτης Γαλλίας Φιλίππ�υ B΄, η δεύτε-ρη απ τ� δ�ύκα της Λ�ρένης Γ�-δε�ρίδ� ντε Mπ�υγιν και τ�ν α-δελ� τ�υ Bαλδ�υίν� της Φλάν-δρας, η τρίτη απ τ� N�ρμανδB�ημ�ύνδ� και τ�ν ανιψι τ�υ Tα-γκρέδ�, η τέταρτη απ τ�ν Pαϊμν-δ�, κμη της T�υλ�ύ%ης, και η πέ-μπτη απ τ� δ�ύκα της N�ρμαν-δίας P��έρτ� μα%ί με τ�υς κμη-τες Στέ�αν� de Blois και P��έρτ�B΄ της Φλάνδρας.

Mεγάλ� πλήθ�ς μως, π�υ τ� α-π�τελ�ύσαν μικρ�ί �ε�υδάρ�ες,στρατιώτες, αλλά κυρίως �ωρικ�ίμε τις �ικ�γένειές τ�υς, �εσηκω-μέν� απ τα θερμά λγια τ�υ πάπασυσπειρώθηκε υπ την αρ�ηγίατ�υ Γ�υαλτέρι�υ τ�υ Aκτήμ�νακαι τ�υ Πέτρ�υ τ�υ Eρημίτη ή K�υ-κ�ύπετρ�υ και �εκίνησε πρώτ�.Oλ�ι αυτ�ί, σπρωγμέν�ι απ τη�τώ�ια και την α�ε�αιτητα, ενα-πθεσαν τις ελπίδες τ�υς για ένακαλύτερ� μέλλ�ν στ�υς νέ�υς τ-π�υς. Π�λύ εύστ��α λ�ιπν τ�κ�μμάτι αυτ της σταυρ��ρίας�αρακτηρίστηκε ως «λαϊκ». Hτανη πρώτη και η τελευταία ��ρά π�υμια σταυρ��ρία περιελάμ�ανεκαι ένα τέτ�ι� κ�μμάτι. H �ργάνω-ση των σταυρ��ριών, π�υ ακ�-λ�ύθησαν την πρώτη, ήταν εντε-λώς δια��ρετική.

Yπ�ταγήστ�υς Bυ!αντιν�ύς

Aπ την άλλη πλευρά, η Bυ%αντι-νή Aυτ�κρατ�ρία, αν και σ��αράτραυματισμένη απ τις σελτ%�υκι-κές επιθέσεις, διατηρ�ύσε τη δύ-ναμη και την αίγλη της, εκεί δηλα-δή π�υ την εί�αν �δηγήσει �ι Mα-κεδνες αυτ�κράτ�ρες. H �υ%αντι-νή υπερ��ή ήταν αδιαμ�ισ�ήτητηέναντι της Δύσης και αυτ τ� γνώ-ρι%αν καλά τσ� � αυτ�κράτ�ραςσ� και �ι αρ�ηγ�ί των σταυρ��-ρων. Eτσι, για τ�υς περισστερ�υςαπ τ�υς τελευταί�υς δεν �άνηκεπαράλ�γη η απαίτηση τ�υ �υ%αντι-ν�ύ αυτ�κράτ�ρα να δηλώσ�υν υ-π�τέλεια στ� πρσωπ τ�υ. Mε ε-�αίρεση τ�ν Pαϊμνδ� της T�υλ�ύ-%ης, �ι υπλ�ιπ�ι ανταπ�κρίθηκανστ� κάλεσμα. H «υπ�ταγή» στ�ναυτ�κράτ�ρα ω�έλησε τελικά καιτις δύ� πλευρές. Oι σταυρ��ρ�ιδέ�τηκαν απ τ�υς Bυ%αντιν�ύςσημαντική ��ήθεια για τη συνέ�ειατων επι�ειρήσεών τ�υς και � αυτ�-κράτ�ρας κατέ�ερε να επανακτή-σει σημαντικ μέρ�ς της M. Aσίαςπ�υ εί�ε κατακτηθεί απ τ�υς Σελ-τ%�ύκ�υς. Ωστσ�, �ι σ�έσεις με-τα�ύ των δύ� πλευρών δεν υπήρ-�αν ανέ�ελες �ύτε στην αρ�ή, κα-τά τη διάρκεια δηλαδή τ�υ περά-σματ�ς των σταυρ��ρων απ τα�υ%αντινά εδά�η, αλλά �ύτε και

στη συνέ�εια, στη διάρκεια τωνπ�λεμικών συγκρ�ύσεων με τ�υςαπίστ�υς και την ίδρυση των λατι-νικών κρατιδίων της Aνατ�λής.

Συνθήκες ιδι�μ�ρ�εςMε την πρώτη σταυρ��ρία ήλ-

θαν για πρώτη ��ρά σε άμεση επα-�ή η �ριστιανική Δύση με τη �ρι-στιανική Aνατ�λή, κάτω απ ιδι-μ�ρ�ες συνθήκες και μάλιστα με-ρικές δεκαετίες μετά τ� �ριστικσ�ίσμα των δύ� Eκκλησιών τ� 1054.Aν και υπήρ�ε συνείδηση της δ�γ-ματικής δια��ράς, ωστσ� η κ�ινή�ριστιανική πίστη παρέμενε –ακ-

μη τ�υλά�ιστ�ν– τ� υπ�αθρ� π�υσυνέδεε τ�υς δύ� κσμ�υς απένα-ντι στ�ν μ�υσ�υλμανικ κίνδυν�.Kαι ήταν ακρι�ώς αυτή η κ�ινή πί-στη π�υ απέτρεψε �ειρτερες συ-γκρ�ύσεις μετα�ύ σταυρ��ρωνκαι Bυ%αντινών, α��ύ �ι α��ρμέςδεν ήταν λίγες.

Oι σταυρ��ρ�ι διάλε�αν �ερ-σαί�υς δρμ�υς για την π�ρείατ�υς πρ�ς τα Iερ�σλυμα, πρ��ε-νώντας σ��αρές ανησυ�ίες στη�υ%αντινή αυτ�κρατ�ρία. Oι αρ�έςπρ�σπάθησαν να απ�τρέψ�υν κά-θε πιθαν κίνδυν� �ργανών�νταςμε π�λύ πρ�σ��ή �ρ�υρές και αγ�-ρές για την τρ��δ�σία των σταυ-

ρ��ρων. Oι πρώτ�, π�υ πέρασαντα σύν�ρα τ�ν Mάι� τ�υ 1096 ήτανεκείν�ι π�υ ακ�λ�υθ�ύσαν τ�νΓ�υαλτέρι� και τ�ν K�υκ�ύπετρ�,άτακτα στί�η π�υ στην πραγματι-κτητα δεν εί�αν την παραμικρή ι-δέα τ�υ τι επρκειτ� να αντιμετω-πίσ�υν. Aπ�τέλεσμα ήταν η ε��λ-θρευσή τ�υς απ τ�υς Σελτ%�ύ-κ�υς μλις πέρασαν στη M. Aσία(Oκτώ�ρι�ς 1096).

Π�ρείατων επι�ειρήσεων

Tη «λαϊκή» στρατιά ακ�λ�ύθησε� �ργανωμέν�ς στρατς των �ε�υ-δαρ�ών, π�υ σταδιακά έ�θασεστην Kωνσταντιν�ύπ�λη μέ�ρι τατέλη Aπριλί�υ τ�υ 1097. H σταυρ�-��ρία άρ�ι%ε στην �υσία απ τ� ση-μεί� αυτ, αλλά ταυτ�ρ�να και ταπρ��λήματα στις σ�έσεις Bυ%αντί-�υ και σταυρ��ρων. A��ύ �εκα-θαρίστηκαν �ι σ�έσεις τ�υ �υ%αντι-ν�ύ αυτ�κράτ�ρα με τ�υς αρ�η-γ�ύς των σταυρ��ρων, �ι �π�ί�ιέδωσαν ρκ� υπ�τέλειας, � στρα-τς πέρασε στη M. Aσία και άρ�ισαν�ι επι�ειρήσεις. H διμερής συμ�ω-νία περιελάμ�ανε την απδ�σηστην αυτ�κρατ�ρία των εδα�ώνπ�υ της ανήκαν και θα απελευθε-ρών�νταν απ τ�υς σταυρ��-ρ�υς. Eτσι πλάι στ�ν σταυρ��ρικστρατ πρ�στέθηκε και �υ%αντινστρατιωτικ σώμα. H πρώτη μεγάληεπιτυ�ία υπήρ�ε η απελευθέρωσητης Nίκαιας απ τ�υς Σελτ%�ύκ�υςκαι η απδ�σή της στ�υς Bυ%αντι-ν�ύς (I�ύνι�ς 1097). Στη συνέ�εια�ι σταυρ��ρ�ι π�ρεύτηκαν μν�ιτ�υς με κατεύθυνση τα Iερ�σλυ-μα, αλλά στην Hράκλεια διασπάστη-καν και � Bαλδ�υίν�ς της Φλάν-δρας ελευθέρωσε την Eδεσσα, -π�υ ίδρυσε την �μώνυμη K�μητεία.

T� κύρι� σώμα των σταυρ��ρωνσυνέ�ισε την π�ρεία τ�υ και ύστε-ρα απ π�λύμηνη π�λι�ρκία απε-λευθέρωσε την Aντι�εια (I�ύνι�ς1098), π�υ � B�ημ�ύνδ�ς ίδρυσετην Hγεμ�νία τ�υ. H Aντι�εια απ�-τέλεσε μήλ� της έριδ�ς μετα�ύ Bυ-%αντί�υ και Λατίνων ηγεμνων, α-��ύ μετά την απελευθέρωσή της έ-πρεπε, σύμ�ωνα με τη �υ%αντινήπλευρά, να απ�δ�θεί στ�ν αυτ�-κράτ�ρα. T� πρ�λημα λύθηκε ενμέρει με τη συνθήκη της Δεα�λε-ως τ� 1108, αλλά συνε�ίστηκε μέ�ρικαι τα �ρνια τ�υ αυτ�κράτ�ρα Mα-ν�υήλ A΄.

Στα Iερ�σ�λυμα

O τελικς στ��ς των σταυρ��-ρων εκπληρώθηκε ένα περίπ�υ �ρ-ν� αργτερα. T�ν I�ύλι� τ�υ 1099μπήκαν ελευθερωτές στα Iερ�σ-λυμα και ίδρυσαν τ� λατινικ κρά-τ�ς των Iερ�σ�λύμων, π�υ αργτε-ρα ανακηρύ�τηκε σε Bασίλει�, μεπρώτ� ηγεμνα τ� Γ�δε�ρίδ� ντεMπ�υγιν. H διάσπαση των τ�υρκι-κών �ύλων την επ��ή εκείνη επέ-τρεψε �ι μν� την απελευθέρωσησημαντικών πλεων και περι��ώναλλά και τη διατήρηση των λατινι-κών κρατιδίων (εκτς απ την κ�μη-τεία της Eδεσσας) μέ�ρι και τ� 13�αιώνα.

Tα απ�τελέσματα της πρώτηςΣυνέ!εια στην 8η σελίδα


H π�λι�ρκία της Nί-καιας σε !ειρ�γρα-"� τ�υ 11�υ αι.(Λυών, Δημ�τική Bι-λι�θήκη). H απε-λευθέρωση της Nί-καιας απ� τ�υς Σελ-τ&�ύκ�υς και η απ�-δ�σή της στ�υς Bυ-&αντιν�ύς (I�ύνι�ς1097) στάθηκε ηπρώτη μεγάλη επι-τυ!ία της A΄ Σταυρ�-"�ρίας. Tα απ�τελέ-σματα αυτής τηςΣταυρ�"�ρίας ήτανεντυπωσιακά και τακέρδη, για Bυ&αντι-ν�ύς και Σταυρ�"�-ρ�υς, αμ�ιαία.("ωτ.: «Kάστρα Mα-κεδ�νίας και Θρά-κης», Δέσπ�ινα Eυ-γενίδ�υ, εκδ.«AΔAM», 1997).

O Γ�δε"ρείδ�ς ντε Mπ�υγι�ν και �ι Iππ�τες τ�υ στ� δρ�μ� για τ�υς Aγι�υςT�π�υς. Στην Πρώτη Σταυρ�"�ρία � Mπ�υγι�ν εκπλήρωσε τ�ν τελικ� στ�!�των Δυτικών. I�ύλι� τ�υ 1099 μπήκε με τ�υς Σταυρ�"�ρ�υς ελευθερωτήςστην Aγία Π�λη των Iερ�σ�λύμων. Iδρύθηκε �μώνυμ� Λατινικ� Kράτ�ς, τ� �-π�ί� ανακηρύ!θηκε αργ�τερα σε Bασίλει�, με πρώτ� ηγεμ�να τ�ν ίδι� τ�νΓ�δε"ρείδ� ντε Mπ�υγι�ν. H παράσταση της "ωτ�γρα"ίας εικ�ν�γρα"είτην «Iστ�ρία της Aνατ�λής» τ�υ Γ�υλιέλμ�υ της Tύρ�υ, επισκ�π�υ της π�-λης και !ρ�νικ�γρά"�υ. H συγγρα"ή της έγινε τ� 1291 στην Aκρα, λίγ� πρ�-τ�ύ η π�λη πέσει στα !έρια των μ�υσ�υλμάνων. ("ωτ.: Antony Bridge «TheCrusades»).

σταυρ��ρίας ήταν εντυπωσιακάκαι τα κέρδη τσ� για τ� Bυ%άντι�σ� και για τ�υς σταυρ��ρ�υς με-γάλα. Tη νέα κατάσταση πραγμάτωνεκμεταλλεύτηκαν και �ι ιταλικέςπλεις της Γέν��ας, της Bενετίαςκαι της Πί%ας, �ι �π�ίες κατά�εραννα ε�ασ�αλίσ�υν εμπ�ρικά πρ�ν-μια στις παράκτιες πλεις π�υ �ρί-σκ�νταν στα �έρια των Λατίνων καινα αναπτύ��υν τ� εμπρι τ�υςστην εγγύς Aνατ�λή.

Mπ�ρεί �έ�αια να επιτεύ�θηκε �θεάρεστ�ς στ��ς της απελευθέ-ρωσης των Aγίων Tπων και �ισταυρ��ρ�ι να ικαν�π�ιήθηκαν ι-δρύ�ντας δικά τ�υς κράτη, ωστσ�π�λύ γρήγ�ρα άρ�ισε να δια�αίνε-ται η επισ�αλής θέση των κρατιδίωναυτών. Tα τ�υρκικά �ύλα ανασυ-ντά�θηκαν και άρ�ισαν να τα πιέ-%�υν. Xρειάστηκε μως να περάσειμισς περίπ�υ αιώνας για να έ��υν�ι μ�υσ�υλμάν�ι την πρώτη τ�υςμεγάλη επιτυ�ία. T� 1144 η Eδεσσαέπεσε στα �έρια τ�υ κυ�ερνήτη τηςM�σ�ύλης και τ�υ Xάλεπ. O δυτικς�ριστιανικς κσμ�ς αντέδρασε α-μέσως, �ργανών�ντας μια νέασταυρ��ρία, π�υ θα πάρει τη δεύ-τερη κατά σειρά θέση στην ιστ�ρίατων σταυρ��ριών.

Δεύτερη Σταυρ��ρία

O πάπας Eυγένι�ς Γ΄ κήρυ�ε τησταυρ��ρία τ� Δεκέμ�ρι� τ�υ1145. Στ� κάλεσμα ανταπ�κρίθη-καν � �ασιλιάς της Γαλλίας Λ�υ-δ��ίκ�ς Z΄ και � �ασιλιάς της Γερ-μανίας K�ράδ�ς Γ΄. Πριν ακμη �ε-κινήσ�υν ήλθαν σε επα�ή με τ��υ%αντιν αυτ�κράτ�ρα Mαν�υήλA΄ %ητώντας την άδεια να περά-σ�υν απ τα εδά�η της αυτ�κρα-τ�ρίας. O Mαν�υήλ δέ�τηκε μετ�ν ρ� �ι σταυρ��ρ�ι να μην ε-πιτεθ�ύν στις περι��ές απ’ π�υθα περν�ύσαν και να επιστρέψ�υντα εδά�η π�υ θα καταλάμ�ανανκαι τα �π�ία ανήκαν πριν απ τηντ�υρκική κατάκτηση στη �υ%αντι-νή αυτ�κρατ�ρία. Παρ’ λ� π�υ έ-γινε δεκτ μν� τ� πρώτ� αίτημα,η άδεια διέλευσης δθηκε.

Γάλλ�ι και Γερμαν�ί απ�τελ�ύ-σαν δύ� δια��ρετικές στρατιέςπ�υ �εκίνησαν με μικρή δια��ράτ� Mάι� τ�υ 1147 και τ� Σεπτέμ-�ρι� τ�υ ίδι�υ �ρν�υ εί�αν πε-ράσει στη M. Aσία. H συνέ�εια τηςπ�ρείας πρ�ς τ�ν κύρι� στ��,την απελευθέρωση δηλαδή τηςEδεσσας, ήταν απ�γ�ητευτική. Oιήττες απ τ�υς μ�υσ�υλμάν�υςακ�λ�υθ�ύσαν η μια μετά την άλ-λη. Xωρίς καμιά επιτυ�ία Γάλλ�ικαι Γερμαν�ί σταυρ��ρ�ι έ�θα-σαν στα Iερ�σλυμα την άν�ι�ητ�υ 1148. Eκεί κατέστρωσαν διά-��ρα π�λεμικά σ�έδια, με κυρι-τερ� εκείν� της κατάληψης τηςΔαμασκ�ύ, τ� �π�ί� απ�δεί�θηκε�ι μν� απ�τυ�ημέν�, αλλά καιμε αρνητικές επιπτώσεις στην ι-σ�ρρ�πία π�υ εί�ε επέλθει στηνπερι��ή ανάμεσα στ� Bασίλει�των Iερ�σ�λύμων και τ�υς μ�υ-σ�υλμάν�υς. H απ�τυ�ία αυτήσ�ράγισε τη λή�η της δεύτερηςμεγάλης εκστρατείας των �ρι-στιανών της Δύσης εναντί�ν τωνμ�υσ�υλμάνων της Aνατ�λής,

των καταπατητών των Aγίων T-πων.

Oι εμ�ανείς δια��ρές π�υ ε-ντ�πί%�νται στα απ�τελέσματατης πρώτης και της δεύτερηςσταυρ��ρίας δεν είναι και �ι μ-νες. Στη διάρκεια των πενήντα�ρνων π�υ εί�αν μεσ�λα�ήσειεί�αν επέλθει σημαντικές αλλα-γές ν��τρ�πίας σε π�λιτικ, στρα-τιωτικ και ιδε�λ�γικ επίπεδ�.Παρά τα θετικά απ�τελέσματα τηςπρώτης σταυρ��ρίας, τη δεύτε-ρη ��ρά � πάπας για να παρακινή-σει τ�υς πιστ�ύς υπ�σ�έθηκε ά-

�εση αμαρτιών τσ� για τ�υς ίδι-�υς σ� και για τις �ικ�γένειέςτ�υς. Δεν περι�ρίστηκε μάλισταμν� στη Γαλλία, αλλά απηύθυνετην έκκλησή τ�υ σε λα τα κράτητης κεντρ�δυτικής Eυρώπης. H α-νταπκριση μπ�ρεί να ήλθε τελικάαπ δύ� μν� κράτη, αλλά αυτήτη ��ρά απ τ�υς ίδι�υς τ�υς �α-σιλείς τ�υς και �ι απ ισ�υρ�ύς�ε�υδάρ�ες, πως πενήντα �ρ-νια πριν. Aυτ εί�ε ως απ�τέλε-σμα καλύτερη στρατιωτική �ργά-νωση, έστω και αν τα απ�τελέσμα-τα δεν ήταν τελικά αντά�ιά της.

Eναντί�ν κάθε άπιστ�υ

T� σταυρ��ρικ κίνημα στα μέ-σα τ�υ 12�υ αι. με α��ρμή τη δεύ-τερη σταυρ��ρία πήρε ευρύτερεςδιαστάσεις –κάτι π�υ θα �αρακτηρί-σει στ� μέλλ�ν λες τις ανάλ�γεςεκστρατείες– και στρά�ηκε ενα-ντί�ν γενικά των μ�υσ�υλμάνων,�θάν�ντας μέ�ρι την Π�ρτ�γαλίακαι την Iσπανία. T� «θρησκευτικσυναίσθημα» ήταν τσ� υψηλ π�υσυμπεριέλα�ε ακμη και τ�υς ειδω-λ�λάτρες Σλά��υς π�υ %�ύσαν α-νατ�λικά τ�υ π�ταμ�ύ Eλ�α. Kαι �ιεπιτυ�ίες της δεύτερης σταυρ��-ρίας ήλθαν μάλλ�ν στ� δυτικ μέ-τωπ� (π.�. απελευθέρωση της Λισα-�ώνας και δια�ρων πλεων τηςKαταλωνίας απ τ�υς μ�υσ�υλμά-ν�υς) παρά στ� κύρι� μέτωπ� τωνλατινικών κρατιδίων της Aνατ�λής.

Φαίνεται μως πως τα απ�γ�η-τευτικά απ�τελέσματα της δεύτε-ρης σταυρ��ρίας δεν απ�θάρρυ-ναν μακρ�πρθεσμα τ�υς Δυτι-κ�ύς –ή τ�υλά�ιστ�ν �ε�άστηκαν,παραμέν�ντας στη μνήμη �ι επιτυ-�ίες της πρώτης σταυρ��ρίας– α-��ύ πενήντα �ρνια αργτερα α-κ�λ�ύθησε τρίτη εκστρατεία.Ωστσ�, η πείρα των πρ�ηγ�ύμε-νων πρ�σπαθειών εί�ε πλέ�ν διδά-�ει τ�υς αρ�ηγ�ύς να εκμεταλλεύ-�νται καλύτερα τις περιστάσεις γιαδικ τ�υς �ελ�ς με την πρ�ασηπάντα της απελευθέρωσης τωνAγίων Tπων.

Σημείωση: 1. ANΩNYMOY, Gesta Franc-orum et aliorum Hierosolimitanorum – T�Xρ�νικ� της Πρώτης Σταυρ��ρίας, Mε-τά�ραση – Eισαγωγή – Σ��λια: KώσταςAντύπας, Eπιμέλεια – Σ��λια: Γιώργ�ςΣαρα�ιαν�ς, Aθήνα 1986, σελ. 27–28.


Συνέ!εια απ� την 7η σελίδα H κατάληψητης Aντι�!ειας(I�ύνι�ς 1098)απ� τ�υςΣταυρ�"�-ρ�υς, σε μι-κρ�γρα"ίαγαλλικ�ύ !ει-ρ�γρά"�υ τ�υ14�υ αι. Mετάτην πτώση τηςπ�λης, ύστερααπ� π�λύμηνηπ�λι�ρκία, � B�ημ�ύν-δ�ς, ίδρυσε εκεί την ηγε-μ�νία τ�υ. H Aντι�!εια απ�τέλεσε μή-λ�ν της Eριδ�ςμετα%ύ Bυ&α-ντινών και Λα-τίνων. Mετάτην κατάληψήτης έπρεπε νααπ�δ�θείστ�υς Bυ&α-ντιν�ύς ("ωτ.:«Iστ�ρία τ�υEλληνικ�ύEθν�υς»,Eκδ�τική Aθηνών).

O Bαλδ�υίν�ς στέ"εται ασιλιάς των Iερ�σ�λύμων. O Bαλδ�υίν�ς μα&ί μετ�ν αδελ"� τ�υ Γ�δε"ρείδ� ντε Mπ�υγι�ν ηγ�ύντ� της δεύτερης στρατιάςστην Πρώτη Σταυρ�"�ρία. Στην π�ρεία πρ�ς τα Iερ�σ�λυμα, � Bαλδ�υίν�ς α-πεσπάσθη τ�υ σταυρ�"�ρικ�ύ σώματ�ς. Eλευθέρωσε την Eδεσσα (Συρία) καιίδρυσε την �μώνυμη K�μητεία. K�μης της Eδεσσας � ίδι�ς (1098 – 1100), ε-στέ"θη στη συνέ!εια ασιλιάς στ� Λατινικ� Bασίλει� των Iερ�σ�λύμων (1100– 1118). H παράσταση, μικρ�γρα"ία σε πρωτ�γραμμα, εικ�ν�γρα"εί την«Iστ�ρία της Aνατ�λής» τ�υ Γ�υλιέλμ�υ της Tύρ�υ, στη γαλλική της έκδ�ση.Aρ!ές τ�υ 14�υ αι. ("ωτ.: Antony Bridge «The Crusades»).


Tρίτη Σταυρρία (1189–1192)Kαταστρ��ική για τ�υς Bυ�αντιν�ύς, �ρισε την τύ�η της Kύπρ�υ για αιώνες

Tης Kατερίνας Nικ�λά�υ

TON Oκτώ�ρι τυ 1187 έ θασανστη Pώμη άσ�ημα νέα απ� την Aνα-τλή. Tα Iερσ�λυμα, πρωτεύυσατυ λατινικύ �ασιλείυ πυ τ1099 εί�αν ιδρύσει ι πρώτι σταυ-ρ �ρι, εί�αν καταλη θεί απ� τΣαλαδίν.

O συλτάνς της Aιγύπτυ εί�εαρ�ίσει, απ� τ 1174 με την κατάλη-ψη της Δαμασκύ, να επεκτείνει τκράτς τυ στη Συρία και στη συνέ-�εια στη Mεσπταμία. Oι Φράγκιεί�αν περιριστεί στη στενή λωρίδατης Δυτικής Παλαιστίνης μετα$ύ Tρί-πλης και Γιά ας. Στις 4 Iυλίυ1187, μάλιστα, σε μά�η μετα$ύ μυ-συλμάνων και Δυτικών στ Hattinεί�ε αι�μαλωτιστεί �ασιλιάς των Iε-ρσλύμων Γκυ ντε Λυ'ινιάν.Eκτ�ς απ� την Tρίπλη και την A-ντι��εια η μ�νη μεγάλη π�λη πυπαρέμενε στα �έρια των �ριστιανώνήταν η Tύρς, �άρη στην έγκαιρη ε-πέμ�αση τυ Kρράδυ τυ Mμ- ερατικύ. T 1188 Γκυ ελευθερώ-θηκε, αλλά Kρράδς τυ αρνήθη-κε την είσδ στην Tύρ. Tν Aύ-γυστ τυ 1189 άρ�ισε την πλιρ-κία της Aκρας, πυ εί�ε πέσει στα �έ-ρια των μυσυλμάνων δύ �ρ�νιανωρίτερα.

Στ μετα$ύ, στην Eυρώπη εί�αν ή-δη αρ�ίσει ι πρετιμασίες για τηνπραγματπίηση της Γ΄ Σταυρ -ρίας. Tν πάπα Oυρ�αν� Γ΄ (πυ, �-πως λένε ι �ρνικγρά ι, πέθανεαπ� τη λύπη τυ για τα γεγν�τα, ανκαι �ρισκ�ταν ήδη σε μεγάλη ηλικία),μετά δίμηνη παρυσία στν παπικ�θρ�ν τυ Γρηγρίυ H΄, διαδέ�θηκε Kλήμης Γ΄, πίς κήρυ$ε τη νέασταυρ ρία, απέ υγε �μως να θέ-σει την Eκκλησία επικε αλής. T ρ�-λ αυτ� ανέλα�αν ι μνάρ�ες τηςAγγλίας και της Γαλλίας, Pι�άρδς Λεντ�καρδς και Φίλιππς Aύγυ-στυς αντίστι�α, αλλά κυρίως αυ-τκράτρας της Γερμανίας Φρειδερί-κς Bαρ�αρ�σσας.

B�ήθεια τωνBυ�αντινών

O Φρειδερίκς πριν $εκινήσει, α-κλυθώντας την πεπατημένη δ�των σταυρ �ρων μέσω τυ Δύνα-�η, των Bαλκανίων και της Kωνστα-ντινύπλης, θέλησε να ε$ασ αλί-σει τη �ήθεια των Bυ'αντινών γιατη διαπεραίωση των στρατευμάτωντυ στη Mικρά Aσία. Για τ σκπ�αυτ� άρ�ισε διαπραγματεύσεις μετν αυτκράτρα Iσαάκι Aγγελ, πίς, επειδή ήταν απασ�λημέ-νς με τυς Σέρ�υς και τυς Bυλ-γάρυς, εί�ε ανανεώσει παλι�τερησυμ ωνία με τ Σαλαδίν πυ α -ρύσε την ελευθερία των �ριστια-νών των Iερσλύμων. Oι συνεννή-σεις Φρειδερίκυ και Iσαακίυ κατέ-λη$αν τ θιν�πωρ τυ 1188 στησυμ ωνία της Nυρεμ�έργης. Oι Bυ-

'αντινί αναλάμ�αναν την υπ�ρέω-ση να �ηθήσυν τυς σταυρ �-ρυς να περάσυν στην Aσία και νατυς πρμηθεύσυν θηνά τρ� ι-μα, ενώ ι Γερμανί υπ�ρεώννταννα μην πρκαλέσυν 'ημιές και κα-ταστρ ές στις περι�ές απ� τις -πίες θα περνύσαν. Eτσι, τν Mάιτυ 1189 ένα μεγάλ γερμανικ�στράτευμα, πυ αριθμύσε αρκετές�ιλιάδες ανδρών, $εκίνησε απ� τηPατισ��νη και τ καλκαίρι έ θασεστα �υ'αντινά εδά η. H μη τήρησητης συμ ωνίας τυ 1188 απ� τυςΓερμανύς και η κατάληψη της Φι-λιππύπλης δήγησε $ανά σε δια-πραγματεύσεις ι πίες κατέλη$ανσε νέα συμ ωνία σε Φε�ρυάριτυ 1190. O Iσαάκις αναγκάσθκε ναυπ�ληθεί σε ικνμικές θυσίεςπρκειμένυ Φρειδερίκς να απ-μακρυνθεί γρήγρα απ� τα εδά ητυ. Tν Mάρτι τυ 1190 ι σταυ-ρ �ρι μετα έρθηκαν με �υ'αντι-νά πλία απ� την Kαλλίπλη στη Mι-κρά Aσία και πρ�ώρησαν πρς τηΦρυγία και την Kιλικία με κατεύθυν-ση την Παλαιστίνη. Eνα τυ�αί �μωςπεριστατικ� έθεσε τέρμα στις γερ-μανικές �λέψεις και ιλδ$ίες. OΦρειδερίκς πνίγηκε στν πταμ�Kαλύκανδ της Σελεύκειας τν Iύ-νι τυ ίδιυ �ρ�νυ. H ανακατάλη-ψη των Aγίων T�πων δεν πραγματ-πιήθηκε α ύ γις τυ Φρειδερί-κς της Συη�ίας συνέ�ισε την εκ-στρατεία αλλά γνώρισε μ�ν μικρέςεπιτυ�ίες στη Συρία.

O Pι�άρδ�ς

O Pι�άρδς εί�ε απ ασίσει τησυμμετ�ή τυ στη σταυρ ρία α-π� τ Nέμ�ρι τυ 1187, ως διάδ-�ς ακ�μη τυ πατέρα τυ EρρίκυB΄ (†6.7.1188). Δυναστικές �μωςδιαμά�ες πυ τν δήγησαν στθρ�ν (3.9.1188) καθυστέρησαν τηνανα�ώρησή τυ, πυ πραγματπι-ήθηκε τν Iύλι τυ 1190, τρίασ�εδ�ν �ρ�νια μετά την άλωση των

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

H Bερεγγάριατης Nα�άρας,αρρα�ωνιαστι-κιά τ�υ Pι�άρ-δ�υ τ�υ Λε�-ντ�καρδ�υ. Tηνυμ�εύθηκεστη Λεμεσ� τ�νMάι� τ�υ 1191,α��ύ πρ�ηγ�υ-μένως κατέλα-�ε τ� νησί καισυνέλα�ε αι�-μάλωτ� τ�νIσαάκι� K�μνη-ν� και την κ�ρητ�υ. Σ�έδι� απ�ανάγλυ�� στηντα��πετρα τηςBερεγγάριας(�ωτ.: «H Kύ-πρ�ς ανά τ�υςαιώνες μέσα α-π� κείμενα επι-σκεπτών της»,Aντρ�ς Παυλί-δης, εκδ. «Φιλ�-κύπρ�ς», Λευ-κωσία, 1993).

Kατά ένα συμ��λικ� θρύλ�, � Pι-�άρδ�ς A΄, γνωστ�ς ως Λε�ντ�καρ-δ�ς, εί�ε παλέψει με ένα λι�ντάριπ�υ τ� νίκησε $ερι%ών�ντάς τ�υτην καρδιά. Eδώ, παλαιά γκρα��ύρασ�ετική με τ� μύθ�, � Pι�άρδ�ς ωςνέ�ς Hρακλής παλεύει με τ� λι�-ντάρι. O Pι�άρδ�ς A΄, �ασιλιάς τηςAγγλίας (1188-1199), ήταν ένας εκτων ηγετών της τρίτης Σταυρ��-ρίας. Xάρη σ’ αυτ�ν η Aγγλία γιαπρώτη ��ρά απέ�αλε τ�ν απ�μ�νω-τισμ� της γεωγρα�ικής της θέσε-ως. Hγετική �υσι�γνωμία και απ�τις πλέ�ν θρυλικές μ�ρ�ές τ�υ Mε-σαίωνα, εκπρ�σωπ�ύσε κατ’ ε$��ήντ� ιππ�τικ� πνεύμα της επ��ής. Hκατάληψη της Kύπρ�υ απ� τ�ν Pι-�άρδ� είναι γνωστή απ� γραπτέςπηγές και αυτ�πτών μαρτύρων, �-πως � άγι�ς Nε��υτ�ς, � Bενέδι-κτ�ς τ�υ Πίτερμπ�ρ�υ κ.ά.


Iερσλύμων. O Pι�άρδς πρτίμη-σε τη θαλάσσια δ�. T ίδι και �ασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππς Aύ-γυστς πυ $εκίνησε την ίδια επ-�ή. Kαι ι δύ �μως �ασιλείς δενκατ�ρθωσαν να θάσυν μακρύτε-ρα απ� τη Σικελία. Oι στ�λι παρέ-μειναν εκεί έως �τυ Pι�άραδςαπκατέστησε τις σ�έσεις τυ μετ νέ �ασιλιά τυ νησιύ. TνAπρίλι τυ 1191 ι σταυρ � ριέ θασαν στη P�δ �τυπημένι �-μως απ� θύελλα, η πία διέσπασετις δυνάμεις τυς και κατέστρεψεένα μέρς τυς. Oρισμένα πλία α-ναγκάσθηκαν να κατα ύγυν στηνKύπρ, �πυ η υπδ�ή απ� τνIσαάκι Kμνην�, πυ τ 1184 εί�εεπαναστατήσει κατά της ε$υσίαςτης Kωνσταντινυπ�λεως και εί�εανακηρύ$ει τν εαυτ� τυ αυτ-κράτρα, δεν ήταν αναμεν�μενη.Oσι διασώθηκαν απ� τ ναυάγι υλακίστηκαν. Λίγ αργ�τερα έ- θασε στη Λεμεσσ� ένα άλλπλί, στ πί επέ�αιναν η αδελ- ή τυ Pι�άρδυ Iωάννα και η μέλ-λυσα γυναίκα τυ Bερεγγάρια. OIσαάκις πρσπάθησε να απ�ι�ά-σει τις δύ γυναίκες στην ακτή καιίσως να τις κρατήσει μήρυς, ε-πειδή ��ταν μία ενδε��μενη ε-πίθεση τυ Pι�άρδυ στ νησί. Στις5 Mαΐυ Pι�άρδς και τ κύριτμήμα τυ στ�λυ τυ συνάντησαντην Iωάννα και τη Bερεγγάρια. Στάκυσμα των πρθέσεων τυ Iσαά-

κιυ απ άσισε να εκδικηθεί καιτην επ�μενη μέρα απ�ι�άσθηκεστη Λεμεσ�. Oι πρσπάθειες τυIσαακίυ να απτρέψει την ε$έλι$ητων γεγν�των και να έρθει σε συ-νενν�ηση με τν Pι�άρδ δεν στέ- θηκαν απ� επιτυ�ία και έτσι σε σύ-ντμ �ρνικ� διάστημα η Kύπρς�ρισκ�ταν στα �έρια τυ Aγγλυ�ασιλιά. O Iσαάκις αλλά και η κ�ρητυ εί�αν συλλη θεί και κρατηθείαι�μάλωτι.

Hθελημένα ή ��ι

Δεν είναι δυνατ�ν να διαπιστω-θεί με �ε�αι�τητα αν η κατάκτησητης Mεγαλνήσυ ήταν πρσ�ε-διασμένη ή ��ι. Oι περισσ�τερι α-π� τυς �ρνικγρά υς τυ με-σαίωνα παραδίδυν τα γεγν�τα �-πως πρανα έρθηκαν. Yπστηρί-'υν, επμένως �τι Pι�άρδς α-ναγκάθσηκε να τιμωρήσει τν «τύ-ρανν» Iσαάκι, πίς κακπί-ησε πρσκυνητές πυ �δευανστυς Aγίυς T�πυς και πρσ�άλ-λντας τη μνηστή τυ τν έθι$επρσωπικά. Πάντως, απ� τη στιγμήπυ πρσέγγισε τ νησί πρέπει ναδιαπίστωσε την κυρίαρ�η θέση τυ

στη Mεσ�γει ως ανε διαστική�άση. Aλλι πάλι, αντίθετα, �ασι'�-μενι σε μία δήλωση, την πία Συνε�ιστής τυ Γυλιέλμυ τηςTύρυ απδίδει στ Pι�άρδ, καισύμ ωνα με την πία σ�εδία'ε ναλκληρώσει τη Σταυρ ρία τυκατακτώντας την Kωνσταντινύ-πλη, θεωρύν �τι η κατάκτησητης Kύπρυ εντασσ�ταν σε ένα ευ-ρύτατ πρ�γραμμα, πυ εί�ε αρ�ί-σει απ� τη Σικελία και στ��ευε στηδημιυργία μιας αυτκρατρίαςστη Mεσ�γει.

Eνα μήνα μετά την ά ι$ή τυστην Kύπρ, στις 5 Iυνίυ 1191, Pι�άρδς έ υγε απ� την Kύπρ γιατην Παλαιστίνη. E$ι �δμάδες αρ-γ�τερα ι μυσυλμάνι της Aκραςσυνθηκλ�γησαν. Oι �ριστιανικέςδυνάμεις μπρύσαν πλέν να ε-πεκτείνυν τν έλεγ�� τυς και σεάλλες περι�ές των Aγίων T�πων,αλλά Σαλαδίν δεν εί�ε ακ�μη νι-κηθεί. T Σεπτέμ�ρι τυ 1192 υ-πγρά ηκε ανακω�ή, σύμ ωνα μετην πία ι �ριστιανί κρατύσαντην παράλια περι�ή απ� την Tύρμέ�ρι τη Γιά α αλλά ��ι τα Iερσ�-λυμα και την ενδ�ώρα. H ανα�ώ-ρηση τυ Pι�άρδυ τν Oκτώ�ρι

τυ 1192 για την Eυρώπη σήμαινετ τέλς της Γ΄ Σταυρ ρίας.

H τύ�η της Kύπρ�υ

Oι δεκαέ$ι μήνες κατά τυς πί-υς Pι�άρδς �ρισκ�ταν στυςAγίυς T�πυς ήταν κρίσιμι γιατην τύ�η της Kύπρυ. Λίγες ε�δ-μάδες μετά την ανα�ώρησή τυ καιπριν απ� την πτώση της Aκρας Pι-�άρδς πύλησε τ νησί τυςNαΐτες ιππ�τες. H κυριαρ�ία τωνNαϊτών, αρπακτική και καθ�λυ λα- ιλής, διήρκεσε έως τν Aπρίλιτυ 1192. Στις 4 Aπριλίυ ι Kύπρι-ι της Λευκωσίας ε$εγέρθηκαν ε-ναντίν των λίγων ρυρών πυ τTάγμα εί�ε εγκαταστήσει στ νησί.Παρ’ �λ πυ η ε$έγερση κατα-στάλθηκε, ι Nαΐτες συνειδητπί-ησαν �τι η Kύπρς απαιτύσε πε-ρισσ�τερες δυνάμεις ρύρησηςαπ� �σες διέθεταν και γι’ αυτ� επέ-στρεψαν τ νησί στ Pι�άρδ.Eκείνς τ πύλησε $ανά, αυτή τη ρά στ Γκυ ντε Λυ'ινιάν μετυς ίδιυς �ρυς �πως και στυςNαΐτες.

H Γ΄ Σταυρ ρία απέτυ�ε για τηΔύση, ενώ και για τη �υ'αντινή αυ-τκρατρία υπήρ$ε καταστρεπτι-κή. O Iσαάκις B΄ αναγκάστηκε νααπσπάσει την πρσ�ή τυ απ� τα��ρεια και ανατλικά σύνρα και έ-�ασε για πάντα ένα σημαντικ� τμή-μα τυ κράτυς. Oι πρσπάθειέςτυ αλλά και των επ�μενων �υ'α-ντινών αυτκρατ�ρων να ανακτή-συν τ νησί παρέμειναν άκαρπες.H κατάκτηση της Kύπρυ απ� τPι�άρδ και κυρίως η πώλησή τηςστν Λυ'ινιάν σήμανε την αρ�ήτης λατινικής κυριαρ�ίας στ νησί,η πία συνε�ίστηκε για τέσσεριςπερίπυ αιώνες. Tυς Φράγκυςδιαδέ�θηκαν ι Bενετί (1489), ενώτ 1571 η Kύπρς κατακτήθηκε α-π� τυς Tύρκυς.

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

O Σαλαδίν�ς, Σ�υλτάν�ς της Aιγύ-πτ�υ (1169 – 1193), εί�ε αρ�ίσει απ�τ� 1174, με την κατάληψη της Δαμα-σκ�ύ, να επεκτείνει σταδιακά τ� κρά-τ�ς τ�υ στη Συρία και στη συνέ�ειαστη Mεσ�π�ταμία. Στην κρίσιμη μά�ητ�υ Xαττίν (4 I�υλί�υ 1187), �ι Δυτι-κ�ί ηττήθηκαν απ� τ�υς μ�υσ�υλμά-ν�υς τ�υ Σαλαδίν�υ. Aι�μαλωτίσθη-κε � Γκι ντε Λ�υ%ινιάν, �ασιλιάς τηςIερ�υσαλήμ, και τ� Tίμι� +ύλ� έπεσεστα �έρια τ�υ Σαλαδίν�υ. Oκτώ�ρι�τ�υ 1187 κατελή�θη και η πρωτεύ�υ-σα τ�υ λατινικ�ύ �ασιλεί�υ, τα Iερ�-σ�λυμα. Oι ειδήσεις π�υ έ�τανανστην Eυρώπη για τις διαδ��ικές επι-τυ�ίες τ�υ Σαλαδίν�υ δεν ήταν καθ�-λ�υ ευ�άριστες. Kαλ�καίρι τ�υ 1192,�θάν�ντας � Pι�άρδ�ς στην Παλαι-στίνη, υπ�γρά�ηκε συνθήκη ανακω-�ής αλλά τα Iερ�σ�λυμα έμειναν στα�έρια των M�υσ�υλμάνων.

Xάρτης των A΄, B΄ και Γ΄ Σταυρ��ριών (πηγή: Eγκυκλ�παίδεια «Πάπυρ�ς Λαρ�ύς – Mπριτάνικα»).

Oι επικε�αλήςτης Tρίτης Σταυ-ρ��ρίας, Φίλιπ-π�ς Aύγ�υστ�ςκαι Pι�άρδ�ς �Λε�ντ�καρδ�ς,μ�νάρ�ες τηςΓαλλίας καιAγγλίας αντίστ�ι-�α, στη Mεσσήνα,καθ’ �δ�ν γιατ�υς Aγι�υς T�π�υς.


Tέταρτη ΣταυρρίαH πρώτη Aλωση και η καταστρ �ή της Kωνσταντιν ύπ λης απ� τ υς Σταυρ ��ρ υς τ 1204

T�υ Nίκ�υ Γ. M�σ��νά

ΣTA TEΛH τ�υ 12�υ αιώνα η π�λιτι-κή ατμ�σ�αιρα στην Kωνσταντι-ν�ύπ�λη ήταν �αριά. H παρ�υσίαμεγάλ�υ αριθμ�ύ Λατίνων –κάπ�υ80.000 συν�λικά– π�υ ήταν εγκατε-στημέν�ι εκεί και απ�λάμ�αναν ταπ�ικίλα πρ�ν�μια π�υ τ�υς εί�ανπαρα�ωρήσει κατά καιρ�ύς �ι Bυ-�αντιν�ί αυτ�κράτ�ρες απ�τελ�ύ-σε πάντ�τε πρ�κληση για τ� γηγενήπληθυσμ�. H διείσδυση των δυτι-κών μετ�ίκων σε π�ικίλ�υς τ�μείςτ�υ δημ�σι�υ �ί�υ και η �αθμιαία ε-

πικράτησή τ�υς στην �ικ�ν�μική�ωή, �δηγ�ύσαν σε αναπ��ευκτηπαρακμή την αυτ�κρατ�ρία π�υ ��ιμ�ν� δεν ήταν πλέ�ν σε θέση να α-παλλαγεί απ� την επικίνδυνη πα-ρ�υσία και δραστηρι�τητά τ�υς αλ-λά αντίθετα στήρι�ε στη δική τ�υςσυνδρ�μή την άμυνα και την επι-�ίωσή της. Tα πρ�ν�μια π�υ εί�επαρα�ωρήσει � Aλέ"ι�ς � A΄ � K�-μνην�ς στ�υς Bενετ�ύς τ� 1082 εί-�αν αυ"ήσει υπέρμετρα τη δύναμήτ�υς με απ�τέλεσμα να γίν�υν πρ�-κλητικ�ί και μισητ�ί. H απ�πειρατ�υ διαδ��υ τ�υ Iωάννη τ�υ B΄ να

τ�υς περι�ρίσει εί�ε ως απ�τέλε-σμα την ε�θρική δράση τ�υ �ενετι-κ�ύ στ�λ�υ στην Aδριατική, στ� I�-νι� και στ� Aιγαί� (1122-1126), ε-νέργεια π�υ ανάγκασε τ�ν αυτ�-κράτ�ρα να πρ��εί στην ανανέωσητων πρ�ν�μίων τ�υς. Oι σ�έσειςτ�υ Bυ�αντί�υ με τ�υς Bενετ�ύς έ-γιναν δυσ�ερέστερες ε"αιτίας τηςεπεκτατικής π�λιτικής τ�υ Mαν�υ-ήλ τ�υ A΄ τ�υ K�μνην�ύ στη Δύση.Σε αντιστάθμισμα � �υ�αντιν�ς αυ-τ�κράτ�ρας ενίσ�υσε τη θέση τωναντιπάλων τ�υς Γεν�υατών, παρα-�ωρώντας σε αυτ�ύς ευρύτατα

πρ�ν�μια (1155 και 1169), καθώς καιτων Πισατών ανανεών�ντας τ�1170 τα πρ�ν�μια π�υ τ�υς εί�ε πα-ρα�ωρήσει � Aλέ"ι�ς � A΄. T� 1171�ι διωγμ�ί των υπηκ�ων της Bενε-τίας στη �υ�αντινή επικράτεια πρ�-κάλεσαν την αντίδραση των Bενε-τών π�υ εκδηλώθηκε με νέα επίθε-ση τ�υ �ενετικ�ύ στ�λ�υ κατά εδα-�ών της αυτ�κρατ�ρίας. Mε τηνπ�λιτική των παρα�ωρήσεων πρ�-ν�μίων πρ�ς τ�υς Λατίν�υς η ευ-ρωπαϊκή �ικ�ν�μία κατίσ�υσε στη

O Aλέ ι�ς E΄ � Δ�ύκας, γνωστ�ς με τ� παραν�μι M�ύρτ��υ�λ�ς, σε μικρ�-γρα�ία �ειρ�γρά��υ της �ρ�νικ�γρα�ίας τ�υ Nικήτα Xωνιάτη π�υ στάθηκεαυτ�πτης μάρτυρας των τραγικών γεγ�ν�των. Δέσμια των Δυτικών, η Kων-σταντιν�ύπ�λη � υνε την αγανάκτηση τ�υ πληθυσμ�ύ. Στην έκρυθμη αυτήκατάσταση, � M�ύρτ��υ�λ�ς (νύ�τα της 28ης πρ�ς 29η Iαν�υαρί�υ 1204) εκ-θρ�νισε και θανάτωσε τ�ν Aλέ ι� Δ΄ τ�ν Aγγελ�. O M�ύρτ��υ�λ�ς, εκπρ�-σωπώντας την αντιλατινική παράτα η, ανέτρεψε τ� καθεστώς των συμ�ω-νιών με τ�υς Σταυρ��ρ�υς. Ωστ�σ�, μ�λις στις 13 Aπριλί�υ 1204 �ι Σταυρ�-��ρ�ι έγιναν κυρίαρ��ι της π�λης, εκείν�ς, κατώτερ�ς των περιστάσεων,πρ�τίμησε τη �υγή. T�ν διαδέ�θηκε � Kωνσταντίν�ς Λάσκαρις αλλά η 'ασι-λεία τ�υ δεν ήταν γρα�τ� να έ�ει διάρκεια (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύEθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

Xάρτης της Δ΄ Σταυρ��ρίας (πηγή: Eγκυκλ�παίδεια «Πάπυρ�ς Λαρ�ύς –Mπριτάννικα»).

O πάπας Iνν�κέντι�ς Γ΄

(1198–1215) σε ψη�ιδωτή πα-

ράσταση τ�υ 13�υ αι. (Pώμη,

M�υσεί� Bατικαν�ύ). H ιδέα

της Tέταρτης Σταυρ��ρίας

ανήκε στ�ν Iνν�κέντι� Γ΄ π�υ

μ�λις εί�ε ανέ'ει στ�ν άγι�

θρ�ν� (1198–1215). Yπ�κινη-

τής της Σταυρ��ρίας � πά-

πας, καταδίκασε τις σ�αγές,

τ�υς 'ιασμ�ύς και τα αίσ�η

π�υ διέπρα αν �ι μα�ητές τ�υ

Xριστ�ύ, �ι Σταυρ��ρ�ι,

στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.

Ωστ�σ�, πρ�σπαθώντας να α-

λώσει την �ρθ�δ� η Eκκλη-

σία, �ρισε �τι �λ�ι �ι Eλληνες

επίσκ�π�ι έπρεπε να διακηρύ-

�υν τη ν�μιμ��ρ�σύνη τ�υς

πρ�ς τη Pώμη και επίσης να

σέ'�νται και να '�ηθ�ύν τ�ν

παπικ� «λεγάτ�» (πρέσ'η)

στη λατινική αυτ�κρατ�ρία.

Mάλιστα, �ταν τ� 1211 πέθανε

� Λατίν�ς πατριάρ�ης Kων-

σταντιν�υπ�λεως Θωμάς M�-

ρί�ι, � Iνν�κέντι�ς Γ΄ έστειλε

έναν ιδιαίτερα μισαλλ�δ� �

«λεγάτ�»: τ�ν Iσπαν� καρδι-

νάλι� Πελάγι�, � �π�ί�ς διέ-

τα ε τ� κλείσιμ� �λων των

�ρθ�δ� ων εκκλησιών της

Kωνσταντιν�ύπ�λης (�ωτ.:

«Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ

Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).



�υ�αντινή ανατ�λή και η αυτ�κρα-τ�ρία παρέμεινε δέσμια των συμ-�ερ�ντων της Δύσης.

E�έγερση

H κρίση εκδηλώθηκε μετά τ� θά-νατ� τ�υ Mαν�υήλ. Kύρι� σύμπτωμαυπήρ"ε η ε"έγερση τ�υ λα�ύ τηςKωνσταντιν�ύπ�λης κατά των Λατί-νων και η εκτρ�πή της σε σ�αγές,λεηλασίες και καταστρ��ές των πε-ρι�υσιών τ�υς (Mάι�ς 1182). Mέσαστη δίνη των πραγμάτων, ρυθμιστήςτης π�λιτικής κατάστασης έγινε �Aνδρ�νικ�ς � A΄ π�υ θέλ�ντας να ε-μπ�δίσει την κατάρρευση της αυτ�-κρατ�ρίας ενστερνίστηκε τ� αντιλα-τινικ� εθνικ� αίσθημα τ�υ πληθυ-σμ�ύ. H αντίδραση της Δύσης εκδη-λώθηκε με την επιδρ�μή των Oύγ-γρων στη Bαλκανική τ� 1183 και μετη μεγάλη ν�ρμανδική επίθεση κατάτ�υ Bυ�αντί�υ τ� 1185, π�υ εί�ε ωςαπ�τέλεσμα την άλωση της Θεσσα-λ�νίκης και την απειλή της Kωνστα-ντιν�ύπ�λης. Στην ε"αιρετικά κρίσι-μη κατάσταση π�υ δημι�υργήθηκε �λα�ς της �ασιλεύ�υσας "εσηκώθηκεεναντί�ν τ�υ Aνδρ�νίκ�υ και τ�ν κα-τακρε�ύργησε σ�ραγί��ντας με τ�αίμα τη δυναστεία των K�μνηνών.Στ� θρ�ν� τ�υ Bυ�αντί�υ ανέ�ηκε �Iσαάκι�ς � B΄ � Aγγελ�ς, π�υ επιδίω-"ε να απ�καταστήσει τις σ�έσεις τηςαυτ�κρατ�ρίας με τ�υς Λατίν�υς.Mε τη συνθήκη τ�υ 1187 ανανεών�-νται τα παλαιά πρ�ν�μια της Bενε-τίας π�υ αναλαμ�άνει την υπ��ρέω-ση να μη μετέ�ει σε συμμα�ίες κατάτ�υ Bυ�αντί�υ, αλλά αντίθετα να υ-π�στηρί�ει με ναυτικές δυνάμεις τιςστρατιωτικές επι�ειρήσεις των Bυ-�αντινών. E"άλλ�υ, παρά τα σ��αρ�-τατα πρ��λήματα π�υ δημι�υργ�ύσεη δράση Γεν�υατών και Πισατών πει-ρατών στις ελληνικές θάλασσες, �Iσαάκι�ς απεκατέστησε τις σ�έσειςτης αυτ�κρατ�ρίας με τη Γέν�υα καιτην Πί�α ανανεών�ντας τα πρ�ν�μιατων δυ� π�λεων τ� 1192. T� ίδι� έ-τ�ς παρα�ωρήθηκε στη Pαγ�ύσα δι-καίωμα ελεύθερης εμπ�ρίας στα ε-δά�η της αυτ�κρατ�ρίας με π�λιτικάκαι στρατιωτικά ανταλλάγματα. Mετις διπλωματικές αυτές πρά"εις �ιBυ�αντιν�ί αυτ�κράτ�ρες επιδίωκαννα ε"ασ�αλίσ�υν την άμυνα και τηνεπι�ίωση της αυτ�κρατ�ρίας. Ωστ�-σ�, η εγκατάλειψη της �ικ�ν�μίαςστ�υς Δυτικ�ύς εί�ε �δηγήσει σε α-δυναμία την αυτ�κρατ�ρία και εί�εσημάνει την π�λιτική και τη στρατιω-τική κάμψη της. H δυτική λύση τ�υ�υ�αντιν�ύ πρ��λήματ�ς υπήρ"ε �-δυνηρή και μ�ιραία.

Σύμμα� ι και αντίπαλ ι

Mε τη συνθήκη της Bενετίας τ�υ1177 �ι δυνάμεις της ιταλικής �ερσ�-νήσ�υ εί�αν πρ�σδι�ρίσει τις �ώνεςεπιρρ�ής και εί�αν αναγνωρίσει τηνυπερ��ή της Bενετίας στην Aδριατι-κή. Aλλά στα τέλη τ�υ αιώνα η κατά-σταση ανατρέπεται απ� την �υγγρ�-σερ�ική συμμα�ία, π�υ διευκ�λυνετην απ�σπαση της δαλματικής �ώνηςαπ� τη Bενετία. Στ�ν αντι�ενετικ�συνασπισμ� εμπλέκ�νται η Πί�α και�ι N�ρμανδ�ί π�υ σπεύδ�υν σε ��ή-θεια της Zάρας και της Pαγ�ύσας α-

ντίστ�ι�α. H Πί�α υπ�κινεί, επίσης,κατά της Bενετίας την Aγκώνα καιτην Π�λα στην Iστρια. Σε αντιστάθμι-ση τ�υ δυσμεν�ύς αυτ�ύ κλίματ�ςστην Aδριατική η Bενετία πρ�ωθείτην απ�κατάσταση των σ�έσεων μετ� Bυ�άντι� (σύμ�αση τ�υ 1187), π�υωστ�σ� αναπτύσσει αγαθές σ�έσειςκαι με τ�υς αντιπάλ�υς της Bενε-τίας. Mε την ανατρ�πή τ�υ Iσαακί�υκαι τ� σ�ετερισμ� της αρ�ής απ�

τ�ν αδελ�� τ�υ Aλέ"ι� τ�ν Γ΄ (1195)η θέση της Bενετίας έγινε δυσ�ερέ-στερη παρά τη νέα �ενετ��υ�αντινήσυνθήκη τ�υ 1198 π�υ ανανέωσε ταπρ�ν�μια των Bενετών και εγγυ�ταντην �ικ�ν�μική ηγεμ�νία της Bενε-τίας στην Aνατ�λή. Aλλά και τ� Bυ-�άντι� δε��ταν ισ�υρές πιέσεις απ�τη Δύση π�υ πήραν επικίνδυνη τρ�-πή με τα επεκτατικά σ�έδια τ�υ Γερ-μαν�ύ αυτ�κράτ�ρα Eρρίκ�υ Στ΄ π�υ

παράλληλα με τις εδα�ικές α"ιώσειςσε �άρ�ς τ�υ Bυ�αντί�υ πέτυ�ε τηνεπι��λή �αρύτατ�υ ετήσι�υ ��ρ�υστην αυτ�κρατ�ρία.

Θρησκευτικ�τητακαι ιππ τικ� αίσθημαMέσα σε αυτή την ασ�υκτική ατμ�-

σ�αιρα π�υ δημι�υργ�ύσαν �ι π�λύ-πλευρες ρ�πές και �ι ανταγωνισμ�ί,εκδηλώθησε η Δ΄ Σταυρ��ρία, «α-περίσκεπτ� και απρ��λεπτ� �ργαν�λύσης εν�ς δράματ�ς π�υ εί�ε �τά-σει στην τελευταία πρά"η» (R. Cessi).H ιδέα της Σταυρ��ρίας ανήκε στ�νπάπα Iν�κέντι� τ�ν Γ΄ π�υ πρ�σ�αταεί�ε ανέ�ει στ� θρ�ν� τ�υ Aγί�υ Πέ-τρ�υ (1198–1216) πρ�σδίδ�ντας μετην πρ�σωπικ�τητα και τη δράση τ�υαίγλη στη Δυτική Eκκλησία. Xαρα-κτηριστικ� της νέας Σταυρ��ρίαςήταν τ� διά�υτ� πνεύμα θρησκευτι-κ�τητας, ανάμικτ� με τ� ιππ�τικ� αί-σθημα π�υ πλαισίωναν έναν απρ�σ-δι�ριστ� και ασα�ή στ��. Oι ιερω-μέν�ι κήρυκες της Σταυρ��ρίαςδιέσπειραν την ιδέα στη Δυτική Eυ-ρώπη, ενώ την πρωτ��υλία για τηνκήρυ"η τ�υ ιερ�ύ π�λέμ�υ ανέλα�ετελικά � κ�μης της Kαμπανίας Θε�-�άλδ�ς � Γ΄. Σε αυτ�ν ανέθεσαν αρ�ι-κά �ι λ�ιπ�ί �ε�υδάρ�ες την ηγεσίατης εκστρατείας, ενώ μετά τ� θάνατ�τ�υ (1202) ανέλα�ε την ηγεσία � μαρ-κήσι�ς τ�υ M�μ�ερράτ�υ Bανι�ά-τι�ς. Σύμ�ωνα με την απ��αση τ�υσυμ��υλί�υ των �ε�υδαρ�ών π�υ

O Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς, δ�-γης της Bενετίας, σε π�ρ-τρέτ� τ�υ 17�υ αι. O Δάν-δ�λ�ς υπ�στήρι ε αν�ι�τάτην ανάγκη στρατιωτικήςεπέμ'ασης των Δυτικώνστην Kωνσταντιν�ύπ�λη,για την απ�κατάσταση τηςτά ης. A��ρμή και επι�εί-ρημα στάθηκε η ε έγερσητ�υ λα�ύ της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης κατά των Λατί-νων και η εκτρ�πή π�υ πή-ρε, με σ�αγές και λεηλα-σίες σε 'άρ�ς των Δυτικώνμετ�ίκων π�υ ��ύσαν εκεί,κυρίαρ��ι σε π�ικίλ�υς τ�-μείς. Tέλη Mαρτί�υ 1204, �Δάνδ�λ�ς συνυπέγραψε μετ�υς ηγέτες των Σταυρ�-��ρων την περί�ημη συμ-�ωνία για τη στρατιωτικήεπέμ'αση και τη διαν�μήτων εδα�ών της Bυ�αντι-νής Aυτ�κρατ�ρίας μετάτην κατάληψη. Eνάμιση μή-να αργ�τερα �ι πρ�θέσειςέγιναν πραγματικ�τητα.

Π�λι�ρκία της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς σε μικρ�γρα�ία γαλλικ�ύ �ειρ�γρά��υ τ�υ 15�υ αι.(�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», τ�μ. Θ΄, Eκδ�τική Aθηνών).



συμμετεί�αν στην εκστρατεία, �ισταυρ��ρ�ι θα συγκεντρών�ντανστη Bενετία και απ� εκεί θα κατευθύ-ν�νταν κατά της Aιγύπτ�υ ή της Συ-ρίας. T�ν Aπρίλι� τ�υ 1201 �ι εκπρ�-σωπ�ι των Σταυρ��ρων υπέγραψανστη Bενετία τη σύμ�αση της διαπε-ραίωσης τ�υ στρατεύματ�ς στηνAνατ�λή. Oι Σταυρ��ρ�ι θα κατέ-�αλαν τ� π�σ� των 85.000 μάρκωνστ�υς Bενετ�ύς π�υ αναλάμ�αναντην υπ��ρέωση της μετα��ράς καιτης σίτησης των Σταυρ��ρων για έ-να έτ�ς, παρέ��ντας πενήντα γαλέ-ρες και στρατιωτική δύναμη. Eπιπρ�-σθετ� ��ελ�ς για τη Bενετία θα ήτανη κατ��ή τ�υ μισ�ύ των εδα�ών π�υθα κατακτ�ύσαν �ι Σταυρ��ρ�ι.

Για τ θρ�ν

T� μεγαλύτερ� μέρ�ς των σταυρ�-��ρικών στρατευμάτων έ�τασε κα-

θυστερημένα και με αργ� ρυθμ� στηBενετία τ� καλ�καίρι τ�υ 1202. O α-ριθμ�ς τ�υς ήταν μικρ�τερ�ς απ’ �,τιαναμεν�ταν, � ε"�πλισμ�ς τ�υς κα-κ�ς, ακ�μη �ειρ�τερη η �ργάνωση,και τα �ικ�ν�μικά μέσα ανύπαρκτα.Kάπ�ι�ι απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς εί-�αν έρθει σε επα�ή με τ�ν Aλέ"ι�,τ�ν γι� τ�υ έκπτωτ�υ Bυ�αντιν�ύ αυ-τ�κράτ�ρα Iσαάκι�υ, π�υ τ�υς συνά-ντησε στη Bερ�να και �ήτησε τη ��ή-θειά τ�υς με υπ�σ�εση ανταλλαγμά-των. Ωστ�σ�, τα π�ικίλα πρ��λήματαπ�υ αντιμετώπι�αν �ι Σταυρ��ρ�ιεί�αν �έρει στα πρ�θυρα της διάλυ-σης την �λη επι�είρηση. H αδυναμίανα ανταπ�κριθ�ύν στις �ικ�ν�μικέςυπ��ρεώσεις πρ�ς τη Bενετία τ�υς�δήγησε στη λύση της παρ��ής υπη-ρεσιών. Eτσι πρ�σ�έρθηκαν να ��η-θήσ�υν τ�υς Bενετ�ύς στην ανακα-τάληψη της δαλματικής π�λης Zάρα.Aπ�κλίν�ντας απ� τ�ν αρ�ικ� σκ�π�

της με μία επι�είρηση εκτ�ς πρ�-γράμματ�ς η Σταυρ��ρία γιν�ταν�ργαν� της �ενετικής π�λιτικής. Tασταυρ��ρικά στρατεύματα π�λι�ρ-κησαν τη Zάρα και την κατέλα�ανπρ�καλώντας α�άνταση καταστρ��ή(N�έμ�ρι�ς 1202), επισύρ�ντας τηδριμύτατη κατηγ�ρία τ�υ πάπα γιατην εκτρ�πή της ιερής εκστρατείαςμε τη �ρήση των �πλων εναντί�ν �ρι-στιανών και την καταστρ��ή �ριστια-νικής γης. Eνώ �ρισκ�ταν ακ�μη στηZάρα, τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1203 �ιΣταυρ��ρ�ι συναντήθηκαν με τ�υςαπεσταλμέν�υς τ�υ αυτ�κράτ�ραΦιλίππ�υ τ�υ Σ�υη��ύ, γαμπρ�ύ τ�υIσαακί�υ τ�υ B΄, π�υ ως μεσ�λα�ητήςτ�υ �υγάδα κ�υνιάδ�υ τ�υ Aλε"ί�υAγγέλ�υ πρ�τεινε στ�υς Σταυρ��-ρ�υς να αναλά��υν δράση για την α-π�κατάσταση τ�υ Iσαακί�υ στ� θρ�-ν� της Kωνσταντιν�ύπ�λης. O Aλέ-"ι�ς πρ�σ�ερε διακ�σιες �ιλιάδες

αργυρά μάρκα και αναλάμ�ανε την υ-π��ρέωση να συνδράμει τ�υς Σταυ-ρ��ρ�υς στις επι�ειρήσεις τ�υςστην Aνατ�λή, παρέ��ντας εκστρα-τευτικ� σώμα δέκα �ιλιάδων ανδρώνκαι να �ρ�ντίσει για την ένωση τωνEκκλησιών. H πρ�ταση τ�υ Aλε"ί�υέγινε σε μια στιγμή π�υ η επι�είρησητων Σταυρ��ρων εί�ε �τάσει καιπάλι σε κρίσιμ� σημεί�. Oρισμέν�ιπαράγ�ντες εί�αν ήδη αρ�ίσει ναδιαρρέ�υν πρ�ς διά��ρες κατευθύν-σεις. H δια�ωνία των Σταυρ��ρωνγια τ� τι έπρεπε να γίνει, η αμ�ι��λίαγια την τήρηση των υπ�σ�έσεων τ�υAλε"ί�υ, η παπική απ�στρ��ή και κα-ταδίκη της παρέκκλισης απ� τ�ν αρ-�ικ� στ��, η αδια��ρία των Bενε-τών για τ� μέλλ�ν της εκστρατείας,�λα συντελ�ύσαν σε μια αδράνεια.Tελικά, απ��ασίστηκε η Σταυρ��-ρία να συνε�ίσει τ� δρ�μ� της, ενώ έ-


O Bενετ�ς δ�γης Ordelaffo Falier (αριστερά) και η Bυ�αντινή αυτ�κράτειραEιρήνη (δε ιά). Eγ�ρωμα σμάλτα (12�ς αι.), λεπτ�μέρειες απ� την περί�ημηPala d’ Oro τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ της Bενετίας. Kατασκευασμέν� στις αρ�ές τ�υ12�υ αιώνα με παραγγελία τ�υ Δ�γη Ordelaffo Falier, τ� έργ� δέ�τηκε �υσια-στικές μετατρ�πές τ�ν 13� και τ�ν 14� αιώνα. Στη σημερινή τ�υ μ�ρ�ή διατη-ρεί τα �αρακτηριστικά της τελευταίας διασκευής τ�υ (α΄ μισ� τ�υ 14�υ αιώνα)παρά τις π�λλές μεταγενέστερες επεμ'άσεις. Στην περίτε�νη �ρυσή επι�ά-νεια (3,50x2,10 μέτρα) με τη γ�τθικί��υσα μ�ρ��λ�γία, π�ικιλμένη απ� 1.300μαργαριτάρια και 1.200 περίπ�υ π�λύτιμες πέτρες, πρ�'άλλ�νται 83 μεγάλεςθρησκευτικές εικ�νες απ� σμάλτ� και π�λυάριθμα «μετάλλια» ίδιας τε�νικής.Π�λλά απ� τα σμάλτα (πιθαν�τατα και � π�λύτιμ�ς διάκ�σμ�ς) πρ�έρ��νται

απ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη και απ�τελ�ύν μέρ�ς της λείας π�υ απ�κ�μισαν�ι Bενετ�ί μετά την άλωση της Π�λης τ� 1204. Oταν τ� 1438 � πατριάρ�ηςτης Kωνσταντιν�ύπ�λης Iωσή� πέρασε απ� τη Bενετία μετέ��ντας στη 'υ-�αντινή απ�στ�λή π�υ πήρε μέρ�ς στη Σύν�δ� της Φερράρας – Φλωρεντίας,είδε την Pala d’ Oro και 'ε'αίωσε �τι αρκετά απ� τα σμάλτα πρ�έρ��νταν α-π� τ�ν να� τ�υ Παντ�κράτ�ρα της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Aνάμεσα στα σμάλ-τα υπήρ�αν και �ι εικ�νες εν�ς Bυ�αντιν�ύ αυτ�κράτ�ρα (Aλέ ι�ς A΄, Iωάν-νης B΄ ή Mαν�υήλ K�μνην�ς) και της συ�ύγ�υ τ�υ Eιρήνης. Kατά την ανακα-τασκευή της Pala d’ Oro, τ� 1209, α�αιρέθηκε τ� κε�άλι τ�υ αυτ�κράτ�ρακαι στη θέση τ�υ τ�π�θετήθηκε τ� κε�άλι τ�υ Bενετ�ύ δ�γη με την αντί-στ�ι�η λατινική επιγρα�ή, ενώ α�έθηκε άθικτη η εικ�να της αυτ�κράτειρας.

μενε αν�ι�τ� τ� ενδε��μεν� της επί-θεσης κατά της Kωνσταντιν�ύπ�λης.

Για την απ κατάστασητης τά�ης

Oι δυνάμεις των Σταυρ��ρων έ-�τασαν στην Kέρκυρα, �π�υ ανανεώ-θηκαν �ι υπ�σ�έσεις τ�υ Aλε"ί�υ. Mεα��ρμή τ�υς διωγμ�ύς των Λατίνωνστην Kωνσταντιν�ύπ�λη � δ�γης τηςBενετίας Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς υπ�στή-ρι"ε αν�ι�τά πλέ�ν την ανάγκη τηςστρατιωτικής επέμ�ασης για την απ�-κατάσταση της τά"ης και της ν�μιμ�-τητας στη �ασιλεύ�υσα και στην αυ-τ�κρατ�ρία. Στις 24 Mαΐ�υ 1203 �ι δυ-νάμεις των Σταυρ��ρων απέπλευ-σαν απ� την Kέρκυρα με κατεύθυνσητην Kωνσταντιν�ύπ�λη, �π�υ έ�τα-σαν στα τέλη τ�υ I�υνί�υ. Γενική πε-π�ίθηση ήταν �τι η παραμ�νή τωνΣταυρ��ρων εκεί θα ήταν σύντ�μηκαι πλανι�ταν η ελπίδα �τι ενισ�υμέ-ν�ι με �υ�αντινές δυνάμεις θα συνέ-�ι�αν την εκστρατεία εναντί�ν των α-πίστων. Oι σιδερ��ρακτ�ι στρατιώτεςτης Δύσης έμειναν έκθαμ��ι απ� τ�θέαμα της Π�λης π�υ αντίκρυσαν. Pί-γ�ς και συγκίνηση διαπέρασε τ�υςμα�ητές και δέ�ς κατέλα�ε τ�υς πά-ντες. O �ρ�νικ�γρά��ς ιππ�της Γ�-δε�ρίδ�ς Bιλλεαρδ�υίν�ς, π�υ μετεί-�ε � ίδι�ς στη Σταυρ��ρία, έκπλη-κτ�ς και αυτ�ς, δίνει σα�ή εικ�νατων εντυπώσεων και των συναισθη-μάτων των συμπ�λεμιστών τ�υ.

Eπίτευ�η τ υ στ�� υMετά την απ�ρριψη των συμ�ι�α-

στικών πρ�τάσεων απ� τ�υς Bυ�α-ντιν�ύς, �ι Σταυρ��ρ�ι απ��ι�ά-στηκαν, κατέλα�αν τις ��υρώσειςτ�υ Γαλατά π�υ τις υπερασπί��ντανΠισάτες και άλλ�ι Λατίν�ι και στις 17I�υλί�υ κατ�ρθωσαν να γίν�υν κύρι�ιτης Kωνσταντιν�ύπ�λης. O σ�ετερι-στής τ�υ θρ�ν�υ Aλέ"ι�ς � Γ΄, παίρ-ν�ντας μα�ί τ�υ �σ�υς θησαυρ�ύςτ�υ ήταν δυνατ� να απ�κ�μίσει, διέ-�υγε μα�ί με λίγ�υς δικ�ύς τ�υ αν-θρώπ�υς στη Δε�ελτ�. O λα�ς τηςKωνσταντιν�ύπ�λης έ�γαλε απ� τη�υλακή τ�ν τυ�λ� Iσαάκι� τ�ν B΄, τ�ν�δήγησε στ� ανάκτ�ρ� των Bλα�ερ-νών και τ�ν απ�κατέστησε στ� θρ�ν�μα�ί με τ� γι� τ�υ Aλέ"ι� τ�ν Δ΄.Oπως ήταν επ�μεν�, � Iσαάκι�ς επι-κύρωσε με �ρυσ��υλλ� �λες τις υ-π��ρεώσεις π�υ εί�ε αναλά�ει απέ-ναντι στ�υς Σταυρ��ρ�υς � Aλέ-"ι�ς � Δ΄. Mε την απ�κατάσταση τηςν�μιμ�τητας στην Kωνσταντιν�ύπ�-λη τ� έργ� των Σταυρ��ρων εκεί εί-�ε �λ�κληρωθεί. Kατά συνέπεια η εκ-στρατεία θα μπ�ρ�ύσε να συνε�ίσειτ� δρ�μ� της πρ�ς την Aνατ�λή.Ωστ�σ�, απ��ασίστηκε να παραμεί-ν�υν και να δια�ειμάσ�υν τα σταυρ�-��ρικά στρατεύματα στη �ασιλεύ�υ-σα για να στηρί"�υν τ� θρ�ν�.

AντιπαραθέσειςΠαρ’ �λα αυτά, η τά"η δεν απ�κα-

ταστάθηκε στην Kωνσταντιν�ύπ�λη.Hταν �ανερ� �τι η αυτ�κρατ�ρία ή-ταν δέσμια των Δυτικών, π�υ �έρ�-νταν με υπέρμετρη πρ�κλητικ�τητααπέναντι στ�ν πληθυσμ� της Π�λης.H παλιά ε�θρ�τητα των Bυ�αντινώνπρ�ς τ�υς Λατίν�υς ��ι μ�ν� δεν εί-

�ε καμ�θεί αλλά αντίθετα πήρε νέεςκαι επικίνδυνες διαστάσεις, ενώ �ιαυτ�κράτ�ρες για να πρ�σεγγίσ�υντ� λα� δια�ώρισαν τη θέση τ�υς απ�τ�υς Λατίν�υς και ενίσ�υσαν τηνλαϊκή αντίδραση κατά των Σταυρ�-��ρων. Mεγάλη πυρκαγιά π�υ "έ-σπασε στην Kωνσταντιν�ύπ�λη καιπ�υ θεωρήθηκε έργ� των Δυτικώνπρ�κάλεσε ανυπ�λ�γιστες κατα-στρ��ές.

H αντιπαράθεση των δύ� στ�ι�είωνκαι �ι μετα"ύ τ�υς έν�πλες συγκρ�ύ-σεις ήταν καθημεριν� �αιν�μεν�στην πρωτεύ�υσα. Tην 1η Iαν�υαρί�υ� ε"εγερμέν�ς λα�ς επι�είρησε ναπυρπ�λήσει τ� �ενετικ� στ�λ�. Oλ�ιμέμ��νταν τ�υς αυτ�κράτ�ρες γιατην αδυναμία τ�υς να επι�άλ�υν τηντά"η. Aκ�μη περισσ�τερ� πρ�κάλε-σαν την αγανάκτηση τ�υ πληθυσμ�ύη επι��λή �αριάς ��ρ�λ�γίας και ηληστρική συμπερι��ρά των Σταυρ�-��ρων. Mέσα στην έκρυθμη αυτή κα-τάσταση � Aλέ"ι�ς � Δ�ύκας, γνω-στ�ς με τ� παραν�μι M�ύρτ��υ�λ�ς,εκθρ�νισε και θανάτωσε τ�ν Aλέ"ι�τ�ν Δ΄ (� Iσαάκι�ς εί�ε πεθάνει πριν α-π� λίγ�) και στέ�θηκε αυτ�κράτ�ρας.O Aλέ"ι�ς � E΄ εκπρ�σωπ�ύσε την α-ντιλατινική παράτα"η και η επικράτη-σή τ�υ ανέτρεψε τ� καθεστώς τωνσυμ�ωνιών π�υ ίσ�υαν με τ�υς Σταυ-ρ��ρ�υς. H παραμ�νή των Σταυρ�-��ρων στην Kωνσταντιν�ύπ�λη εί�εδημι�υργήσει μία ιδι�τυπη ψυ��λ�γι-κή κατάσταση και στις δύ� πλευρές.Oι Bυ�αντιν�ί εύ��νταν την απαλλα-γή απ� τη δυτική στρατιωτικη παρ�υ-σία, ενώ �ι Σταυρ��ρ�ι εί�αν αρ�ί-σει να �ραματί��νται άλλες ε"ελί"εις.O π�λεμ�ς θα έδινε την �ριστική λύ-ση στ� πρ��λημα π�υ εί�ε δημι�υρ-γηθεί.

Kυρίαρ� ι ι Σταυρ ��ρ ι

Στα τέλη τ�υ Mαρτί�υ τ�υ 1204 �Bενετ�ς δ�γης Eρρίκ�ς Δάνδ�λ�ς

συνυπέγραψε με τ�υς ηγέτες τωνΣταυρ��ρων την περί�ημη συμ�ω-νία για τη στρατιωτική επέμ�αση καιτη διαν�μή των εδα�ών της Bυ�αντι-νής Aυτ�κρατ�ρίας (Partitio ImperiiRomaniae) μετά την κατάληψη τηςKωνσταντιν�ύπ�λης. Mετά δύ� ανε-πιτυ�είς επιθέσεις στις 9 και στις 12Aπριλί�υ �ι Σταυρ��ρ�ι κατ�ρθω-σαν να κάμψ�υν την αντίσταση τωνBυ�αντινών και να κυριεύσ�υν τηνKωνσταντιν�ύπ�λη με την επίθεσητης 13 Aπριλί�υ. Eκείνες τις τραγι-κές για την αυτ�κρατ�ρία στιγμές, �Aλέ"ι�ς � E΄ �άνηκε κατώτερ�ς απ�τις περιστάσεις και πρ�τίμησε τη �υ-γή, ενώ αυτ�κράτ�ρας αναγ�ρευ�-ταν στην Aγία Σ��ία � Kωνσταντίν�ςΛάσκαρις, π�υ η �ασιλεία τ�υ δεν ή-ταν γρα�τ� να έ�ει διάρκεια.

Σ�αγές και λεηλασίες

Kύρι�ι της Kωνσταντιν�ύπ�λης �ιΣταυρ��ρ�ι και �ι συνεργάτεςτ�υς Bενετ�ί επέ�αλαν τ� δίκαι�τ�υ κατακτητή. Oι σ�αγές και η λεη-λασία των δημ�σιων κτιρίων και τωνιδιωτικών κατ�ικιών "επέρασαν κάθεπρ�ηγ�ύμεν�. Aπληστ�ι και ακ�ρε-στ�ι �ι ιππ�τες της Δύσης επέπεσανπάνω στα θαυμαστά πλ�ύτη και τ�υςθησαυρ�ύς π�υ εί�αν συγκεντρώσειαιώνες π�λιτισμ�ύ στη Bασιλεύ�υ-σα. Aπ� τη �ρικτή �ε�ήλωση και τηληστρική μανία τ�υς δεν γλίτωσαν�ύτε �ι να�ί και τα μ�ναστήρια. O υ-π�κινητής της Σταυρ��ρίας, πάπαςIν�κέντι�ς � Γ΄, καταδίκασε απερί-�ραστα τις σ�αγές, τ�υς απ�τρ�παι-�υς �ιασμ�ύς και τα αίσ�η π�υ διέ-πρα"αν �ι μα�ητές τ�υ Xριστ�ύ, �ά-��ντας τα �πλα τ�υς με αίμα �ρι-στιανικ�, �ωρίς να υπ�λ�γί��υν �ύτετη θρησκεία �ύτε την ηλικία �ύτε τ��ύλ� των θυμάτων τ�υς. Mε π�ν�ψυ�ής περιγρά�ει την τραγική μ�ίρατης Π�λης και των κατ�ίκων της �Bυ�αντιν�ς ιστ�ρικ�ς Nικήτας Xω-νιάτης. H άλωση και η καταστρ��ή

της Kωνσταντιν�υπ�λεως πρ�κάλε-σαν δεινή εντύπωση σε �λη τη �ρι-στιαν�σύνη. Kανείς δεν εί�ε υπ�λ�-γίσει �τι θα μπ�ρ�ύσε να συμ�εί τέ-τ�ια καταστρ��ή. Π�λύτιμ�ι θησαυ-ρ�ί, έργα τέ�νης, ιερά κειμήλια καιλείψανα αγίων δι��ετεύθηκαν στηΔύση για να καλύψ�υν τη γυμν�τητατων καθεδρικών ναών και των �ε�υ-δαρ�ικών ενδιαιτημάτων.

Π λιτικές συνέπειες

Πάνω στα ερείπια της Bυ�αντινήςAυτ�κρατ�ρίας �ι κατακτητές θεμε-λίωσαν τ� συγκρ�τημα των λατινι-κών κρατών και πρ�σπάθησαν ναμετα�υτέψ�υν στην ελληνική γητ�υς θεσμ�ύς και τις αντιλήψειςτης �ε�υδαρ�ικής Δύσης. Oρισμέ-να απ� τα κράτη αυτά υπήρ"αν �ρα-�ύ�ια, ενώ άλλα εί�αν μεγαλύτερηδιάρκεια. Mε την κατάλυση της �ενε-τικής κυριαρ�ίας στα ι�νια νησιά τ�1797 (συνθήκη τ�υ Campo–Formio)ε"αλεί�θηκαν τα τελευταία κατάλ�ι-πα των π�λιτικών συνεπειών της Tέ-ταρτης Σταυρ��ρίας. Στη λατινικήκατάκτηση �ι Bυ�αντιν�ί αντέτα"αντις δικές τ�υς επιδιώ"εις. Σε π�λλέςπερι��ές δημι�υργήθηκαν εστίες α-ντίστασης με επικε�αλής παράγ�-ντες π�υ ανήκαν στην τ�πική �υ�α-ντινή αριστ�κρατία και π�υ πρ�σπά-θησαν να δημι�υργήσ�υν πρ�σωπι-κές ηγεμ�νίες. M�νιμ�τερα καισπ�υδαι�τερα για τ�ν Eλληνισμ�π�λιτικά απ�τελέσματα εί�ε η συ-γκρ�τηση των τριών κρατών –τηςAυτ�κρατ�ρίας της Nίκαιας, τηςAυτ�κρατ�ρίας της Tραπε��ύνταςκαι τ�υ Δεσπ�τάτ�υ της Hπείρ�υ–π�υ δημι�υργήθηκαν σε εδά�η της�υ�αντινής περι�έρειας π�υ δεν εί-�αν καταλη�θεί απ� τ�υς Δυτι-κ�ύς. Eκεί δια�υλά�θηκε η ελληνι-κή ελευθερία και δημι�υργήθηκαν�ι πρ�ϋπ�θέσεις για την επιδίω"ητης απ�κατάστασης της αυτ�κρα-τ�ρίας.



T� τριπλ� θε�δ�σιαν� τεί��ς, στ� ύψ�ς της πύλης της Σηλυμ'ρίας – Πηγής. T� μεγαλύτερ� ��υρωματικ� έργ� στ�νμεσαιωνικ� κ�σμ� παρέμεινε άπαρτ� για �κτώ αιώνες, πρ�στατεύ�ντας τ�ν Xριστιανισμ� απ� ανατ�λάς κυρίως. Tρα-γική ειρωνεία π�ρθητές να είναι �ι δυτικ�ί της Δ΄ Σταυρ��ρίας στις 13 Aπριλί�υ 1204 (�ωτ.: «Kωνσταντιν�ύπ�λη.Aνα�ητώντας τη Bασιλεύ�υσα», εκδ. Λ�ύση Mπρατ�ιώτη).


T� �ρ�νικ� τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υEνας Φράγκς σταυρ��ρς περιγρά�ει την πρώτη άλωση της Kωνσταντινύπλης τ 1203–1204

T�υ Aλέ�η Γ. K. Σαίδη

ΛIΓA είναι τα ιστ�ρικά γεγ�ν�τα τ�υμεσαίωνα, π�υ έ��υν πρ�καλέσει τ�-σες αντιπαραθέσεις, τ�σ� εκτενείςκαι ατέρμ�νες συ�ητήσεις και πρ�-�ληματισμ�ύς, �σ� η παρέκκλιση τηςπερι��ητης Tέταρτης Σταυρ��ρίας(1201–1204), καθώς και τα καταστρ�-�ικά για τ�ν μεσαιωνικ� ελληνισμ� α-π�τελέσματά της –απ�τελέσματαπ�υ έδει#αν εναργέστατα τ� αγε�ύ-ρωτ� ιδε�λ�γικ� �άσμα π�υ �ώρι�ετην ανατ�λική απ� τη δυτική Xριστια-ν�σύνη. Eπι�ητώντας την ευκαιρία ναπάρ�υν εκδίκηση για τις διώ#εις π�υεί�αν υπ�στεί στ� Bυ�άντι� λίγες δε-καετίες πρ�ηγ�υμένως, �ι Λατίν�ι«�τύπησαν» στις αρ�ές τ�υ 13�υ αι-ώνα· την ευκαιρία τ�υς την έδωσε ηθεωρ�ύμενη απ� την ιστ�ρι�γρα�ία«απ�κλημένη» Δ΄ Σταυρ��ρία, π�υενώ #εκίνησε απ� τη Δύση (�πως και�ι πρ�ηγ�ύμενες τρεις) με σκ�π� τηναπελευθέρωση των Aγίων T�πων απ�τ�υς M�υσ�υλμάν�υς, τελικά στρά-�ηκε κατά των Aνατ�λικών Xριστια-νών τ�υ Bυ�αντί�υ. Eτσι, �ι σιδερ�-�ρακτ�ι «ιππ�τες τ�υ σταυρ�ύ» εκ-π�ρθησαν και λεηλάτησαν τη �υ�α-ντινή πρωτεύ�υσα με μια πρωτ��ανήαγρι�τητα στις 12 πρ�ς 13 Aπριλί�υ1204 – μια αγρι�τητα π�υ μπρ�στάτης «ω�ρι�ύν» �ι λεηλασίες τωνOθωμανών T�ύρκων κατά την �ριστι-κή δεύτερη άλωση τ�υ Bυ�αντί�υστις 29 Aπριλί�υ 1453.

H εγκληματικήΣταυρ�ρία

«Δεν υπήρ#ε π�τέ μεγαλύτερ�έγκλημα κατά της ανθρωπ�τηταςαπ� την Δ΄ Σταυρ��ρία», έγραψεένας ερευνητής της ιστ�ρίας τωνσταυρ��ριών της επ��ής μας, �διάσημ�ς Σερ Στί�εν Pάνσιμαν,π�υ επιπλέ�ν �αρακτήρισε τη με-γάλη αυτή επι�είρηση πρά#η «γι-γάντιας π�λιτικής αν�ησίας». Aλλάκαι άλλ�ι σύγ�ρ�ν�ι μελετητές έ-��υν απ�καλέσει τη σταυρ��ρίααυτή «αν�σια» (J. Godfrey) και «με-γάλη πρ�δ�σία» (E. Bradford) σεσ�ετικές μελέτες τ�υς, καταδικά-��ντας με τ�ν τρ�π� αυτ� �σα �ρι-κώδη συμ�άντα έλα�αν �ώρα μέσαστην εκπ�ρθημένη Kωνσταντιν�ύ-π�λη, π�υ αντιπρ�σωπεύ�υν στην�υσία τ� απώτατ� σημεί� εν�ς π�-λύ�ρ�ν�υ αμ�ι�αί�υ και θανάσι-μ�υ μίσ�υς ανάμεσα στην Oρθ�-δ�#ία και τ�ν Kαθ�λικισμ�.

O �ρνικγρά�ςBιλλαρδυίνς και τ έργ τυ

H σημαντικ�τερη δυτικ�ευρωπαϊκήα�ήγηση για την Δ΄ Σταυρ��ρία πρ�-έρ�εται απ� τη γρα�ίδα τ�υ Φράγκ�υιππ�τη Γ�δε�ρείδ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ,τ�υ σταυρ��ρ�υ - �ρ�νικ�γρά��υ

π�υ έλα�ε και � ίδι�ς μέρ�ς στις επι-�ειρήσεις κατά τ�υ Bυ�αντί�υ. Kατα-γ�ταν απ� γνωστ� αριστ�κρατικ� �ίκ�της Kαμπανίας, �π�υ γεννήθηκε με-τα#ύ 1150-1154, και αργ�τερα έγινε«μαρεσάλης Kαμπανίας». Mετά την ά-λωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης τ�1204 έγινε «μαρεσάλης Pωμανίας» καιτ�υ παρα�ωρήθηκε �έ�υδ� στη M�-συν�π�λη της Θράκης απ� τ�ν πρώτ�Λατίν� �ασιλιά Θεσσαλ�νίκης, B�νι-�άτι� M�μ�ερρατικ�, τ� 1207. Eκεί �Bιλλαρδ�υίν�ς έμελλε να περάσει τατελευταία τ�υ �ρ�νια (πέθανε μετα#ύ1212 και 1218).

T� «Xρ�νικ� της άλωσης της Kων-σταντιν�ύπ�λης» � Bιλλαρδ�υίν�ςάρ�ισε να τ� γρά�ει περί τ�1208/1209 σε παλαι�γαλλικ� ιδίωμα,π�υ θεωρείται πραγματικ� γλωσσικ�μνημεί�. T� έργ� αυτ� δεν #έ�υγετης πρ��ής τ�υ Παναγιώτη Kανελ-λ�π�υλ�υ, π�υ στην «Iστ�ρία τ�υ ευ-ρωπαϊκ�ύ πνεύματ�ς» έγρα�ε τα ε-

#ής: «...#ε�εύγει απ� την παράδ�σητης �ρ�ν�γρα�ίας και ανε�αίνει στ�επίπεδ� της ιστ�ρι�γρα�ίας. Στ� έρ-γ� αυτ� �λέπ�υμε να γεννιέται τ�διαν�ητικ� και γλωσσικ� ύ��ς π�υ έ-γινε απ��ασιστικ� για τη γαλλική λ�-γ�τε�νία. H α�ήγηση είναι, στη λ�γι-κή διάτα#η της ύλης, άρτια. Kάθε λέ-#η είναι στη θέση της. Aπ��εύγ�νται�ι παρεκ�άσεις, � τ�ν�ς είναι νη�ά-λι�ς, τ� καθετί συγκεκριμέν�...». T�«Xρ�νικ�» καλύπτει την περί�δ�1197/98-1207 μ.X., αρ�ί��ντας απ� τιςπρ�ετ�ιμασίες της Δ΄ Σταυρ��ρίαςκαι αναλύ�ντας τις επι�ειρήσεις στηΔαλματία, την παρέκκλιση, την π�-λι�ρκία και κατάληψη της �υ�αντινήςπρωτεύ�υσας και τα πρώτα �ρ�νιατης λατινικής ε#�υσίας, γνωστά στηνιστ�ρι�γρα�ία ως �ρ�νια της «Λατι-νικής Aυτ�κρατ�ρίας της Pωμανίας».T� έργ� απ� τ� 1985 υπάρ�ει σε ελ-ληνική μετά�ραση, �πως επίσης και�ι παράλληλης σημασίας δυτικ�ί

�ρ�νικ�γρά��ι P��έρτ�ς τ�υ Kλαρί(12�ς – 13�ς αι.), με σπ�ραδικές πλη-ρ��ρίες για τις περι�δ�υς 1197/98 –1201 και 1205 – 1216 και με αναλυτικάστ�ι�εία για τα �ρ�νια 1201 – 1205,καθώς και � θεωρ�ύμεν�ς συνε�ι-στής τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ, Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν (12�ς – 13�ς αι.), γιατα �ρ�νια 1207 – 1209.

Πρ��ανώς � Bιλλαρδ�υίν�ς λ�γωτης υψηλής θέσης τ�υ στη σταυρ�-��ρική ιεραρ�ία εί�ε πρ�σ�αση σε ε-πίσημα έγγρα�α, κάτι π�υ δίνει στηνα�ήγησή τ�υ πρ�σθετ� κύρ�ς, ενώεπίσης �ρησιμ�π�ιήθηκε ως πρέσ�ηςπρ�ς τ�υς Bυ�αντιν�ύς και συμμε-τεί�ε συ�νά στα συμ��ύλια τωνσταυρ��ρων αρ�ηγών. H περιγρα-�ή τ�υ για την άλωση της «Bασιλεύ-�υσας» είναι λεπτ�μερής και συ-μπληρώνει σε αρκετά σημεία την κύ-ρια �υ�αντινή πηγή, τ�ν α#ιωματ�ύ��και ιστ�ρι�γρά�� Nικήτα Xωνιάτη, ανκαι � Bιλλαρδ�υίν�ς αρκετές ��ρέςδεί�νει να μερ�ληπτεί στην πρ�σπά-θειά τ�υ να δικαι�λ�γήσει τη �άρ�α-ρη συμπερι��ρά των Δυτικών Xρι-στιανών κατακτητών τ�υ Bυ�αντί�υ.

Tα απσπάσματατυ Bιλλαρδυίνυ

Oι περιγρα�ές τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υγια τις επι�ειρήσεις των σταυρ��-ρων κατά της Kωνσταντιν�ύπ�ληςκαλύπτ�υν –με μ�ρ�ή ημερ�λ�γί�υ–την περί�δ� απ� τις πρώτες επιθέ-σεις τ�ν I�ύνι� τ�υ 1203 ώς την ε-παύρι�ν της άλωσης τ�ν Aπρίλι� τ�υ1204. Σ�ετικά �αρακτηριστικά απ�-σπάσματα υπάρ��υν στα πέντε �ω-ρία π�υ ακ�λ�υθ�ύν:

1. 8 I�υνί�υ 1203: �ι σταυρ��ρ�ιπρωτ�αντικρί��υν την Π�λη (παρά-γρα��ι 127-128):

«T�τε �εκίνησαν απ� τ λιμάνι τηςA�ύδ υ... μέ�ρι π υ �τάσανε στ νAγι Στέ�αν , ένα μ ναστήρι τρειςλεύγες μακριά απ� την Kωνσταντι-ν ύπ λη. Kαι τ�τε είδαν λ�κληρητην Kωνσταντιν ύπ λη κείν ι απ� ταμεταγωγικά και τις γαλέρες και ταιππαγωγά, και πιάσανε λιμάνι και ρί-�ανε άγκυρα στα πλ ία τ υς. Tώραμπ ρείτε να μάθετε πως κ ίτα!αν ε-πίμ να την Kωνσταντιν ύπ λη κεί-ν ι π υ δεν την εί�αν δει π τέ· γιατίδεν μπ ρ ύσαν καθ�λ υ να σκε-�τ ύν πως μπ ρεί να υπάρ�ει σ’ �-λ ν τ ν κ�σμ μια τ�σ πλ ύσια π�-λη, �ταν είδαν αυτά τα ψηλά της τεί-�η και τ υς πλ ύσι υς πύργ υς κιαυτά τα πλ ύσια παλάτια κι αυτές τιςψηλές εκκλησίες, π υ ’ταν τ�σεςπ λλές π υ κανείς δε θα τ πίστευεαν δεν τ ’�λεπε με τα μάτια τ υ, κιακ�μα τ μήκ ς και τ πλάτ ς τηςπ�λης π υ κυ�ερν ύσε �λες τις υπ�-λ ιπες. Kαι μάθετε πως δεν υπήρ�εάνθρωπ ς, άνθρωπ ς τ�σ ασυγκί-νητ ς, π υ να μην ανατρι�ιάσει· κιαυτ� δεν ήταν καθ�λ υ περίεργ ,γιατί π τέ δεν ανέλα�αν άνθρωπ ι

O Στ λ�ς των Σταυρ�� ρων στ� B σπ�ρ� πως απεικ�νί�εται σε �ειρ γρα-�� τ�υ 15�υ αι. Eθνική Bιλι�θήκη Παρισίων (�ωτ. «Iστ�ρία των Σταυρ��-ριών» P. Γκρ�υσέ, εκδ. «Γκ� στη»).



H άλωση τηςKωνσταντιν�ύ-π�λης απ τ�υςΣταυρ�� ρ�υς πως απεικ�νί�ε-ται σε �ειρ γρα-�� τ�υ 13�υ αι.H Δ΄ Σταυρ��-ρία, ενώ �εκίνη-σε απ τη Δύσημε σκ�π την α-πελευθέρωσητων Aγίων T -πων, στρά�ηκετελικά εναντί�ντ�υ Bυ�αντί�υ.Tα απ�τελέσμα-τά της στάθηκανγια τ�ν μεσαιωνι-κ Eλληνισμ κα-ταστρ��ικά, με�ριακ γεγ�ν ςτην κατάληψηκαι καταστρ��ήτης Kωνσταντι-ν�ύπ�λης απ τ�υς Σταυρ�� -ρ�υς (�ωτ.: «Kά-στρα Mακεδ�-νίας και Θρά-κης», Δέσπ�ιναEυγενίδ�υ, εκδ.AΔAM, 1997).

μια τ�σ μεγάλη επι�είρηση απ� τ�-τε π υ �τίστηκε κ�σμ ς».

2. 17/18 I�υλί�υ 1203: � Aλέ�ι�ς Γ΄Aγγελ�ς εγκαταλείπει την Π�λη (πα-ράγρ. 182):

«...Kείνη τη νύ�τα αυτ κράτ ραςAλέ�ι ς της Kωνσταντιν ύπ λης πή-ρε απ� τ υς θησαυρ ύς τ υ κείναπ υ μπ ρ ύσε να κ υ�αλήσει καιπήρε μα!ί τ υ κείν υς τ υς ανθρώ-π υς τ υ π υ θέλανε να �ύγ υν· έ-�υγε και ά�ησε την π λιτεία. Kαικείν ι της π�λης νιώσανε μεγάλη έκ-πλη�η. Kαι πήγανε στη �υλακή π υήταν αυτ κράτ ρας Iσαάκ (=Iσαά-κι ς B΄ Aγγελ ς, τυ�λωμέν ς απ�τ ν Aλέ�ι Γ΄ αδελ��ς τ υ), π υ τ υ’�ανε �γάλει τα μάτια, και τ ν ντύσα-νε αυτ κρατ ρικά· τ ν �έρανε στ ψηλ� παλάτι των Bλα�ερνών και τ νκαθίσανε στ ψηλ� θρ�ν και τ ν υ-πάκ υαν σαν κύρι� τ υς. Kαι τ�τε -ρίσανε αγγελια��ρ υς με τη σύμ�ω-νη γνώμη τ υ αυτ κράτ ρα Iσαάκκαι τ υς στείλανε στ στρατ�πεδ και μήνυσαν στ γι τ υ αυτ κράτ -ρα Iσαάκ (=Aλέ�ι Δ΄ Aγγελ ) καιστ υς ευγενείς πως αυτ κράτ ραςAλέ�ι ς (=Γ΄ Aγγελ ς) εί�ε �ύγει καιεί�αν απ καταστήσει σαν αυτ κρά-τ ρα τ ν αυτ κράτ ρα Iσαάκ».

3. Tέλη I�υλί�υ 1203: τα μεγάλαπλ�ύτη της Π�λης (παράγρ. 192):

«Tώρα μπ ρείτε να μάθετε πωςπ λλ ί απ� κείν υς τ υ στρατ ύ(=των σταυρ ��ρων) πήγαν να δ υντην Kωνσταντιν ύπ λη και τα πλ ύ-σια παλάτια και τις ψηλές εκκλησίες,π υ τ�σες π λλές υπήρ�αν, και ταμεγάλα πλ ύτη π υ σε καμιά π�ληδεν υπήρ�αν τ�σα. Για τα άγια λεί-ψανα, δεν πρέπει καθ�λ υ να μιλά-με, γιατί τ�σα υπήρ�αν κείνη την ε-π �ή στην π�λη, �σα σ’ �λ τ ν άλλ κ�σμ μα!ί. Kαι κάνανε π λύ εμπ�-ρι μετα�ύ τ υς ι Eλληνες και ιΦράγκ ι, σ’ �λα τα πράγματα, και σ’εμπ ρεύματα και σ’ άλλα αγαθά».

4. Δευτέρα 12–Tρίτη 13 Aπριλί�υ1204: η τελική επίθεση, η μεγάλη πυρ-καγιά και η άλωση (παράγρ. 246–248):

«...Aλλά αυτ κράτ ρας M ύρ-τ! υ�λ ς (=Aλέ�ι ς E΄ Δ ύκας, τε-λευταί ς πριν απ� την άλωση) δεν�εκ υράστηκε καθ�λ υ, αλλά μά!ε-ψε τ υς ανθρώπ υς τ υ και είπε πωςθα πήγαινε να επιτεθεί στ υς Φρά-γκ υς. Aλλά καθ�λ υ δεν έκανε έτσι�πως είπε, αλλά πήγε απ� άλλ υςδρ�μ υς, �σ πι μακριά μπ ρ ύσεαπ� κείν υς τ υ στρατ ύ, και ήρθεσε μια πύλη π υ τη λένε Xρυσή Πύ-λη. Aπ� εκεί έ�υγε και εγκατέλειψετην π�λη· και πίσω τ υ έ�υγε �π ι ςμπ ρ ύσε να �ύγει... Kείνη τη νύ-�τα, μπρ στά στ στρατ�πεδ τ υB νι�άτι υ τ υ M ν�ερράτ υ (=αρ-�ηγ ύ των Λ μ�αρδών σταυρ ��-ρων), δεν �έρω π ι ι άνθρωπ ι, π υ� ��ντ υσαν μην τ υς επιτεθ ύν ιEλληνες, �άλανε �ωτιά στ �ώρ α-νάμεσα σ’ αυτ ύς και στ υς Eλλη-

νες. Kαι η π�λη άρ�ισε ν’ αρπά!ει�ωτιά και να καίγεται π λύ άσ�ημα,και καιγ�ταν �λη εκείνη τη νύ�τα καιτην άλλη μέρα μέ�ρι τ’ απ�γευμα.Kαι τ ύτη ήταν η τρίτη πυρκαγιάστην Kωνσταντιν ύπ λη απ� τ�τεπ�υ �ι Φράγκ�ι ήρθανε στη �ώρα.Kαι υπήρ�αν περισσ�τερα καμένασπίτια απ’ �σα (σπίτια) υπήρ�αν στιςτρεις πι� μεγάλες π�λεις τ�υ �ασι-λεί�υ της Γαλλίας. Kείνη η νύ�τα πέ-ρασε και #ημέρωσε τ� πρωί της Tρί-της. Kαι τ�τε πήραν τα �πλα �λ�ι στ�στρατ�πεδ� (=των σταυρ��ρων),και �ι ιππ�τες και �ι απλ�ί στρατιώ-τες. Kαι πήγε � καθένας στ� σώμαμά�ης π�υ εί�ε τα�θεί· και �γήκαν α-π� τ� στρατ�πεδ� και πίστεψαν πωςθα πηγαίνανε στην πι� μεγάλη μά�ηπ�υ ’�αν π�τέ κάνει: και δεν #έρανεκαθ�λ�υ πως � αυτ�κράτ�ρας (Aλέ-

#ι�ς E΄) εί�ε �ύγει κείνη την ημέρα.Kαι δε �ρέθηκε κανένας να τ�υς α-ντιμετωπίσει».

5. 18–25 Aπριλί�υ 1204: η μ�ιρασιάτων λα�ύρων (παράγρ. 250–251):

«...O καθένας (=απ� τ υς σταυρ -��ρ υς αρ�ηγ ύς) έ�αλε �ρ υρά α-π� ανθρώπ υς τ υ στ κάστρ π υτ υ ’�ε παραδ θεί, για να �υλάνε τ θησαυρ�. Kαι ι υπ�λ ιπ ι π υ εί�ανσκ ρπιστεί στην π�λη πήρανε π λλάλά�υρα· και τα λά�υρα ήταν τ�σαπ λλά π υ κανείς δεν ή�ερε να πειπ�σα, �ρυσά�ι και ασήμι και σκεύηκαι π λύτιμα πετράδια και μετά�ιακαι γ ύνινα � ρέματα απ� γκρί! σκί υρ και απ� ερμίνα, και �λα τα α-κρι�ά πράγματα π υ �ρέθηκαν π τέστη γη. Kαι δίνει �έ�αιη μαρτυρία Γ δε�ρείδ ς μαρεσάλης της Kα-μπανίας, αληθινά και έ� ντας σωστάτα λ γικά τ υ, πως απ� τ�τε π υ �τί-στηκε κ�σμ ς δεν πάρθηκαν τ�σαλά�υρα απ� μια μ�ν� π�λη. O καθέ-νας πήρε για να μείνει �π�ι� σπίτι ή-θελε, και υπήρ�αν π�λλά. Eτσι εγκα-ταστάθηκε εκεί � στρατ�ς των πρ�-σκυνητών και των Bενετών. Kαι με-γάλη ήταν η �αρά για τα πλ�ύτη καιγια τη νίκη π�υ τ�υς έδωσε � Θε�ς·γιατί εκείν�ι π�υ ήταν �τω��ί �ρεθή-κανε σε πλ�ύτη και σε π�λυτέλεια.Eτσι πέρασε η Kυριακή των Bαΐων(=18 Aπριλί�υ 1204) και μετά τ� Πά-σ�α (=25 Aπριλί�υ) μέσα σ’ αυτά ταδώρα και τη �αρά… Kαι έπρεπε ναδ�#άσ�υν π�λύ τ�ν Kύρι�… γιατί δενεί�αν πάνω απ� είκ�σι �ιλιάδες �πλι-σμέν�υς ανθρώπ�υς ανάμεσά τ�υςκαι με τη ��ήθεια τ�υ Θε�ύ νίκησαντετρακ�σιες �ιλιάδες ανθρώπ�υς ήκαι περισσ�τερ�υς και μάλιστα μέσαστην πι� ισ�υρή π�λη π�υ υπήρ#ε σ’�λ�ν τ�ν κ�σμ�, π�υ ήταν μεγάληπ�λη και η πι� καλά ��υρωμένη».

BIBΛIOΓPAΦIA:Γ�δε�ρείδ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ, H κατάκτηση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης, μετά�ρ. K. Aντύπας, εισα-γωγή – σ��λια Γ. Σαρα�ιαν�ς, Aθήνα, εκδ. Xατ�η-νικ�λή, 1985, με ��λι�γρα�ία εκδ�σεων–��ηθημά-των στις σσ. 256–267. Tα απ�σπάσματα πρ�έρ��-νται απ� αυτή τη μετά�ραση.

Συνέ�εια απ την 15η σελίδα

O Bυ�αντιν ς ιστ�ρι�γρά��ς

Nικήτας Xωνιάτης (Xωνές

Φρυγίας 1155/7 – Nίκαια 1217)

σε μικρ�γρα�ία �ειρ�γρά��υ

τ�υ 14�υ αι. Bιέννη, Eθνική

Bιλι�θήκη. O Nικήτας Xωνιά-

της μα�ί με τ�ν Φράγκ� Γ�υ-

δε�ρείδ� Bιλλαρδ�υίν� καλύ-

πτ�υν παράλληλα την κρίσιμη

περί�δ� της Δ΄ Σταυρ��ρίας

μέ�ρι τ� 1207. O Nικήτας Xω-

νιάτης, μέλ�ς υ�αντινής �ι-

κ�γένειας, είναι μικρ τερ�ς

αδελ� ς τ�υ λ γι�υ ιεράρ�η

και μητρ�π�λίτη Aθηνών

(1182–1204) Mι�αήλ Xωνιάτη.

O σημαντικ ς αυτ ς ιστ�ρι�-

γρά��ς, μετά την άλωση της

Kωνσταντιν�ύπ�λης απ τ�υς

Λατίν�υς, κατέ�υγε στη Nί-

καια π�υ συνέγραψε την α-

�ι λ�γη και λεπτ�μερή «Iστ�-

ρία» τ�υ, π�υ καλύπτει την

περί�δ� απ την άν�δ� τ�υ

Iωάννη B΄ K�μνην�ύ στ� θρ -

ν� (1118) μέ�ρι και μετά την

άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�-

λης απ τ�υς Λατίν�υς τ�

1207 (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ

Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τι-

κή Aθηνών).


Tα μετά την άλωση τ�υ 1204Δύ� Φράγκ�ι �ρ�νικ�γρά �ι περιγρά �υν τα πρώτα κρίσιμα �ρ�νια

T�υ Aλέ�η Γ.K. Σαίδη

H IΣTOPIKH περί�δ�ς μετά τη Δ΄Σταυρ��ρία είναι μια απ� τις καλύ-τερα γνωστές, με πλ�ύσια ενημέρω-ση στην ιστ�ρι�γρα�ία της επ��ής,παρά τ� γεγ�ν�ς �τι η Bυ�αντινή Aυ-τ�κρατ�ρία καταλύθηκε για 57 �ρ�-νια (1204–1261) και διασπάστηκε σεδιά��ρα τμήματα, �πως την αυτ�-κρατ�ρία «της ε!�ρίας» των Λασκα-ριδών της Nικαίας, τ� αυτ�ν�μ� κρά-τ�ς της Hπείρ�υ (π�υ ακ�μα μελετη-τές τ� απ�καλ�ύν λανθασμένα «Δε-σπ�τάτ�»), την Aυτ�κρατ�ρία τωνMεγαλ�κ�μνηνών τ�υ Π�ντ�υ, τ� η-μιαυτ�ν�μ� κράτ�ς της Θεσσαλίας,την επίσης ημιαυτ�ν�μη επικράτειατων Δωδεκανήσων υπ� τ�υς Γα'α-λάδες και τ� ε�ήμερ� κρατίδι� τ�υΛέ�ντα Σγ�υρ�ύ στη '�ρει�ανατ�λι-κή Πελ�π�ννησ�.

Kυρι�τερες πηγές

Iδιαίτερα κρίσιμη είναι η πρώτηδωδεκαετία μετά τη Δ΄ Σταυρ��-ρία, δηλαδή η περί�δ�ς 1204–1216,της �π�ίας η λή!η συμπίπτει με τ�θάνατ� τ�υ πραγματικά σπ�υδαί�υΛατίν�υ ηγεμ�να της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης (της «Aυτ�κρατ�ρίας τηςPωμανίας»), Eρρίκ�υ της Φλάν-δρας. Oι δύ� κυρι�τερες πηγές γιατη Δ΄ Σταυρ��ρία, � Bυ�αντιν�ςNικήτας Xωνιάτης (πέθανε γύρωστ� 1217) και � Φράγκ�ς Γ�δε�ρεί-δ�ς Bιλλαρδ�υίν�ς (πέθανε μετα!ύ1212–1218), κάλυψαν την περί�δ�ως τ� 1207, ενώ για τα επ�μενα�ρ�νια 'ρίσκ�υμε π�λύτιμα στ�ι-�εία ��ι μ�ν� σε 'υ�αντινές ελληνι-κές πηγές (Γεώργι� Aκρ�π�λίτη,Θε�δωρ� Σκ�υταριώτη, IωάννηAπ�καυκ�, Nικ�λα� Mεσαρίτη,E�ραίμ τ�ν Aίνι�, Nικη��ρ� Γρηγ�-ρά), αλλά και σε λατινικές (P�'έρ-τ�ς τ�υ Kλαρύ, Eρρίκ�ς τ�υ Bαλαν-σιέν), σε μ�υσ�υλμανικές αρα'�-περσικές, σε αρμενικές, συριακέςκαι σλα'�νικές. Δεν θα έπρεπε επί-σης να παραλει�θεί εδώ τ� ιδι�τυ-π�ν «Xρ�νικ�ν τ�υ M�ρέως» (σεελληνική, ιταλική, γαλλική και ισπα-νική / αραγ�νική παραλλαγή), μεπ�λύτιμα στ�ι�εία για τ�υς πρώ-τ�υς �ρ�ν�υς της λατινικής κυ-ριαρ�ίας στ�ν ελλαδικ� �ώρ�.

Δύ� απ� τις κυρι�τερες πηγές τηςπερι�δ�υ 1204–1216, π�υ ε!ετά��-νται σε συνά�εια με τ� �ρ�νικ� τ�υBιλλαρδ�υίν�υ (για τ� �π�ί� 'λ. τ�παρ�ν α�ιέρωμα των «Eπτά Hμε-ρών»), είναι � P�'έρτ�ς τ�υ Kλαρύ,π�υ θεωρείται παράλληλη πηγή αλλάκαι συνέ�εια τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ γιατη μετά τ� 1207 περί�δ�, και � Eρρί-κ�ς της Bαλανσιέν, συνε�ιστής επί-σης τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ. Tα �ρ�νικάκαι των δύ� αυτών Φράγκων σταυρ�-��ρων �ρ�νικ�γρά�ων υπάρ��υν σεελληνικές σ��λιασμένες μετα�ρά-σεις απ� τις αθηναϊκές εκδ�σεις«Xατ�ηνικ�λή» τ� 1987 (Eρρίκ�ς) και

τ� 1990 (P�'έρτ�ς), �πως ε!άλλ�υκαι � Bιλλαρδ�υίν�ς, τ� 1985.

P��έρτ�ς τ�υ Kλαρύ

Γνωρί��υμε αρκετά στ�ι�εία γι’αυτ�ν. Γεννήθηκε περί τ� 1170 στ�Kλαρύ (σημ. Kλερύ–λε–Περν�υά)της γαλλικής Πικαρδίας και, γύρωστ� 1197-1198, έλα'ε μέρ�ς στιςπρ�ετ�ιμασίες της Δ΄ Σταυρ��-ρίας με τ�ν κληρικ� αδελ�� τ�υAγι�μ ντε Kλαρύ. Kατατά�θηκανως απλ�ί στρατιώτες στις δυνά-μεις τ�υ εκ των σταυρ��ρων αρ-�ηγών, Πέτρ�υ της Aμιένης και πή-ραν μέρ�ς σε �λες τις επι�ειρή-σεις απ� τ� 1201 έως τ� 1204, κα-θώς δεί�νει η α�ήγηση τ�υ P�'έρ-τ�υ. O τελευταί�ς επέστρεψε στηΓαλλία τ� 1205 ή λίγ� αργ�τερα (ηα�ήγησή τ�υ σταματά να είναι κα-λά ενημερωμένη και λεπτ�μερήςστ� έτ�ς αυτ�), �π�υ συνέγραψεεν είδει απ�μνημ�νευμάτων την ι-στ�ρία της Δ΄ Σταυρ��ρίας. Γνω-ρί��υμε ακ�μη �τι τ� 1206 και πάλιτ� 1213 παρ�υσίασε στη Γαλλία �-ρισμένα απ� τα ιερά κειμήλια π�υεί�αν αρπά!ει �ι σταυρ��ρ�ι κα-τά τις λεηλασίες τ�υ ανακτ�ρ�υτης Kωνσταντιν�ύπ�λης, τ�ν Aπρί-λι� τ�υ 1204. Θα πρέπει να πέθανεμετά τ� 1216, έτ�ς θανάτ�υ τ�υEρρίκ�υ της Φλάνδρας, γεγ�ν�ςστ� �π�ί� � P�'έρτ�ς ανα�έρεταιμε συντ�μία στις τελευταίες γραμ-μές τ�υ.

T� έργ� τ�υ τιτλ��ρείται «Xρ�-νικ� της κατάληψης της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης απ� τ�υς σταυρ��-ρ�υς» και είναι γραμμέν� σε παλαι-�γαλλική διάλεκτ�. Περιγρά�ει λε-πτ�μερώς την περί�δ� 1201-1205(δηλ. απ� την επίθεση των Bενετώνκατά της Zάρας/Zαντάρ έως τ�ν 2��ρ�ν� λατινικής κατ��ής της Kων-σταντιν�ύπ�λης), δίν�ντας επιπλέ-�ν σπ�ραδικά στ�ι�εία για τις πε-ρι�δ�υς 1197/98-1201 και 1205-1216(ιδιαίτερα για την τελευταία αυτήπερί�δ� θα πρέπει � P�'έρτ�ς να'ασίστηκε κυρίως σε πρ��ρικέςπαραδ�σεις).

Σε αντίθεση με τ�ν Bιλλαρδ�υίν�,π�υ ήταν � επίσημ�ς α�ηγητής τωνγεγ�ν�των απ� τη δυτική σκ�πιά, �P�'έρτ�ς ήταν π�λύ απλ�ύστερ�ςκαι λιγ�τερ� καλλιεργημέν�ς μεπρ�σωπικές και άμεσες εκτιμήσεις,π�υ απη��ύσαν τα αισθήματα καιτις αντιλήψεις των λαϊκ�τερωνσταυρ��ρικών στρωμάτων, γεγ�-ν�ς π�υ πρ�σδίδει στ� έργ� ιδιαίτε-ρη α!ία για την απ�κατάσταση τωνπραγματικών γεγ�ν�των, συγκριν�-μεν� με τ�ν Bιλλαρδ�υίν� (καθώςτ�νί�ει � I.E. Kαραγιανν�π�υλ�ςστις «Πηγές της �υαντινής ιστ�-ρίας», ε΄ έκδ�ση, Θεσσαλ�νίκη1987, σ. 351).

O α�ελής ίσως τ�ν�ς π�υ �αρα-κτηρί�ει εν γένει τις απ�ψεις τ�υ,


H άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Λατίν�υς, σε ψη�ιδωτή παράστα-ση τ�υ δαπέδ�υ της εκκλησίας τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Eυαγγελιστή στη Pα-έννα. Kύρι�ι της Kωνσταντιν�ύπ�λης �ι Σταυρ��ρ�ι και �ι συνεργάτεςτ�υς Bενετ�ί, επέαλαν �ωρίς δισταγμ�ύς τ� δίκαι� τ�υ κατακτητή. Oι σ�α-γές και �ι λεηλασίες �επέρασαν κάθε πρ�ηγ�ύμεν� (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλλη-νικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

Tα τέσσερα �άλκινα αγάλματα τ�υ Λύσσιπ�υ τ�π�θετημένα σήμερα εμπρ�ςστην εκκλησία τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ της Bενετίας. A�αιρέθηκαν τ� 1204 απ�τ�ν Iππ�δρ�μ� της Kωνσταντιν�ύπ�λης και μετα�έρθηκαν ως λά�υρα. Στ�«Xρ�νικ�» τ�υ P�έρτ�υ σημαντικ� είναι τ� τμήμα αυτ� π�υ α��ρά τις λεη-λασίες των Σταυρ��ρων. Yπάρ�ει μαρτυρία για σπ�υδαία και π�λύτιμα κει-μήλια π�υ αρπά�τηκαν, μετα�ύ των �π�ίων και τα τέσσερα αγάλματα τ�υΛύσσιπ�υ. Aπ� την πλευρά των Bυ$αντινών, � ιστ�ρι�γρά��ς Nικήτας Xωνιά-της είναι εκείν�ς π�υ στ� έργ� τ�υ «Περί αγαλμάτων» περιγρά�ει τ� ρήμαγ-μα και τ�ν α�ανισμ� των μνημείων της Kωνσταντιν�ύπ�λης (�ωτ.: «Iστ�ρίατ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).


δεν μειώνει καθ�λ�υ την ιστ�ρι�-γρα�ική α!ία τ�υ �ρ�νικ�ύ τ�υ.

T� �ρ�νικ�τ�υ P��έρτ�υ

Iδιαίτερα σημαντικ� είναι τ� τμήματ�υ έργ�υ με τις περιγρα�ές τ�υ α-μύθητ�υ πλ�ύτ�υ της «Bασιλεύ�υ-σας»· καθώς γρά�ει � P�'έρτ�ς, ταλά�υρα των σταυρ��ρων υπερέ-'αιναν εκείνα τ�υ Mεγάλ�υ Aλε!άν-δρ�υ και τ�υ Kαρλ�μάγν�υ, ενώ �πλ�ύτ�ς της Kωνσταντιν�ύπ�λης!επερν�ύσε εκείν� των 40 σπ�υδαι-�τερων π�λεων της �ικ�υμένης μα-�ί! Iδιαίτερη ανα��ρά γίνεται, μετα-!ύ άλλων, στην Aγία Σ��ία (π�υ γιατ�ν P�'έρτ� ήταν η Aγία Tριάδα τωνΦράγκων), στ�ν Iππ�δρ�μ�, στηνXρυσή Πύλη και σε άλλες τ�π�θε-σίες της 'υ�αντινής πρωτεύ�υσας.Π�λύτιμη επίσης η μαρτυρία γιασπ�υδαία κειμήλια π�υ αρπά�τηκαντ� 1204, �πως τα 4 �άλκικα άλ�γατ�υ Λύσιππ�υ (σήμερα στ�ν Aγι�Mάρκ� της Bενετίας), αλλά και την«ιερά σινδ�νη» τ�υ Iησ�ύ, π�υ για �-ρισμέν�υς θα πρέπει να ταυτί�εταιμε τ� σά'αν� τ�υ Iησ�ύ στ� T�ρίν�της Iταλίας, ένα απ� τα περισσ�τερ�επισκεπτ�μενα μεσαιωνικά κειμήλιατ�υ καιρ�ύ μας.

Aλλά και για θέματα 'υ�αντινής ι-στ�ρίας δεν είναι μικρ�τερη η σημα-

σία τ�υ �ρ�νικ�ύ αυτ�ύ. Για παρά-δειγμα, τ� �αρακτηριστικ� απ�σπα-σμα της παραγρά��υ 79, �π�υ, κα-θώς �αίνεται, γίνεται λ�γ�ς για τηνεπιλ�γή ως αυτ�κράτ�ρα τ�υ Kων-σταντίν�υ (IA΄) Λάσκαρι, αδελ��ύ τ�υΘε�δώρ�υ A΄ Λάσκαρι και συνιδρυτήτης Aυτ�κρατ�ρίας της Nικαίας:

12/13 Aπριλί�υ 1204:«Oταν �ι Eλληνες είδαν �τι � αυτ�-

κράτ�ράς τ�υς (Aλέ�ι�ς E΄ Δ�ύκαςM�ύρτ�υ�λ�ς) τ� εί�ε σκάσει, πή-γαν την ίδια εκείνη νύ�τα σ’ ένα με-γάλ� άρ��ντα της π�λης, Λάσκαρηςτ� �ν�μά τ�υ (στα παλαι�γαλλικά:«Laskers Avoit A Non») κι αμέσωςτ�ν έκαναν (=επέλε�αν) αυτ�κράτ�-ρα. Oταν αυτ�ς έγινε (=επιλέ�τηκεως) αυτ�κράτ�ρας δεν τ�λμησε ναμείνει εκεί, αλλά μπήκε σε μια γαλέ-ρα πριν �ημερώσει, πέρασε τ� Στεν�τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ και πήγε στη Nί-καια τη Mεγάλη, π�υ είναι μια καλήπ�λη: εκεί στάθηκε κι έγινε α�έντηςκαι αυτ�κράτ�ρας».

Eρρίκ�ς της Bαλανσιέν

Aυτ�ς π�υ συνέδεσε τ�ν τίτλ� τ�υέργ�υ τ�υ με τ�ν Λατίν� αυτ�κράτ�-ρα, Eρρίκ� της Φλάνδρας, ήταν �Φράγκ�ς �ρ�νικ�γρά��ς Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν, � κατ’ ε!��ήν συνε-�ιστής τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ. H περί-πτωσή τ�υ είναι επίσης π�λύ σημα-ντική, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι ελά�ιστα

πράγματα γνωρί��υμε για τ�ν ίδι� –�ι περισσ�τερ�ι μελετητές τείν�υννα δε�τ�ύν �τι πιθαν�ν να είναι τ� ί-δι� πρ�σωπ� με τ�ν α!ιωματ�ύ��Eρρίκ� π�υ �ι Λατίν�ι της Pωμανίαςέστειλαν σε απ�στ�λή στ�ν πάπαIν�κέντι� Γ΄ στη Pώμη, γύρω στ�1205. Γνωρί��υμε, �μως, �τι πήρεμέρ�ς –μα�ί με τ� Bιλλαρδ�υίν�–στην εκστρατεία των σταυρ��ρωνκατά της Kωνσταντιν�ύπ�λης(1203–1204), συνε�ί��ντας την α�ή-γηση τ�υ Bιλλαρδ�υίν�υ για την πε-ρί�δ� 1207/8–1209 στ� έργ� τ�υ«Iστ�ρία τ�υ Eρρίκ�υ, Λατίν�υ Bασι-λιά της Kωνσταντιν�ύπ�λης». Kαιαυτ� τ� έργ� (μα�ί με εκείνα τωνBιλλαρδ�υίν�υ και P�'έρτ�υ) απ�-τελεί σπ�υδαί� μνημεί� της μεσαιω-νικής γαλλικής γλώσσας, δίν�ντας α-νάμεσα σε άλλα, σημαντικές πληρ�-��ρίες για τ�υς αγώνες τ�υ Eρρίκ�υτης Φλάνδρας κατά των Λ�μ'αρδώνσταυρ��ρων τ�υ Λατινικ�ύ Bασι-λεί�υ της Θεσσαλ�νίκης (τ�υ M�μ-�ερρατικ�ύ �ίκ�υ), στ�ι�εία ιστ�ρι-κής γεωγρα�ίας–τ�π�γρα�ίας, η-θών και εθίμων των Δυτικών κατα-κτητών, αλλά και των κλιματ�λ�γι-κών συνθηκών π�υ επικρατ�ύσαντην επ��ή τ�υ.

Oπως και � P�'έρτ�ς, � Eρρίκ�ςτης Bαλανσιέν ανα�έρεται και σε �η-τήματα 'υ�αντινής ιστ�ρίας, με τρ�-π� μάλιστα συμπληρωματικ� στις α-ντίστ�ι�ες 'υ�αντινές πηγές της ε-π��ής. Για παράδειγμα, στ� απ�σπα-

σμα π�υ ακ�λ�υθεί (παράγρα��ι 552–553), μαθαίν�υμε (κάτι άγνωστ�στις υπ�λ�ιπες πηγές) για την κατα-στρ��ή, λ�γω μεγάλης κακ�καιρίας,τ�υ στρατ�ύ τ�υ ηγεμ�να της Nικαί-ας, Θε�δώρ�υ A΄ Λάσκαρι, στη διάρ-κεια της διαμά�ης τ�υ για κατ��ήτης Πα�λαγ�νίας (στη '�ρει�δυτικήMικρά Aσία) με τ�ν Δα'ίδ Mέγα K�-μνην� της Tραπε��ύντας, τ� συνι-δρυτή της Aυτ�κρατ�ρίας των Mε-γαλ�κ�μνηνών τ�υ Π�ντ�υ, στις αρ-�ές τ�υ 1206:

«T�τε έ�υγε � αυτ�κράτ�ρας(=Eρρίκ�ς της Φλάνδρας) για τηνKωνσταντιν�ύπ�λη, επειδή δεν έ-πρεπε να κάνει κάπ�ια άσ�ημη συμ-�ωνία � Δα'ίδ (=M. K�μνην�ς) μετ�ν Λάσκαρι (=Θε�δωρ� A΄)· και είπεπως θα πέρναγε τ� Στεν� τ�υ Aγί�υΓεωργί�υ (στη θάλασσα τ�υ Mαρμα-ρά) για να κάνει π�λεμ� μ’ εκείν�ν·και �π�ι�ν μπ�ρ�ύσε να πάρει μα�ίτ�υ, τ�ν πήρε. Kαι �πως εί�ε σ�εδιά-σει, πέρασε τ� Στεν�... Kαι �ταν �Λάσκαρις έμαθε πως � αυτ�κράτ�-ρας ερ��ταν εναντί�ν τ�υ, μη ρωτά-τε π�σ� ��'ήθηκε! T�τε εγκατέλει-ψε την π�λι�ρκία της Hράκλειας (τηςΠ�ντ�ηρακλείας, στην Πα�λαγ�νία,έδρας τ�υ Δα'ίδ τ�υ Π�ντ�υ) και έ-�υγε. Kαι μάθετε καλά πως πνίγηκαναπ� τ�υς δικ�ύς τ�υ στα π�τάμια(λ�γω κακ�καιρίας) �ίλι�ι και περισ-σ�τερ�ι· και � Λάσκαρις δεν τρά'η!ε�ύτε μια ��ρά τα �αλινάρια μέ�ρι να�τάσει στη Nίκαια...».


Λεπτ�μέρεια τ�υ αναπαριστώμεν�υ κε�αλι�ύ (θετική και αρνητική �ωτ�γρά�ηση) στ� σάαν� τ�υ Iησ�ύ. H τύ�η τ�υ κειμηλί�υ αυτ�ύ μετά τις λεηλασίες τωνσταυρ��ρων τ�ν Aπρίλι� τ�υ 1204 στην Kωνσταντιν�ύπ�λη δεν είναι γνωστή και, �πως έγραψε �αρακτηριστικά � P�έρτ�ς τ�υ Kλαρί «...κανείς δεν �έρει,�ύτε απ� τ�υς Eλληνες �ύτε απ� τ�υς Φράγκ�υς, τι απ�γινε η Σινδ�νη �ταν πάρθηκε η Π�λη». T� κειμήλι� αυτ�, �ωρίς να είναι ε�ακριωμέν� π�ύ ακριώςκατέλη�ε τ�τε, απ� τ� 1578 μετα�έρθηκε στ� T�ρίν�, �π�υ εκτίθεται στ�ν καθεδρικ� να� της π�λης σε λαϊκ� πρ�σκύνημα ώς τις μέρες μας. Aρκετ�ί ερευ-νητές πιστεύ�υν �τι τ� σάαν� αυτ� δεν είναι άλλ� απ� τ� «μανδήλι�ν» τ�υ Iησ�ύ π�υ μετα�έρθηκε θριαμευτικά στην Kωνσταντιν�ύπ�λη τ�ν Δεκαπε-νταύγ�υστ� τ�υ 944 απ� τ�ν Bυ$αντιν� στρατηλάτη Iωάννη K�υρκ�ύα, �ταν � τελευταί�ς κατέλαε τη συριακή Eδεσσα απ� τ�υς M�υσ�υλμάν�υς. Eικά$εται,μάλιστα, �τι η πλήρης ανάπτυ�η τ�υ σαάν�υ (σινδ�νης) έγινε μετά τ� �εδίπλωμα τ�υ «μανδηλί�υ», �π�υ εικ�νι$�ταν μ�ν� τ� πρ�σωπ� και ��ι τ� υπ�λ�ιπ�σώμα τ�υ Iησ�ύ (λ. σ�ετικά A. Σαίδης, «Mελετήματα υ$αντινής πρ�σωπ�γρα�ίας και τ�πικής ιστ�ρίας», Aθήνα, Hρ�δ�τ�ς, 1992).

O Θε�δωρ�ς Λά-σκαρις σε μικρ�-γρα�ία �ειρ�γρά-��υ τ�υ 15�υ αι., ι-δρυτής της «αυτ�-κρατ�ρίας» της Nί-καιας. H «αυτ�κρα-τ�ρία» της Nίκαιαςκαι τ� «δεσπ�τάτ�»της Hπείρ�υ απ�τέ-λεσαν τις εστίες α-ντίστασης στ�υςΛατίν�υς π�υ κατεί-�αν την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη έως τ�1261. Tα δυ� αυτά�υ�αντινά κράτη α-να�αίτισαν την �ρ-μή των Σταυρ��-ρων και έθεσανσταθερ� στ�� τηναπελευθέρωση τηςΠ�λης απ� τ�υς Λα-τίν�υς, την ανασύ-σταση δηλαδή τηςBυ�αντινής Aυτ�-κρατ�ρίας. Oπωςκαι έγινε, με έ��δ�στρατιωτικ�ύ απ�-σπάσματ�ς στις 25I�υλί�υ 1261. Oι Bυ-�αντιν�ί της Nίκαι-ας απελευθέρωσαντην Kωνσταντιν�ύ-π�λη απ� τ�υς Λα-τίν�υς και στις 15Aυγ�ύστ�υ 1261 � Mι�αήλ H΄ της «αυτ�κρατ�ρίας» της Nίκαιας έμπαινεθριαμ�ευτής. Mε την παλιν�ρθωση της Bυ�αντινής Aυτ�κρατ�ρίας στ� πρ�-σκήνι� μπήκε η νέα δυναστεία των Παλαι�λ�γων, π�υ έμελλε να είναι η τε-λευταία (�ωτ. «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).


Tα �υ�αντινά κράτηAπ�τέλεσαν εστίες αντίστασης στην επέκταση της κυριαρ�ίας των Λατίνων

O να�ς της K�ιμήσεως της Θε�τ�κ�υ της Nίκαιας.

Kαταστρά�ηκε τ� ’22, στη διάρκειατης Mικρασιατικής Kαταστρ��ής. H Kωνσταντιν�ύπ�λη, ρημαγμένη

απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς, στ� διάστημα των 57 �ρ�νων

(1204–1261) π�υ μένει στα �έρια των Λατίνων, σ�ήνει πρ�σωρινά ωςμητρ�π�λιτικ� κέντρ� π�λιτισμ�ύ.

Ωστ�σ�, η διάσπαση τ�υ �υ�αντιν�ύκ�σμ�υ μετά τ� 1204 και η ίδρυση

ανε&άρτητων �υ�αντινών κρατών σετέως περι��ές της αυτ�κρατ�ρίας

�δήγησε στην ίδρυση ή άνθηση των περι�ερειακών καλλιτε�νικών

κέντρων. Tα νέα αυτά κέντρα έδωσαν τη δυνατ�τητα στ�υς Bυ�α-ντιν�ύς καλλιτέ�νες να δημι�υργή-σ�υν εκεί έργα υψηλής καλλιτε�νι-κής στάθμης, ισά&ια της �υ�αντινής

παράδ�σης. Aν υπάρ��υν κάπ�ιες ιδι�μ�ρ�ίες, αυτές �αρακτηρί��υν

την επ��ή. Eνα απ� αυτά θεωρείταιη Nίκαια, έδρα της �υ�αντινής

αυτ�κρατ�ρίας «εν ε&�ρία». Eκεί �ι Λασκάρεις εί�αν ασ�αλώς

κτίσει π�λλά μνημεία. Σώ��νται �μως ελά�ιστα. Aντίστ�ι�α

καλλιτε�νικά κέντρα, τ� καθένα με την ιδι�μ�ρ�ία τ�υ, αναπτύ�θη-

καν στην Tραπε��ύντα και την Hπει-ρ�. T� καθένα μ�ν� τ�υ συνιστά,

ιστ�ρικά και π�λιτιστικά, θέμα α�ιερώματ�ς (�ωτ. «Iστ�ρία

τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

T�υ Πάρι Γ�υναρίδη

ENAΣ απ� τ�υς ηγέτες της Δ΄ Σταυ-ρ��ρίας, � Bαλδ�υίν�ς της Φλάν-δρας, εκλέ�θηκε απ� τ�υς συντρ�-��υς τ�υ αυτ�κράτ�ρας στην Kων-σταντιν�ύπ�λη τ�ν Mάι� τ�υ 1204.Aμέσως μετά τη στέψη τ�υ !εκίνησενα υπ�τά!ει τις "υ#αντινές επαρ-�ίες, «ως διά �ιλίων �ωρών παρε-λευσ�μεν�ς και "ασιλεύς Pωμαίωναναγ�ρευθησ�μεν�ς πρ�ς παντ�ς»,δηλαδή σαν να περν�ύσε μέσα απ��ιλικές περι��ές και πρ�σδ�κώνταςνα αναγ�ρευθεί αυτ�κράτ�ρας Pω-μαίων απ’ �λ�υς. Eως την εκλ�γήτ�υ Bαλδ�υίν�υ, � B�νι�άτι�ς �M�μ�ερρατικ�ς ήταν � επικρατέ-στρ�ς υπ�ψή�ι�ς για τ�ν αυτ�κρα-τ�ρικ� θρ�ν�. Για να �ικει�π�ιηθείτ�υς κατ�ίκ�υς της "υ#αντινής ε-παρ�ίας, στη διαμά�η για την ε!�υ-σία, ανακήρυ!ε αυτ�κράτ�ρα τ� Mα-ν�υήλ Aγγελ�, γι� τ�υ αυτ�κράτ�ραIσσακί�υ, τ�υ �π�ί�υ τη �ήρα Mα-ρία–Mαργαρίτα εί�ε παντρευτεί. OιBυ#αντιν�ί, �π�υ πήγαινε υπ�τάσ-σ�νταν σε αυτ�ν, αναγνωρί#�νταςτις αυτ�κρατ�ρικές διεκδικήσειςτ�υ. Oι Λατίν�ι σταυρ��ρ�ι πρ�-σπαθ�ύσαν να πείσ�υν τ�υς Bυ#α-ντιν�ύς �τι η αυτ�κρατ�ρική ε!�υ-σία "ρισκ�ταν ν�μιμα στα �έριατ�υς και εί�αν την πεπ�ίθηση πως,α��ύ κατεί�αν την Kωνσταντιν�ύ-π�λη, �λες �ι περι��ές π�υ ανήκανστην αυτ�κρατ�ρία θα υπ�τάσσ�-νταν. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι στην

πρ�σπάθεια αυτής της ν�μιμ�π�ίη-σης, η θεία θέληση π�υ στη "υ#αντι-νή ιδε�λ�γία πάντα παρ�υσια#�τανως τ� συστατικ� στ�ι�εί� για την κα-τ��ή της αυτ�κρατ�ρικής ε!�υσίας,εμ�ανί#εται, άκ�μψα είναι η αλή-θεια, και απ� τ�υς σταυρ��ρ�ς.

O Γάλλ�ς �ρ�νικ�γρά��ς Eρρίκ�ςde Valenciennes ανα�έρει πως, �ταν� Λατίν�ς αυτ�κράτ�ρας Eρίκ�ς τηςΦλάνδρας, � αδελ��ς τ�υ Bαλδ�υί-ν�υ, πέρασε πάνω απ� τ�ν παγωμέ-ν� E"ρ�, �ι Eλληνες έλεγαν μετα!ύτ�υς �τι � Θε�ς τ�ν αγαπά τ�σ� π�-λύ π�υ θα ήταν δύσκ�λ� να τ�ν διώ-!�υν και ��ειλαν να τ�ν υπηρετή-σ�υν. T� πρ�"λημα π�υ πρ�κύπτειείναι αν �ι Bυ#αντιν�ί εί�αν τη δυνα-τ�τητα να αντισταθ�ύν στ�υς σταυ-ρ��ρ�υς, και αν ναι, υπ� π�ιεςπρ�ϋπ�θέσεις;

Δι�ικητική αυθαιρεσία

Oι σταυρ��ρ�ι α��ύ μ�ίρασαντη "υ#αντινή αυτ�κρατ�ρία μετα!ύτ�υς, !εκίνησαν να την κατακτή-σ�υν. Oι Σταυρ��ρ�ι πίστευαν,γιατί τέτ�ιες ήταν �ι πληρ��ρίεςτ�υς απ� τ�υς Bυ#αντιν�ύς, �τι κα-τέ��ντας την Kωνσταντιν�ύπ�λη, �υπ�λ�ιπ�ς "υ#αντιν�ς κ�σμ�ς θα υ-π�τασσ�ταν �ωρίς καμιά δυσκ�λία.

Ωστ�σ�, είναι "έ"αι� �τι, μετάτην άν�δ� των Aγγέλων στ�ν αυτ�-κρατ�ρικ� θρ�ν�, τα τελευταία �ρ�-νια πριν απ� την κατάληψη της Kων-


σταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Λατίν�υςσταυρ��ρ�υς (1204), η συν��ήτ�υ "υ#αντιν�ύ κράτ�υς εί�ε σ�"α-ρά διαταρα�θεί απ� την �λ�ένα καιπι� αυθαίρετη ��ρ�λ�γική, και ��ιμ�ν�ν, συμπερι��ρά των υπαλλή-λων. Tην κυρίαρ�η τά!η της αυτ�-κρατ�ρίας απ�τελ�ύσε η αριστ�-κρατία της Kωνσταντιν�ύπ�λης. Tαμέλη της επάνδρωναν τις κεντρικέςαλλά και τις περι�ερειακές στρα-τιωτικές και π�λιτικές υπηρεσίες. Oιάνθρωπ�ι αυτ�ί δεν περι�ρί#�ντανστην πρ�ν�μι�ύ�� ικ�ν�μικά καικ�ινωνικά θέση π�υ κατεί�αν, α-σκ�ύσαν και π�λιτική ε!�υσία, μετην ένν�ια �τι, !επερνώντας τις �-π�ιες �δηγίες τ�υ κατ��υ της π�-λιτικής ε!�υσίας, δι�ικ�ύσαν μετρ�π� αυθαίρετ�, συμπεριλαμ"αν�-μένης και της �ρήσης �υσικής "ίας.Xωρίς να απ�κλεί�νται �ι π�λιτικέςεπιδιώ!εις και �ι σ�ηματισμ�ί αντα-γωνιστικών �μάδων, τα μέλη της α-ριστ�κρατίας εί�αν ως "ασικ� σκ�-π� τ�υς να αυ!ήσ�υν τα εισ�δήμα-τά τ�υς. O έλεγ��ς τ�υς απ� τ�νκάτ�� της π�λιτικής ε!�υσίας,στην καλύτερη περίπτωση, ήταν α-νεπαρκής, δεδ�μέν�υ �τι � εκάστ�-τε αυτ�κράτ�ρας τ�υς ��ειλε τηνάν�δ� τ�υ στ� θρ�ν�. Στη δι�ικητι-κή αυθαιρεσία, η "υ#αντινή επαρ�ίααντέδρασε με π�ικίλ�υς τρ�π�υς·�ι αντιδράσεις εκκιν�ύσαν απ� τηναίτηση για δικαι�σύνη π�υ απηύθυ-ναν �ι υπήκ��ι στ�ν αυτ�κράτ�ρακαι έ�θαναν έως την ε!έγερση καιτη σύσταση αυτ�ν�μων π�λιτικώνεπικρατειών. Σε αυτές τις αντιδρά-σεις στη αυθαιρεσία της κωνσταντι-ν�υπ�λίτικης κυρίαρ�ης τά!ης, "α-σικ� ρ�λ�, θετικ� ή αρνητικ�, έπαι-!αν �ι τ�πικ�ί άρ��ντες, αυτ�ί π�υ�ι πηγές �ν�μά#�υν «κτηματικ�ύς»

ή «θεματικ�ύς» άρ��ντες. Oι δύ� �-ρ�ι καλύπτ�υν δύ� κ�ινωνικ��ικ�-ν�μικές πραγματικ�τητες της θέ-σης των αρ��ντων, ήταν ιδι�κτήτεςγης και παράλληλα παράγ�ντες τηςδι�ικητικής περι��ής, τ�υ «θέμα-τ�ς» �ωρίς να απ�κλείεται να είναιστρατιωτικ�ί, κάτ��ι «πρ�ν�ιών»,δηλαδή άτ�μα π�υ, έναντι υπηρε-σιών, λάμ"αναν κρατικά εισ�δήμα-τα, ��ρ�λ�γικά ή �ικ�ν�μικά. H τά-!η αυτή των αρ��ντων απ�τέλεσετ�ν καθ�ριστικ� παράγ�ντα για την

ανάσ�εση της �ρμής των σταυρ�-��ρων.

Eστίες αντίστασης

H δημι�υργία των αυτ�ν�μων επι-κρατειών, πριν την κατάληψη τηςKωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υςσταυρ��ρ�υς απ�τέλεσε την κ�-ρύ�ωση της κ�νωνικής αντίδρασηςστην κεντρική ε!�υσία, η αντίδρασηπήρε πλέ�ν π�λιτική μ�ρ�ή. T� �αι-ν�μεν� γενικεύτηκε αμέσως μετά

την είσ�δ� των σταυρ��ρων στηνKωνσταντιν�ύπ�λη και απ�τέλεσεκαι ένα μέσ� για την αντιμετώπισητης επέκτασης των τελευταίων στ�"υ#αντιν� κ�σμ�. Πράγματι, �ι δια-μ�ρ�ωμένες ή υπ� διαμ�ρ�ωση "υ-#αντινές επικράτειες απ�τέλεσανκαι τις εστίες της αντίστασης στηνεπέκταση της κυριαρ�ίας των σταυ-ρ��ρων. O "υ#αντιν�ς ιστ�ρικ�ςΓεώργι�ς Aκρ�π�λίτης περιγρά�ειτη σύσταση των αυτ�ν�μων επικρα-τειών είτε ως την πρωτ�"�υλία κά-π�ι�υ πρ�σώπ�υ π�υ επι"αλλ�τανμε τη "ία είτε ως την ενέργεια κά-π�ι�υ έπειτα απ� πρ�σκληση τωνκατ�ίκων της περι��ής. Kαι στιςδύ� περιπτώσεις τ� πρ�σωπ� π�υαναλάμ"ανε την ε!�υσία ανήκεστην ανώτατη π�λιτική ή και στηνστρατιωτική ιεραρ�ία, μερικές ��-ρές ανήκε στην αυτ�κρατ�ρική �ι-κ�γένεια, και εί�ε κάπ�ι�υς δε-σμ�ύς με την περι��ή. K�ιν� �αρα-κτηριστικ� στις περισσ�τερες απ�αυτές τις αυτ�ν�μες επικράτειες ή-ταν �τι γύρω απ� τ�ν κάτ�� τηςπ�λιτικής ε!�υσίας υπήρ�ε μια �μά-δα αρ��ντων π�υ συμμετεί�ε ενερ-γά στη δι�ίκηση της επικράτειας. Hε!αγ�ρά απ� τ�ν εκπρ�σωπ� τ�υαυτ�κράτ�ρα μερικών απ� τ�υς «�-μ�τες» τ�υ Θε�δωρ�υ Mαγκα�ά, ��π�ί�ς εί�ε αναλά"ει την ε!�υσίαστην αυτ�ν�μη επικράτεια π�υ ι-δρύθηκε στη Φιλαδέλ�εια(1188–1189), τ�υ στέρησε την ε!�υ-σία και σήμανε τη διάλυση της επι-κράτειας. O Mαγκα�άς κατέ�υγεστ� σ�υλτανάτ� τ�υ Iκ�νί�υ και δη-μι�ύργησε, και πάλι, την επικράτειάτ�υ, λίγ� πριν απ� την πτώση τηςKωνσταντιν�ύπ�λης στα �έρια τωνσταυρ��ρων.

T�πικ�ί άρ��ντες

Aν �ι π�λιτικ�ί άρ��ντες μιας πε-ρι��ής εί�αν κυρίαρ�� ρ�λ� στη δι-�ίκηση των αυτ�ν�μων επικρατειών,η ύπαρ!η της π�λιτικής ε!�υσίας ή-ταν � �ρ�ς για την ύπαρ!η των αρ��-ντων ως κ�ινωνικής �μάδας, ήταν �εγγυητής της ισ�ύ�ς και τ�υ κύρ�υςτ�υς. Tα παραδείγματα αρ��ντωνπ�υ σαν συγκρ�τημένες �μάδεςπερν�ύν απ� τ�ν ένα κάτ�� της π�-λιτικής ε!�υσίας στ�ν επ�μεν� είναιπ�λλά. Xαρακτηριστικ� είναι αυτ�των αρ��ντων της περι��ής τηςAνδριαν�ύπ�λης. Oι άρ��ντες αυτ�ίπεριστ�ι�ί#�υν τ�ν τέως αυτ�κράτ�-ρα Aλέ!ι� Γ΄, � �π�ί�ς εί�ε εγκατα-λείψει την Kωνσταντιν�ύπ�λη τ�νAύγ�υστ� τ�υ 1203. Mετά τη νέα �υ-γή τ�υ Aλε!ί�υ, �ι άρ��ντες της πε-ρι��ής διαδ��ικά #ητ�ύν να συνερ-γαστ�ύν με τ�υς ηγέτες της σταυρ�-��ρίας, τ�ν αυτ�κράτ�ρα Bαλδ�υί-ν� και τ�ν αντίπαλ� τ�υ B�νι�άτι�,και τ�ν ε�θρ� τ�υς τ�ν B�ύλγαρ�"ασιλέα Iωαννίτ#η. Tέλ�ς, μετά απ�μια ε!έγερση, �π�υ η πρωτ�"�υλίαπέρασε στα λαϊκά στρώματα, �ι άρ-��ντες της περι��ής, των �π�ίων ηκ�ινωνική και �ικ�ν�μική ισ�ύς κλ�-νίστηκε, συσπειρώθηκαν γύρω απ�τ� Θε�δωρ� Bρανά, � �π�ί�ς εί�εσυνεργαστεί απ� την αρ�ή με τ�υςσταυρ��ρ�υς. O Bρανάς τέθηκε ε-πικε�αλής μιας ημιανε!άρτητης επι-κράτειας. H "ίαιη επι"�λή της ε!�υ-σίας απ� τ� Λέ�ντα Σγ�υρ�, σε μια ε-πικράτεια π�υ εκτειν�ταν απ� τ�



N � μ ι σ μ ατ�υ «δε-σ π � τ η »Mι�αήλ B΄της Hπεί-ρ�υ. Γύρωαπ� τ�ν �-ρ� «δε-σ π � τ η ς »υ π ά ρ � ε ιπαραν�η-ση. Λατινι-κής πρ�έ-λ ε υ σ η ς ,π�τέ δεν�ρησιμ�-π�ιήθηκεαπ� Bυ�α-ν τ ι ν � ύ ςσ υ γ γ ρ α -�είς ωςπρ�σδι�-ρ ι σ τ ι κ �τ�υ ανε-&άρτητ�υα υ τ � ύκράτ�υς.T� δεσπ�τάτ� της Hπείρ�υ ενισ�ύθηκε μετά τ� 1204 με πρ�σ�υγες απ� τη λα-τιν�κρατ�ύμενη Kωνσταντιν�ύπ�λη. Παλαι�τερα εί�ε την �ν�μασία «θέμα»Nικ�π�λεως, με πρωτεύ�υσά τ�υ την Aρτα. Tην ανε&αρτησία και πρ�στασίατ�υ νέ�υ κράτ�υς ευν�ησαν κυρίως �ι γεωγρα�ικ�ί παράγ�ντες. Mετά την α-νάκτηση της Kωνσταντιν�ύπ�λης τ� 1261, �ι ελεγ��μενες απ� τ� δεσπ�τάτ�περι��ές της Hπείρ�υ παρέμειναν ανε&άρτητες απ� τ� Bυ�άντι� για 80 περί-π�υ �ρ�νια (�ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών).

H εκκλησία της Παρηγ�ρήτισσας στην Aρτα. Διώρ�� πεντάτρ�υλ� κτίσμα, έργ� τ�υ δεσπ�τη Nικη��ρ�υ Δ�ύκα τηςHπείρ�υ, �ρ�ν�λ�γείται στα τέλη τ�υ 13�υ αι. T�ν τρ�ύλ� και τα σ�αιρικά τρίγωνα τ�υ να�ύ κ�σμ�ύν εντ�ί�ια ψη�ι-δωτά, τα μ�να π�υ σώ��νται στην Hπειρ�. Πρ�κειται για τ� πλέ�ν εντυπωσιακ� σω��μεν� μνημεί� τ�υ δεσπ�τάτ�υτης Hπείρ�υ. Σώ�εται επίσης μα�ί με σημαντικές τ�ι��γρα�ίες αυτής της επ��ής και η τα�ική εκκλησία των «K�μνη-ν�δ�υκάδων», η M�νή της Παναγίας της Bλα�έρνας, και αυτή στην Aρτα.


Xαλκ�γρα�ία τ�υ

περασμέν�υ(;) αιώ-

να, με τα �υ�αντινά

τεί�η της Tραπε��ύ-

ντας, �ικ�δ�μημένα

στη διάρκεια της

μεγαλ�κ�μνηνής

αυτ�κρατ�ρίας

(1204–1461). Σήμε-

ρα, σώ��νται εν μέ-

ρει και σε κακή κα-

τάσταση. H «αυτ�-

κρατ�ρία» της Tρα-

πε��ύντας παρέμει-

νε στ� περιθώρι�

τ�υ αγώνα κατά των

Λατίνων. Mάλιστα,

με τη συγκατά�αση

των Λατίνων � ένας

εκ των ιδρυτών της

«αυτ�κρατ�ρίας»,

� Δαυίδ K�μνην�ς,

πρ��ώρησε και σε

ε�θρικές κινήσεις

κατά τ�υ Θε�δωρ�υ

A΄ Λάσκαρι της Nί-

καιας (�ωτ.: Aρ�εί�

K. Φωτιάδη).

Nαύπλι� έως τη Λάρισα δεν επέτρε-ψε τη συσπείρωση των αρ��ντων. Oιάρ��ντες της Θεσσαλίας και της κε-ντρικής Eλλάδας πρ�σ�ώρησαν στ�στρατ�πεδ� τ�υ B�νι�ατί�υ τ�υM�μ�ερατικ�ύ, στ� �ν�μα της ν�μι-μ��ρ�σύνης στ� Mαν�υήλ, τ� γι�τ�υ αυτ�κράτ�ρα Iσαακί�υ Aγγέλ�υ.O Σγ�υρ�ς, στερημέν�ς απ� την υ-π�στήρι!η τ�υ τ�πικ�ύ παράγ�ντα,αναγκάστηκε να απ�συρθεί στην Πε-λ�π�ννησ�.

Aυτ�ν�μες επικράτειεςH ύπαρ!η ή η σύσταση αυτ�ν�μων

π�λιτικών επικρατειών, π�υ συσπεί-ρωναν τ�υς άρ��ντες μιας περι�-�ής και �ργάνωναν την άμυνά τ�υςαπ�τελ�ύσε την πρ�ϋπ�θεση γιατην αντίσταση στ�υς σταυρ��-ρ�υς. Tέτ�ιες αυτ�ν�μες επικράτει-ες κάλυψαν σ�εδ�ν �λ� τ� �ώρ�της "υ#αντινής αυτ�κρατ�ρίας. Aπ�αυτές �ι σημαντικ�τερες ήταν: α) H«Aυτ�κρατ�ρία» της Nικαίας π�υ ί-δρυσε � «δεσπ�της» Θε�δωρ�ς Λά-σκαρις στη Mικρά Aσία, στ� �ν�ματ�υ πεθερ�ύ τ�υ, τ�υ αυτ�κράτ�ραAλε!ί�υ τ�υ Γ΄. ") T� λεγ�μεν� «Δε-σπ�τάτ�» της Hπείρ�υ, π�υ ιδρύθη-κε απ� τ�ν Mι�αήλ Aγγελ�, έναν α-νιψι� των αυτ�κρατ�ρων Iσαακί�υB΄ και Aλε!ί�υ Γ΄. γ) H «Aυτ�κρατ�-ρία» της Tραπε#�ύντας, π�υ ιδρύ-θηκε απ� τ�υς εγγ�ν�ύς τ�υ αυτ�-κράτ�ρα Aνδρ�νίκ�υ A΄, τ�ν Aλέ!ι�και τ�ν Δα"ίδ K�μνην�. T� κράτ�ςαυτ� παρέμεινε στ� περιθώρι� τ�υαγώνα κατά των Λατίνων. δ) Kάπ�ι-ες πρ�σκαιρες επικράτειες στηνEυρώπη, �πως τ�υ Aλε!ί�υ Γ΄, στηΘράκη και τη Mακεδ�νία, τ�υ «σε-"αστ�ϋπέρτατ�υ» Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ,στη Θεσσαλία, την κεντρική Eλλάδακαι τη "�ρειανατ�λική Πελ�π�ννη-σ� και τ�υ «δεσπ�τη» Iωάννη Xαμα-ρέτ�υ, στη Λακωνία. ε) Kάπ�ιεςπρ�σκαιρες επικράτειες στη MικράAσία, �πως η επικράτεια τ�υ Δα"ίδK�μνην�ύ, π�υ στηρί�θηκε στις δυ-νάμεις τ�υ μ�νάρ�η της Tραπε#�ύ-ντας, τ�υ αδελ��ύ τ�υ Aλε!ί�υ,στην Πα�λαγ�νία, τ�υ Σά""α Aσι-δην�ύ, στις εκ"�λές τ�υ Mαιάν-δρ�υ, στη δυτική Mικρά Aσία, καιτ�υ Θε�δώρ�υ Mαγκα�ά, στη Φιλα-

δέλ�εια. Kαι �ι τρεις αυτές μικρα-σιατικές ενσωματώθηκαν στ� σύν�-λ� τ�υς ή εν μέρει στ� κράτ�ς τηςNικαίας.

Στ��ςη ανακατάληψη

Tα δύ� "υ#αντινά κράτη, η «Aυτ�-κρατ�ρία» της Nικαίας και τ� «Δε-σπ�τάτ�» της Hπείρ�υ, θα απ�τελέ-σ�υν εστίες αντίστασης στ�υς Λατί-ν�υς π�υ κατεί�αν την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη έως τ� 1261. Tα δύ� αυτάκράτη εί�αν τ� κ�ιν� �αρακτηριστι-κ� �τι μ�ιράστηκαν τ�υς πρ�σ�υ-γες απ� την Kωνσταντιν�ύπ�λη. T�γεγ�ν�ς �τι η άρ��υσα τά!η της Π�-λης, η #ωντανή π�λη �πως τ�υς �α-ρακτηρί#ει � Nικήτας Xωνιάτης,"ρέθηκε ε!�ριστη στις επικράτειεςαυτές ��ρτισε με ένα πνεύμα επι-στρ��ής τις ιδε�λ�γικές κατευθύν-σεις των δύ� κρατών. Πράγματι, σεμεγαλύτερ� ή μικρ�τερ� "αθμ�, α-νάλ�γα με την επ��ή, �ι κάτ��ι τηςπ�λιτικής ε!�υσίας των δύ� κρατώνέθεσαν ως "ασικ� στ�� την ανακα-τάληψη, με �λα τα μέσα, διπλωματι-κά και στρατιωτικά, της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης και την ε!άλειψη των συ-νεπειών της Δ΄ Σταυρ��ρίας.

Aλλά και �ι "υ#αντινές επικράτει-ες π�υ συστάθηκαν στην ευρωπαϊ-κή περι��ή τ�υ "υ#αντιν�ύ κ�σμ�υεί�αν ως στ�� την αντιπαράθεση

με τ�υς σταυρ��ρ�υς, αλλά η λει-τ�υργία τ�υς ως εστίες αντίστασηςτις περισσ�τερες ��ρές �άνηκε α-τελέσ��ρη, μπρ�στά στην στρατιω-τική ισ�ύ των σταυρ��ρων. O Λέ-ων Σγ�υρ�ς α��ύ αντιστάθηκε με�σες δυνάμεις τ�υ εί�αν απ�μείνειστ�ν Aκρ�κ�ρινθ�, πρ�τίμησε ναπέσει απ� τα τεί�η για να απ��ύγειτην ταπεινωτική αι�μαλωσία. O«δεσπ�της» Iωάννης Xαμάρετ�ςπρ�τίμησε την ε!�ρία στην επικρά-τεια της Hπείρ�υ. Tέλ�ς, � αυτ�-κράτ�ρας Aλέ!ι�ς Γ΄, α��ύ περι-πλανήθηκε σε διά��ρες περι��ές,θα πέσει αι�μάλωτ�ς στα �έρια τ�υB�νι�άτι�υ τ�υ M�μ�ερατικ�ύ. Tαδύ� "υ#αντινά κράτη π�υ θα επι-"ιώσ�υν απ� τ� πρώτ� κτύπηματων σταυρ��ρων, η «Aυτ�κρατ�-ρία» της Nικαίας και τ� «Δεσπ�τά-τ�» της Hπείρ�υ θα κατα�έρ�υν,είτε με τ�ν π�λεμ� είτε με τη δι-πλωματία, να αντιμετωπίσ�υν την�ρμή των σταυρ��ρων. Kαι τα δύ�κράτη έθεσαν ως στ�� την απε-λευθέρωση της Kωνσταντιν�ύπ�-λης απ� τ�ν λατινικ� #υγ� και τηνανασύσταση της "υ#αντινής αυτ�-κρατ�ρίας.

Π�λιτική στάσηΣε �λες τις επικράτειες π�υ δημι-

�υργήθηκαν λίγ� πριν ή αμέσως με-τά την κατάληψη της Kωνσταντιν�ύ-π�λης απ� τ�υς σταυρ��ρ�υς, η

στάση τ�υ κατ��υ της ε!�υσίαςπρ�ς τ�υς τ�πικ�ύς άρ��ντες, αλλάκαι η συσπείρωση τ�υς γύρω απ� τ�νκάτ�� της π�λιτικής ε!�υσίας, απ�-τέλεσαν τ�ν καθ�ριστικ� παράγ�νταγια την �ργάνωση της αντίστασης.Oι άρ��ντες επεδίωκαν να κατ��υ-ρώσ�υν την κ�ινωνική αλλά και την�ικ�ν�μική τ�υς θέση στην τ�πικηκ�ινωνία, και για τ� λ�γ� αυτ� υπ�-στήρι#αν με θέρμη τις π�λιτικές ε-!�υσίες π�υ εγκαταστάθηκαν στιςπερι��ές τ�υς και την αντίστασηστ�ν εισ"�λέα. H π�λιτική ε!�υσία α-π�τελ�ύσε την εγγύηση για την κ�ι-νωνική και �ικ�ν�μική τ�υς υπ�στα-ση. Για έναν τ�πικ� άρ��ντα, �ι άλ-λες λύσεις, αυτή της ε!�ρίας–μετα-νάστευσης σε κάπ�ια άλλη "υ#αντι-νή επικράτεια (της Nικαίας, της Hπεί-ρ�υ, της Tραπε#�ύντας ή και των «�-μ�πίστων "αρ"άρων») ή της υπ�τα-γής στ�υς σταυρ��ρ�υς και τηςενσωμάτωσής τ�υ στη �ε�υδαρ�ικήιεραρ�ία απ�τελ�ύσαν δυνάμει κίν-δυν� για την �λ�κληρωτική κατα-στρ��ή τ�υ. Πράγματι, απ� τη μία, �άρ��ντας, στ�ν τ�π� της νέας εγκα-τάστασής τ�υ, δεν θα εί�ε πλέ�ν τη"άση για την άσκηση της ισ�ύ�ς, τηνιδι�κτησία τ�υ. Aπ� την άλλη, η έ-ντα!ή τ�υ στη �ε�υδαρ�ική ιεραρ�ίατων σταυρ��ρων, πέρα απ� τ�υςκινδύν�υς για ανατρ�πή, �ι Λατίν�ι�ρι#αν πάντα τ�υς �ρ�υς τ�υ παι�νι-δι�ύ, σήμαινε και την ενσωμάτωσησε μια άλλη κ�ινωνιά, με άλλες ιδε�-λ�γικές και π�λιτισμικές α!ίες. Aυτήη ε!έλι!η, επα�θής για τ�ν ίδι� τ�νάρ��ντα ως άτ�μ�, κατέστρε�ε καιτ� γ�ητρ� τ�υ στην τ�πική "υ#αντι-νή κ�ινωνία. H εκγαθίδρυση της �ε-�υδαρ�ίας σήμαινε τη μετα"�λή τηςπ�λιτικής ισ�ύ�ς σε ένα �αρακτηρι-στικ� της γαι�κτησίας, �π�υ � "υ#α-ντιν�ς άρ��ντας θα "ρισκ�ταν πλέ-�ν στ� τέλ�ς της λατινικής ιεραρ-�ίας. Eτσι, �σ�ι, και �ταν, αναγκά-στηκαν να πρ�σ�ωρήσ�υν στην υπ�-ταγή τ�υς στη �ε�υδαρ�ική ιεραρ-�ία, έθεσαν έναν �ρ�· να διατηρή-σ�υν τα «σε"άσματά» τ�υς, δηλαδήτη θρησκευτική ιδιαιτερ�τητά τ�υς,π�υ τ�υς ε!ασ�άλι#ε την παραδ�-σιακή ισ�ύ στ� εσωτερικ� της τ�πι-κής "υ#αντινής κ�ινωνίας.

Aυτ�κρατ�ρικ� μ�λυ�δ��υλ�, πιθανώς τ�υ Aλε&ί�υ A΄ K�μνην�ύ(1204–1222), ιδρυτή της αυτ�κρατ�ρίας της Tραπε��ύντας. Bρέθηκε στην α-νακτ�ρική ακρ�π�λη των Mεγαλ�κ�μνηνών, τ� 1963. Στη μια �ψη εικ�νί�εται� αυτ�κράτ�ρας με στρατιωτική στ�λή, μα�ί με τ�ν Aγι� Γεώργι�. Στην άλλη�ψη, η Aνάσταση τ�υ Σωτήρ�ς (�ωτ.: Aκύλας Mήλλας).

Bασιλικ� �ικ�σημ� των Λ�υ�ινιάν δε�ιά, και �υ�αντιν� της δυνα-στείας των Παλαι�λ�γων, αριστερά. Kύπρ�ς, τμήμα επιστυλί�υ τ�υεικ�ν�στασί�υ τ�υ να�ύ τ�υ Aρ�αγγέλ�υ Mι�αήλ στ�ν Πέδ�υλα,1474. O Pι�άρδ�ς A΄ � Λε�ντ�καρδ�ς, μετέ��ντας στην Tρίτη Σταυ-ρ�"�ρία, πέρασε τ� 1191 απ� την Kύπρ� καθώς τα�ίδευε για τ�υςAγί�υς T�π�υς. Nικώντας τ�ν Iσαάκι� K�μνην� (Mάι�ς 1191) κατέ-κτησε τ� νησί και σύντ�μα �ρήκε αγ�ραστές τ�υς Nαΐτες ιππ�τεςστ�υς �π�ί�υς και την π�ύλησε. Πάσ�α τ�υ 1192, � ντ�πι�ς πληθυ-σμ�ς �εσηκώθηκε και π�λι�ρκώντας τ�υς Nαΐτες στη Λευκωσία, ε-κείν�ι επεδ�θησαν σε πρωτ�"ανή σ"αγή τ�υ πλήθ�υς. Για να γλι-τώσ�υν �ι Nαΐτες απ� την ταρα�ή, επέστρεψαν τ� νησί στ� Pι�άρ-δ�. Eκείν�ς �ρήκε καιν�ύργι� αγ�ραστή στην ίδια τιμή και με τ�υςίδι�υς "�ρ�υς. O νέ�ς αγ�ραστής ήταν � Φράγκ�ς (Γάλλ�ς) ευγε-νής Γκι ντε Λ�υ�ινιάν, �ασιλιάς τ�υ "ράγκικ�υ �ασιλεί�υ των Iερ�-σ�λύμων, τ� �π�ί� �μως, εί�ε απωλέσει απ� τ�υς M�υσ�υλμάν�υς.O Γκι ντε Λ�υ�ινιάν πέθανε δύ� �ρ�νια αργ�τερα και κληρ�ν�μησετ� νησί � αδελ"�ς τ�υ, Aμάλρι��ς ντε Λ�υ�ινινάν. Aυτ�ς την �ργά-νωσε σε ανε�άρτητ� �ασίλει�, τ� �π�ί� αναγνωρίστηκε τ� 1197. Hδυναστεία των Φράγκων �ασιλέων έμεινε στην Kύπρ� μέ�ρι τ�1489. Στη συνέ�εια παραδ�θηκε στ�υς Bενετ�ύς μέ�ρι τ� 1571.


Λατιν�κρατ�ύμενες περι��έςH διαν�μή �υαντινών εδα�ών μετά την άλωση της Kωνσταντιν�ύπ�λης απ� τ�υς Σταυρ��ρ�υς

Tης Aγγελικής Παν�π�ύλ�υ

KATA τη διάρκεια της π λι ρκίας τηςKωνσταντιν ύπ λης και πριν απ�την άλωση (1204) ι σταυρ ��ρ ι εί-�αν συμ�ωνήσει τ ν τρ�π διαν -μής και τ καθεστώς των εδα�ώνπ υ θα κατακτ ύσαν. H συμ�ωνίααυτή (pactum comune) υσιαστικάαπ τέλεσε τη �άση της Partitioterrarum Imperii Romaniae, της δια-ν μής δηλαδή των εδα�ών της �υ-�αντινής αυτ κρατ ρίας π υ κατα-κτήθηκαν στη συνέ�εια. T �υ�αντι-ν� έδα� ς �ωρίστηκε σε έ�ι κλή-

ρ υς, απ� τ υς π ί υς δύ αναλ -γ ύσαν στ υς σταυρ ��ρ υς, δύ στ ν Bυ�αντιν� αυτ κράτ ρα καιδύ στ υς Bενετ ύς. Σε κάθε ένα α-π� τα τρία μέρη αναλ γ ύσε επίσηςένα τμήμα της Θράκης και ένα τηςKωνσταντιν ύπ λης. Σταδιακά ελ-ληνικ�ς �ώρ ς κατακτήθηκε απ�τ υς σταυρ ��ρ υς με επικε�αλήςτ ν B νι�άτι M μ�ερρατικ�. Aνά-λ γα με τη διάρκεια της λατινικήςκυριαρ�ίας ι ελληνικές περι �έςπ υ πέρασαν στ υς Φράγκ υς δια-κρίν νται σε αυτές π υ η περί δ ςτης λατινικής κυριαρ�ίας ήταν �ρα-

�ύ�ια και σε εκείνες π υ διατηρήθη-κε αιώνες.

Kωνσταντιν�ύπ�λη– Θεσσαλ�νίκη

Eπειτα απ� επίπ νες διαπραγμα-τεύσεις εκλέ�τηκε (9 Mαΐ υ 1204)αυτ κράτ ρας της Kωνσταντιν ύπ -λης κ�μης της Φλάνδρας Bαλδ υί-ν ς, ενώ στ ν πατριαρ�ικ� θρ�ν τ π θετήθηκε Bενετ�ς ΘωμάςM ρ �ίνης. H λατινική αυτ κρατ ρίατης Kωνσταντιν ύπ λης, έ� ντας νααντιμετωπίσει τ υς Eλληνες της Nί-

καιας και της Hπείρ υ, τ υς B ύλγα-ρ υς, τ υς Oύγγρ υς και τ υς M γ-γ�λ υς, διατηρήθηκε μέ�ρι τ 1261, π�τε ανακτήθηκε απ� τ ν Mι�αήλΠαλαι λ�γ .

O B νι�άτι ς M μ�ερρατικ�ς,π υ απέτυ�ε να εκλεγεί αυτ κράτ -ρας, κατ�ρθωσε με τη � ήθεια τωνBενετών να απ σπάσει απ� τ ν Bαλ-δ υίν τ �ασίλει της Θεσσαλ νί-κης, της περι �ής δηλαδή ανάμεσαστη M συν�π λη και τ ν A�ι� π τα-μ�. H λατινική κυριαρ�ία στη Θεσσα-λ νίκη έλη�ε τ 1224, �ταν την π�ληκατέλα�ε δεσπ�της της Hπείρ υ

Φώτη K�ντ�γλ�υ «O Δ��απατρήςαγωνί�εται στ� Aράκλ��» (τμήματ�ι��γρα"ίας, Δημαρ�εί� Aθηνών).Aναπαράσταση σ"�δρ�τατης και"�νικ�τατης σύγκρ�υσης �ταν,διαδ��ικά, �ι περι��ές της Πελ�-π�ννήσ�υ η μία μετά την άλλη κα-ταλαμ�άν�νται απ� τ�υς σιδηρ�-"ρακτ�υς των Γ�δε"ρείδ�υ Bιλ-λαρδ�υίν�υ και Γ�υλιέλμ�υ Σα-μπλίτ και ιδρύεται η Hγεμ�νία τηςA�αΐας. Tην ηρωική αντίσταση τ�υΔ��απατρή στ�υς Φράγκ�υς μαρ-τυρ�ύν λίγ�ι στί��ι στ� «Xρ�νικ�τ�υ M�ρέως», τ�υς �π�ί�υς γρά"ειστ�ν γαλά�ι� �υραν� της τ�ι��γρα-"ίας � K�ντ�γλ�υ. O Δ��απατρής"αίνεται πως αντιστάθηκε γενναίαστ� μικρ� ��υρ� κάστρ� τ�υ Aρά-κλ��υ, π�υ κυριαρ��ύσε σε κά-π�ι� απ� τα περάσματα των αρκαδι-κών ��υνών, και � ηρωισμ�ς τ�υπρ�κάλεσε εντύπωση. Oι συντά-κτες της Aραγωνικής παραλλαγήςτ�υ «Xρ�νικ�ύ» λένε πως κανέναςδεν μπ�ρ�ύσε να σηκώσει τ� ρ�πα-λ� τ�υ. T�πική παράδ�ση διατήρη-σε τ� θάρρ�ς της κ�ρης τ�υ, π�υπρ�τίμησε να πεθάνει πέ"τ�ντας α-π� τ� κάστρ� παρά να πέσει στα �έ-ρια των Σταυρ�"�ρων. H παράδ�σηδιατηρήθηκε, ώστε τ�ν περασμέν�αιώνα � Δημήτρι�ς Bερναρδάκης(Mυτιλήνη 1833-1907) να αντλήσειέμπνευση γρά"�ντας τ� ρ�μαντικ�δράμα «Mαρία Δ��απατρή» (M�να-�� 1858), με τραγική ηρωίδα την α-γνή κ�ρη ("ωτ.: «Φώτης K�ντ�-γλ�υ» τ�υ Nίκ�υ Zία, εκδ. «Eμπ�ρι-κή Tράπε�α της Eλλάδ�ς», 1991).

H μεσαιωνική π�λη της P�δ�υ, σε μι-κρ�γρα"ία απ� τ� �ειρ�γρα"� πε-ριηγητικ� έργ� τ�υ Iππ�τη Konrad

von Grünemberg (1486). Oι IωαννίτεςIππ�τες, ένα τάγμα θρησκευτικ�-στρατιωτικ�, εμ"ανί��νται στ�υς

Aγί�υς T�π�υς πριν απ� την ΠρώτηΣταυρ�"�ρία. T� 1309, α"�ύ έ�ασανκάθε στρατιωτικ� έρεισμα σε Παλαι-στίνη και Συρία, κατέλα�αν και δημι-�ύργησαν με κέντρ� τη P�δ� ένα ι-

δι�τυπ� κράτ�ς. Tη δι�ίκηση τ�υτάγματ�ς και τ�υ κράτ�υς εί�ε �

Mεγάλ�ς Mάγιστρ�ς, πλαισιωμέν�ςαπ� ένα συμ��υλευτικ� σώμα, π�υ

μέλη τ�υ ήταν �ι αρ�ηγ�ί των«Γλωσσών», δηλαδή των εθνικών �-

μάδων στις �π�ίες ανήκαν τα μέλητ�υ τάγματ�ς. T� 1522, με ισ�ύ πάνω

απ� 200 �ρ�νια, τ� ιππ�τικ� κράτ�ςπαραδ�θηκε στ�υς �θωμαν�ύς και

έμεινε στα �έρια τ�υς μέ�ρι τ� 1912.T�τε κατελή"θη, ως Δωδεκάνησ�ςπλέ�ν, απ� τ�υς Iταλ�ύς. Aπ� την

πρώτη κι�λας "άση, τα ιππ�τικά μνη-μεία πρ�σέλκυσαν τ� ενδια"έρ�ν

της Pώμης και άρ�ισε να λειτ�υργείένας πρ�παγανδιστικ�ς μη�ανισμ�ς–στ� Mεσ�π�λεμ� έ"τασε στ� απ�-

γει� τ�υ– ιδε�λ�γικής επένδυσηςτης ιταλικής κατ��ής. Δημ�σιεύματα

κάθε είδ�υς κυκλ�"�ρ�ύσαν στηνIταλία, με μ�ναδικ� σκ�π� να απ�-

δεί��υν �τι �ι Iταλ�ί στρατιώτες συ-νέ�ι�αν στη P�δ� και τα υπ�λ�ιπα

Δωδεκάνησα τα ένδ��α κατ�ρθώμα-τα των συμπατριωτών τ�υς Iππ�τών

τ�υ τάγματ�ς τ�υ Aγί�υ Iωάννητων Iερ�σ�λύμων. H πρ�παγάνδα έ"τασε σε τέτ�ι� σημεί�, ώστε α�ιωματικ�ί τ�υ στρατ�ύ κατ��ής να υπ�στηρί��υν ως επικείμενη την πρ�σάρτηση

των νησιών με �άση την κληρ�ν�μιά των τίτλων των Iππ�τών της P�δ�υ απ� τ�ν Oίκ� της Σα��ΐας (!). O απ�η��ς, λ�ιπ�ν, των Σταυρ�"�ρων, �πως στ� παράδειγμα της P�δ�υ, ιστ�ρικά δεν έσ�ησε. Φτάνει, τ�υλά�ιστ�ν στ�ν ελλαδικ� �ώρ� στ�ν �π�ί�ν επι�ιώνει και γλωσσικά, ώς τα μέσα τ�υ 20�ύ αι.

("ωτ.: Zα�αρίας Tσιρπανλής, «Aνέκδ�τα έγγρα"α για τη P�δ� και τις N�τιες Σπ�ράδες απ� τ� αρ�εί� των Iωαννιτών Iππ�τών, 1421–1453» P�δ�ς, 1995).


Θε�δωρ ς Aγγελ ς. T 1387, ύστερααπ� τετρά�ρ νη π λι ρκία, η Θεσ-σαλ νίκη καταλή�θηκε απ� τ υςT ύρκ υς, αλλά τ 1403 ανακτήθηκεαπ� τ υς Bυ�αντιν ύς. Mετά είκ σι�ρ�νια παρα�ωρήθηκε με τη συγκα-τάθεση τ υ πληθυσμ ύ στ υς Bενε-τ ύς έως τ 1430, π�τε την κατέλα-�αν ριστικά ι T ύρκ ι.

Kεντρική Eλλάδα

Στην Kεντρική Eλλάδα, τη Λάρι-σα και την περι �ή τ υ Aλμυρ ύ

κατέλα�ε Γ υλιέλμ ς Λαρισαί ς,τ Bελεστίν απ τέλεσε �έ υδ τ υ Γερμαν ύ κ�μη Bερτ�λδ υ, ε-νώ λίγ ν τι�τερα ιδρύθηκαν ηMαρκιωνία της B δ νίτσας (σημ.Mενδενίτσα) και η Bαρωνία τωνΣαλώνων. H Aττική, η B ιωτία, ηMεγαρίδα και αργ�τερα τ Aργ ςκαι τ Nαύπλι απ τέλεσαν τ Δ υκάτ των Aθηνών. Στη συνέ-�εια �μως η Θή�α έγινε �έ υδ της ικ γένειας των Σεντ Oμέρ. T 1311 ι Kαταλαν ί μισθ ��ρ� ιτ υ Bυ�αντιν ύ Kράτ υς έγιναν

κυρίαρ� ι της Θή�ας και της Aθή-νας, ιδρύ ντας δύ κρατίδια. Πρω-τεύ υσα τ υ Δ υκάτ υ των Aθη-νών ρίστηκε η Θή�α και εν�ς � -ρεί υ καταλανικ ύ Δ υκάτ υ ηπ�λη των νέων Πατρών (Yπάτη).E�αιτίας εσωτερικών και ε�ωτερι-κών συγκρ ύσεων τα καταλανικάκρατίδια περι ρίστηκαν εδα�ικάκαι τ 1381 κυρίαρ� ς της περι -�ής έγινε Φλωρεντιν�ς Nέρι ςAτσαγι�λι. Oι Aτσαγι�λι, π υ επα-νασύστησαν την ρθ�δ �η αρ�ιε-πισκ πή και ενίσ�υσαν την ελληνι-

κή γλώσσα, κυ�έρνησαν μέ�ρι τ 1456, π�τε η Aθήνα καταλή�θηκεαπ� τ υς T ύρκ υς.

H Eύ� ια, εκτ�ς απ� τ ν Ωρε�και την Kάρυστ , π υ σύμ�ωνα μετην Partitio ανήκαν στ υς Bενε-τ ύς, διαιρέθηκε σε κλήρ υς καιμ ιράστηκε σε τρεις ευγενείς απ�τη Bερ�να. Στη συνέ�εια τ 1211 ηBενετία έγινε επικυρίαρ� ς τ υνησι ύ και μετά τη �ενετ �υ�αντι-νή συνθήκη τ υ 1342 άρ�ισε η στα-διακή επέκταση της �ενετικής κυ-


T� "ρ�ύρι� τ�υ Xλεμ�υτσί�υ (Castel Tornese). Aπ�ψη τ�υ εσωτερικ�ύ απ� ανατ�λι-κά. Xτίστηκε απ� τ�ν Γ�δε"ρείδ� Bιλλαρδ�υίν�, ανιψι� τ�υ �ρ�νικ�γρά"�υ της Δ΄Σταυρ�"�ρίας. Eίναι απ� τα λίγα π�υ κτίστηκαν απ� την αρ�ή σε θέσεις π�υ έκρινανσημαντικές �ι Φράγκ�ι. Για την κατασκευή τ�υ �ρησιμ�π�ιήθηκε υλικ� π�υ �ρέθηκεεπί τ�π�υ ή μετα"έρθηκε απ� γειτ�νικές περι��ές. Για την �ικ�δ�μησή τ�υ εργά-στηκαν ανειδίκευτ�ι ντ�πι�ι τε�νίτες. Tα ερείπια τ�υ "ρ�υρί�υ σώ��νται πάνω απ�τ� �ωρι� Kάστρ�, κ�ντά στην Kυλλήνη της Hλείας ("ωτ.: Xάρης Δρακ�π�υλ�ς).

Σε μικρή απ�σταση, BΔ της αρ�αίας Στυμ"άλ�υ, στ� �ωρι� Στυμ"αλίαK�ρινθίας, υψών�νται τα ερείπια της "ραγκικής μ�νής τ�υ Zαρακά, τ�υτάγματ�ς των κιστερκιανών μ�να�ών (αρ�ές τ�υ 13�υ αι.). Aπ� τ� συ-γκρ�τημα τ�υ μ�ναστηρι�ύ σώ��νται τα ερείπια της μεγάλης εκκλησίαςκαι ένας πύργ�ς, στ� ισ�γει� τ�υ �π�ί�υ υπήρ�ε η είσ�δ�ς τ�υ μ�να-στηρι�ύ ("ωτ.: Aγγ. Παν�π�ύλ�υ).

ριαρ�ίας π υ λ κληρώθηκε τ 1392. Mα�ί με την Eύ� ια η Bενε-τία κατέλα�ε και τα νησιά Tήν καιMύκ ν . Tελικά τ 1470 η Eύ� ιακαταλή�θηκε απ� τ υς T ύρκ υς.

Πελ�π�ννησ�ς

Στην Πελ π�ννησ , π υ κατα-κτήθηκε απ� τ υς Γ δε�ρείδ Bιλλεαρδ υίν , Γ υλιέλμ Σα-μπλίτ και στη συνέ�εια απ� τ γι τ υ πρώτ υ, Γ υλιέλμ , ιδρύθηκετ 1205 η Hγεμ νία της A�αΐας. T 1209 επίσης ρυθμίστηκαν ι σ�έ-σεις Bιλλεαρδ υίν υ ( Γ υλιέλ-μ ς Σαμπλίτ πέθανε στ μετα�ύ)και Bενετίας, η π ία σύμ�ωνα μετην Partitio διεκδικ ύσε μέρ ς τηςΠελ π ννήσ υ. Oι Bενετ ί κατέ-λα�αν τη Mεθώνη και την K ρώνηκαι ε�ασ�άλισαν εμπ ρικά πρ ν�-μια στις π�λεις και στα λιμάνια τηςHγεμ νίας. Mετά �μως τη μά�ητης Πελαγ νίας (1259) ι Φράγκ ιαναγκάστηκαν να παραδώσ υνστ υς Bυ�αντιν ύς τη M νεμ�α-σία, τη Mάνη, τ Γεράκι και τ νMυστρά, κάστρα π υ απ τέλεσαντ ν πυρήνα τ υ Δεσπ τάτ υ τ υM ρέως. Mε τη Συνθήκη τ υ Bι-τέρμπ (1267) η Hγεμ νία τηςA�αΐας πέρασε στα �έρια τ υ �ασι-λιά της Nεαπ�λεως Kαρ�λ υ A΄Aνδεγαυ ύ, εγκαινιά� ντας τηνανδεγαυική κυριαρ�ία στην Πελ -π�ννησ (1278–1383).

Στα μέσα τ υ 14 υ αι. εγκατα-στάθηκε στην Πελ π�ννησ και η�λωρεντινή ικ γένεια των Aτσα-γι�λι. Oλ�κληρη αυτή η περί δ ς�αρακτηρί�εται απ� αστάθεια. Oιτελευταί ι Φράγκ ι ηγεμ�νες δενμπ�ρεσαν να αντισταθ ύν στιςπιέσεις των Bυ�αντινών και μέ�ριτ 1432 λ�κληρη η Πελ π�ννη-σ ς (εκτ�ς απ� τις �ενετικές κτή-σεις της Mεθώνης, της K ρώνης,τ υ Nαυπλί υ και τ υ Aργ υς) α-νήκε πάλι στ υς Eλληνες. Oμως τ Δεσπ τάτ τ υ M ρέως ακ λ ύ-θησε την τύ�η της υπ�λ ιπηςEλλάδας και τ 1460 υπέκυψε

στ υς T ύρκ υς, ι π ί ι στη συ-νέ�εια κατέλα�αν και τις �ενετι-κές κτήσεις: τ 1463 τ Aργ ς, τ 1500 τη Mεθώνη και την K ρώνηκαι τ 1540 τ Nαύπλι και τη M -νεμ�ασία.

Aιγαί�

Tα νησιά τ υ Aιγαί υ, Λήμν ς,Σκύρ ς, Λέσ� ς, Xί ς, Σάμ ς, Kως,Σαμ θράκη και Tήν ς, σύμ�ωνα μετην Partitio, περιήλθαν στ ν Λατίν αυτ κράτ ρα της Kωνσταντιν ύπ -λης. H Bενετία πήρε την Aνδρ , τηνAίγινα και τη Σαλαμίνα, ενώ τ με-γαλύτερ μέρ ς των Kυκλάδων, τα

Δωδεκάνησα, εκτ�ς της P�δ υ, καιτις Σπ ράδες μ ιράστηκαν ι υπ�-λ ιπ ι σταυρ ��ρ ι. H Γαλην τάτη�μως έδωσε τ δικαίωμα σε υπηκ�- υς της να καταλά� υν τα νησιάτ υ Aιγαί υ, κατα�άλλ ντας επικυ-ριαρ�ικ� τέλ ς στ ν Λατίν αυτ -κράτ ρα. Eπικε�αλής τ υ κατακτη-τικ ύ σ�εδί υ ήταν Mάρκ ς Σα-ν ύδ ς, π υ κατέλα�ε τα νησιά Nά-� , Πάρ , Aντίπαρ , Mήλ , I , Kύ-θν και Σί�ν , τα π ία ργανώθη-καν σε δ υκάτ με πρωτεύ υσα τηNά� , ενώ Σαν ύδ ς έλα�ε τ ντίτλ τ υ δ ύκα της Nά� υ ή τ υAρ�ιπελάγ υς. Aλλ ι Bενετ ί ευγε-νείς κατέλα�αν τα υπ�λ ιπα νησιά,

�πως ι Γκί�ι (Tήν , Mύκ ν , Σκύ-ρ , Σκ�πελ , Σκιάθ , Σέρι� , Kέα,Aμ ργ�), Iάκω� ς Mπαρ�τσι (Σα-ντ ρίνη), ι K υερίνι (Aστυπάλαια), Aνδρέας K ρνάρ ς (Kάρπαθ ), Λε νάρδ ς Φ�σκ λ ς (Aνά�η), Mαρίν ς Δάνδ λ ς (Aνδρ ) και Φιλ�καλ ς Nα�ιγκαγι�� (Λήμν ).Tη Xί μετα�ύ των ετών 1307-1309κατέλα�ε Γεν υάτης Bενέδικ ςZακκαρία. Aπ� τ άλλ μέρ ς ι Γε-ν υάτες απέκτησαν τ πρ άστι της Kωνσταντιν ύπ λης Γαλατάκαι την περι �ή της Kριμαίας. H P�-δ ς τ 1309 καταλή�θηκε απ� τ υςιππ�τες τ υ Tάγματ ς τ υ Aγί υIωάννη.

Στα νησιά τ υ Aιγαί υ η λατιν -κρατία διατηρήθηκε σε γενικέςγραμμές μέ�ρι τα μέσα τ υ 16 υ αι-ώνα. H τ υρκική επέκταση στ Aι-γαί εί�ε ως απ τέλεσμα τη σταδια-κή κατάλυση της λατινικής κυριαρ-�ίας. T 1537 ι T ύρκ ι κατέλα�αντη Σέρι� , την Aστυπάλαια, την Πά-ρ , την Kέα και τη Mύκ ν . T 1538τις Σπ ράδες και τη Σκύρ . T 1522,μετά πεντάμηνη π λι ρκία, ι ιππ�-τες τ υ Tάγματ ς τ υ Aγί υ Iωάννηαναγκάστηκαν να παραδώσ υν τηP�δ και τα υπ�λ ιπα Δωδεκάνησαστ υς T ύρκ υς. O τελευταί ςδ ύκας τ υ Aρ�ιπελάγ υς, Iάκω� ςΔ΄ Kρίσπ , εκθρ νίστηκε τ 1566 α-π� τ υς T ύρκ υς και αντικαταστά-θηκε με τ ν E�ραί Iωσή� Nά�η.Tελικά τ 1579 τα νησιά πρ σαρτή-θηκαν ριστικά στην OθωμανικήAυτ κρατ ρία. H Mυτιλήνη και ηXί ς π υ κατέ� νταν απ� τις γε-ν υτικές ικ γένειες των Kατιλ ύ�ικαι T� υστιανιάνι καταλή�θηκαν α-π� τ υς T ύρκ υς τ 1462 και τ 1566 αντίστ ι�α.

Kύπρ�ς – KρήτηT 1192 �ασιλιάς της Aγγλίας

Pι�άρδ ς A΄ Λε ντ�καρδ ς, π υ εί-�ε καταλά�ει την Kύπρ κατά την Γ΄Σταυρ � ρία, την παρα�ώρησεστ ν πρώην �ασιλιά τ υ λατινικ ύ�ασιλεί υ των Iερ σ λύμων, Γκιντε Λ υ�ινιάν. H δυναστεία των



Mετά την Tέταρτη Σταυρ�"�ρία έ"τασαν στ�ν ελληνικ� �ώρ� τα δυτικά μ�-να�ικά τάγματα: �ι δ�μινικαν�ί, �ι "ραγκισκαν�ί, �ι κιστερκιαν�ί, �ι �ενεδι-κτίν�ι και �ι μιν�ρίτες μ�να��ί. Tην εγκατάστασή τ�υς μαρτυρ�ύν τα λίγα εκ-κλησιαστικά μνημεία –μ�ναστήρια και να�ί– π�υ λείψανά τ�υς έ��υν διασω-θεί με τη �αρακτηριστική δυτική αρ�ιτεκτ�νική, �πως η γ�τθική εκκλησία τηςAγίας Σ�"ίας στην Aνδρα�ίδα της Hλείας (μέσα 13�υ αι.), έδρα δ�μινικανώνμ�να�ών ("ωτ.: «Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς», Eκδ�τική Aθηνών)

T� λατινικ� α��αεί� τ�υ MπέλλαΠάις στην κατε��μενη σήμερα πε-ρι��ή της Kερύνειας. Eίναι απ� τασημαντικά γ�τθικά μνημεία της Kύ-πρ�υ αλλά και της Aν. Mεσ�γεί�υ.Iδρύθηκε επί �ασιλείας Aμαλρί��υντε Λ�υ�ινιάν (1200) απ� μ�να��ύςτ�υ Aγ. Aυγ�υστίν�υ π�υ έ"τασαναπ� την Παλαιστίνη μετά την πτώσητης Iερ�υσαλήμ (1187). O Oύγ� A΄ντε Λ�υ�ινιάν, �ασιλιάς της Kύπρ�υκαι των Iερ�σ�λύμων (1205–1218),ε�ωράισε τ� α��αεί� και παρα�ώρη-σε π�λλά πρ�ν�μια και δικαιώματα.Στην περί�δ� της "ραγκ�κρατίας, �δ�γματισμ�ς και η αυθαιρεσία τ�υλατινικ�ύ κλήρ�υ �δήγησε σε ακρ�-τητες. Aπ�σκ�π�ύσε στην υπ�ταγήκαι α"�μ�ίωση της �ρθ�δ��ης κυ-πριακής Eκκλησίας. Στις παράλ�γεςα�ιώσεις τ�υ λατινικ�ύ κλήρ�υ, �-πως � �ρκ�ς υπ�ταγής τ�ν �π�ί�ν�ι Kύπρι�ι επίσκ�π�ι υπ��ρεών�-νταν να δώσ�υν στ�ν Λατίν� επί-σκ�π�, αντιδρ�ύσαν με ε�εγέρσειςσυμπαράστασης τα λαϊκά στρώματατ�υ κυπριακ�ύ πληθυσμ�ύ. Aπ�μα-κρη και απ�μ�νωμένη η Kύπρ�ς, έ-μενε πάντα στ� έλε�ς των κατακτη-τών ("ωτ.: Kάτια Xριστ�δ�ύλ�υ).


Λ υ�ινιάν �ασίλεψε στ νησί τρια-κ�σια �ρ�νια. Kατά τη διάρκεια της�ραγκ κρατίας, τα κυπριακά εδά-�η �ωρίστηκαν σε �έ υδα, αγρ -τικ�ς πληθυσμ�ς διαιρέθηκε σετρεις τά�εις. H λατινική εκκλησίασ�ετερίστηκε την περι υσία της ρθ�δ �ης και τ υς επισκ πικ ύςθρ�ν υς επι�λήθηκαν Λατίν ι αρ-�ιερείς. T 1489 η Bενετία ανάγκα-σε την τελευταία �ασίλισσα τηςKύπρ υ Aικατερίνη K ρνάρ ναπαραιτηθεί και να της παραδώσειτ νησί. H �ενετική κυριαρ�ία στηνKύπρ διατηρήθηκε, �ωρίς υσια-στικές αλλαγές στ κ ινωνικ� καιθρησκευτικ� καθεστώς, μέ�ρι τ 1570, π�τε τ νησί καταλή�θηκεαπ� τ υς T ύρκ υς.

Λίγ πριν απ� την πτώση της Kων-σταντιν ύπ λης στ υς Λατίν υς, Aλέ�ι ς A΄ Aγγελ ς παρα�ώρησετην Kρήτη στ ν B νι�άτι τ ν M μ-�ερρατικ� για να ε�ασ�αλίσει τη� ήθεια των σταυρ ��ρων. O τε-λευταί ς �μως π ύλησε μυστικάτην Kρήτη στ υς Bενετ ύς, της -π ίας μέρ ς τ 1206 εί�αν καταλά-�ει ι Γεν υάτες. Aκ λ ύθησε π�-λεμ ς ανάμεσα στις δύ ναυτικέςπ�λεις π υ κράτησε έως τ 1211 μενίκη της Bενετίας. H �ενετική κυ-ριαρ�ία διατηρήθηκε στ νησί μέ�ριτ 1669. Στη διάρκεια τ υ 13 υ αι. ιBενετ ί ενίσ�υσαν τ λατινικ� στ ι-�εί με σειρά απ ικισμών. H γη δη-μεύτηκε και παρα�ωρήθηκε στ υςΛατίν υς �ε υδάρ�ες και στη λατι-νική εκκλησία. T νησί π υ μέ�ρι καιτις αρ�ές τ υ 14 υ αι. εί�ε διαιρεθείσε έ�ι τμήματα, τα «σε�τέρια» (ε-κτημ�ρια), στη συνέ�εια �ωρίστηκεσε τέσσερα διαμερίσματα, π υ αντι-στ ι� ύσαν περίπ υ στ υς τέσσε-ρις σημεριν ύς ν μ ύς. Kαι εδώ α-π μακρύνθηκαν ι ρθ�δ � ι επί-

σκ π ι και εγκαταστάθηκαν στη θέ-ση τ υς Λατίν ι· απαγ ρεύτηκε α-κ�μα η �ειρ τ νία ρθ�δ �ων ιερέ-ων. Oι Bενετ ί συνάντησαν �μωςτην αντίσταση τ υ πληθυσμ ύ, κυ-ρίως των μεγάλων �υ�αντινών ικ -γενειών. Aπ� τ 1211, π υ επανα-στάτησε η ικ γένεια των Aγι στε-�ανιτών, συνέ�εια �εσπ ύσαν επα-ναστάσεις, με μεγαλύτερη εκείνητ υ Aλέ�ι υ Kαλλέργη (1282–1299).

I�νι�

Tα νησιά τ υ I νί υ δεν εί�ανκ ινή μ ίρα. H Kέρκυρα σύμ�ωνα

με την Partitio εί�ε περιέλθει στηBενετία. T 1215 �μως Mι�αήλ B΄Δ ύκας, δεσπ�της της Hπείρ υ, α-πέσπασε τ νησί απ� τ υς Bενε-τ ύς. H �υ�αντινή κυριαρ�ία κα-ταργήθηκε τ 1258/9 �ταν η Kέρ-κυρα παρα�ωρήθηκε ως πρ ίκαστ ν Mαμ�ρέδ , γι τ υ �ασιλιάτης Σικελίας, Φρειδερίκ υ B΄. Mε-τά τ ν θάνατ τ υ Mαμ�ρέδ υ τ νησί περιήλθε στ υς Aνδεγαυ ύςαπ� τ 1267 έως τ 1386. H Bενε-τία τ 1386 κατά�ερε να πείσειτ υς κατ ίκ υς να της παραδώ-σ υν τ νησί, αναγνωρί� ντας ταπρ ν�μια π υ τ υς εί�αν δώσει

παλαι�τερα ι Bυ�αντιν ί και ιAνδεγαυ ί. Tην ίδια ιστ ρική π -ρεία με την Kέρκυρα εί�αν και ιΠα� ί.

T 1185 η Kε�αλ νιά, η Zάκυν-θ ς και η Iθάκη καταλή�θηκαν α-π� τ ν πειρατή Mαργαριτώνη καιστη συνέ�εια τ 1195 πέρασανστην ικ γένεια των Oρσίνι, ι -π ί ι ίδρυσαν την «Παλατινή K -μητεία Kε�αλληνίας και Zακύν-θ υ». Στις αρ�ές τ υ 14 υ αι. ιOρσίνι κατέλα�αν και την Hπειρ .Aπ� τ 1335 μέ�ρι τ 1357 τα νη-σιά ανήκαν στ υς Aνδεγαυ ύς καιέπειτα στην ικ γένεια των T�κ-κων, π υ επεκτάθηκαν στη Στερεάκαι την Hπειρ . Mετά την κατάλυ-ση τ υ Δ υκάτ υ των T�κκων απ�τ υς T ύρκ υς, σταδιακά τα νησιάπεριήλθαν στ υς Bενετ ύς.

H Λευκάδα, π υ κατά τ ν 13 αι.ανήκε στ Δεσπ τάτ της Hπεί-ρ υ, στα τέλη τ υ ίδι υ αιώνα πα-ρα�ωρήθηκε στ ν Iωάννη Oρσίνι.Aπ� τ 1331 έως τ 1343 καταλή-�θηκε απ� τ ν έκπτωτ δ ύκατων Aθηνών Γ υαλτέρι τ νBριέννι . T 1355 η Λευκάδα μα�ίμε τη B�νιτσα περιήλθε στ ν Bε-νετ� Γρατιαν� T�ώρτ�η και μετάτ ν θάνατ� τ υ, τ 1362, ι Λευ-καδίτες παρέδωσαν τ νησί στ νΛε νάρδ A΄ T�κκ . H κυριαρ�ίατων T�κκων κράτησε μέ�ρι τ 1479, π�τε ι T ύρκ ι κατέλα�αντ νησί.

Tα Kύθηρα στα τέλη τ υ 12 υαι. ανήκαν στην ικ γένεια τωνEυδαιμ ν γιάννηδων. Aλλά τ 1204 τ νησί μα�ί με τις υπ�λ ιπεςπελ π ννησιακές κτήσεις κληρώ-θηκε στη Bενετία. T 1207/09 πε-ριήλθε στ ν Bενετ� ευγενή Mάρ-κ Bενιέρ, π υ δι ίκησε με διακ -πή –κατέλα�αν πάλι την ε� υσία ι Eυδαιμ ν γιάννηδες– μέ�ρι τ 1366, π�τε πέρασε στη �ενετικήκυριαρ�ία. Tα Aντικύθηρα, τέλ ς,απ� τ ν 13 έως τ 17 αι. δι ι-κ ύσε η �ενετική ικ γένεια τωνBιάρ .

Σταδιακάστ�υς Oθωμαν�ύς

Eίδαμε �τι σταδιακά μέ�ρι τα μέ-σα τ υ 16 υ αι. ι λατιν κρατ ύμε-νες περι �ές περν ύσαν στην -θωμανική κυριαρ�ία. E�αίρεση α-π τέλεσαν ρισμένα νησιά τ υ Aι-γαί υ (Kύθν ς, Σί�ν ς, Kίμωλ ς),η Kρήτη και η Tήν ς, π υ καταλή-�θηκαν απ� τ υς T ύρκ υς τ 1617, τ 1669 και τ 1714 αντίστ ι-�α. Mε τ ν έκτ �ενετ τ υρκικ�π�λεμ (1684–1699) η Bενετία ανέ-κτησε τη Λευκάδα, περι �ές τηςν τι δυτικής ηπείρ υ της Aκαρνα-νίας και την Πελ π�ννησ . H �ενε-τική κυριαρ�ία στην τελευταία δια-τηρήθηκε ώς τ 1715, π�τε κατα-κτήθηκε ριστικά απ� τ υς T ύρ-κ υς. Στα τέλη τ υ 18 υ αι. η Bε-νετία κατεί�ε μα�ί με τα νησιά τ υI νί υ, τις ηπειρωτικές π�λειςB υθρωτ�, Πάργα, Πρέ�ε�α, κα-θώς και τη B�νιτσα στη ν�τια ακτήτ υ Aμ�ρακικ ύ. Oι κτήσεις αυτέςμε τη Συνθήκη τ υ Kάμπ – Φ�ρμι (1797) και την κατάλυση της Bενε-τικής Π λιτείας πέρασαν στ ν έ-λεγ� της Γαλλικής Δημ κρατίας.

Oι ��υρώσεις τ�υ Aκρ�κ�ρινθ�υ. H μ�νη αντίσταση π�υ εκδηλώθηκε ενα-ντί�ν των Λατίνων ήταν τ�υ Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ, άρ��ντα τ�υ Nαυπλί�υ, � �π�ί-�ς εί�ε απ�στατήσει πριν απ� τ� 1204 και κατ�ρθωσε να καταλά�ει τις περι�-�ές της ��ρει�ανατ�λικής Πελ�π�ννήσ�υ, της B�ιωτίας και της κεντρικήςEύ��ιας. Mετά την ήττα τ�υ �μως απ� τ�υς Δυτικ�ύς στις Θερμ�πύλες υπ�-�ώρησε και ��υρώθηκε στ�ν Aκρ�κ�ρινθ�. H αντίσταση τ�υ Aκρ�κ�ρίνθ�υκράτησε αρκετ� �ρ�νικ� διάστημα, τελικά �μως τ� "ρ�ύρι� καταλή"θηκε α-π� τ�υς Φράγκ�υς, ενώ � Σγ�υρ�ς πρ�τίμησε τ�ν θάνατ� πέ"τ�ντας έ"ιπ-π�ς απ� τα τεί�η στ�υς απ�κρημν�υς �ρά��υς ("ωτ.: «Kάστρα της Πελ�π�ν-νήσ�υ» εκδ. «AΔAM»).

O Mι�αήλ � Xωνιάτης, λ�γι�ς και άρι-στ�ς γνώστης των κλασικών γραμ-μάτων, εγκαταστάθηκε στην Aθήναως νέ�ς μητρ�π�λίτης πιθαν�τατατ� 1182. Eνδια"έρθηκε για τ� π�ί-μνι� τ�υ και αγωνίστηκε να τ� απαλ-λά�ει απ� "�ρ�λ�γικά �άρη. T� 1203υπερασπίστηκε την Aκρ�π�λη ενα-ντί�ν τ�υ Λέ�ντα Σγ�υρ�ύ, � �π�ί�ςυπ��ώρησε �ωρίς να την κυριεύσει,πυρπ�λησε �μως και λεηλάτησε τηνκάτω π�λη. Tελικά τ� 1204 � Xωνιά-της αναγκάστηκε να παραδώσει τηνAθήνα στ�υς Φράγκ�υς. Πέθανε αυ-τ�ε��ριστ�ς στην Kέα μετά τ�νMάρτι� τ�υ 1222 (Mι�αήλ Xωνιάτης,απ� τ�ι��γρα"ία στ�ν Aγι� Πέτρ�Kαλυ�ίων K�υ�αρά).

Oι Λατίν�ι δυνάστες των ελληνικών περι��ών ε�ακ�λ�υθ�ύσαν να �ρησιμ�-π�ι�ύν τα �ικ�σημά τ�υς π�υ συνήθως τα τ�π�θετ�ύσαν στα υπέρθυρα ήστ�υς τ�ί��υς των "ρ�υρίων, των εκκλησιών και των σπιτιών τ�υς. Στην Πλά-κα της Mήλ�υ σώ�εται τ� �ικ�σημ� της Kασσάνδρας Σαν�ύδ�υ (γύρω στα1286), μέλ�υς της �ικ�γένειας των Σαν�ύδων π�υ ίδρυσε τ� Δ�υκάτ� τ�υ Aι-γαί�υ ("ωτ.: K. Λι�ντης).


Tελευταίες Σταυρ��ρίεςO εκ�υλισμς τ�υ σταυρ��ρικ�ύ ιδεώδ�υς και η �ριστική απώλεια της Mέσης Aνατ�λής

T�υ Aντώνη Πάρδυ

AΠO μιαν άπ�ψη, τ� π�λυσήμα-ντ� �αιν�μεν� των Σταυρ��-ριών απεικ�νί�ει τ� επίπεδ� τ�υπνεύματ�ς εν�τητας π�υ ήταν σεθέση να κατακτήσ�υν τα κράτητης Δυτικής Eυρώπης στην επι-δίω!η της επίτευ!ης κ�ινών στ�-"ων. H απ�τυ"ία τ�υς στ� επίπε-δ� αυτ� απ�καλύπτει τ� #αθμ�της π�λιτικής ωριμ�τητας π�υ"αρακτήρι�ε τα κράτη εκείνα μετις ατελεύτητες διαμά"ες μετα!ύτ�υς, τις �π�ίες, αντί να τις απ�-σ�#�ύν, τις �!υναν ακ�μη περισ-σ�τερ� και τις πυρ�δ�τ�ύσαν �ιδύ� κ�ρυ�αί�ι παράγ�ντες στα-θερ�τητας της επ�"ής: � πάπαςκαι � αυτ�κράτ�ρας της Γερμα-νίας. H αδυσώπητη και μ�νιμη σύ-γκρ�υση των δύ� κ�ρυ�αίων αυ-τών εκπρ�σώπων της θρησκευτι-κής και π�λιτικής ε!�υσίας καθι-στ�ύσε δύσκ�λη την �ργάνωσημιας εκστρατείας με συν�"ή καισ�#αρές πρ��πτικές, αλλά και εκ-μηδένι�ε τα �π�ια θετικά απ�τε-λέσματα τύ"αινε να πρ�κύψ�υν.

«Tα παιδιά π�υ τα ’συραν στης A�ρικήςτις αγ�ρές...»

Aλλά η λυσσαλέα αυτή σύγκρ�υ-ση ά�ηνε τ� πεδί� αν�ι"τ� και γιατη στυγνή εκμετάλλευση της δη-μ��ιλ�ύς ιδέας της σταυρ��ρίαςαπ� τυ"�διώκτες και λα�πλάν�υς.Eτσι, γύρω στα 1212 κι ενώ πλήθαι-ναν �ι ειδήσεις για τη ��#ερή επι-δείνωση της κατάστασης στην Πα-λαιστίνη και για την απελπιστικήθέση των Δυτικών στη Συρία, εμ-�ανίστηκε στη Γαλλία κάπ�ι�ς νε-αρ�ς #�σκ�ς �ν�ματι Στέ�αν�ς,π�υ διέδιδε �τι ήταν απεσταλμέ-ν�ς τ�υ Θε�ύ για να κηρύ!ει νέασταυρ��ρία. Kατ�ρθωσε να συ-γκεντρώσει γύρω τ�υ 30.000 παι-διά περίπ�υ. E�τασαν στη Mασσα-λία, �π�υ δύ� ε��πλιστές τ�υςπρ�σ�εραν τα πλ�ία τ�υς για ναμετα�ερθ�ύν την Παλαιστίνη δω-ρεάν. Aντί γι’ αυτ�, τα �δήγησανστη B�ρεια A�ρική και τα π�ύλη-σαν στα σκαλ#�πά�αρα...

T�ν ίδι� καιρ� άλλα 20.000 παι-διά απ� τη Γερμανία διέσ"ισαν τιςAλπεις κι έ�τασαν στη Γέν�#α. Eυ-τυ"ώς, �ι στερήσεις και �ι συμ#�υ-λές των �ρ�νίμων τα έπεισαν σελίγ� να διαλυθ�ύν. M�νά"α � αρ-"ηγ�ς τ�υς, κάπ�ι�ς Nικ�λα�ς, εμ-�ανίστηκε αργ�τερα, στα 1219,στην π�λι�ρκία της Δαμιέτης.

Πέμπτη Σταυρ��ρίαO πάπας Iνν�κέντι�ς Γ΄, π�υ γύ-

ρω στα 1213 επικράτησε τελικάστη σύγκρ�υση με τ�ν αυτ�κράτ�-

ρα θριαμ#εύ�ντας στη Γαλλία καιτη Γερμανία, ανακίνησε τ� θέματης σταυρ��ρίας, �ρισε μάλισταστη Σύν�δ� τ�υ Λατεραν�ύ (1215)ως ημέρα ανα"ώρησης την 1η I�υ-νί�υ τ�υ 1217. O θάνατ�ς τ�υ �-μως έδωσε την ευκαιρία τ�υς Γάλ-λ�υς �ε�υδάρ"ες και στ�ν ίδι� τ�

Γερμαν� αυτ�κράτ�ρα Φρειδερίκ�B΄ (π�υ εί"ε δώσει τ�ν �ρκ� τ�υπρ�σκυνητή στα 1215) να δεί!�υνέμπρακτα την απρ�θυμία τ�υς, πα-ρ�τι � νέ�ς πάπας Oνώρι�ς Γ΄ επέ-μεινε στην πραγματ�π�ίησή της.Xωρίς τη συμμετ�"ή τ�υς λ�ιπ�ν,!εκίνησαν την άν�ι!η τ�υ 1217 δύ�

στρατιές απ� την Kεντρική Eυρώ-πη. H πρώτη, με αρ"ηγ� τ� #ασιλιάτης Oυγγαρίας Aνδρέα, έ�τασεστ�ν Aγι� Iωάννη της Aκρας τ�νOκτώ#ρη και ενώθηκε με τ�υςστρατ�ύς της Kύπρ�υ και της Iε-ρ�υσαλήμ. Πλησία�ε πια � "ειμώ-νας, και η επίθεση εναντί�ν της Aι-

T μναστηρια-κ� κιν��ι τωνIωαννιτών Iππ-τών στην Aκρα.E�ωτερική και ε-σωτερική άπ-ψη. Eκ�ωματώ-σεις πυ έγιναντα τελευταία�ρ�νια απκά-λυψαν την α-πρ��λεπτα -γκώδη διάστασητυ ικδμή-ματς καθώς καιτη θαυμάσια αρ-�ιτεκτνική τυ.H Aκρα, σταθε-ρ� έρεισμα τωνΣταυρ!�ρων,�άθηκε τελευ-ταία. H πτώσητης (Mάρτη τυ1291) σήμανε ττέλς της δυτι-κής παρυσίαςστη M. Aνατλή(!ωτ.: AntonyBridge «TheCrusades»).

γύπτ�υ π�υ πρ�#λεπε τ� αρ"ικ�σ"έδι� έπρεπε να ανα#ληθεί. Aλλά�ύτε και η επίθεση κατά της Παλαι-στίνης καρπ��ρησε: Tρεις ��ρές�ι σταυρ��ρ�ι γύρισαν πίσω απ�έλλειψη τρ��ίμων. Eπιπλέ�ν, �ι #α-ρ�ν�ι της Συρίας ε!ακ�λ�υθ�ύσαντις ατέλειωτες διαμά"ες τ�υς. Aη-διασμέν�ς απ’ �λα αυτά � Aνδρέαςεπέστρεψε τ�ν Iαν�υάρι� τ�υ 1218στην Oυγγαρία.

Ωστ�σ�, η ά�ι!η της δεύτερηςστρατιάς (π�υ εί"ε !εκινήσει απ� τ�Nτάρμ�υθ με πρώτ� στ�"� τ�υςMαυριταν�ύς της Π�ρτ�γαλίας) α-ναπτέρωσε τ� ηθικ� των σταυρ�-��ρων: με νέ� αρ"ηγ� τ� δ�ύκατης Aυστρίας Λεπ�λδ� Z΄ επιτέθη-καν στις 27 Mαΐ�υ 1218 εναντί�ντης Δαμιέτης π�υ απ�τελ�ύσε τηνπύλη της κ�ιλάδας τ�υ Nείλ�υ. Oνέ�ς σ�υλτάν�ς της Aιγύπτ�υ Mε-λίκ - ελ - Kαμέλ �ήτησε ειρήνη, πρ�-σ�έρ�ντας την επανίδρυση τ�υκράτ�υς της Iερ�υσαλήμ στα �ριαπ�υ εί"ε πριν απ� τ� 1187. Oμως �λεγάτ�ς τ�υ πάπα Πελάγι�ς επέ#α-λε την απ�ρριψη των πρ�τάσεώντ�υ. Στις 5 N�εμ#ρί�υ �ι σταυρ��-ρ�ι κατέλα#αν τελικά τη Δαμιέτη.Σε λίγ� έπεσε στα "έρια τ�υς και ηTάνις, ενώ �ι μ�υσ�υλμάν�ι εγκα-τέλειπαν τ� ένα μετά τ� άλλ� τα �-"υρά της Aιγύπτ�υ και της Συρίας.Mετά τις σημαντικές αυτές επιτυ-"ίες �μως ακ�λ�ύθησαν άγριες δια-�ωνίες για την κατ�"ή της Δαμιέ-της. Π�λλ�ί ανα"ώρησαν για τις πα-τρίδες τ�υς απ�γ�ητευμέν�ι. Oι υ-π�λ�ιπ�ι έμειναν αδρανείς σε �λητη διάρκεια τ�υ έτ�υς 1220.

Eπιτέλ�υς, τ�ν I�ύλι� τ�υ 1221,μετά την ά�ι!η ενισ"ύσεων εκ μέ-ρ�υς τ�υ Φρειδερίκ�υ B΄, � Πελά-γι�ς έπεισε τ�υς σταυρ��ρ�υς ναεκστρατεύσ�υν στη Mανσ�ύρα.6α�νικά �μως � Nείλ�ς πλημμύρισεκαι τ�υς ανα"αίτισε. Kι ενώ �ι σταυ-ρ��ρ�ι απέρριψαν τις νέες πρ�τά-

σεις ειρήνης τ�υ Mελίκ - ελ - Kαμέλκάτω απ� την πίεση τ�υ αδιάλλα-κτ�υ Πελάγι�υ, σε λίγ� αναγκάστη-καν με τη σειρά τ�υς να �ητήσ�υνσυνθηκ�λ�γηση, καθώς �ι πλημμύ-ρες συνε"ί��νταν απειλώντας τ�υςμε απ�κλεισμ�. Eτσι άδ�!α στις 7Σεπτεμ#ρί�υ 1221 �ι σταυρ��ρ�ιεκκένωσαν τη Δαμιέτη και γύρισανάπρακτ�ι στην Eυρώπη.

Eκτη Σταυρ��ρία

H σύγκρ�υση τ�υ πάπα με τ�ν αυ-τ�κράτ�ρα κυριαρ"εί και στ� σκηνι-κ� της Eκτης Σταυρ��ρίας. Hδη τ�1211 � Oνώρι�ς Γ΄ απειλ�ύσε με α-��ρισμ� τ�ν εγγ�ν� τ�υ Φρειδερί-κ�υ Mπαρμπαρ�σα, για να τ�ν ανα-γκάσει να εκστρατεύσει αυτ�πρ�σώ-πως εκπληρών�ντας τ�ν �ρκ� π�υεί"ε δώσει τ� 1215. O Φρειδερίκ�ς B΄θα δεί!ει ενδια�έρ�ν μ�νά"α τ�1227, �ταν θα γίνει γαμπρ�ς τ�υ #α-σιλιά της Iερ�υσαλήμ IωάννηMπριέν. Aρρωσταίνει �μως ενώ ετ�ι-μά�εται να !εκινήσει και � νέ�ς πά-πας Γρηγ�ρι�ς Θ΄ τ�ν α��ρί�ει. Παράτ�ν α��ρισμ�, !εκινά και τ� Σεπτέμ-#ρη τ�υ 1228 απ�#ι#ά�εται στ�νAγι� Iωάννη της Aκρας. Mε την απει-λή εκστρατείας κατά της Aιγύπτ�υαναγκά�ει τ�ιν Mελίκ – ελ – Kαμέλ ναυπ�γράψει τ� Φε#ρ�υάρι� τ�υ 1229συνθήκη ειρήνης δέκα ετών και δέκαμηνών, με την �π�ία επιστρέ�εται ηIερ�υσαλήμ στ�υς "ριστιαν�ύς, μα�ίμε μια λωρίδα εδά��υς π�υ �τάνειέως τη θάλασσα, περιέ"�ντας τη Bη-θλεέμ και τη Nα�αρέτ. Στις 17 τ�υMάη 1229 � Φρειδερίκ�ς εισέρ"εταιαναίμακτα στην Iερ�υσαλήμ.

Παρά τη μεγάλη αυτή επιτυ"ία τ�υΦρειδερίκ�υ, � πάπας επιμένει στ�ν


T !έρετρ τυ «αγίυ»Λυδ�ίκυ !ρτώνεταισε πλί στ λιμάνι τηςTύνιδας. Παράσταση απ��ειρ�γρα! της γαλλι-κής π�λης Σατ� Pυ. OΛυδ�ίκς �εκίνησε τηνOγδη Σταυρ!ρία τηνάνι�η τυ 1270. Kατέλα-�ε την Tύνιδα αλλά η επι-τυ�ία τυ αυτή στάθηκελέθρια. Eπιδημία πανώ-λης άρ�ισε να θερί$ει τστρατ�. Πρσ�λήθηκεκαι ίδις και πέθανε στ’ανι�τά της Kαρ�ηδ�ναςστις 25 Aυγύστυ 1270(!ωτ.: Antony Bridge«The Crusades»).

Oι άγιι Σέργις και Bάκ�ς σε !-ρητή εικ�να (95x62 εκ.) τυ 13υ αι.,�πυ $ωγρά!ς, εκ!ρά$ντας τ

πνεύμα της επ�ής, παρυσιά$ειτυς δύ αγίυς ως σταυρ!�ρυς.Σύμ!ωνα με τν �υ$αντινλ�γ Mα-

ν�λη Xατ$ηδάκη, πυ στν συγκε-κριμέν τ�μ πραγματεύεται τ θέ-

μα των εικ�νων, Σέργις και Bάκ�ς εικνί$νται έ!ιππι σε ένασπάνι σ�ήμα για τυς δύ αυτύς

αγίυς. Στη Mνή Σινά σώ$εται ακ�-μη μια μικρή εικ�να με τν άγι

Σέργι επίσης έ!ιππ. Tα δύ αυτάέργα έ�υν �ρνλγηθεί στ τέ-

λς τυ 13υ αι. και έ�υν απδθείσε σταυρ!ρικ� εργαστήρι πυ

συνδέεται με την Kύπρ είτε, με πε-ρισσ�τερη �ε�αι�τητα, με τη N. Iτα-

λία. Στα δύ έργα υπάρ�υν δύστι�εία εντελώς �ένα πρς τη �υ-

$αντινή εικνγρα!ική παράδση: ηδυτική άσπρη σημαία με τν κ�κκινσταυρ� και η !αρέτρα πυ έ�ει περ-

σική εμ!άνιση. Πέρα απ� τη θρη-σκευτική, κινωνική και γεωγρα!ική

αναστάτωση πυ πρκάλεσαν ιΣταυρ!ρίες, με τυς δρ�μυς ε-πικινωνίας πυ ανί�τηκαν μετα�ύΔύσης και Aνατλής, ασκήθηκαν α-μι�αίες επιδράσεις στ πεδί της

τέ�νης και τυ πλιτισμύ (!ωτ.:«Σινά. Oι θησαυρί της Mνής»,

Eκδτική Aθηνών, 1990).


α��ρισμ� τ�υ. H Iερ�υσαλήμ κηρύσ-σεται απαγ�ρευμένη π�λη, �πως καιη Aκρα, �π�υ κατα�εύγει � Φρειδε-ρίκ�ς. Kανένας Λατίν�ς κληρικ�ςδεν πλησιά�ει τ�ν α��ρισμέν� αυτ�-κράτ�ρα, π�υ τελικά υπ�"ρεώνεταινα �ύγει, α�ήν�ντας γερμανικές�ρ�υρές στα σπ�υδαι�τερα �"υρά.

T�ν επ�μεν� "ρ�ν� � Γρηγ�ρι�ς Θ΄επικυρώνει τη συνθήκη. Oμως �ιμ�υσ�υλμάν�ι λεηλατ�ύν τα περί-"ωρα σκ�τών�ντας τ�υς πρ�σκυνη-τές, ενώ τ� κύρι� μέλημα των παπι-κών της Συρίας παραμένει η εκδίω!ητων αυτ�κρατ�ρικών απ� την Iερ�υ-σαλήμ. Στα 1239 � πάπας στέλνειτ�υς ισ"υρ�τερ�υς άντρες της Γαλ-λίας με επικε�αλής τ� #ασιλιά τηςNα#άρας Tιμπ�. Yστερα απ� μια πε-τυ"ημένη εκστρατεία στη Δαμασκ�,στρέ��νται κατά της Aιγύπτ�υ, αλλάσυντρί#�νται στη Γά�α.

Σ�#αρ�τερη απ�δεικνύεται η εκ-στρατεία τ�ιυ Pι"άρδ�υ της K�ρν�υ-άλης, αδελ��ύ τ�υ #ασιλιά τηςAγγλίας Eρρίκ�υ Γ΄ (Oκτώ#ρης 1240):Mέσα σε λίγ�υς μήνες υπ�γρά�εισυνθήκη με την Aίγυπτ� για την απε-λευθέρωση των αι"μαλώτων, �"υρώ-νει την Aσκάλωνα κι επιστρέ�ει στηνAγγλία τ� Mάη τ�υ 1241.

Oμως, � σ�υλτάν�ς της Aιγύπτ�υEγι�ύτ επω�ελείται απ� τ�υς άγρι-�υς αγώνες των παπικών της Συρίαςεναντί�ν των αυτ�κρατ�ρικών και κα-λεί τ�υς Xωρεσμί�υς, π�υ υπηρετ�ύ-σαν τ�υς Σελτ��ύκ�υς. Oι ��#ερέςτ�υρκικές �ρδές εισ#άλλ�υν στη Συ-ρία καταστρέ��ντας τα πάντα, κυρι-εύ�υν την Iερ�υσαλήμ και τη Bηθλε-έμ (Σεπτέμ#ρης 1244). Kατ�πιν επιτί-θεται στ� σ�υλτάν� της Δαμασκ�ύ,κυριεύει την π�λη τ� 1245 και επανι-δρύει τ� κράτ�ς τ�υ Σαλαντίν. Aπαλ-λάσσεται απ� τ�υς επικίνδυν�υς Xω-ρεσμί�υς και τ� 1247 καταλαμ#άνειτην Aσκάλωνα. Oι τελευταίες εστίεςτων Δυτικών, � Aγι�ς Iωάννης τηςAκρας και η ηγεμ�νία της Aντι�"ειας#ρίσκ�νται πια στ� έλε�ς τ�υ.

E�δ�μη Σταυρ��ρίαEνώ � πάπας Iνν�κέντι�ς Δ΄ !�-

δεύει στην πάλη τ�υ ενάντια στ�ναυτ�κράτ�ρα τα "ρήματα π�υ εί"εσυγκεντρώσει με ειδική ��ρ�λ�γίαγια την �ργάνωση νέας σταυρ��-ρίας, � ιδε�λ�γ�ς #ασιλιάς της Γαλ-λίας Λ�υδ�#ίκ�ς Θ΄ με 50.000 στρα-τ� τ� άνθ�ς της γαλλικής νε�λαίας,�τάνει στην Kύπρ� (τέλη 1248) καιτ�ν I�ύνι� τ�υ 1249 καταλαμ#άνειτη Δαμιέτη. Στις 20 τ�υ N�έμ#ρη εκ-στρατεύει εναντί�ν τ�υ Kαΐρ�υ, δια-#αίν�ντας αλεπάλληλες διώρυγεςμέσα σε συνε"είς επιδρ�μές των α-ντιπάλων π�υ τσακί��υν τ� στρατ�τ�υ, παράλληλα με τις αρρώστιεςπ�υ τ�ν θερί��υν. Mπρ�στά στηMανσ�ύρα κατ�ρθώνει να νικήσειτ�υς μ�υσ�υλμάν�υς, αλλά σε λίγ�αναγκά�εται να πάρει την απ��ασηγια επιστρ��ή. Aι"μαλωτί�εται �μωςστις 6 τ�υ Aπρίλη 1250, έπειτα απ�μια πανωλεθρία απ� την �π�ία ελά-"ιστ�ι κατα�έρν�υν να δια�ύγ�υν.Στις 6 τ�υ Mάη, ύστερα απ� περιπέ-τειες απελευθερώνεται με αντάλ-λαγμα την εκκένωση της Δαμιέτηςκαι 400.000 "ρυσά ν�μίσματα.

Mέ"ρι τ�ν Aπρίλη τ�υ 1254 � Λ�υ-δ�#ίκ�ς παραμένει στη Συρία – Πα-

λαιστίνη �"υρών�ντας τα παράλια(Σιδώνα, Kαισάρεια, Aκρα, I�ππη) καιπασ"ί��ντας επί τρία "ρ�νια για τηναπελευθέρωση των αι"μαλώτων.Ωστ�σ�, η νέα συνθήκη τ�υ 1252 μετην Aίγυπτ� για την ανασύστασητ�υ #ασιλεί�υ της Iερ�υσαλήμ θαμείνει γράμμα κεν�. Kαι τ� 1253 �σ�υλτάν�ς της Bαγδάτης ενώνειτ�υς αντιμα"�μεν�υς σ�υλτάν�υςτης Aιγύπτ�υ και της Συρίας ενα-ντί�ν των "ριστιανών. O Λ�υδ�#ίκ�ςαναγκά�εται να ανα"ωρήσει στις 24Aπρίλη 1254.

Oγδ�η Σταυρ��ρία

H απειλή των τριών σ�υλτάνων ε-!�υδετερώνεται "άρη στη συγκυρία

της επιδρ�μής των M�γγ�λων, π�υκαταλύ�υν τ� "αλι�άτ� της Bαγδά-της και τ� 1259 κυριεύ�υν τ� Xαλέ-πι και τη Δαμασκ�. O αρ"ηγ�ς τ�υςX�υλαγκ�ύ επιστρέ�ει �μως στηνKεντρική Aσία και �ι Aιγύπτι�ι ει-σ#άλλ�υν στη Συρία και νικ�ύν τ�υςM�γγ�λ�υς κ�ντά στ�ν Oρ�ντη.

Σε λίγ� �ι Aιγύπτι�ι θα γίν�υν ιδι-αίτερα επικίνδυν�ι για τ�υς Δυτι-κ�ύς της Συρίας, π�υ συνε"ί��υντις ατέλειωτες διαμά"ες τ�υς. O"ιμ�νάδα συντρί#�υν τ�υς M�γγ�-λ�υς τ� 1264, αλλά αρ"ί��υν να υ-π�τάσσ�υν τις παράλιες π�λεις:Kαισάρεια, Aρσ�ύ� (1265), Σα�ένττων Nαϊτών (1266), Mπ��ρ (1268).Mε την κατάληψη μάλιστα της

Aντι�"ειας (Mάης 1268) η δυτικήπαρ�υσία στη #�ρεια Συρία τερμα-τί�εται �ριστικά.

Kαι πάλι � Λ�υδ�#ίκ�ς Θ΄ θα α-νταπ�κριθεί στην αγωνία των τε-λευταίων �ρ�υρών, ενώ � πάπαςπασ"ί�ει να εκθρ�νίσει τ�υς X�"εν-στά�υ�εν. Tην άν�ι!η τ�υ 1270 !ε-κινάει, αλλά πρώτα επιτίθεται στηνTύνιδα, έπειτα απ� παράκληση τ�υαδελ��ύ τ�υ Kαρ�λ�υ τ�υ Aνδε-γαυικ�ύ, #ασιλιά της Σικελίας. H κα-τάληψη της Tύνιδας �μως απ�#αί-νει �λέθρια, καθώς �ι επιδημίες θε-ρί��υν τ� στρατ� και �δηγ�ύν στ�θάνατ� και τ�ν ίδι� τ�ν «άγι�» Λ�υ-δ�#ίκ� στις 25 Aυγ�ύστ�υ 1270.

Tην άν�ι!η τ�υ 1271 � Eδ�υάρ-δ�ς της Aγγλίας απ�#ι#ά�εται στηνAκρα, επιστρέ�ει άπρακτ�ς �μως,καθώς πληρ��ρείται πως �ι Φρά-γκ�ι της Συρίας εί"αν ήδη υπ�γρά-ψει συνθήκη ειρήνης 11 ετών μετ�υς Aιγύπτι�υς. Mια συνθήκη π�υέμεινε κι αυτή «στα "αρτιά». Oπωςακρι#ώς και η σταυρ��ρία π�υ κή-ρυ!ε � πάπας Γρηγ�ρι�ς I΄ στη Σύ-ν�δ� της Λυών (1274), �π�υ συμ-�ωνήθηκε η «ένωση των Eκκλη-σιών».

T� τέλ�ς της δυτικής παρ�υσίαςστη Mέση Aνατ�λή θα σημάνει τ�Mάρτη τ�υ 1291, �ταν �ι Aιγύπτι�ιπρ�λα#αίν�υν τ�υς κατ�ίκ�υς τηςAκρας, π�υ �εύγ�υν για να σωθ�ύνέπειτα απ� την επίθεση εναντί�ντης και τ�υς α�ανί��υν με γενικήσ�αγή. Oμως �ύτε η �ρίκη τηςσ�αγής θα πρ�καλέσει νέα σταυρ�-��ρία.

Σταυρ��ρίεςμετά τις Σταυρ��ρίες

Xαρακτήρας σταυρ��ρίας έ"ειπρ�σδ�θεί σε π�λλ�ύς στρατιωτι-κ�ύς συνασπισμ�ύς π�υ επι"είρη-σαν να αντιμετωπίσ�υν τ�ν μ�υ-σ�υλμανικ� κίνδυν�, ιδιαίτερα τ�ν�θωμανικ�. Oι σπ�υδαι�τερες απ�τις εκστρατείες αυτές ήταν:

α) T�υ #ασιλιά της Oυγγαρίας Σι-γισμ�ύνδ�υ με τη #�ήθεια Γάλλωνκυρίως αρ"�ντων, π�υ κατέλη!εστη μεγαλύτερη καταστρ��ή τωνσταυρ��ρων στην ιστ�ρία (ήττααπ� τ�ν Mπαγι�ίτ A΄ στη μά"η τηςNικ�π�λεως, 25 Σεπτέμ#ρη 1396).

#) Tων Oύγγρων, Π�λωνών, Bλά-"ων και Tρανσυλ#ανών, π�υ κήρυ-!ε � πάπας Eυγένι�ς Δ΄, αλλά κατέ-λη!ε στην επίσης �λέθρια μά"ητης Bάρνας (ήττα απ� τ�ν M�υράτB΄, 10 Σεπτέμ#ρη 1444).

Eλληνικ� ενδια�έρ�ν έ"�υν �ιαγωνιώδεις πρ�σπάθειες τωνEλλήνων λ�γίων τ�υ ανθρωπιστι-κ�ύ κινήματ�ς (Iσιδώρ�υ Kιέ#�υ,Bησσαρίωνα, Γιάνν�υ (Iαν�ύ) Λά-σκαρη, κ.ά.) πλάι στ�υς πάπες Nι-κ�λα� E΄, Kάλλιστ� Γ΄ και ιδίως τ�νΠί� B΄, π�υ �μως δεν �δήγησαν σεσ�#αρή εκστρατεία των Δυτικώνεναντί�ν των Oθωμανών. E!άλλ�υ,μετά την Aλωση και ιδίως μετά τ�1517, �π�τε � Oθωμαν�ς μ�νάρ-"ης έγινε και θρησκευτικ�ς αρ"η-γ�ς �λων των μ�υσ�υλμάνων,π�λλά κράτη της Eυρώπης (Bενε-τία, Γέν�#α, Γαλλία) απ�δέ"τηκανπλήρως τ� κράτ�ς τ�υ ως μέρ�ςτ�υ συστήματ�ς της ευρωπαϊκής ι-σ�ρρ�πίας. Eί"ε αρ"ίσει η επ�"ήτων περί�ημων «δι�μ�λ�γήσεων».


Συνέ�εια απ� την 27η σελίδα O Λυδ�ίκς της Γαλλίας, επι-καλύμενς και Aγις, σε νωπ-γρα!ία τυ Iταλύ $ωγρά!υ T$ι�-τ (1266-1337), στ παρεκκλήσιMπάρντι της Σάντα Kρ�τσε στηΦλωρεντία. Eργ της �ψιμης πε-ρι�δυ τυ T$ι�τ, �ρνλγείταιγύρω στα 1325. H καθλική εκκλη-σία αγιπίησε τν Λυδ�ίκ,σύμ!ωνα με μια εκδ�ή, γύρω στα1317. Aκ�μα και αμ!ισ�ητύμενη η�ρνλγία, Λυδ�ίκς �ρίσκε-ται ανάμεσα στα πρ�σωπα πυ τι-μύνταν πριν απ� την επίσημη α-γιπίηση, α!ύ εί�ε ήδη τη !ήμηαγίυ. Mετα�ύ των Γάλλων ευγε-νών πυ τν ακλυθύσαν στηνE�δμη Σταυρ!ρία, ήταν και Zυαν�ίλ, συγγρα!έας τυ «Bίυτυ Aγίυ Λυδ�ίκυ». H Σταυρ-!ρία τυ Γάλλυ �ασιλιά, αρ�ικάμε επιτυ�ίες, κατέλη�ε σε τραγω-δία. Aι�μαλωτίσθηκε απ� τυς Aρα-�ες ίδις μα$ί με πλλύς στρα-τιώτες τυ. O Λυδ�ίκς και ιΓάλλι ευγενείς της συνδείας τυκρατήθηκαν για λύτρα, ενώ πλλίμη ευγενείς αι�μάλωτι !νεύθη-καν. Aπελευθερωμένς θεώρησευπ�ρέωσή τυ να διαπραγματευ-θεί και την απελευθέρωση �σ τδυνατ�ν περισσ�τερων !υλακισμέ-νων αι�μαλώτων. Aυτ� ήταν μιαπρά�η ε�ιλέωσης για την απτυ�ίατης Σταυρ!ρίας (!ωτ.: «T$ι�τ»,εκδ. Nίκς B�τσης, 1994).

O αυτκράτρας της Γερ-μανίας Φρειδερίκς B΄ μεστλή και εμ�λήματασταυρ!�ρυ �πως απει-κνί$εται σε μικργρα!ία�ειργρά!υ της Bι�λι-θήκης τυ Bατικανύ. OΦρειδερίκς B΄ ανταπ-κρίθηκε στην ΠέμπτηΣταυρ!ρία μ�ν με ε-νισ�ύσεις. Στην επ�μενηκυριαρ�εί η σύγκρυσήτυ με τν Πάπα. Kαλ-καίρι τυ 1228, ανα�ωρώ-ντας για την Eκτη Σταυ-ρ!ρία, Φρειδερίκς�ρέθηκε στην παράδ�ηθέση εν�ς σταυρ!�ρυα!ρισμένυ απ� την κα-θλική Eκκλησία. O νέςπάπας Γρηγ�ρις Θ΄ τνεί�ε α!ρίσει. Mε τη δι-πλωματία και μ�ν κέρδι-σε τ �ασίλει της Iερυ-σαλήμ και μπήκε στην π�-λη �ωρίς την επίσημη εκ-πρσώπηση της καθλι-κής Eκκλησίας. Aργ�τερασυμ!ιλιώθηκε με τν πά-πα και έγινε (1230) άρσητυ α!ρισμύ.


Σπ�υδές και έρευνεςEλληνες και έν�ι ερευνητές γύρω απ� την ελλην�λατινική Aνατ�λή απ� τ�ν 19� αι. έως σήμερα

T�υ Kώστα Γ. Tσικνάκη

OI ΠPΩTEΣ κινήσεις σε επιστημ�νική�άση για τη μελέτη της περι�δ�υ τηςΛατιν�κρατίας εκδηλών�νται απ� τιςαρ�ές τ�υ 19�υ αι. Στην Eλλάδα συ-μπίπτ�υν σ�εδ�ν με την ανακήρυ�ήτης ως ανε�άρτητ�υ κράτ�υς. Π�λλάάτ�μα εκμεταλλεύ�νται τ� πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ� των αρ�ει�"υλακεί-ων των I�νίων Nήσων. Tέσσερις κυ-ρίως μελετητές �ε�ωρί#�υν με τ�έργ� τ�υς: � A. M�υτσ��ύδης, � E.Λ�ύντ#ης, � Π. Xιώτης και � I. Pωμα-ν�ς. Στις τ�πικές ιστ�ρίες π�υ εκδί-δ�νται την ίδια περί�δ� στην ελληνι-κή περι"έρεια απ� πλήθ�ς λ�γίων,ένα μεγάλ� τμήμα α"ιερώνεται στηνπερί�δ� της Λατιν�κρατίας.

Στην Kρήτη, δεν υπήρ�ε μεγάλ�ενδια"έρ�ν για την περί�δ� της Bε-νετ�κρατίας. H πρ�σπάθεια ανάδει-�ής της απ� τ�ν M. Bερνάρδ�, με τηνέκδ�ση �ι�λίων π�υ στηρί#�νταν σεαρ�ειακ� υλικ� απ� τη Bενετία, δενεί�ε συνέ�εια. T� ενδια"έρ�ν θα α-νανεωθεί αρκετά �ρ�νια αργ�τερα.Aπ�"ασιστικ� ρ�λ� πρ�ς αυτή τηνκατεύθυνση έπαι�ε η έκδ�ση απ�τ�ν Σπ. Zαμπέλι� �ι�λίων στα �π�ίαπεριγρα"�ταν η επ��ή της Bενετ�-κρατίας κατά μυθιστ�ρηματικ� τρ�-π�.

Στη Bενετία, � Eλληνας IωάννηςBελ�ύδ�ς, σημαντική πνευματικήπρ�σωπικ�τητα της π�λης, διευθυ-ντής της Mαρκιανής Bι�λι�θήκης(1874–1887), ��ήθησε σημαντικά �-σ�υς Eλληνες �ρέθηκαν για έρευναστη Bενετία. Aνάμεσά τ�υς � K. N.Σάθας, � �π�ί�ς πραγματ�π�ιεί συ-�ν�τατα έρευνες στα αρ�εία της Bε-νετίας, συγκεντρών�ντας πλ�ύσι�υλικ�. Παράλληλα, εκδίδει π�λλά έρ-γα της Kρητικής Λ�γ�τε�νίας, στηρι-#�μεν�ς σε πρ�ηγ�ύμενες εκδ�σειςπ�υ εί�ε εντ�πίσει.

Eκδ�ση εγγρά�ωνAπ� τα μέσα τ�υ 19�υ αι. και ύστε-

ρα αρ�ί#�υν και εκδίδ�νται �ι πρώ-τες συλλ�γές εγγρά"ων, στις �π�ίεςανατρέ��υν ές σήμερα �ι ερευνη-τές. Πρ�κειται για τα π�λύτ�μα έργατων G. L. Fr. Tafel–G M. Thomas. Vl.Lamansky και ιδίως τ�υ K. N. Σάθα,π�υ αντλ�ύν τ� υλικ� τ�υς, κατά κύ-ρι� λ�γ�, απ� τα �ενετικά αρ�εία. OιFr. Miklosich–Ios Müller δημ�σιεύ-�υν π�λλά έγγρα"α της περι�δ�υτης Bενετ�κρατίας. Eιδικ�τερα, �σαδημ�σιεύ�νται στ�ν έκτ� τ�μ� πρ�-έρ��νται απ� τ� πλ�ύσι� αρ�εί� τηςM�νής τ�υ Aγί�υ Iωάννη τ�υ Θε�λ�-γ�υ της Πάτμ�υ. O G. Pojago ε�έδω-σε ένα σημαντικ� corpus με �ενετι-κ� υλικ� π�υ ανα"έρεται στην ιστ�-ρία των νησιών τ�υ I�νί�υ και πρ�έρ-�εται απ� τα τ�πικά αρ�εία. Tέλ�ς �L. de Mas Latrie δημ�σίευσε, απ� ι-ταλικά κυρίως αρ�εία, υλικ� για τη"ραγκ�κρατ�ύμενη Kύπρ�.

Παράλληλα �μως δημ�σιεύ�νται

και συν�λικ�τερες συνθέσεις π�υστηρί#�νται σε ανέκδ�τ� και εκδ�-μέν� αρ�ειακ� υλικ�. O L. von Rankeδημ�σίευσε εκτενές άρθρ� τ�υ γιατη Bενετ�κρατία στη Πελ�π�ννησ�τα �ρ�νια 1685–1715. O J. W.Zinkeisen, σε ένα εκτεταμέν� κε"ά-λαι� τ�υ τέταρτ�υ τ�μ�υ τ�υ έργ�υτ�υ Geschichte des OsmanischenReiches (1856) ανα"έρθηκε στη �ε-νετ�κρατ�ύμενη Kρήτη, στηρι#�με-ν�ς σε ανέκδ�τ� υλικ� πρ�ερ��μεν�απ� αρ�εία τ�υ Παρισι�ύ. O K. Hopfτύπωσε π�λλές α�ι�λ�γες μελέτεςγια την λατιν�κρατ�ύμενη Aνατ�λή.T� �ι�λί� τ�υ Chroniquesgreco–romanes (Bερ�λίν� 1873), μετ� πλ�ύσι� αρ�ειακ� υλικ� π�υ συ-γκεντρώνει, παραμένει �ρήσιμ� έωςτις μέρες μας.

O �ώρ�ς της Kρήτης θα απ�τελέ-σει στ� ε�ής πεδί� συστηματικής έ-ρευνας �άρη σε δυ� θεμελιώδεις με-λέτες π�υ εκδ�θηκαν στα τέλη τ�υ19�υ αι. Πρ�κειται για τ� �ι�λί� τ�υ

H. Noiret, στ� �π�ί� δημ�σιεύ�νταναυτ�ύσια είτε σε περίληψη �ενετικάέγγρα"α των ετών 1385 – 1485. Aνά-λ�γης σπ�υδαι�τητας είναι η μ�ν�-γρα"ία τ�υ Γερμαν�ύ �υ#αντιν�λ�-γ�υ E. Gerland, με την �π�ία γιαπρώτη "�ρά έγινε γνωστή στ� επι-στημ�νικ� κ�ιν� η ύπαρ�η στ� Kρα-τικ� Aρ�εί� της Bενετίας της αρ�ει-ακής σειράς τ�υ Δ�ύκα της Kρήτης(Duca di Candia).

Πρώτεςσυστηματικές κινήσεις

Mε αυτή την υπ�δ�μή �εκινά μιανέα περί�δ�ς π�υ θα απ�δει�τεί γ�-νιμη σε απ�τελέσματα. Πριν ακ�μηκλείσει η πρώτη δεκαετία, � W.Miller, γνωστ�ς ήδη απ� διά"�ρεςμελέτες τ�υ για τη Λατινική Aνατ�-λή, δημ�σίευσε τ� �ι�λί� τ�υ TheLatins in the Levant. A history ofFrankish Greece (1204 – 1566) (Λ�ν-δίν� 1908). T� �ι�λί� θα απ�τελέσει

έκτ�τε �ασικ� εγ�ειρίδι� για τη με-λέτη της Φραγκ�κρατίας. Σ�εδ�ν α-μέσως θα μετα"ραστεί στα ελληνικάκαι θα συμπληρωθεί απ� τ�ν Σπ. Λά-μπρ�.

Στα τέλη τ�υ 19�υ και αρ�ές τ�υ20�ύ αι., επισκέ"τεται συ�νά τη Bε-νετία για έρευνα, � καθηγητής τ�υΠανεπιστημί�υ Aθηνών ΣπυρίδωνΛάμπρ�ς. Π�λλά άρθρα π�υ δημ�σι-εύει, στηρί#�νταν σε υλικ� π�υ εί�εσυγκεντρώσει απ� αρ�εία της π�-λης. /ε�ωρί#�υν �ι εκθέσεις των α-�ιωματ�ύ�ων της Πελ�π�ννήσ�υ κα-τά τη Δεύτερη Bενετ�κρατία. O κα-θηγητής τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθη-νών, γνωστ�ς γλωσσ�λ�γ�ς Γ. Xα-τ#ηδάκις, σε διά"�ρα κείμενά τ�υ, ε-πιμένει στην ανάγκη μελέτης της πε-ρι�δ�υ.

Tην ίδια περί�δ�, πλήθ�ς λ�γίωναναπτύσσει έντ�νη δραστηρι�τητα.Στη συντριπτική πλει�ν�τητά τ�υςπρ�έρ��νται απ� τα Eπτάνησα, �π�υη ύπαρ�η των αρ�ει�"υλακείων πρ�-σ"ερε απερι�ριστες δυνατ�τητες έ-ρευνας για �σ�υς ενδια"έρ�νταν ναασ��ληθ�ύν με τη μελέτη, κυρίωςτης Bενετ�κρατίας. Π�λλ�ί τ�πικ�ίλ�γι�ι (Σπ. Δε Bιά#ης, Λ. Zώης στηZάκυνθ�, Hλ. Tσιτσέλης στην Kε"α-λ�νιά, Λ. Σ. Bρ�κίνης και � Λ. Bελέ-λης στην Kέρκυρα, Σπ. Bλαντής στηΛευκάδα) �ρησιμ�π�ι�ύν τ� αρ�εια-κ� υλικ� για τη σύντα�η των άρθρωντ�υς. Στις Kυκλάδες, �ε�ωρί#ει η "υ-σι�γνωμία τ�υ Π. Γ. Zερλέντη και τ�υTρ. Eυαγγελίδη.

H ανακήρυ�η της Kρητικής Π�λι-τείας δημι�ύργησε τις πρ�ϋπ�θέ-σεις για τη συστηματικ�τερη μελέτητης περι�δ�υ της Bενετ�κρατίαςστ� νησί. Δύ� κυρίως πρ�σωπα συ-νέδεσαν τ� �ν�μά τ�υς με η θεμε-λίωση της έρευνας: � Στέ"αν�ς /αν-θ�υδίδης και � Giuseppe Gerola.

H πρ�σ"�ρά τ�υ δεύτερ�υ στην έ-ρευνα δεν ε�αντλήθηκε μ�ν� στ��ώρ� της Kρήτης. Kατάρτισε ένα συ-ν�λικ� πρ�γραμμα καταγρα"ής τωνδυτικών μνημείων της Aνατ�λής. Γιατην επιτυ�ία τ�υ σ�εδί�υ τ�υ, τα�ί-δεψε επανειλημμένα στην περι��ή,εντ�πί#�ντας σ�ετικ� υλικ�. Oι μελέ-τες τ�υ για τα μνημεία αρκετών νη-σιών της Eπτανήσ�υ (Kέρκυρας καιKε"αλ�νιάς), των Kυκλάδων (Σερί-"�υ, Kύθν�υ και T#ιάς κυρίως), Πε-λ�π�ννήσ�υ (Nαυπλί�υ κυρίως) πα-ραμέν�υν κλασικές στ� είδ�ς τ�υς.

Aπ� τις αρ�ές ήδη τ�υ αιώνα τ�ενδια"έρ�ν για την Kρήτη ήταν αυ-�ημέν�. Διά"�ρ�ι, Iταλ�ί κυρίως, ε-ρευνητές (G. B. Cervellini, C. Man-froni, F. Nani Mocenigo, P. Molmenti,N. Papadopoli Adobrandini, G. Sca-fini και η Eva Tea) θα συντά��υν α-�ι�λ�γες μελέτες τα επ�μενα �ρ�-νια. Π�λλά σ�ετικά άρθρα δημ�σιεύ-�νται στα �ενετικά επιστημ�νικά πε-ρι�δικά Archivio Veneto, AteneoVeneto και Atti del Istituto Veneto diScienze Lettere ed Arti.

Στέ�αν�ς �ανθ�υδίδης (1864–1928). E��ρ�ς αρ�αι�τήτων Kρήτης, �ιλ�λ�γ�ςκαι ιστ�ρικ�ς, απ� π�λύ νωρίς ασ��λήθηκε με την περί�δ� της Bενετ�κρα-τίας. T� 1912 ίδρυσε τ� επιστημ�νικ� περι�δικ� «Xριστιανική Kρήτη», η έκδ�-ση τ�υ �π�ί�υ διακ�πηκε τ� 1915. T� 1915 υπήρ!ε � κριτικ�ς εκδ�της τ�υ π�ι-ητικ�ύ μυθιστ�ρήματ�ς «Eρωτ�κριτ�ς» τ�υ Bιτσέντ"�υ K�ρνάρ�υ, τ� �π�ί�τυπώθηκε στ� ιστ�ρικ� τυπ�γα�εί� τ�υ Στυλιαν�ύ Aλε!ί�υ. Tα επ�μενα �ρ�-νια θα πραγματ�π�ιήσει την έκδ�ση π�λλών έργων της κρητικής λ�γ�τε�νίας.Aπ� π�λύ νωρίς διέγνωσε τη σημασία π�υ εί�ε για την έρευνα η δημ�σίευσηεγγρά�ων απ� τ�ν αρ�ειακ� πλ�ύτ� της Bενετίας, πράγμα π�υ δεν παρέλει-πε να τ�νί"ει σε κάθε μελέτη τ�υ. Eως τ�ν θάνατ� τ�υ, τ� 1928, απ�τελ�ύσεκυρίαρ�η πρ�σωπικ�τητα στα πνευματικά δρώμενα της Kρήτης και ��ι μ�ν�.



T� ίδι� διάστημα πραγματ�π�ιείστη Bενετία συ�ν�τατα έρευνες καιN. Jorga. Aπ� τις ανα#ητήσεις τ�υαυτές πρ�ήλθαν πλήθ�ς μελετών./ε�ωριστή θέση έ�ει τ� ε�άτ�μ�έργ� τ�υ Notes et extraits pourservir’ a l’ histoire des Croisades auXVe siecle (Παρίσι – B�υκ�υρέστι1899 – 1916). H έκδ�ση εγγρά"ωναπ� τ�ν γνωστ� P�υμάν� ιστ�ρικ�θα συνε�ιστεί και τις επ�μενες δε-καετίες.

H ενσωμάτωση της Δωδεκανή-σ�υ στ� ιταλικ� κράτ�ς τ� 1912, εί-�ε ως απ�τέλεσμα να αρ�ίσει η με-λέτη των δυτικών μνημείων τ�υςκαι να δημ�σιευτ�ύν π�λλές μελέ-τες. Kαι εδώ πρωτ�στατεί � G.Gerola. Για τα περισσ�τερα νησιάγρά"ει με τ� δικ� τ�υ τεκμηριωμέ-ν� τρ�π� άρθρα, τα �π�ία δημ�σι-εύτηκαν στ� Annuario della ScuolaArcheologica di Atene. Mια σειρά ε-πίσης άλλων μελετητών (H.Balducci, P. Egidi, G. Jacopi καιMarica Monte Santo) εργά#�νται. Hπρ�σπάθειά τ�υς ωστ�σ� δεν στε-ρείται π�λιτικής σκ�πιμ�τητας.

A�ί#ει να σημειωθεί στ� σημεί�αυτ� �τι, κατά την περί�δ� αυτή,τέθηκε για πρώτη "�ρά επιτακτικάτ� #ήτημα της έκδ�σης τ�υ ανέκδ�-τ�υ υλικ�ύ των αρ�είων της Bενε-τίας. H πρωτ��υλία �εκίνησε απ�την Kρήτη αμέσως μετά την απε-λευθέρωσή της απ� τ�υς T�ύρ-κ�υς, τ� 1898. O καθηγητής τ�υ Πα-νεπιστημί�υ Aθηνών Σπ. Λάμπρ�ς,έπειτα απ� συνενν�ηση με τ� Σύμ-��υλ� της Παιδείας Aντ. B�ρεάδη,συνέτα�ε ν�μ�σ�έδι� για την ανά-γκη διερεύνησης τ�υ Kρατικ�ύAρ�εί�υ Bενετίας. Δεν υπήρ�ε ω-στ�σ� συνέ�εια, καθώς τ� ν�μ�-σ�έδι� δεν εγκρίθηκε απ� την Kρη-τική B�υλή, ε�αιτίας κυρίως της έλ-λειψης �ικ�ν�μικών π�ρων.

Περι�δικά/ε�ωριστή μνεία �ρειά#εται να γί-

νει για περι�δικά στα �π�ία δημ�σί-ευαν τις μελέτες τ�υς �λα αυτά τα�ρ�νια �ι Eλληνες μελετητές. Στ�περι�δικ� Nέ�ς Eλλην�μνήμων κα-θώς και στην Aθηνά, την Eστία, τ�Δελτί�ν της Iστ�ρικής και Eθν�λ�-γικής Eταιρείας της Eλλάδ�ς καιτ�ν Παρνασσ�, δημ�σιεύτηκαν α-�ι�λ�γες μελέτες απ� διά"�ρ�υς.Πρ�ς την ίδια κατεύθυνση, σπ�υ-δαί� ρ�λ� επιτέλεσαν και τα περι�-δικά της περι"έρειας, στα �π�ίασυγκεντρώθηκε σημαντικ� ανέκδ�-τ� υλικ� της περι�δ�υ. Eντυπα �-πως, η Kυψέλη, Aι M�ύσαι, η Xρι-στιανική Kρήτη και η NησιωτικήEπετηρίς απ�δεικνύ�νται �ρησιμ�-τατα και για τ�υς σημεριν�ύς ερευ-νητές, καθώς δημ�σιεύ�υν πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ�.

Eκτ�ς �μως απ� τη δημ�σίευσηαρ�ειακ�ύ υλικ�ύ, επι�ειρείται ηπρ�σέγγιση της περι�δ�υ της Bενε-τ�κρατίας μέσω άλλων επιστημών.O καθηγητής της Δημ�σιας Oικ�ν�-μίας και Στατιστικής στ� Πανεπιστή-μι� Aθηνών A. M. Aνδρεάδης τυπώ-νει τ� δίτ�μ� έργ� τ�υ για τα �ενε-τ�κρατ�ύμενα Eπτάνησα και � κα-θηγητής τ�υ Aστικ�ύ Δικαί�υ στ�Πανεπιστήμι� Aθηνών A. Γ. M�μ-"ερράτ�ς για τη Mεθώνη και την

K�ρώνη. O A. Mηλιαράκης, σε π�λ-λά �ι�λία τ�υ ιστ�ρικής γεωγρα-"ίας, κάνει ευρύτατη �ρήση πηγώντης Bενετ�κρατίας.

Mεσ�π�λεμ�ςKατά την περί�δ� αυτή επαναδια-

τυπώνεται πι� συγκρ�τημένα, �μως,τ� αίτημα για τη διερεύνηση τ�υ αρ-�ειακ�ύ υλικ�ύ της Bενετίας. T�1920 � καθηγητής τ�υ Πανεπιστημί-�υ τ�υ Bερ�λίν�υ I. Kαλιτσ�υνάκηςυπέ�αλε στ�ν τ�τε πρωθυπ�υργ�Eλ. Bενι#έλ� αναλυτικ� υπ�μνημα,για την ανάγκη διερεύνησης των αρ-�είων της Bενετίας με στ�� τ�ν ε-ντ�πισμ� υλικ�ύ π�υ α"�ρ�ύσε τηνKρήτη. Πρ�τεινε, μάλιστα, μετα�ύάλλων, την απ�στ�λή στην π�λη ει-δικών επιστημ�νων. H π�λιτική αλ-λαγή π�υ μεσ�λά�ησε ακύρωσε τ�σ�έδι�.

Aπ� τη νέα κυ�έρνηση π�υ πρ�έ-κυψε ανατέθηκε τελικά τ� έργ� στ�διευθυντή των αρ�είων της I�νί�υΓερ�υσίας στην Kέρκυρα Σπ. Θε�τ�-κη. O τελευταί�ς παρέμεινε στη Bε-νετία τα �ρ�νια 1921-1922, συλλέγ�-ντας ανέκδ�τ� αρ�ειακ� υλικ� π�υα"�ρ�ύσε κυρίως την Kρήτη. Mε �ά-ση τ� υλικ� π�υ συγκέντρωσε, δημ�-σίευσε τρεις τ�μ�υς εγγρά"ων καιάλλα μικρ�τερα δημ�σιεύματα. T�αίτημα για την έρευνα της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας καλύ"θηκε εν μέ-ρει με την ίδρυση τ�υ Mεσαιωνικ�ύAρ�εί�υ της Aκαδημίας Aθηνών.

Tην ίδια περί�δ�, �ι καθηγητές τ�υΠανεπιστημί�υ Aθηνών K. Aμαντ�ς,N. A. Bέης, Σ. B. K�υγέας, � Φ. K�υ-

κ�υλές και � Γ. A. Mέγας ασ��λ�ύ-νται με επιμέρ�υς πρ��λήματα τηςΛατιν�κρατίας. Σε αυτ�ύς θα πρ�-στεθεί � Δ. A. Zακυθην�ς. T� 1940 θαδημ�σιευτεί τ� εκτενές άρθρ� τ�υ Φ.K�υκ�υλέ, «Συμ��λή εις την κρητι-κήν λα�γρα"ίαν επί Bενετ�κρατίας»,πρ�άγγελ�ς τ�υ π�λύτ�μ�υ έργ�υτ�υ Bυ�αντινών �ί�ς και π�λιτισμ�ςπ�υ θα τυπωθεί μετά τ�ν π�λεμ�.Στ� νε�σύστατ� Πανεπιστήμι� τηςΘεσσαλ�νίκης διδάσκει � Aντ. Σιγά-λας. Oλ�ι τ�υς, πέρα απ� τις ατ�μι-κές τ�υς εργασίες π�υ κιν�ύνται με-τα�ύ τ�υ Bυ#αντί�υ και τ�υ Nέ�υEλληνισμ�ύ, θα κατευθύν�υν πρ�ςτην έρευνα της περι�δ�υ της Λατιν�-κρατίας π�λλ�ύς "�ιτητές τ�υς.

H γ�νιμη αυτή περί�δ�ς απ�"έρειτην έκδ�ση τριών σημαντικών μ�ν�-γρα"ιών: τ�υ πρώτ�υ τ�μ�υ τ�υ έρ-γ�υ τ�υ Δ. A. Zακυθην�ύ LeDespotat grec de Morée π�υ δημ�σι-εύτηκε στα γαλλικά τ� 1932· τ�υ έρ-γ�υ τ�υ Aγ. /ηρ�υ�άκη, H Bενετ�-κρατ�υμένη Aνατ�λή, Kρήτη καιEπτάνησ�ς (Aθήνα 1934), και τ�υ �ι-�λί�υ τ�υ Στέ"αν�υ /ανθ�υδίδη, HEνετ�κρατία εν Kρήτη και �ι κατάτων Eνετών αγώνες των Kρητών(Aθήνα, 1939).

Kατά τ� Mεσ�π�λεμ�, εκτ�ς των πε-ρι�δικών Aθηνά και Nέ�ς Eλλην�μνή-μων π�υ ε�ακ�λ�υθ�ύσαν να κυκλ�-"�ρ�ύν εκδ�θηκαν νέα επιστημ�νικά�ργανα για την ε�υπηρέτηση τωναναγκών της έρευνας. Hταν τ�Byzantinisch – NeugriechischeJahrbücher, τα Eλληνικά, η EπετηρίςEταιρείας Bυ�αντινών Σπ�υδών, ηEπετηρίς τ�υ Mεσαιωνικ�ύ Aρ"εί�υ

της Aκαδημίας Aθηνών. Παράλληλα,εκδ�θηκαν α�ι�λ�γα επαρ�ιακά περι�-δικά, με ενδια"έρ�ν για τ� θέμα μαςυλικ�, �πως τα Kυπριακά Xρ�νικά, ταHπειρωτικά Xρ�νικά, η I�νι�ς Aνθ�λ�-γία, τ� Περι�δικ�ν Δελτί�ν Bι�λι�θή-κης Kρητικ�ύ Φιλ�λ�γικ�ύ Συλλ�γ�υεν Xανί�ις, τα Kρητικά, � Mύσων, ταKυπριακά Γράμματα, η Eπετηρίς Eται-ρείας Kρητικών Σπ�υδών.

Nέ�ι ερευνητέςΣτις παραμ�νές τ�υ B΄ Παγκ�σμί-

�υ Π�λέμ�υ, αρκετ�ί νέ�ι ερευνη-τές πρ�στέθηκαν στ�υς λιγ�στ�ύςπ�υ έως τ�τε ασ��λ�ύνταν με τ��ώρ� της ελλην�λατινικής Aνατ�-λής. Tα �ενετικά αρ�εία ερεύνησεστη Bενετία, �π�υ ήταν εγκατεστη-μέν�ς, � K. Δ. Mέρτ#ι�ς. H συγγρα-"ική τ�υ δραστηρι�τητα θα ενταθείστις επ�μενες δεκαετίες με α�ι�λ�-γα απ�τελέσματα. O έ"�ρ�ς της Bι-κελαίας Bι�λι�θήκης Hρακλεί�υ Στ.Γ. Σπανάκης, συνέλα�ε την ιδέα τηςέκδ�σης των εκθέσεων των Bενε-τών α�ιωματ�ύ�ων, συν�δευ�μενωναπ� ακρι�ή μετά"ρασή τ�υς. Tηνπρ�σπάθειά τ�υ θα συνε�ίσει μετάτ�ν π�λεμ�.

Tην ίδια περί�δ� �ρίσκ�νται στ� �ε-κίνημα της επιστημ�νικής τ�υς στα-δι�δρ�μίας νέ�ι ερευνητές �πως �ι N.B. Tωμαδάκης, N. Γ. Σ��ρών�ς, Γ. T.K�λιας, M. Σακελλαρί�υ και M. I. Mα-ν�ύσακας. Σε επιστημ�νικά περι�δικάτης επ��ής δημ�σίευσαν α�ι�λ�γεςμελέτες τ�υς π�υ κατά κύρι� λ�γ�στηρί�τηκαν σε αρ�ειακ� υλικ� π�υεί�αν εντ�πίσει σε αρ�εία της Eλλά-δας ή τ�υ ε�ωτερικ�ύ. Mε "ιλ�λ�γικάπρ��λήματα της περι�δ�υ της Bενε-τ�κρατίας ασ��λήθηκαν �ι Σ. B�για-τ#άκης, Eμμ. Kριαράς και Λ. Π�λίτης.Mε #ητήματα γλώσσας �ι Γ. K�υρμ�ύ-λης, Δ. B. Bαγιακάκ�ς και λα�γρα"ίας�ι Γ. K. Σπυριδάκης και Δ. Σ. Λ�υκά-τ�ς. Πρωτ�τυπες εργασίες τ�υς για#ητήματα της μετα�υ#αντινής τέ�νηςδημ�σίευαν �ι Aγγ. Πρ�κ�πί�υ και M.Xατ#ηδάκης. Oι περισσ�τερ�ι, τα επ�-μενα �ρ�νια, στρά"ηκαν πρ�ς δια"�-ρετικές κατευθύνσεις �ωρίς να εγκα-ταλείψ�υν την ενασ��λησή τ�υς, πε-ριστασιακά �μως, με #ητήματα της πε-ρι�δ�υ της Λατιν�κρατίας.

Tην ίδια επ��ή στην Iταλία, � κα-θηγητής R. Cessi σε π�λλά άρθρατ�υ διαπραγματεύεται θέματα π�υσ�ετί#�νται με την Aνατ�λή. O Br.Dudan δημ�σιεύει μια μεγάλη μ�ν�-γρα"ία για τη �ενετ�κρατ�ύμενηAνατ�λή. O E. Armao ασ��λείται κυ-ρίως με την Tήν�. Mε #ητήματα ιστ�-ρίας της τέ�νης, κυρίως με την κρη-τική #ωγρα"ική, �εκινά να ασ��λεί-ται � Sergio Bettini. T�τε εκδίδ�νταικαι π�λλές πηγές απ� τη Bενετία. OE. Barbaro δημ�σιεύει τα Capitolaridi Candia (Bενετία 1940). O A.Lombardo, κατά τη διάρκεια τ�υ π�-λέμ�υ αλλά και μετά, θα εκδώσει τιςπρά�εις των παλαι�τερων συμ��λαι-�γρά"ων της Kρήτης, καθώς και τιςπρά�εις των ετών 1289-1293 τ�υσυμ��λαι�γρά"�υ της K�ρώνηςPasquale Longo.

Πρώταμεταπ�λεμικά �ρ�νιαT� 1947 δημι�υργήθηκε στη Bενε-

τία τ� «Comitato per la pubblicazione

Σ��ία Aντωνιάδη (1895 – 1972). Kαθηγήτρια τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υ Leiden.Πρώτη διευθύντρια τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ Bυ"αντινών και Mετα$υ"αντινών Σπ�υ-δών Bενετίας (ελαι�γρα�ία Γιάννη M�ραλη, Πανεπιστήμι� τ�υ Leiden).



delle fonti relative alla storia diVenezia», με α�ι�σημείωτη δράση έ-ως σήμερα. Mετα�ύ των εκδ�σεωντης επιτρ�πής, π�υ στεγά#εται στ�Kρατικ� Aρ�εί� της Bενετίας, περι-λαμ�άν�νται �ι συμ��λαι�γρα"ικέςπρά�εις παλαιών συμ��λαι�γρά"ωντης Kρήτης και της Kύπρ�υ. Στα �ε-νετικά επιστημ�νικα περι�δικά π�υεκδίδ�νται απ� τ�ν πρ�ηγ�ύμεν� αι-ώνα ήρθε να πρ�στεθεί τ� νε�τερ�Studi Veneziani στ� �π�ί� δημ�σιεύ-�νται π�λλά άρθρα π�υ α"�ρ�ύν τηνελλην�λατινική Aνατ�λή.

Παρά τις δύσκ�λες συνθήκεςπ�υ #�ύσε � ελληνικ�ς �ώρ�ς, η έ-ρευνα για την ελλην�λατινικήAνατ�λή, �εκίνησε με τ�υς καλύ-τερ�υς �ιων�ύς. Eπανεκδ�θηκαντα περι�δικά Byzantinisch –Neugriechische Jagrbücher, ταEλληνικά, η Eπετηρίς EταιρείαςBυ�αντινών Σπ�υδών, συνε�ί#�-ντας να δημ�σιεύ�υν και μελέτεςγια την περί�δ� της λατινικής πα-ρ�υσίας στ�ν ελληνικ� �ώρ�.

Στ� Mεσαιωνικ� Aρ�εί� της Aκα-δημίας Aθηνών, στη θέση τ�υ διευ-θυντή Eμμ. Kριαρά, � �π�ί�ς κατέλα-�ε καθηγητική θέση στ� Πανεπιστή-μι� της Θεσσαλ�νίκης και απ��ώρη-σε, εκλέ�θηκε τ� 1951 � M. I. Mαν�ύ-σακας. O νε�ς διευθυντής π�υ μ�λιςεί�ε επιστρέψει απ� μεταπτυ�ιακέςσπ�υδές στη Γαλλία, σταθερά πλέ�νεί�ε πρ�ανατ�λίσει την έρευνά τ�υπρ�ς την κατεύθυνση της μελέτηςτης Bενετ�κρατίας. H Eπετηρίς τ�υMεσαιωνικ�ύ Aρ"εί�υ της Aκαδη-μίας Aθηνών συνέ�αλε καθ�ριστικάστις νέες ανα#ητήσεις, �πως και ταMεσαιωνικά και Nέα Eλληνικά π�υάρ�ισαν να εκδίδ�νται απ� τ� ίδι�κέντρ� τα τελευταία �ρ�νια.

Aλλά και στην επαρ�ία αρ�ί#ει ναδιαμ�ρ"ώνεται ένα θετικ� κλίμα.Π�λλά άτ�μα, συνε�ί#�ντας την πα-ράδ�ση των πρ�ηγ�ύμενων δεκαε-τιών, δημ�σιεύ�υν σπ�υδαία άρθρα.Στ� πλαίσι� των επιστημ�νικών εται-ρειών π�υ δημι�υργ�ύνται, �ι περισ-σ�τερες απ� τις �π�ίες εκδίδ�υν δι-κά τ�υς έντυπα, μια σημαντική εν�-τητα α"ιερώνεται στη μελέτη τηςΛατιν�κρατίας.

O θεσμ�ς των διεθνών συνεδρίωνεπεκτάθηκε σταδιακά σε π�λλές πε-ρι��ές. Σε σταθερή �άση πλέ�ν �ρ-γανών�νται, τ� Kρητ�λ�γικ�, τ� Kυ-κλαδ�λ�γικ�, τ� Kυπρ�λ�γικ�, τ�Πανι�νι� και τ� Πελ�π�ννησιακ�.Hπερί�δ�ς της Λατιν�κρατίας ε�ετά-#εται σε �ε�ωριστά τμήματα.

Iδρυσητ�υ Eλληνικ�ύ

Iνστιτ�ύτ�υτης Bενετίας

Στ� στρ�"ή π�υ παρατηρείται, α-π�"ασιστικής σημασίας στάθηκε η ί-δρυση τ� 1951 τ�υ Eλληνικ�ύ Iνστι-τ�ύτ�υ Bυ#αντινών και Mετα�υ#α-ντινών Σπ�υδών Bενετίας. H λει-τ�υργία τ�υ νέ�υ ιδρύματ�ς άρ�ισετ� 1958.

Πρώτη διευθύντριά τ�υ υπήρ�ε ηκαθηγήτρια τ�υ Πανεπιστημί�υ τ�υLeiden Σ�"ία Aντωνιάδη (1895-1972)π�υ ανέλα�ε να ανασυγκρ�τήσει τακτίρια τ�υ Cambo dei Greci και έθε-σε τις �άσεις για τη λειτ�υργία τ�υIνστιτ�ύτ�υ. T� έργ� της συνέ�ισε

και διεύρυνε τα �ρ�νια 1966-1981 �καθηγητής τ�υ Πανεπιστημί�υ Θεσ-σαλ�νίκης M. I. Mαν�ύσακας. Mετάτην απ��ώρησή τ�υ, τ� Eλληνικ�Iνστιτ�ύτ� γνώρισε μια περί�δ� πα-ρακμής. Aπ� δια"�ρ�υς διατυπώθη-καν αμ"ι��λίες για την ανάγκη λει-τ�υργίας τ�υ, π�υ ευτυ�ώς �μωςδεν εί�αν συνέ�εια. H ανάληψη τηςδιεύθυνσης απ� τ�ν καθηγητή τ�υ

Πανεπιστημί�υ Kρήτης N. M. Πανα-γιωτάκη, �εκαθάρισε τ� τ�πί� και μέ-σα σε λίγα �ρ�νια τ� Iνστιτ�ύτ� �α-να�ρήκε την παλιά τ�υ αίγλη. Mετάτ�ν �α"νικ� θάνατ� τ�υ (τ� "θιν�-πωρ� τ�υ 1997) ανέλα�ε τη διεύθυν-ση τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ η καθηγήτριατ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών XρύσαMαλτέ#�υ (Mάι�ς 1998).

H δημι�υργία τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ έ-

δωσε νέα ώθηση στην έρευνα. Σεσυνεργασία με άλλα ιταλικά επιστη-μ�νικά ιδρύματα �ργανώθηκαν υπ�-δειγματικά συνέδρια. Στ� περι�δικ�Θησαυρίσματα π�υ απ�τελεί τ� επι-στημ�νικ� �ργαν� τ�υ Iνστιτ�ύτ�υ,δημ�σιεύτηκαν εργασίες π�υ στηρί-#�νται σε ανέκδ�τ� αρ�ειακ� υλικ�.Παράλληλα εκδ�θηκαν π�λλές ση-μαντικές μ�ν�γρα"ίες. Kυρίως �μωςμέσω τ�υ θεσμ�ύ των υπ�τρ�"ιώνδ�θηκε η δυνατ�τητα σε π�λλά άτ�-μα τα �π�ία �ρίσκ�νταν στ� �εκίνη-μα της επιστημ�νικής τ�υς σταδι�-δρ�μίας να γνωρίσ�υν τ�ν κ�σμ�της ελλην�λατινικής Aνατ�λής. Oικατά καιρ�ύς υπ�τρ�"�ι τ�υ Iνστι-τ�ύτ�υ με την επιστρ�"ή τ�υς στηνEλλάδα κατέλα�αν θέσεις σε πανε-πιστήμια, σε ερευνητικά ιδρύματα,στα Γενικά Aρ�εία τ�υ Kράτ�υς, τατ�πικά αρ�εία, την Aρ�αι�λ�γικήYπηρεσία και αλλ�ύ.

Tα τελευταία �ρ�νιαIδιαίτερα σημαντική υπήρ�ε η συμ-

��λή τ�υ M. I. Mαν�ύσακα π�υ ως δι-ευθυντής τ�υ Eλληνικ�ύ Iνστιτ�ύ-τ�υ εί�ε την ευκαιρία να κατευθύνεισειρά νέων επιστημ�νων. Παράλλη-λα, έ�ει να επιδεί�ει πλ�ύσι� συγ-γρα"ικ� έργ�. Eργ� αντίστ�ι�ης εμ-�έλειας, παρ�υσίασαν την ίδια πε-ρί�δ� � Mαν�λης Xατ#ηδάκης στ�ντ�μέα της μετα�υ#αντινής τέ�νηςκαι � Στυλιαν�ς Aλε�ί�υ στ�ν τ�μέατης "ιλ�λ�γίας.

T� παράδειγμά τ�υς ακ�λ�ύθη-σαν �ι νε�τερ�ι Xρύσα A. Mαλτέ#�υ,N. Γ. M�σ��νάς, K. Nτ�κ�ς, Γ. Σ.Πλ�υμίδης, N. M. Παναγιωτάκης, Z.N. Tσιρπανλής, I. K. Xασιώτης. Mε τ�π�λύπλευρ� έργ� τ�υς π�υ συνε�ί-#�υν μέ�ρι σήμερα, άν�ι�αν τ� δρ�-μ� σε �λ�υς τ�υς σημεριν�ύς ερευ-νητές τ�υ �ώρ�υ.

Aπ� τ�υς �έν�υς μελετητές π�υδραστηρι�π�ι�ύνται αυτή την περί�-δ� �ε�ωρί#�υν � Iησ�υίτης πατέραςG. Hofmann π�υ έγραψε π�λλές με-λέτες για την εκκλησιαστική ιστ�-ρία, κυρίως των Kυκλάδων, συγκε-ντρών�ντας πλ�ύσι� αρ�ειακ� υλικ�


Giuseppe Gerola (1877 – 1938). Bρέ-θηκε στην Kρήτη τα �ρ�νια 1900 –1902. Aπ� τ� Istituto Veneto diScienze, Lettere ed Arti, τ�υ εί�ε α-νατεθεί η απ�στ�λή της καταγρα-�ής και �ωτ�γρά�ησης των $ενετι-κών μνημείων. Kατά τ� διάστηματης δί�ρ�νης παραμ�νής τ�υ, � Iτα-λ�ς ερευνητής περιηγήθηκε και τιςπι� απ�μακρυσμένες περι��ές τ�υνησι�ύ για την επίτευ!η τ�υ στ��υτ�υ. Mε $άση τ� υλικ� π�υ συγκέ-ντρωσε, τ� �π�ί� τεκμηρίωσε με πα-ράλληλη έρευνά τ�υ σε Aρ�εία τηςBενετίας, συνέτα!ε ένα άρτι� επι-στημ�νικά έργ�. Tα MonumentiVeneti nell’isola di Creta εκδ�θηκανκατά τ� διάστημα των ετών 1905 –1932 σε τέσσερις �γκώδεις τ�μ�υς,πέντε �μως στην �υσία, καθώς �πρώτ�ς τ�μ�ς απ�τελείται απ� ημί-τ�μ�υς. Eως τις μέρες μας παραμέ-ν�υν θεμελιώδες corpus για �π�ι�νασ��λείται με την περί�δ� της Bε-νετ�κρατίας στην Kρήτη. Eκτ�ς �-μως απ� τα Monumenti, � GiuseppeGerola δημ�σίευσε δεκάδες άρθραγια π�λλές περι��ές της ελλην�λα-τινικής Aνατ�λής.

A History of the Crusades, επιμ. K.M.Setton, Milwake – Λ�νδίν� 1969: TheFirst Hundred Years, εκδ. M.W.Baldwin, 2. The Later Crusades, εκδ.R.L. Wolffand – H.W. Hazard, 3. TheFourteenth and Fifteenth Centuries, εκδ.H.W. Hazard, Madison Wisconsin 1975.

Aνωνύμ�υ, Gesta Francorum etaliorum Hierosolimitanorum – T� Xρ�-νικ της Πρώτης Σταυρ��ρίας, Mε-τά�ραση – Eισαγωγή – Σ��λια: Kώ-στας Aντύπας, Eπιμέλεια – Σ��λια:Γιώργ�ς Σαρα�ιαν�ς, Aθήνα 1986.

M. Balard, La Romanie Genoise(Xlle – dèbut du XVe siècle), τ. 1–2.Genova 1978.

Pενέ Γκρ�υσέ, Iστ�ρία των Σταυρ�-��ριών, μετά�ραση: Aνδρ. Πάγκαλ�ς,Aθήνα, Eκδ�σεις Γκ�#�στη, �.�.

P.W. Edbury, The Kingdom ofCyprus and the Crusades, 1191–1374,Cambridge, Cambridge UniversityPress 1991, σελ. 1–12.

Giorgio Fedalto, Perche le crociate.Saggio interpretativo, Mπ�λ�νια 1980.

Constantinople, περι�δ. Eκκλησια-στικ�ς Φάρ�ς 72 (=νέα σειρά 1), Aλε-%άνδρεια – Johannesburg 1990.

Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς, τ.Θ΄, Aθήνα, Eκδ�τική Aθηνών, 1979,15–23, 34–36, 76–82, 244–282, 291–316,τ.I΄ Aθήνα 1974, 188–229, τ. IA΄, Aθήνα1975, 206–209, 212–217.

O. Mίλερ, H �ραγκ�κρατία στην

Eλλάδα, μετ., Aθήνα 1997.Oψεις της ιστ�ρίας τ�υ �ενετ�κρα-

τ�ύμεν�υ Eλληνισμ�ύ. Aρ�ειακά τεκ-μήρια, επιστημ�νική διεύθυνση XρύσαA. Mαλτέ'�υ, Aθήνα 1993.

D. Queller, Medieval diplomacy andthe Fourth Crusade, Λ�νδίν� 1981 (σει-ρά Variorum Reprints / ανατύπωσηςμελετών).

D. Queller, The Latin conquest ofConstantinople 1201–1204, Φιλαδέλ-�εια 1977.

J. Richard, «H σύσταση και �ι #άσειςτ�υ μεσαιωνικ�ύ #ασιλεί�υ (1192 –1205)», Iστ�ρία της Kύπρ�υ. T�μ. Δ΄:Mεσαιωνικν �ασίλει�ν – Eνετ�κρα-τία. Mέρ�ς A΄: E#ωτερική Iστ�ρία –Π�λιτικ�ί και κ�ινωνικ�ί θεσμ�ί – Δί-και�ν – Oικ�ν�μία – Eκκλησία, (διεύθ.Θ. Παπαδ�π�υλ�ς), κε�. A΄, Λευκω-σία 1995, σελ. 1–21.

S. Runciman, A History of theCrusades, τ. 1–3, Kέμπριτ' 1987 (α΄ έκ-δ�ση: 1951–1954).

F. Thiriet, La Romanie vènitienne aumoyen âge Le developpement et l΄exploitation du domaine colonialvènitien (Xlle – XVe siècles), Paris 1975.

Mπ. Xέντρικς, Oι π�λιτικ�ί καιστρατιωτικ�ί θεσμ�ί της Λατινικής Aυ-τ�κρατ�ρίας της Kωνσταντιν�υπλε-ως κατά τ�υς πρώτ�υς �ρν�υς της υ-πάρ#εώς της, Θεσσαλ�νίκη 1970 (ανα-τύπ. Aθήνα, εκδ. Δημι�υργία, 1998).

Γενική �ι�λιγρα�ία τυ α�ιερώματς

απ� τα αρ�εία τ�υ Bατικαν�ύ. Γιαπ�λλές "ραγκ�κρατ�ύμενες ελληνι-κές περι��ές έγραψε � Δ�μηνικαν�ςμ�να��ς πατέρας R.-J. Loenertz.Π�λλ�ί νε�τερ�ι �έν�ι ερευνητές, �-πως �ι A. Pertusi, W. H. Rudt deCollenberg, P. Topping, A. Luttrel, K.M. Setton, απ�σα"ήνισαν ειδικ�τεραπρ��λήματα. Eπεδίω�αν ακ�μη, καιπέτυ�αν, να στρέψ�υν πρ�ς την έ-ρευνα μια σειρά "�ιτητών τ�υς.

Παράλληλα, εκδ�θηκαν �ασικέςμελέτες για την πρ�σέγγιση της πε-ρι�δ�υ απ� τ�υς Fr. Thiriet, S.Borsari, A. Bon, M. Balard B. J. Slot,G. Cozzi, U. Tucci, A. Tenenti, A.Ducellier, D. Jacoby, A. Carile, G. Fe-dalto, E. Concina, Elisabeth Santschi,A. van Gemert, W. Bakker, A. Vincent,J. Koder και D. Holton.

Kατά την περί�δ� αυτή εκδ�θηκανσημαντικά corpus πηγών για την ελ-λην�λατινική Aνατ�λή. T� αρ�ειακ�υλικ� π�υ δημ�σιεύτηκε απ� τ�υςFr. Thiriet, Ph. P. Argenti, J. Longnon– P. Topping, I. Xασιώτη, Γ. Πλ�υμί-δη, M. Balard, Laura Balletto, J. M.Floristan, Z. Tσιρπανλή, AικατερίνηAριστείδ�υ, J. Chrysostomides καιSally McKee, πρ�έρ�εται απ� διά"�-ρα αρ�εία της Γαλλίας, της Iταλίας,της Iσπανίας και της Mάλτας.

Σημερινή κατάστασηEργ� αντίστ�ι�� με αυτ� τ�υ

Eλληνικ�ύ Iνστιτ�ύτ�υ της Bενετίαςέ�ει να επιδεί�ει τ� ιταλικ� κέντρ�«Venezia e l’ Oriente» τ�υ Iδρύματ�ςGiorgio Cini της Bενετίας. O �ώρ�ςτ�υ ενδια"έρ�ντ�ς τ�υ είναι η Bε-νετία και �ι σ�έσεις της με τις διά"�-ρες απ�ικίες της. Aλλά και απ� άλ-λες πλευρές υπάρ�ει ενδια"έρ�νγια τη μελέτη της ελλην�λατινικήςAνατ�λής.

Mεγάλη δραστηρι�τητα έ�ει ανα-πτύ�ει και τ� Istituto di Medievistaτης Γέν��ας. Kάτω απ� τη διεύθυν-ση τ�υ G. Pistarino, έ��υν εκδ�θείτις τελευταίες δεκαετίες π�λλές με-λέτες π�υ �ασί#�νται στ� πλ�ύσι�αρ�ειακ� υλικ� τ�υ αρ�εί�υ της π�-λης. Π�λύτιμες απ�δεικνύ�νται �ιεκδ�σεις απ� τ�ν M. Balard και τηνL. Balletto συμ��λαι�γρα"ικών πρά-�εων της Xί�υ. Στη Γαλλία, Oλλαν-δία, Aγγλία και Hνωμένες Π�λιτείεςέ��υν δημι�υργηθεί �ι πρ�ϋπ�θέ-σεις για τη μελέτη της περι�δ�υ.

Στην Eλλάδα, η έρευνα της ελλη-ν�λατινικής Aνατ�λής έ�ει γνωρίσειμεγάλη ανάπτυ�η τα τελευταία �ρ�-νια. Π�λλ�ί επιστήμ�νες (ιστ�ρικ�ί,"ιλ�λ�γ�ι, ιστ�ρικ�ί τέ�νης, ν�μικ�ί,αρ�ιτέκτ�νες κ.ά.) εργά#�νται συ-στηματικά για την ανάδει�η της πε-ρι�δ�υ, δημ�σιεύ�ντας μελέτες ήάρθρα τ�υς. Στα περισσ�τερα ελλη-νικά πανεπιστήμια, η περί�δ�ς απ�-τελεί πλέ�ν ιδιαίτερ� διδακτικ� αντι-κείμεν� και ειδικ�ί καθηγητές έ��υναναλά�ει τη διδασκαλία της. Παράλ-ληλα, δημ�σιεύ�νται μελέτες, π�υ�ε"εύγ�υν απ� την περιγρα"ική ι-στ�ρία, πρ�σεγγί#�ντας ιδιαίτεραπρ��λήματα της επ��ής.

Aλλά και στα ερευνητικά ιδρύματα,η μελέτη της περι�δ�υ της Λατιν�-κρατίας αρ�ί#ει να παίρνει πι� συ-γκρ�τημέν� �αρακτήρα. O ακαδημαϊ-κ�ς Δ. Zακυθην�ς, απ� τη θέση τ�υδιευθυντή τ�υ Kέντρ�υ Bυ#αντινών

Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ςEρευνών π�υ κατεί�ε, "ρ�ντισε γιατην καταγρα"ή και μικρ�"ωτ�γρά-"ηση αρ�ειακ�ύ υλικ�ύ κυρίως τηςπερι�δ�υ της Bενετ�κρατίας, αναθέ-τ�ντας τη σ�ετική εργασία σε ερευ-νητές τ�υ Kέντρ�υ. Πρ�ς την ίδια κα-τεύθυνση εντάσσεται η ανασυγκρ�-τηση και η ανάδει�η των αρ�είων τηςKε"αλ�νιάς (N. Γ. M�σ��νάς) και τωνKυθήρων (Xρύσα Mαλτέ#�υ).

Π�λλές σ�ετικές εργασίες τ�υςδημ�σιεύτηκαν στα Σύμμεικτα, επι-στημ�νικ� �ργαν� τ�υ Kέντρ�υ. Στ�πλαίσι� τ�υ ίδι�υ Kέντρ�υ, �εκίνησενα λειτ�υργεί απ� τα τέλη τ�υ 1996τ� Πρ�γραμμα «Bυ#άντι� και Δύση».Σε αυτ� συμμετέ��υν ερευνητέςτων �π�ίων τα ενδια"έρ�ντα, κατάκύρι� λ�γ�, εστιά#�νται στη μελέτητης Bενετ�κρατίας. Tα πρώτα απ�-τελέσματα της εργασίας τ�υς θα �ε-κινήσ�υν να δημ�σιεύ�νται σύντ�-μα. A�ι�σημείωτη δραστηρι�τητα έ-�ει αναπτύ�ει στην Kύπρ� τις τελευ-ταίες δεκαετίες τ� Kέντρ� Eπιστ�-μηνικών Eρευνών με την έκδ�ση τηςEπετηρίδας και σειράς μ�ν�γρα"ιώνκαι τ� νε�τερ� Iδρυμα Aρ�ιεπισκ�-π�υ Mακαρί�υ Γ΄ π�υ εδίδει τ� πε-ρι�δικ� Mελέται και Yπ�μνήματα.

Στην ανάδει�η της Λατιν�κρατίαςεργά#�νται �μως και άλλ�ι επιστη-μ�νικ�ί "�ρείς. Στα μέσα της πρ�η-γ�ύμενης δεκαετίας ιδρύθηκε στηνAθήνα η Eταιρεία Eρευνας των Σ�έ-σεων τ�υ Mεσαιωνικ�ύ και Nέ�υEλληνισμ�ύ με τη Δύση. Στη δραστη-ρι�τητά της συγκαταλέγεται, μετα�ύάλλων, η έκδ�ση τ�υ επιστημ�νικ�ύ

περι�δικ�ύ Eώα και Eσπέρια. Mε τηνα"�ρμή των εκδηλώσεων «Venetiaequasi alterum Byzantium» π�υ �ργά-νωσε στη Bενετία τ�ν Σεπτέμ�ρι�τ�υ 1993 τ� Iδρυμα Eλληνικ�ύ Π�λι-τισμ�ύ, κυκλ�"�ρησε � �γκώδης τ�-μ�ς Oψεις της ιστ�ρίας τ�υ Bενετ�-κρατ�ύμεν�υ Eλληνισμ�ύ, Aρ"ειακάτεκμήρια, με την επιστημ�νική διεύ-θυνση της καθηγήτριας Xρύσας A.Mαλτέ#�υ.

Πηγές της περι�δ�υ

Για την έρευνα της λατιν�κρατ�ύ-μενης Aνατ�λής, �ασικ�ί �ώρ�ι γιατην άντληση πληρ�"�ριών είναι τααρ�εία δια"�ρων ιταλικών π�λεων.Kυρι�τερα είναι τα αρ�εία της Bενε-τίας, της Γέν��ας και τ�υ Bατικα-ν�ύ. Σημαντικ� υλικ� π�υ σ�ετί#εταιμε τ�ν ελληνικ� �ώρ� υπάρ�ει �μωςκαι στην Eθνική Bι�λι�θήκη τηςMάλτας, στα Iσπανικά Aρ�εία, στηνEθνική Bι�λι�θήκη τ�υ Παρισι�ύ,τ�υ Bερ�λίν�υ, της O�"�ρδης, τηςPαγ�ύ#ας, τ�υ Xάρ�αρντ και αλλ�ύ.

Oσ�ν α"�ρά τ�ν ελληνικ� �ώρ�,τα πράγματα είναι πι� συγκεκριμένα.

Στ� Tμήμα Xειρ�γρά"ων της Eθνι-κής Bι�λι�θήκης της Eλλάδ�ς, σώ#�-νται ελά�ιστα έγγρα"α της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας. H πρώτη ωστ�σ��ι�λι�θήκη της �ώρας, κατέ�ει απ�αγ�ρά τ� Aρ�εί� Antonio Nani με υ-λικ� απ� την περί�δ� της ΔεύτερηςBενετ�κρατίας στην Πελ�π�ννησ�.

Στα Γενικά Aρ�εία τ�υ Kράτ�υς δενσώ#εται αρκετ� υλικ� της περι�δ�υτης Λατιν�κρατίας. M�ναδική ωστ�σ�

πηγή πληρ�"�ριών απ�δεικνύ�νταιτα T�πικά Iστ�ρικά Aρ�εία �λων τωννησιών τ�υ I�νί�υ. Oι σεισμ�ί τ�υ1953 κατέστρεψαν, σ�εδ�ν �λ�σ�ε-ρώς, τ� αρ�ειακ� υλικ� της Zακύνθ�υ,με απ�τέλεσμα �ι μελέτες των Σπ. ΔεBιά#η και Λ. Zώη να αναδεικνύ�νταισε σημαντική πηγή έρευνας.

Σε αρκετά νησιά των Kυκλάδωνσώ#εται αρ�ειακ� υλικ�, τ�υ 17�υκαι 18�υ αι. κυρίως. Πλ�ύσι� αρ�εια-κ� υλικ� της περι�δ�υ της Bενετ�-κρατίας υπάρ�ει και στη M�νή τ�υAγί�υ Iωάννη της Πάτμ�υ. ΣταAρ�εία των μ�νών τ�υ Aγί�υ Oρ�υςσώ#�νται λιγ�στά έγγρα"α της Bε-νετ�κρατίας. Σ�ετί#�νται με μετ��ιαπ�υ διατηρ�ύσαν �ι μ�νές σε διά"�-ρες περι��ές τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ.Σε αρκετά μ�ναστήρια της Πελ�π�ν-νήσ�υ διατηρ�ύνται μεμ�νωμέναέγγρα"α. Eλά�ιστα έγγρα"α της πε-ρι�δ�υ της Bενετ�κρατίας, έ��υνδιασωθεί στην Kρήτη, κυρίως σε �ρι-σμένα μ�ναστήρια.

H πρ�σέγγιση τ�υ υλικ�ύ αυτ�ύ εί-ναι δυνατή, και μέσω μικρ�"ωτ�γρα-"ιών π�υ έ��υν στην κατ��ή τ�υς �-ρισμέν�ι "�ρείς. Στ� Iνστιτ�ύτ� Bυ-#αντινών Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύIδρύματ�ς Eρευνών �ρίσκεται μι-κρ�"ωτ�γρα"ημέν� μέρ�ς απ� τ�αρ�ειακ� υλικ� της Kέρκυρας, τηςKε"αλ�νιάς και των Kυθήρων. Eπί-σης, ένα μεγάλ� τμήμα τ�υ αρ�εια-κ�ύ υλικ�ύ της M�νής τ�υ τ�υ Aγί�υIωάννη της Πάτμ�υ, τ�υ �π�ί�υ πρ�-ετ�ιμά#εται η έκδ�ση. T� ίδι� ισ�ύειγια τα έγγρα"α απ� τ� Aγι� Oρ�ς.Για τα �ενετικά έγγρα"α τ�υ 17�υκαι 18�υ αι. π�υ εντ�πίστηκαν στηνAγία Λαύρα Kαλα�ρύτων πρ�ετ�ιμά-#εται έκδ�σή τ�υς απ� τ� Kέντρ�Nε�ελληνικών Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύIδρύματ�ς Eρευνών. Σημαντικ� μέ-ρ�ς τ�υ υλικ�ύ των Kυκλάδων έ�ειμικρ�"ωτ�γρα"ηθεί για λ�γαριασμ�τ�υ Iστ�ρικ�ύ και Παλαι�γρα"ικ�ύAρ�εί�υ τ�υ M�ρ"ωτικ�ύ Iδρύματ�ςτης Eθνικής Tραπέ#ης.

Tα τελευταία �ρ�νια επίσης, μι-κρ�"ωτ�γρα"ήθηκε απ� τ� Kρατικ�Aρ�εί� της Bενετίας τ� Aρ�εί� τ�υΔ�ύκα της Kρήτης (Duca di Candia)και των συμ��λαι�γρά"ων της Kρή-της (Notai di Candia). T� υλικ� κατα-τέθηκε στη Bικελαία Δημ�τική Bι-�λι�θήκη τ�υ Δήμ�υ Hρακλεί�υ καισήμερα είναι πρ�σιτ� στην έρευνα.

Στη νέα επ��ή π�υ αν�ίγεται γιατην έρευνα της ελλην�λατινικήςAνατ�λής � ρ�λ�ς τ�υς Eλληνικ�ύIνστιτ�ύτ�υ Bυ#αντινών και Mετα�υ-#αντινών Σπ�υδών Bενετίας αναμέ-νεται �τι θα είναι απ�"ασιστικ�ς.M�ν� με τη συστηματική �ργάνωσητης έρευνάς μας θα μπ�ρ�ύμε, ύ-στερα απ� λίγα �ρ�νια, να απαντή-σ�υμε με σα"ήνεια στη γνωστή δια-πίστωση τ�υ Γιώργ�υ Σε"έρη:«Mπ�ρεί να πει κανείς �τι �έρ�υμεπ�λύ πι� πραγματικά τ�υς ανθρώ-π�υς π�υ #�ύσαν την επ��ή τ�υOμήρ�υ ή την επ��ή τ�υ Συμπ�σί�υ,παρά τ�υς ανθρώπ�υς π�υ έ�λεπαντην Eρω&ίλη στ� θέατρ�» (Eρωτ�-κριτ�ς, Δ�κιμές, τ�μ. 1, Aθήνα 1984).



T� Eλληνικ� Iνστιτ�ύτ� Bυ"αντινών και Mετα$υ"αντινών Σπ�υδών Bενετίας.Aπ�τελεί τ�ν κύρι� �ώρ� μελέτης της ιστ�ρίας των $ενετ�κρατ�ύμενων ελ-ληνικών περι��ών.

Eυ�αριστ�ύμε τ�υς κ. Aγαμέμν�ναTσελίκα και τ�ν κ. Γιάννη Mπαστιάτης «Eκδ�τικής Aθηνών» για τησυμ��λή τ�υ στ� �ωτ�γρα�ικ υλι-κ τ�υ α�ιερώματ�ς.

BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ

Documents

Transcript of BΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΔΥΣΗ