Ελληνική Τυπογραφία - Καθημερινή - 7.4.1996

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 7 AΠPIΛIOY 1996

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 7 AΠPIΛIOY 1996

2-31 AΦIEPΩMA� Tα πρώτα ήματα. H συμ��λήτης Eλληνικής Tυπ�γρα�ίας κα-τά την Aναγέννηση.� Tυπ�γρα�εία της Διασπ�ράς.Συγκρ�τήθηκαν στη Bενετία,M�σ��π�λη, Bιέννη, στις Παρί-στριες Hγεμ�νίες και α�ύπνισαντ�ν Eλληνισμ�.� Στην T�υρκ�κρατ�ύμενη Eλ-λάδα. Oι πρώτες απ�πειρες εγκα-τάστασης τυπ�γρα�είων πριν α-π� την ίδρυση τ�υ νέ�υ ελληνι-κ�ύ κράτ�υς.� H τυπ�γρα�ία στα Iερ�σ�λυ-μα. Oι εκδ�τικές και τυπ�γρα�ι-κές δραστηρι�τητες τ�υ εκείOρθ�δ�#�υ Πατριαρ�εί�υ.� H τυπ�γρα�ία επί Oθων�ς. Oιπρώτ�ι Aθηναί�ι τυπ�γρά��ικαι τα εργαστήριά τ�υς απ� τ�1833 έως τ� 1880.� Eλληνικά τυπ�γρα�ικά στ�ι-!εία. Aπ� τ�υς καλαίσθητ�υς �α-ρακτήρες τ�υ N. Kαλλιέργη στηνηλεκτρ�νική τυπ�γρα�ία.� Tυπ�γρα�ικά πρ�λήματα.� Aπ� την "υλ�γρα�ία στην τσι-γκ�γρα�ία. Bι�τέ�νες �αράκτεςπ�υ συνέ�αλαν στην εικ�ν�γρά-�ηση εντύπων.� Παλιά τυπ�γρα�εία της Aθή-νας. Mια αναδρ�μή και πρώτη α-π�πειρα καταγρα�ής στα τελευ-ταία εκατ� �ρ�νια.� E�αρμ�γές της !αρακτικής.Γνωστ�ί %ωγρά��ι και �αράκτεςεπιμελήθηκαν την εικ�ν�γρά�η-ση και εκτύπωση �ι�λίων.� Γρα�ιστική και νέα τε!ν�λ�-γία. Aπ� τα στ�ι�εία της κάσαςστα πελάγη της ψη�ιακής τυπ�-γρα�ίας.� Tυπ�γρα�ία και ε�ημερίδες.Aπ� τις πρ�επαναστατικές«E�ημερίδες» στ� σύγ�ρ�ν�Eλληνικ� Tύπ�.� Eκδ�τες με σεασμ� στην πα-ράδ�ση. H σύγ�ρ�νη τυπ�γρα-�ία μπ�ρεί και ��είλει να είναι ε-#έλι#η της παραδ�σιακής.� Bιλι�λ�γία: H επιστήμη μιαςτέ�νης.� O τυπ�γρά��ς Φίλιππ�ς Bλά-!�ς.� Mια τυπ�γρα�ική θητεία. Oτυπ�γρά��ς και υπεύθυν�ς τωνEκδ�σεων «Στιγμή», Aιμίλι�ςKαλλιακάτσ�ς μιλάει για την τυ-π�γρα�ία.� Aδ�κητ�ι αυτ�!ειριασμ�ί.Θερμή συνηγ�ρία για την παρα-

δ�σιακή τυπ�γρα�ία και τ�υςπαλαι�ύς τυπ�γρά��υς.� O γνωστ�ς ως... Δαίμων. Tατυπ�γρα�ικά σ�άλματα ή αλλιώςπαρ�ράματα ακ�λ�υθ�ύν την τυ-π�γρα�ία απ� τα πρώτα �ήματα.

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

E�ώ�υλλ�: Kάσα με κε�αλαία στ�ι εία,Mπ�ντ�νι ή Iταλικά και ε�ώ�υλλ� τ�υ �ιλ�-λ�γικ�ύ περι�δικ�ύ «Eρμής � Λ�γι�ς», Bιέν-νη 1811-1821.

Eλληνική Tυπγρα�ίαH τυπ�γρα�ία έ ει τη γλώσσα για υλικ� της. H γλώσσα �μως,

τυπωμένη ή λαλ�υμένη, έ ει πατρίδα και �ά�ει �ραγμ�ύς π�υ δενκαταργ�ύνται τ�σ� εύκ�λα, �πως λ. . τα �ικ�ν�μικά σύν�ρα.Στ�υς �ικ�υμενικ�ύς της τε ν�λ�γίας, παραμένει �ένη έως αδιά-��ρη η παράδ�ση της ελληνικής τυπ�γρα�ίας. T� ίδι� και ηγλώσσα, θεωρείται περιθωριακή. Eίναι λ�ιπ�ν πρ�σωπικ� μαςθέμα. Aπ�κλειστικά �ήτημα κατάκτησης και γνώσης των δυνατ�-τήτων της τε ν�λ�γίας, τ�σ� σε τυπ�τε νική αισθητική �σ� και σεσ εδιασμ� τυπ�γρα�ικών αρακτήρων. Σ’ αυτ�ύς ακρι�ώς τ�υςτ�μείς, συνήθως αντιγρά��υμε τ�υς �έν�υς, ή στην καλύτερη πε-ρίπτωση, �ερ�μαστε ως μαθητευ�μεν�ι μά-γ�ι με αντά�ια απ�τελέσματα.

Λ�γικά τ� αίτημα μπαίνει ως ε�ής: Πώς ηελληνική τυπ�γρα�ία, πρ�σαρμ�σμένη στηνέα τε ν�λ�γία, θα ανελι θεί σε σύγ ρ�νη έ- �ντας �άση τ� παρελθ�ν. Mε άλλα λ�για, να �ανεί ως �υσικήσυνέ εια με κατα��λές και σε�ασμ�, λ. . στ�υς κ�μψ�τέ νες τυ-π�γρά��υς της Bενετίας. Mπ�ρείς �έ�αια την παράδ�ση και νατην αγν�ήσεις, �εκινώντας με νέα αρ ή. Oμως κάπ�τε �εκινάς.Aν καθηλωμέν�ς, επικαλείσαι και διαρκώς εκθειά�εις την παρά-δ�ση, καταντάει πρ�γ�ν�πλη�ία και τ� ίδι� τ� γεγ�ν�ς μαρτυρά-ει παρακμή. Iσως σ’ αυτ� τ� στάδι� να �ρισκ�μαστε σήμερα· ε-�άλλ�υ, ρ�νια τώρα συνηθίσαμε να ��ύμε αναμ� λεύ�ντας τ� α-θάνατ�ν κλέ�ς. Aπαισι�δ��ες διαπιστώσεις, δεν απ�κλείεται καιλαθεμένες, αλλά έτσι ή αλλιώς καταντάνε π�λυτέλεια σε μια π�λι-τεία π�υ π�τέ δεν μερίμνησε, �ύτε καν για ίδρυση M�υσεί�υEλληνικής Tυπ�γρα�ίας, έστω σε ερασιτε νική �άση. Kαι �ι ευ-καιρίες παρ�υσιάστηκαν.

E �υμε υπ�ψη μας σ ετική εισήγηση της «Eταιρείας Συγγρα-�έων» (επί πρ�εδρίας Παύλ�υ Zάννα) πρ�ς τ�ς YΠ.ΠO.), π�υ �-

πωσδήπ�τε αρ ει�θετήθηκε ωρίς π�τέ να α�ι�π�ιηθεί. K�ινώςκαι κυνικώς εθά�τηκε. E �υμε επίσης υπ�ψη μας πως παλι�ίστ�ι ει�θέτες π�υ πρ�σ�έρθηκαν για μαθήματα τυπ�γρα�ίας σεσ �λές των TEI, τ�υς έκ�ψαν τα �τερά. Γιατί; Γιατί σύμ�ωνα μετ� ν�μ� δεν διαθέτ�υν, λέει, πτυ ί� AEI ή μεταπτυ ιακ�. Δηλαδή,πεντακ�σια ρ�νια πεταμένα και τ� μάθημα τυπ�γρα�ίας στηΣ �λή Kαλών Tε νών καταργημέν�. Kάπ�ια στιγμή στ� μέλλ�ν,�εύγ�ντας και �ι τελευταί�ι τυπ�γρά��ι, δεν θα υπάρ ει �ύτεάνθρωπ�ς ικαν�ς, με πείρα και γνώση, να διευθετήσει σωστά τ� ώρ� παλι�ύ τυπ�γρα�εί�υ. Δι�λ�υ απίθαν� �ι τ�τε μ�υσει�λ�-

γ�ι να μην �ε ωρί��υν την τυπ�γρα�ικήπρέσα απ� τη �ι�λι�δετική. Eίναι αυτ�ν�η-τ� πως ένα α�ιέρωμα αυτής της μ�ρ�ής α-δυνατεί να καλύψει �λ�υς τ�υς τ�μείς τηςτυπ�γρα�ίας. Tα στενά τ�υ �ρια δεν μας ε-

πέτρεψαν ανα��ρές σε περι� ές, �πως M. Aσία, Aίγυπτ�ς, ελλη-νικές παρ�ικίες τ�υ ε�ωτερικ�ύ, επαρ ιακές π�λεις ή �π�υ αλλ�ύσυναντάμε την τυπ�γρα�ία. Aν απαιτητικ�ς αναγνώστης ήθελεπερισσ�τερες πληρ��ρίες και λεπτ�μέρειες γύρω απ� τ� θέμα,θα τ�υ συστήναμε τα ε�ής �ι�λία �άσης: T� τρίτ�μ� «Xρ�νικ� τηςEλληνικής Tυπ�γρα�ίας» τ�υ τυπ�γρά��υ και ερευνητή Nίκ�υΣκιαδά, (Eκδ. «Γκ�ύτεμπεργκ»), τη «Xάρτα της Eλληνικής Tυ-π�γρα�ίας» τ�υ K. Σπ. Στάικ�υ, (1989), και «T� ελληνικ� �ι�λί�:1476-1830» των Aικατερίνης K�υμαριαν�ύ, Λ�υκίας Δρ�ύλια καιE. Layton, (Eθνική Tράπε�α της Eλλάδ�ς, 1986).

Aκ�μη, στ�ι εία, άμεσα ή έμμεσα, υπάρ �υν σε α�ιερώματατων «Eπτά Hμερών» π�υ α��ρ�ύν θέματα ή περι� ές τ�υ Eλλη-νισμ�ύ, �πως η Bιέννη, η Bενετία, η Γεννάδει�ς Bι�λι�θήκη, η Σύ-ρ�ς, η Eλληνική Xαρακτική, K�ντ�γλ�υ κ.λπ. Λειτ�υργ�ύν συ-μπληρωματικά και πλ�υτί��υν τις εδώ πληρ��ρίες.

Tα πρώτα �ήματαH συμ��λή της Eλληνικής Tυπ�γρα�ίας κατά την Aναγέννηση

T�υ Kων. Σπ. Στάικυ

Iστ�ρικ�ύ τ�υ Bι�λί�υ

MIA απ� τις πι� σημαντικές σελίδεςτης ιστ�ρίας τ�υ ελληνικ�ύ πνεύμα-τ�ς γρά�τηκε στην περί�δ� π�υ τ�Γέν�ς δ�κιμα��ταν �σ� π�τέ άλλ�τε,δηλαδή, τις πρώτες δεκαετίες π�υ α-κ�λ�ύθησαν την Πτώση της Kωνστα-ντιν�υπ�λεως και την �λ�κληρωτικήυπ�δ�ύλωση τ�υ ελληνικ�ύ �ώρ�υ.Πρ�κειται για την ελληνική συμ!�λήστην Iταλική Aναγέννηση και πι� συ-γκεκριμένα στη διάδ�ση των ελληνι-κών γραμμάτων στη Δύση, π�υ �δή-γησαν κατευθείαν στη διαμ�ρ�ωσηεπιστημ�νικής σκέψης σε �λα τα επί-πεδα τ�υ επιστητ�ύ. H επιστρ��ήστ�ν κλασικισμ� π�υ �αρακτηρί�ειτα επιτεύγματα της Aναγέννησης, α-να��ρικά με τις καλές τέ�νες καιτην αρ�ιτεκτ�νική, δεν αντιμετώπι-σαν διδακτικά πρ�!λήματα για τηνευρύτερη διάδ�σή τ�υς, καθώς στηνIταλία δεν έλειψαν τα σπ�υδαία δείγ-ματα τ�υ ελλην�-ρωμαϊκ�ύ π�λιτι-σμ�ύ. Στ�ν τ�μέα των γραμμάτων �-μως και ειδικ�τερα της ελληνικήςγραμματείας, �λα έδει�ναν �τι ήταναναγκαία μια νέα αρ�ή. H ελληνικήγλώσσα εί�ε λησμ�νηθεί εδώ και αι-

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Aριστερά: ι γτθικί �αρακτήρες τυ Γυτεμ�έργιυ. Xρησιμπιύνται πάνταως πρ�τυπα και ι παραλλαγές τυς �τάνυν τις 290. T 1465, με την καθδήγη-ση τυ ε�ευρέτη της τυπγρα�ίας, ι δύ �ηθί τυ, Φυστ και Σέ�ερ τύπωσαντα «Παράδ"α» τυ Kικέρωνα. Στα διά�ρα κε�άλαια τυ �ι�λίυ υπήρ�ε η ελλη-νική επιγρα�ή: «μ�νν τ καλ�ν αγαθ�ν». Aναγκάστηκαν τ�τε να �ύσυν και ελ-ληνικύς �αρακτήρες. Aν και άκμψα, εκείνα τα στι�εία είναι τα πρώτα ελληνικάτυπγρα�ικά στι�εία πυ �ύθηκαν στν κ�σμ. 11 �ρ�νια αργ�τερα, στ Mιλά-ν, τυπώνεται τ πρώτ ελληνικ� �ι�λί, η «Γραμματική» τυ Λάσκαρη με στι-�εία πυ �άρα"ε Aντώνης Δαμιλάς. Δε"ιά, Γυτεμ�έργις σε �αρακτικ�, δη-μσιευμέν σε γαλλικ� �ι�λί, τ 1584, πλλά �ρ�νια μετά τ θάνατ� τυ.

KYPIAKH 24 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 3

ώνες ακ�μη και στην ιταλική �ερσ�-νησ�, ελληνικά �ειρ�γρα�α δεν υ-πήρ�αν διαθέσιμα στη Δύση και ηκλασική παράδ�ση περι�ρι��ταν στιςσ��λαστικές διασκευές τ�υ αριστ�-τελικ�ύ έργ�υ π�υ εί�αν μετα�ρα-σθεί απ� τ�υς θε�λ�γ�υς τ�υ Mε-σαίωνα. Eτσι, τ� ρ�λ� τ�υ !ι!λια��-ρ�υ της ελληνικής γραμματείας απ�την Aνατ�λή στη Δύση, κλήθηκε νατ�ν παί&ει κατά τ�ν 15� αιώνα η τυ-π�γρα�ία.

Π�τέ άλλ�τε στην ιστ�ρία τ�υπνεύματ�ς δεν παρατηρήθηκε τ��αιν�μεν� λίγες δεκάδες λ�γι�ι νακατ�ρθώσ�υν να μεταλαμπαδεύ-σ�υν μια εθνική γραμματειακή παρά-δ�ση σε ένα ανθρωπιστικ� κίνημαπ�υ σ�ράγισε και σ�υρηλάτησε ανε-&ίτηλα τη σκέψη εν�ς �λ�κληρ�υ κ�-σμ�υ παρά κατά τη σταδιακή έ&�δ�της !υ�αντινής λ�γι�σύνης π�υ πα-ρατηρήθηκε απ� τις αρ�ές τ�υ 14�υκαι κ�ρυ�ώθηκε μετά τ� 1453. Oλαάρ�ισαν τ� 1396, �ταν � μεγάλ�ς !υ-�αντιν�ς λ�γι�ς και διπλωμάτης �Mαν�υήλ Xρυσ�λωράς κλήθηκε ναδιδά&ει συστηματικά την ελληνικήγλώσσα στ� STUDIUM της Φλωρε-ντίας. Aπ� τ�τε άρ�ισαν να συνηδει-τ�π�ι�ύν στην Iταλία, �πως και �ι εκ-�ραστές τ�υ αναγεννησιακ�ύ πνεύ-ματ�ς στ� B�ρρά, �τι �ωρίς την κα-ταν�ηση των ελληνικών γραμμάτωνκαι την ευρύτερη διαδ�σή τ�υς κάθεδρ�μ�ς πρ�ς την αναγέννηση �δη-γ�ύσε σε αδιέ&�δ�.

Aκ�μη και η σ��λαστική παράδ�σητ�υ Aριστ�τέλη έμ�ια�ε στείρα πλέ-�ν μπρ�στά στις νέες ερμηνείες των!υ�αντινών λ�γίων και η απ�κατά-σταση των έργων τ�υ σταγειρίτη �ι-λ�σ��υ ήταν πλέ�ν επι!ε!λημένη.T� κ�στ�ς �μως των �ειρ�γρά�ωνκαθώς και η σπανι�τητα των κειμέ-νων αυτών δεν επέτρεπε τη διάδ�σητης γνώσης αυτής σε ευρύτεραστρώματα της καλλιεργημένης κ�ι-νωνίας και στ� μεγάλ� σπ�υδαστικ�κύκλ�. Aπ� τ� 1469 �μως, �π�τε ητυπ�γρα�ία έκανε την εμ�άνισή τηςαρ�ικά απ� τ� �ώρ� τ�υ Λάτι�υ �ιπρ�ϋπ�θέσεις άλλα&αν.

Eλληνική γραμματείαστα λατινικά

H συστηματική μετά�ραση των έρ-γων της κλασικής γραμματείας καιτων Πατέρων της Eκκλησίας π�υ άρ-�ισε με πρωτ�!�υλία τ�υ πάπα Nικ�-λα�υ E΄, τ� 1450 απ�τέλεσε τ� πρώτ�Corpus εκδ�σεων π�υ κυκλ��ρη-σαν στη Pώμη με τα πρώτα !ήματατης τυπ�γρα�ίας. Στ�ν ακαδημαϊκ�κύκλ� μάλιστα π�υ πλαισίωσε τ�πρώτ� �υμανιστικ� τυπ�γρα�εί�των Γερμανών C. Seynheim και A.Pannartz πρωτ�στάτησαν και σπ�υ-δαί�ι Eλληνες λ�γι�ι, ανάμεσα στ�υς�π�ί�υς � καρδινάλι�ς Bησσαρίων, �Aνδρ�νικ�ς Kάλλιστ�ς και � Θε�δω-ρ�ς Γα�ής. Tα πρώτα !ι!λία π�υ κυ-κλ��ρησαν απ� την ακαδημία αυτήήταν: H γεωγρα�ία, τ�υ Στρά!ωνα,μια μελέτη τ�υ Bησσαρίωνα πάνωστ�ν Πλάτωνα, η ιστ�ρία τ�υ Π�λύ-!ι�υ και άλλα.

Aπ� την άλλη μεριά, η ανάγκη π�υδημι�υργήθηκε στα πανεπιστημιακάκέντρα για τη γνώση της ελληνικήςγλώσσας, υπαγ�ρευσε και την συγ-γρα�ή και έκδ�ση των πρώτων ελλη-νικών !ι!λίων π�υ αντιπρ�σωπεύ�-

νταν απ� δίγλωσσες γραμματικές καιελλην�λατινικά λε&ικά, �πως: ταEρωτήματα τ�υ M. Xρυσ�λυρά, τηνEπιτ�μή των �κτώ τ�υ λ�γ�υ μερών,τ�υ K. Λάσκαρη, τη Γραμματική τ�υΘ. Γα�ή και τα λε&ικά τ�υ Iταλ�ύ ελ-ληνιστή Urbano Bolzanio.

Tα πρώτα ελληνικά �ι�λία

Oι Eλληνες π�υ ε&άσκησαν την τέ-�νη της τυπ�γρα�ίας με ε&αιρετικήεπιδε&ι�τητα καθ�λη την περί�δ�της τ�υρκ�κρατίας, αμέσως αντιλή-�θηκαν �τι, τ� ελληνικ� έντυπ� θαμπ�ρ�ύσε να παί&ει διτ� ρ�λ�, ��ιμ�ν� στη διάδ�ση της �υμανιστικήςιδέας, αλλά και στη διατήρηση τηςελληνικής ταυτ�τητας στ� διάσπαρ-τ� Γέν�ς. Eτσι, άλλ�τε πλαισιών�-ντας ιταλικά τυπ�γρα�εία και άλλ�-τε επι�ειρώντας να ιδρύσ�υν δικάτ�υς, κατ�ρθωσαν να αναγάγ�υντην τυπ�γρα�ική τέ�νη σε μια «εθνι-κή» διπλωματία και να διατηρήσ�υνγια δεκαετίες τ� πρωτεί� των α&ι�πι-

στων εκδ�σεων της ελληνικής γραμ-ματείας. O αγώνας τ�υς αυτ�ς !ρή-κε την ιδανική έκ�ραση στ� πρ�σω-π� εν�ς άσημ�υ έως τ�τε δασκάλ�υτης Pώμης: τ�υ Aλδ�υ Mαν�ύτι�υ. OAλδ�ς π�υ με καύ�ημα έ�ερε τ�πρ�σωνύμι� �ιλέλλην, συγκρ�τησεένα τυπ�γρα�εί� στη Bενετία με ελ-λην�κεντρικ� �αρακτήρα, στ� �π�ί��ι μ�ν� «��ίτησαν» �ι διασημ�τε-ρ�ι εκπρ�σωπ�ι τ�υ ιταλικ�ύ πνεύ-ματ�ς, αλλά και τ�υ B�ρρά ακ�μηκαι � ίδι�ς � Eρασμ�ς.

Πλαισιωμέν� με σπ�υδαί�υς Kρη-τικ�ύς λ�γί�υς, �πως τ�ν Mάρκ�M�υσ�ύρη, τ�ν Δημήτρι� Δ�ύκα καιτ�ν Iωάννη Γρηγ�ρ�π�υλ�, απ�σκ�-π�ύσε να εκδώσει τα σημαντικ�τεραέργα της κλασικής γραμματείας δί-ν�ντας μεγάλ� !άρ�ς στην α&ι�πι-στία των κειμένων.

Tις πρώτες εκδ�σεις τ�υ M�υσ�ύ-ρ�υ (Tα καθ’ Hρώ και Λέανδρ�ν), τ�υΘε�κρίτ�υ (Eιδύλλια), τις ακ�λ�ύθη-σε η μνημειώδης πρώτη έκδ�ση �λ�-κληρ�υ τ�υ έργ�υ τ�υ Aριστ�τέλη(1495 - 1498), �ι Kωμωδίες τ�υ Aρι-στ��άνη (1498) και π�λλές άλλες.

Aλλά για να καταν�ήσ�υμε τη δίψαγια την ελληνική γνώση στ� πρωτ�-τυπ�, κατά την επ��ή εκείνη, αρκείνα ανα�έρ�υμε �τι η μικρ�σ�ημη έκ-δ�ση (τσέπης) των τραγωδιών τ�υΣ��κλή, π�υ τυπώθηκε τ� 1502, κυ-κλ��ρησε σε τ�υλά�ιστ�ν 2.000 α-ντίτυπα, �πως και �λες σ�εδ�ν �ι με-ταγενέστερες ελληνικές εκδ�σειςτ�υ Aλδ�υ Mαν�ύτι�υ.

T� παράδειγμα τ�υ Aλδ�υ τ� �ήλε-ψαν απ� τις πρώτες δεκαετίες τ�υ16�υ αιώνα, �λα τα πνευματικά κέ-ντρα της Δύσης. Aλλωστε, τα ελληνι-κά !ι!λία τ�υ Aλδ�υ κυκλ��ρ�ύ-σαν σε �λα τα πανεπιστημιακά κέ-ντρα, απ� τ� Παρίσι έως την Πράγακαι απ� την Aλκαλά, έως την O&��ρ-δη και είναι αυτά π�υ απ�τέλεσαν τ�εκδ�τικ� πρ�τυπ� για τα τυπ�γρα-�εία της κεντρικής Eυρώπης συντε-λώντας έτσι τα μέγιστα σε μια σειράαναγεννήσεων π�υ παρατηρήθηκανσε �λες τις μεγάλες π�λεις της Δύ-σης και αντικαθιστώντας τ� ρ�λ�Eλληνα λ�γί�υ με τ� ελληνικ� !ι!λί�και τη διαιώνιση της τέ�νης της ελ-ληνικής τυπ�γρα�ίας.

H πρώτη έκδσητυ Oμήρυ,«Aπαντα» Φλωρε-ντία, (ΔημήτριςΔαμιλάς), 1488.Xαρακτηριστικήδιακ�σμηση στααντίτυπα της ι-κγένειας τωνMεδίκων.

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 MAPTIOY 1996

Tυπ�γρα�εία της Διασπ�ράςΣυγκρ�τήθηκαν σε Bενετία, M�σ��π�λη, Bιέννη, στις Παρίστριες Hγεμ�νίες και α�ύπνισαν τ�ν Eλληνισμ�

T�υ Kων. Σπ. Στάικυ

Iστ�ρικ�ύ τ�υ Bιλί�υ

TOYΣ λ�γ�υς π�υ �δήγησαν στην�ργάνωση και λειτ�υργία των ελ-ληνικών τυπ�γρα�είων της Δια-σπ�ράς πρέπει να την ανα�ητή-σ�υμε σε δύ� κυρίως γεγ�ν�τα:στη συνειδητ�π�ίηση �τι τ� �ι�λί�μπ�ρεί να παί�ει καθ�ριστικ� ρ�λ�ως συνδετικ�ς κρίκ�ς στ� διά-σπαρτ� Γέν�ς, αλλά και ως τ� �α-σικ� εργαλεί� για την εκπαίδευσηκαι γενικ�τερα για τη διατήρησητης ελληνικής ταυτ�τητας και της�ρθ�δ��ης πίστης.

Eλληνικά τυπ�γρα�εία επι#είρη-σαν να συγκρ�τήσ�υν �ι Eλληνεςήδη απ� τα πρώτα �ήματα της τυ-π�γρα�ικής τέ#νης και πι� συγκε-κριμένα, απ� τ� 1486, στη Bενετία.Eκεί, μια ισ#υρή ελληνική κ�ιν�τη-τα π�υ ε�ελί#τηκε σε πραγματικ�πνευματικ� �άρ� τ�υ Eλληνισμ�ύτης Δύσης και της Aνατ�λής, �πωςκαι στ� πι� παραγωγικ� –εκδ�τικ�κέντρ� την επ�#ή της T�υρκ�κρα-τίας, διαμ�ρ�ωσε ένα εκδ�τικ�–τυπ�γρα�ικ� πρ�τυπ�, τ� �π�ί� α-κ�λ�ύθησαν και τα άλλα κέντρατ�υ Eλληνισμ�ύ.

Eλληνικές τυπ�γρα�ικές εστίεςμε σκ�π� την παραγωγή και διακί-νηση �ι�λίων για τ� ελλην��ων�κ�ιν�, ως τα τέλη τ�υ 18�υ αιώνα,συγκρ�τήθηκαν κατά #ρ�ν�λ�γικήτά�η στις ε�ής περι�#ές: στη Bενε-τία, στ� Oικ�υμενικ� Πατριαρ#εί�στ� Φανάρι, στις παρίστριες ηγε-μ�νίες και πι� ειδικά στ� B�υκ�υ-ρέστι και στ� Iάσι�, στη M�σ#�π�-λη και στη Bιέννη.

Tα τυπ�γρα�εία

της Bενετίας

T� πρώτ� ελληνικής ιδι�κτησίαςτυπ�γρα�εί� επι#ειρήθηκε να συ-γκρ�τηθεί στ� σπίτι δύ� Kρητικών,τ�υ Λα�νικ�υ τ�υ Kρητ�ς και τ�υAλέ�ανδρ�υ απ� τ�ν Xάνδακα. Tαδύ� �ι�λία π�υ τύπωσαν τ� 1486,ένα Ψαλτήρι και τη Bατραμυ-μαία, είναι και τα μ�να δείγματατης τυπ�γρα�ικής τ�υς απ�πει-ρας. Mια νέα πρ�σπάθεια για τηνεδραίωση εν�ς τυπ�γρα�εί�υ μεπι� μεγαλ�επή��λα σ#έδια και πά-λι απ� δύ� Kρήτες, τ�ν Nικ�λα�Bλαστ� και τ�ν Zα#αρία Kαλλιέρ-γη, τ� 1499, μ�λ�ν�τι κυκλ��ρη-σε τέσσερα αριστ�υργηματικά �ι-�λία τυπωμένα με κ�κκινη και μαύ-ρη μελάνι, με πρώτ� τ� Mέγα Eτυ-μλγικ� (1499), δεν εί#ε �ιωσιμ�-τητα.

Eτσι, για �ικ�ν�μικ�ύς κυρίωςλ�γ�υς έπαψε να λειτ�υργεί απ�τα τέλη τ�υ 15�υ αιώνα. O Z. Kαλ-λιέργης, π�υ ήταν � πρώτ�ς τυπ�-γρά��ς με λ�για παιδεία και με με-γάλη ευαισθησία στ�ν τ�μέα της

εκπαίδευσης για τ� μέλλ�ν τ�υδιάσπαρτ�υ Eλληνισμ�ύ, επι#είρη-σε να εδραιώσει ένα ακ�μη εκδ�τι-κ� τυπ�γρα�εί� στη Bενετία, τ�1509. Tα μικρά ηθικ�ύ και λειτ�υρ-γικ�ύ περιε#�μέν�υ �ι�λία τ�υ δενεί#αν την απή#ηση, π�υ υπ�λ�γι�εκαι έτσι την ίδια #ρ�νιά τα πιεστή-ρια τ�υ θα σιγήσ�υν και πάλι.

O Kαλλιέργης δεν έμεινε άπρα-κτ�ς και τ� 1515 επι#είρησε απ� τηPώμη πλέ�ν, και με την υπ�στήρι-�η τ�υ Eλλην�λάτρη Πάπα Λέ�-ντ�ς I΄, να στήσει ένα νέ� τυπ�γρα-�εί�. T� πρώτ� έργ� τ�υ, και τ�πρώτ� ελληνικ� �ι�λί� π�υ τυπώ-θηκε στη Pώμη, ήταν �ι Ωδές τ�υΠινδάρ�υ και στη συνέ#εια � Kαλ-λιέργης άρ#ισε να τυπώνει �ι�λία�#ι μ�ν� για τ� ελληνικ� κ�ιν� καιτ�υς μαθητές τ�υ πρώτ�υ ελληνι-κ�ύ κ�λεγί�υ π�υ λειτ�ύργησε στηPώμη, απ� τ� 1518, αλλά και για�υμανιστικ�ύς κύκλ�υς, �πως ταEιδύλλια τ�υ Θε�κρίτ�υ και τ� Λε-�ικ� τ�υ Bαρίν�υ (1423).

Tα ί#νη τ�υ Kαλλιέργη #άν�νταιαπ� τ� 1523 και μα�ί τ�υ σ�ήνεικαι � μ�ναδικ�ς Eλληνας �υμανι-στής τυπ�γρά��ς, �πως και κάθεμελλ�ντική απ�πειρα για την ί-

E�ώ�υλλ τυ περιδικύ «Λ�γις Eρμής», περίδς A΄,Bιέννη, 1811. O Aνθιμς Γα!ής συνδέει στενά τ �νμάτυ με αυτ� τ περιδικ�. Yπήρ�ε πρώτς συντάκτης μετην υπ�δει�η τυ Kραή. O «Λ�γις Eρμής» (1811 - 1821)διέδωσε τις ιδέες τυ Δια�ωτισμύ, παρά την πλεμικήπυ δέ$τηκε απ� τη συντήρηση της επ$ής τυ.

Pήγα Bελεστινλή Θετταλύ, «Σ$λείν των Nτελικάτων Eρα-στών», Bιέννη, 1790. Φλγερή �υσιγνωμία της πρεπανα-στατικής περι�δυ, Pήγας, τύπωσε την ίδια $ρνιά στη Bιέν-νη, δυ 'ι'λία: τ άλλ είναι τ «Φυσικής Aπάνθισμα». T«Σ$λείν των ντελικάτων εραστών», έ�ι ερωτικά διηγήματα,μετα�ρασμένα και διασκευασμένα απ’ την πλύσια γαλλικήλγτε$νία της επ$ής, θεωρείται α�ετηρία της νεελληνι-κής πε!γρα�ίας.

T ικ�σημ της Mλδα'ίας και Bλα$ίας στ 'ι'λί: Nικ�λας Mαυρκρδάτς,«Περί των καθηκ�ντων», Bυκυρέστι, 1719.


δρυση ελληνικ�ύ τυπ�γρα�εί�υστη Pώμη.

Γυρί��ντας πίσω στη Bενετία τώ-ρα, τ� εγ#είρημα τ�υ Kαλλιέργηδεν έμεινε #ωρίς συνέ#εια και �ιEλληνες έμπ�ρ�ι κυρίως εί#αν τηνπρωτ��υλία να �ργανώσ�υν τ� ε-μπ�ρι� τ�υ ελληνικ�ύ �ι�λί�υ καικυρίως τ�υ λειτ�υργικ�ύ και τ�υλ�γ�τε#νικ�ύ, απευθυν�μεν�ιστ�ν ευρύτερ� ελληνικ� #ώρ�.Eτσι, �ι Eλληνες εκμεταλλεύθηκανκατά τ�ν καλύτερ� τρ�π�, τ� διά-ταγμα της Yψηλής Πύλης, π�υ α-παγ�ρευσε μεν τη συγκρ�τηση καιλειτ�υργία τυπ�γρα�είων στηναυτ�κρατ�ρία της, επέτρεψε ω-στ�σ� την απρ�σκ�πτη κυκλ��-ρία τ�υ �ι�λί�υ και #ωρίς λ�γ�κρι-σία μάλιστα. Στην αρ#ή της συστη-ματικής παραγωγής ελληνικών �ι-�λίων στη Bενετία, π�υ δεν διακ�-πηκε για τρεις περίπ�υ αιώνες, θασυναντήσ�υμε δύ� Πατριν�ύς ε-μπ�ρ�υς, τ�ν Aνδρέα και τ�ν Πέ-τρ� K�υνάδη. Oι ίδι�ι δεν εί#αν τυ-π�γρα�ικές γνώσεις, θα συνεργα-στ�ύν �μως με διάσημα ιταλικά τυ-π�γρα�εία �πως των Da Sabbio,π�υ εί#αν παράδ�ση στην εκτύπω-ση ελληνικών κειμένων, αρ#ί��-ντας τ�ν θεματ�λ�γικ� τ�υς πρ�-σανατ�λισμ� πρ�ς την κυκλ��ρίαEυαγγελίων, Mηναίων, Παρακλητι-κών, Ωρλγίων και �λων των απα-ραίτητων �ι�λίων για τη θεία λει-τ�υργία.

Aπ� την άλλη μεριά, η κρητικήλ�γ�τε#νία κυρίως π�υ ήταν σεάνθηση πρ�σέ�ερε πρώτης τά�ε-ως υλικ� για λαϊκά αναγνώσματα,�πως: την εικ�ν�γρα�ημένη έκδ�-ση τ�υ Oμήρυ, απ� τ�ν N. Λ�υκά-νη, τ�υς Mύθυς τ�υ Aισώπ�υ, τ�νAπ�κπ τ�υ μπεργαδή, τ�ν Aλέ-�ανδρ τν Mακεδ�να τ�υ Aνδρ�-νικ�υ N�ύκι�υ, τη Διήγηση τυ Bε-λισσαρίυ και π�λλά άλλα.

Eνα �ρα#ύδι� ελληνικ� τυπ�-γρα�εί� π�υ συγκρ�τήθηκε στηBενετία γύρω στ� 1544, απ� τ�νNικ�λα� Σ��ιαν�, έδει#νε �τι θασυνέ#ι�ε αντά�ια τ� �ραμα τ�υ Z.Kαλλιέργη, δηλαδή, να δι�#ετεύ-σει στ� διάσπαρτ� Eλληνισμ� �ι-�λία στην απλή διάλεκτ�, με παι-δαγωγικ� σκ�π�. Στην π�λυμέρειατ�υ άλλωστε ��είλ�υμε, εκτ�ςτων άλλων, και την δημ�σίευσητ�υ πρώτ�υ έντυπ�υ Xάρτη τ�υελληνικ�ύ #ώρ�υ, π�υ κυκλ��ρη-σε τ� 1544. Δυστυ#ώς τα ί#νη τ�υΣ��ιαν�ύ #άθηκαν πρ�ωρα, α��ύπρ�ηγ�υμένως �μως ά�ησε ε�αι-ρετικά δείγματα της πνευματικήςτ�υ ανησυ#ίας, �πως την Παιδαγω-γική τ�υ Πλ�υτάρ#�υ (1544), σεδημώδη μετά�ραση και ένα κ�μ-ψ�τατ� Ωρλ�γι (1545).

Nικ. Γλυκύς

O 16�ς αιώνας θα μπ�ρ�ύσε να#αρακτηρισθεί ως η «�ρε�ική» πε-ρί�δ�ς των ελληνικών τυπ�γρα-�είων, καθώς �ι Eλληνες λ�γι�ι καιεπι#ειρηματίες εμ�ανί��νταιστ�υς τίτλ�υς και στ�υς κ�λ��ώ-νες των �ι�λίων, άλλ�τε ως εκδ�-τες και τυπ�γρά��ι, άλλ�τε ως#ρηματ�δ�τες και κατά καν�να τυ-

πών�ντας τα �ι�λία τ�υς #ρησιμ�-π�ιώντας ιταλικά τυπ�γρα�ικά κα-ταστήματα, είτε ν�ικιά��ντας κάσ-σες και πιεστήρια, είτε παραγγέλ-ν�ντας συγκεκριμένα �ι�λία καιτρα�ήγματα με κάπ�ια ειδικήςμ�ρ�ής συνεργασία.

Παράλληλα, καθ�λη τη διάρκειατ�υ 16�υ αιώνα, �ι Eλληνες �ργά-νωναν τ� εμπ�ρι� και την πελατείατ�υ ελληνικ�ύ �ι�λί�υ, �#ι μ�ν�στις �ρετανικές κτήσεις, �πως τηνKρήτη κυρίως, αλλά και σε �λα τακ�σμικά και μ�ναστικά κέντρα τ�υδιάσπαρτ�υ Eλληνισμ�ύ.

Aυτ�ς �μως π�υ πάνω απ� �-λ�υς συνέδεσε τη Bενετία με τηνελληνική τυπ�γρα�ία, είναι έναςHπειρώτης επι#ειρηματίας, � Nικ�-λα�ς Γλυκύς. Aρ#ισε την εκδ�τικήτ�υ δραστηρι�τητα σε ένα ιταλικ�τυπ�γρα�εί�, τ�υ Orsino Albrizzi,με την κυκλ��ρία εν�ς κ�μψ�ύΩρλγίυ, τ� 1670, και α��ύ αγ�-ρασε τ� τυπ�γρα�εί� τ�υ, συνέ#ι-σε αδιάκ�πα και διά των απ�γ�νωντ�υ να θησαυρί�ει τ�ν Eλληνισμ�με κάθε είδ�υς �ι�λία, ως τις αρ-#ές τ�υ 19�υ αιώνα.

T� τυπ�γρα�ικ� τ�υ σήμα έγινεδιάσημ�: μια Mέλισσα πλαισιωμένημε τα αρ#ικά N.Γ. H �ρμή τ�υ τυπ�-γρα�εί�υ τ�υ Γλυκύ είναι #αρα-κτηριστική αν αναλ�γισθ�ύμε �τισε διάστημα μ�λις 20 ετών, κυκλ�-��ρησε τ�υλά#ιστ�ν 80 τίτλ�υς,και σε μεγάλ� αριθμ� τρα�ηγμά-των, π�υ έ�θαναν τις 5.000. O εκ-δ�τικ�ς τ�υ πρ�σανατ�λισμ�ς πε-ριελάμ�ανε �#ι μ�ν� τα λειτ�υργι-κά �ι�λία, �πως τ� Γεωπνικ�ν

O πατήρ Bεντ�!ης, η Aλήθεια κριτής, Mσ$�πλη, 1750. Aθήνα, Bι-'λιθήκη της Bυλής.

Σελίδα τίτλυ με παράσταση σ$λείυ. Bιέννη,1820. Aθήνα, Γεννάδεις Bι'λιθήκη.

Mανυήλ Xρυσλωράς ($αλκγρα�ία 15X16,8 εκ.). Bυ!αντιν�ς λ�γις, απ� τυςπλυμαθέστερυς της επ$ής τυ (14ς - 15ς αι.) συντέλεσε στη διάδση τωνEλληνικών Γραμμάτων και των κλασικών σπυδών στην Iταλία και απ� ’κει στην υ-π�λιπη Eυρώπη. Eίναι η αρ$ή τυ υμανιστικύ κινήματς, πυ ψά$νει ρί!εςστν αρ$αί κ�σμ. Eλληνικά $ειρ�γρα�α κατα�θάνυν συνε$ώς και πλυτί!υντις ηγεμνικές συλλγές. Για την ανάγνωση ή τη μετά�ρασή τυς στα λατινικά α-παιτύνται Eλληνες λ�γιι. Eτσι μετα'ι'ά!νται ι επιστημνικές γνώσεις και στ$ασμ�ς των αρ$αίων στη Δύση. H τυπγρα�ία έδωσε νέα και μεγαλύτερη διά-σταση στ υμανιστικ� κίνημα. Συνέ$εια στην 6η σελίδα

(1674), τ�υ Aγάπι�υ Λάνδ�υ και ηΓεωγρα$ία (1728) τ�υ Mητρ�π�λί-τη Aθηναίων Mήτρ�υ.

Σ#εδ�ν παράλληλα με τ� τυπ�-γρα�εί� τ�υ Γλυκέ�ς, δύ� ακ�μηελληνικά τυπ�γρα�εία θα μ�ν�πω-λήσ�υν τ� ελληνικ� �ι�λί� στη Bε-νετία: τ�υ Nικ�λα�υ Σάρ�υ και τ�υΔημητρί�υ Θε�δ�σί�υ. O Σάρ�ς α-π� την Hπειρ� επίσης, εγκαταστά-θηκε στη Bενετία, στις αρ#ές τ�υ17�υ αιώνα και αναμεί#θηκε με τατυπ�γρα�ικά �ητήματα αρ#ικά συ-νεργα��μεν�ς με τ�ν Iταλ� M.Aγγελ� Bαρ�ώνι�, τ� 1686. T� τυ-π�γρα�ικ� τ�υ σήμα ήταν μια Γ�ρ-γ�να και πρ�σανατ�λισε κυρίωςτην δραστηρι�τητά τ�υ στ� λει-τ�υργικ� �ι�λί�. Mετά τ� θάνατ�τ�υ τ� 1697 τ� τυπ�γρα�εί� πέρα-σε στην ιδι�κτησία τ�υ Iταλ�ύAντώνι� B�ρτ�λι, � �π�ί�ς συνέ#ι-σε μα�ί με τ�υς απ�γ�ν�υς τ�υ τ�νεκδ�τικ� πρ�σανατ�λισμ� τ�υ Σά-ρ�υ, για έναν αιώνα περίπ�υ.

Παρίστριες Hγεμ�νίες

O εμπνευσμέν�ς Πατριάρ#ης Iε-ρ�σ�λύμων Δ�σίθε�ς (1641-1707)εί#ε ίσως την ιδέα να συγκρ�τη-θ�ύν ελληνικά τυπ�γρα�εία στηP�υμανία, καθώς εκεί ανθ�ύσε ητ�πική τυπ�γρα�ική τέ#νη, ήδη α-π� την πρώτη δεκαετία τ�υ 15�υ.O Πατριάρ#ης Δ�σίθε�ς ανέθεσεστ�ν καλ�γερ� Mητρ��άνη να κ�-ψει μια �ικ�γένεια ελληνικών #α-ρακτήρων και τ� πρώτ� ελληνικ�τυπ�γρα�εί� εγκαταστάθηκε στ�μ�ναστήρι (Kατατ��ια) έ�ω απ� τ�Iάσι� της M�λδα�ίας. T� πρώτ� ελ-ληνικ� �ι�λί� π�υ κυκλ��ρησε α-π� εκεί ήταν η Aντίρρησις περί τηςAρ�ής τ�υ Πάπα (1682). Mε την υ-π�στήρι�η τ�υ Δ�σίθε�υ ιδρύθηκεένα ακ�μη τυπ�γρα�εί� στ� B�υ-κ�υρέστι, τ� 1690, τ� �π�ί� λει-τ�ύργησε με την επιστασία τ�υ ιε-ρ�μ�νά#�υ Aνθιμ�υ I�ηρίτη, ώς τ�1716. O Aνθιμ�ς � πι� δραστήρι�ςτυπ�γρά��ς στ� #ώρ� των δύ� η-γεμ�νιών, της M�λδα�ίας και της

Bλα#ίας, δραστηρι�π�ιήθκε και σεάλλες περι�#ές, �πως τ� Σναγκ��,τ� Tερ��ίστ� και τ� Pάμνιτς. T�έργ� τ�υ ανέλα�ε να τ� συνε#ίσει� καλ�γερ�ς Στ�ικα Iακ��ίτσι π�υε�ακ�λ�ύθησε να τυπώνει ελληνι-

κά έντυπα, ώς τ� 1794 περίπ�υ.Στ� σημεί� αυτ� πρέπει να επι-

σημάν�υμε την ευεργετική κατά-σταση π�υ εί#ε διαμ�ρ�ωθεί γιατ�ν Eλληνισμ�, στη M�λδα�ία καιστη Bλα#ία. Aπ� τ� 1699, π�υ �

Aλέ�ανδρ�ς Mαυρ�κ�ρδάτ�ς με-τεί#ε στη σύν�δ� τ�υ Kάρλ��ιτς, η�αναριώτικη τά�η ε�ελίσσεται σε�ικ�ν�μική, πνευματική και διπλω-ματική δύναμη. T� 1709 � Mαυρ�-κ�ρδάτ�ς ανακηρύσσεται πρώτ�ςηγεμ�νας της M�λδα�ίας και έτσιαρ#ί�ει η μακρά σειρά των Eλλή-νων και ε�ελληνισμένων αρ#�ντωντων ηγεμ�νιών αυτών.

Tα ελληνικά �ι�λία μάλιστα π�υ�έρ�υν τα �ικ�σημα της Bλα#ίαςκαι της M�λδα�ίας δίν�υν �ε#ωρι-στή σ�ραγίδα στις εκδ�σεις αυτές,�πως: Περί καθηκ�ντων, 1719, Συ-νταγμάτι�ν, 1780, Περιγρα�ή τηςBλα�ίας, 1789.

M�σ��π�λη

T� πι� «παράδ��» ελληνικ� τυ-π�γρα�εί� της διασπ�ράς συγκρ�-τήθηκε στη M�σ#�π�λη, μία π�λητης B�ρεί�υ Hπείρ�υ (Voskopjeτης Aλ�ανίας) π�υ ε�ελί#θηκε σεμεγάλ� εμπ�ρικ� κέντρ� και σταυ-ρ�δρ�μι της Δύσης πρ�ς την Aνα-τ�λή. Tα πιεστήρια και τα τυπ�γρα-�ικά στ�ι#εία αγ�ράστηκαν απ� τηBενετία και τ� τυπ�γρα�εί� στή-θηκε στ�υς #ώρ�υς της μ�νής τ�υOσί�υ Nα�ύμ, τ� 1731 με πρώτ�τυπ�γρά�� τ�ν ιερ�μ�να#� Γρη-γ�ρι� Kωνσταντινίδη.

O εκδ�τικ�ς πρ�σανατ�λισμ�ςτ�υ τυπ�γρα�εί�υ εί#ε τ�πικ� #α-ρακτήρα και κυκλ��ρησε Aκυ-λυθίες νε�μαρτύρων και τ�πικώναγίων. T� πι� ενδια�έρ�ν �ι�λί�π�υ τυπώθηκε εκεί ήταν η Aλήθειακριτής τ�υ ιερέα Bεντ�ώνη, μια π�-λιτική εναντί�ν τ�υ καθ�λικ�ύ καιτ�υ καλ�ινιστικ�ύ δ�γματ�ς. T�τελευταί� #ρ�ν�λ�γημέν� έντυπ�της M�σ#�π�λης �έρει ημερ�μη-νία, 1760 και μας είναι άγνωστες �ισυνθήκες υπ� τις �π�ίες έπαψε ναλειτ�υργεί.

Tα �ιεννέ�ικα

τυπ�γρα�εία

Mετά τη Bενετία, στ� πι� σημα-ντικ� και παραγωγικ� κέντρ� τ�υ


Συνέ$εια απ� την 5η σελίδα

Iωάννης Δαμασκην�ς, «Θελγία» στη λατινική μετά�ραση τυ διάσημυ υμα-νιστή L. d’ Etaples. Περγαμην� αντίτυπ πυ τυπώθηκε στ Παρίσι, απ� τν Eρρί-κ Στέ�αν, τ 1507. Oι Estienne, ι Στέ�ανι, �πως εμ�ανί!εται τ �νμά τυςε�ελληνισμέν, απτέλεσαν μία απ� τις πι γνωστές ικγένειες υμανιστών τυ-πγρά�ων πυ γνώρισε η Δ. Eυρώπη στν 16 αι. Tα μέλη της ικγένειας θή-τευσαν στην κλασική παιδεία. Oι εκδ�σεις πυ έ'γαιναν απ� τ τυπγρα�ικ� τυεργαστήρι, λατινικές ή ελληνικές, ήταν ιδιαίτερα επιμελημένες. Για τις ελληνι-κές εκδ�σεις τυς $ρησιμπιύσαν τυς νμαστύς τυπγρα�ικύς $αρακτή-ρες «grecs du toi».

Πρωτ�γραμμα. Δημήτρις Xαλκκνδύλης, «Eρωτήματα», Mιλάν (1493;). Aθήνα,Eθνική Bι'λιθήκη.

Tα δύ πρώτα τυπγρα�ικά σήματατων ελληνικών 'ι'λίων. O κλ�ώναςμε τ �υλωτ� μν�γραμμα τυ Nικ-λάυ Bλαστύ και δικέ�αλς αετ�ς,τυπγρα�ικ� σήμα τυ Zα$αρία Kαλ-λιέργη. Στ «Eτυμλγικ�ν Mέγα»,Bενετία, 1499.


ελληνικ�ύ �ι�λί�υ ε�ελί#θηκε ηBιέννη.

Tρεις είναι κυρίως �ι λ�γ�ι π�υ�δήγησαν στην ανάπτυ�η της�ιεννέ�ικης ελληνικής τυπ�γρα-�ίας: �ι δύ� ελληνικές κ�ιν�τη-τες π�υ συγκρ�τήθηκαν εκεί απ�τα μέσα τ�υ 18�υ αιώνα· τα πνευ-ματικά ρεύματα και ιδιαίτερα τ�υΔια�ωτισμ�ύ π�υ ήταν ιδιαίτερααισθητά έ�ω απ� την Iταλία· και ηε�έλι�η των τυπ�γρα�ικών κατα-στημάτων της Bιέννης σε μεγάλακέντρα παραγωγής �ι�λί�υ, μεπρ�σανατ�λισμ� τα Bαλκάνια κυ-ρίως.

H ελληνική τυπ�γρα�εία στηBιέννη αναγνωρί�εται εμ�ανέ-στερα σε δύ� #αρακτηριστικέςπερι�δ�υς. Mια πρώτη �π�υ �ιBιεννέ��ι τυπ�γρά��ι, �πως � Θ.Tράτινερ, � I. K�ύρτ��εκ και άλλ�ιεπι#ειρ�ύν με τις ελληνικές εκδ�-σεις τ�υς να πάρ�υν στα #έριατ�υς τ� εμπ�ρι� των ελληνικών�ι�λίων και μια δεύτερη, �π�υ μεπρωταγωνιστή τ�ν Γεώργι� Bε-ντ�τη και τ�υς αδελ��ύς Mαρκί-δες Π�ύλι�υ αργ�τερα, η παρα-γωγή τ�υ �ι�λί�υ περνάει σε ελ-ληνικά #έρια. Eίναι τ�σ� σημαντι-κή η περί�δ�ς αυτή, �#ι μ�ν� γιατην ιστ�ρία της ελληνικής τυπ�-γρα�ίας αλλά και για την α�ύπνι-ση τ�υ Γέν�υς γενικ�τερα, π�υ εί-ναι αδύνατ�ν επιγραμματικά νατ�π�θετηθεί � ευεργετικ�ς #αρα-κτήρας τ�υς στ�ν διάσπαρτ� ελ-ληνισμ�.

Aρκεί να ανα�έρ�υμε �τι απ� ταπιεστήρια της Bιέννης δι�#ετεύ-θηκαν πλήθ�ς γραμματικών, ηθι-κ�πλαστικών και διδακτικών �ι-�λίων, στα νέα κέντρα τ�υ Eλλη-νισμ�ύ και στις ακαδημίες π�υσ#ηματίσθηκαν στη B�ρει� Eλλά-δα και κυρίως στη Mακεδ�νία καιστην Hπειρ�. Aλλά πέρα απ� αυτάτα εγ#ειρίδια, απ� τα πιεστήριατης Bιέννης κυκλ��ρησαν �#ιπλέ�ν �ι στερε�τυπες εκδ�σειςτων λειτ�υργικών �ι�λίων της Bε-νετίας, αλλά �ι�λία π�υ ε�έ�ρα-�αν τις ανησυ#ίες και τα �ράματατ�υ Γέν�υς, �πως, η Eκκλησιαστι-κή Iστρία τ�υ Mελετί�υ και τα ε-κλαϊκευμένα επιστημ�νικά συγ-γράμματα, �πως η Περιγρα$ή τυΠαντ�ς, τ�υ Bεντ�τη.

Oταν � Pήγας Bελεστινλής ήρ-θε στη Bιέννη, με σκ�π� να εκδώ-σει τα δύ� �ι�λία τ�υ π�υ εί#επρ�ετ�ιμάσει κατά τη διαμ�νήτ�υ στην Kωνσταντιν�ύπ�λη καιαλλ�ύ, τ� Φυσικής Aπάνθισμα καιτ� Σλείν των Nτελικάτων Eρα-στών, τ� 1790, δεν ήταν μ�ν� ευ-ν�ϊκές πρ�ϋπ�θέσεις και �ι συ-γκυρίες για την απελευθέρωσητων ελληνικών εδα�ών, αλλά καιη υπ�θεση της ελευθερίας τ�υΓέν�υς εί#ε απ�κτήσει π�λλ�ύςυπ�στηρικτές ανάμεσα στ�υς π�-λιτικ�ύς των δύ� αυτ�κρατ�ριώνδηλαδή, της αυστριακής και τηςρωσικής, � Pήγας �#ι μ�ν� συν-δέθηκε με τα δύ� αυτά ελληνικάτυπ�γρα�εία, τ�υ Bεντ�τη καιτων αδελ�ών Π�ύλι�υ, �ι �π�ί�ιεί#αν αγ�ράσει τ� τυπ�γρα�εί�τ�υ Bα�υμάιστερ απ� τ� 1790,

αλλά διέγνωσε και την τεράστιαδύναμη π�υ σύντ�μα θα απ�-κτ�ύσε η επίδ�ση της πρώτης ε-�ημερίδας ως εκπ�λιτιστικ�,μ�ρ�ωτικ� διπλωματικ� και π�λι-τικ� �ερέ�ων� της ιδέας τ�υ �ε-σηκωμ�ύ.

Mέσα απ� την ε�ημερίδα αυ-τήν, π�υ κυκλ��ρ�ύσε #ωρίςδιακ�πές απ� τ� 1790 έως τ�1798, πέρασαν ειδήσεις και πλη-ρ��ρίες στ�ν διάσπαρτ� Eλληνι-σμ� γύρω απ� τ� π�λιτισμικ� γί-γνεσθαι τ�υ δυτικ�ύ κ�σμ�υ και�ργανώθηκε καλύτερα τ� σύστη-μα και η μέθ�δ�ς των συνδρ�μη-τών για την πρ�αγ�ρά και διακίνη-ση τ�υ ελληνικ�ύ �ι�λί�υ. O Γε-ώργι�ς Bεντ�της πέθανε απ� �θί-ση σε παραν�ϊκή κατάσταση τ�1795 και έτσι έκλεισε πρ�ωρα τ�σημαντικ� αυτ� τυπ�γρα�εί� ενώη E$ημερίς των αδελ�ών Π�ύλι�υπαύθηκε τ� 1789, μετά τη σύλλη-ψη τ�υ Pήγα και των συναγωνι-στών τ�υ.

Aναμ�ισ�ήτητα, τα ελληνικά τυ-π�γρα�εία της Διασπ�ράς πρ�σέ-�εραν έργ� μέγα στ�ν ελληνισμ�,καθώς διατήρησαν την ταυτ�τητατ�υ Eλληνα στις πι� κρίσιμες επ�-#ές για τ� Γέν�ς· υπ�στήρι�αν καιδιαιώνισαν την �ρθ�δ��η πίστηκαι συνέ�αλαν στ� να μείνει �ω-ντανή η ελληνική γλώσσα και ναδιαδ�θ�ύν τα εκάστ�τε πνευματι-κά και ιδε�λ�γικά ρεύματα στ�ναπαντα#�ύ Eλληνισμ�.

H Bενετία ασ�υκτιά μέσα στις εμπρικές δραστηρι�τητες �πως δεί$νει και πίνακας τυ 1338. Oι εμπρικές συναλλαγές με�λα τα μέρη τυ τ�τε γνωστύ κ�σμυ δήγησαν σε μεγάλη ακμή αυτήν την π�λη - κράτς. Θαλερή, ανθύσε μα!ί και η ελ-ληνική κιν�τητα. T 1486 συγκρτήθηκαν εδώ τα πρώτα ελληνικά τυπγρα�εία, με σκπ� την παραγωγή και διακίνηση 'ι-'λίυ για τ ελλην��ων κιν�. Mάλιστα, διαμρ�ώθηκε ένα εκδτικ� - τυπγρα�ικ� πρ�τυπ πυ τ ακλύθησαν και ταυπ�λιπα κέντρα τυ Eλληνισμύ.

«ΘEION KAI IEPONEYAΓΓEΛION», Bε-νετία, 1781, παράNικλάω Γλυκεί τωε� Iωαννίνων. T ε-�ώ�υλλ πλαισιώ-νεται με περίτε$νηδιακ�σμηση. Δια-κρίνεται και τ πε-ρί�ημ τυπγρα�ι-κ� σήμα τυ Γλυ-κές: η μέλισσα μετα μνγράμματαστη 'άση.


Στην τ�υρκ�κρατ�ύμενη EλλάδαOι πρώτες αππειρες εγκατάστασης τυπ�γρα�είων πριν απ την ίδρυση τ�υ νέ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς

T�υ Γ. Δ. Mπώκ�υ

Eπίκ�υρ�υ Kαθηγητή I�νί�υ Πανεπιστημί�υ

H EMΦANIΣH της τυπ�γρα ίας σταμέσα τ�υ 15�υ αιώνα στην Eυρώπηυπήρ�ε μια απ� τις σημαντικ�τερεςεκδηλώσεις και, ασ αλώς μια απ�τις σημαντικ�τερες συνέπειες τηςευρύτερης διαδικασίας, η �π�ία εί�εαρ�ίσει π�λύ νωρίτερα και η �π�ίαεπρ�κειτ� να �δηγήσει τ�ν ευρω-παϊκ� �ώρ� απ� τ�ν Mεσαίωνα στηνAναγέννηση.

Tην περί�δ� π�υ η υπ�λ�ιπη Eυ-ρώπη ανακαλύπτει και αρ�ί�ει να εκ-μεταλλεύεται τις δυνατ�τητες τηςτυπ�γρα ίας � ελλαδικ�ς �ώρ�ς και� ελληνισμ�ς ακ�λ�υθεί μια διαμε-τρικά αντίθετη π�ρεία σε �,τι α �ράτην πνευματική και κ�ινωνική τ�υ α-νέλι�η: περνά #αθμιαία στην τ�υρκι-κή κυριαρ�ία. H πραγματικ�τητα αυ-τή εί�ε απ�τέλεσμα μια αρκετά ιδι�-μ�ρ η ανάπτυ�η της ελληνικής τυ-π�γρα ίας τ�υς τέσσερις, περίπ�υαιώνες π�υ μεσ�λα#�ύν απ� την εμ- άνιση της τυπ�γρα ίας μέ�ρι τηνίδρυση τ�υ νέ�υ ελληνικ�ύ κρά-τ�υς. Kύρι� �αρακτηριστικ� της ι-δι�μ�ρ ίας αυτής απ�τελεί τ� γεγ�-ν�ς �τι για �λ� τ� �ρ�νικ� αυτ� διά-στημα η παραγωγή τ�υ ελληνικ�ύ#ι#λί�υ πραγματ�π�ιείται �υσιαστι-κά, εκτ�ς τ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ κυ-ρίως απ� τυπ�γρα εία, ελληνικής ή�ένης ιδι�κτησίας, τα �π�ία ιδρύ�-νται και λειτ�υργ�ύν στ� �ώρ� τ�υελληνισμ�ύ των παρ�ικιών.

Σ’ �λη τη διάρκεια αυτής της πε-ρι�δ�υ στ�ν τ�υρκ�κρατ�ύμεν� ελ-ληνικ� �ώρ� θα σημειωθεί ένα σύ-ν�λ� απ� τυπ�γρα ικές δραστηρι�-τητες, με αρκετές δια �ρές μετα�ύτ�υς ως πρ�ς τη σημασία, τη διάρ-κεια, την πρ�έλευση και τ� στ��δημι�υργίας τ�υς, αλλά με ένα κ�ι-ν� �αρακτηριστικ�: πρ�κειται, σ’ �-λες τις περιπτώσεις, για τυπ�γρα- εία π�υ ιδρύ�νται ad hoc απ� θρη-σκευτικές ή π�λιτικές αρ�ές ή απ�εκπαιδευτικά ιδρύματα, πρ�κειμέ-ν�υ να υπ�στηρί��υν συγκεκριμέ-νες και, γενικά, περι�ρισμένες ανά-γκες τ�υς. Δεν θα συναντήσ�υμεστη διάρκεια αυτής της περι�δ�υκαι στ�ν ελλαδικ� �ώρ� τ� τυπ�γρα- εί� με τη μ�ρ ή της ιδιωτικής,κερδ�σκ�πικ�ύ �αρακτήρα, #ι�τε-�νικής - εμπ�ρικής επι�είρησης,μ�ρ ή π�υ είναι η συνήθης για ταευρωπαϊκά τυπ�γρα εία της επ�-�ής.

Oι τυπ�γρα ικές δραστηρι�τητεςστ�ν ελλαδικ� �ώρ� πυκνών�υν καιαπ�κτ�ύν μια �υσιαστική παρ�υσίαστη στρ� ή τ�υ 18�υ πρ�ς τ� 19�αιώνα και, κυρίως στις δυ� πρώτεςδεκαετίες τ�υ αιώνα αυτ�ύ. H πύ-κνωση αυτή είναι ευε�ήγητη, δεδ�-μέν�υ �τι την ίδια περί�δ� αρ�ί��υννα πυκνών�υν και τα π�ικίλα πνευ-ματικά, π�λιτικά και στρατιωτικά

αιν�μενα και γεγ�ν�τα π�υ επι�η-τ�ύν την υπ�στήρι�η της τυπ�γρα- ίας. � Nε�ελληνικ�ς Δια ωτισμ�ςκαι η αντίδραση της εκκλησίας στηδιείσδυση και την αύ�ηση της επιρ-ρ�ής τ�υ, η Γαλλική Eπανάσταση καιτα π�λιτικ�στρατιωτικά γεγ�ν�ταπ�υ θα την ακ�λ�υθήσ�υν, η διεύ-ρυνση των εκπαιδευτικών πρ�σπα-θειών και, τέλ�ς, η έκρη�η της Eπα-νάστασης τ�υ 1821 διαμ�ρ ών�υντ� πλαίσι� π�υ ε�ηγεί την πύκνωσητων τυπ�γρα ικών δραστηρι�τήτωνστη διάρκεια των δύ� πρώτων δεκα-ετιών τ�υ 19�υ αιώνα.

H πρώτη γνωστή απ�πειρα για την

εγκατάσταση ελληνικ�ύ τυπ�γρα- εί�υ στις ελληνικές περι��ές θαπραγματ�π�ιηθεί στα 1627, στηνKωνσταντιν�ύπ�λη, με την ευθύνητ�υ τυπ�γρά �υ μ�να��ύ Nικ�δη-μ�υ Mετα�ά και την υπ�στήρι�η τ�υΠατριάρ�η Kύριλλ�υ Λ�ύκαρη. H ε-μπλ�κή τ�υ πατριάρ�η στην έντ�νηδιαμά�η μετα�ύ καθ�λικών και δια-μαρτυρ�μένων, π�υ #ρίσκεται σε ε-�έλι�η, εκείνη την περί�δ�, στηνAνατ�λή, απ�τέλεσε ισ�υρ� κίνητρ�για την ανάληψη τ�υ εγ�ειρήματ�ς.Oι γενικ�τερα δύσκ�λες συνθήκεςτης περι��ής και της επ��ής δε θαεπιτρέψ�υν στην πρώτη αυτή πρ�-

σπάθεια να �επεράσει τα �ρια μιαςαπλής απ�πειρας. T� τυπ�γρα εί�θα διακ�ψει, σε διάστημα μηνών, τηλειτ�υργία τ�υ, α �ύ κατά ερε νατυπώσει μισ� περίπ�υ #ι#λί�.

Aνάλ�γες πρ�σπάθειες και για πα-ρ�μ�ι�υς λ�γ�υς θα σημειωθ�ύν καιπάλι στ� περι#άλλ�ν τ�υ �ικ�υμενι-κ�ύ πατριαρ�εί�υ ένα περίπ�υ αιώ-να αργ�τερα, �ωρίς �μως και πάλι�υσιαστικά και διαρκέστερα απ�τε-λέσματα. Στ� επίπεδ� της απ�πει-ρας θα παραμείνει, επίσης, η πρ�-σπάθεια για τ� στήσιμ� τυπ�γρα εί-�υ στ� Aγι� Oρ�ς, π�υ επι�ειρείταιτην ίδια περίπ�υ επ��ή, τ� 1759, καιαπ� την �π�ία γνωρί��υμε ένα, επί-σης, #ι#λί�, την «Eκλ�γή τ�υ Ψαλ-τηρί�υ παντ�ς...».

T� επίπεδ� της απ�πειρας θα �ε-περάσει, τ� πρώτ� μισ� τ�υ 18�υ αι-ώνα, τ� ελληνικ� τυπ�γρα εί� π�υιδρύεται και λειτ�υργεί στη M�σ��-π�λη της B. Hπείρ�υ. T� τυπ�γρα- εί�, δημι�ύργημα, �υσιαστικά, ε-ν�ς ανθρώπ�υ, τ�υ ιερ�μ�να��υ -τυπ�γρά �υ Γρηγ�ρι�υ Kωνσταντι-νίδη, πιστ�π�ιεί την παρ�υσία τ�υγια τριάντα, τ�υλά�ιστ�ν, �ρ�νια(1731-1760), τυπών�ντας θρησκευ-τικά κυρίως έντυπα. Eίναι γνωστές�ι «ακ�λ�υθίες» τ�υ με τις �αρακτη-ριστικές για τη μ�σ��π�λίτικη τυπ�-γρα ία �υλ�γρα ίες.

Στις δύ� πρώτες δεκαετίες τ�υ19�υ αιώνα �ι τυπ�γρα ικές δρα-στηρι�τητες πυκνών�υν, γίν�νταιπι� �υσιαστικές και απ�κτ�ύν μεγα-λύτερη διάρκεια. Στη στρ� ή τ�υ αι-ώνα ιδρύεται, με πρωτ�#�υλία τ�υπατριάρ�η Γρηγ�ρί�υ τ�υ E΄, τ� Πα-τριαρ�ικ� Tυπ�γρα εί�. H δημι�υρ-γία τ�υ απ�τέλεσε μέρ�ς της �ληςπρ�σπάθειας της Eκκλησίας ν’ αντι-δράσει στη διείσδυση των ιδεών τ�υΔια ωτισμ�ύ και στ� στ�� αυτ�,αλλά και στη γενικ�τερη υπ�στήρι�ητ�υ έργ�υ της Eκκλησίας απέ#λε-παν τα, θρησκευτικά κυρίως, έντυπαπ�υ τύπωνε. T� τυπ�γρα εί� θα συ-νε�ίσει, με υ έσεις, ε�άρσεις και μι-κρές διακ�πές τη λειτ�υργία τ�υ γιαπ�λλές δεκαετίες. Λίγ� πριν απ� τηνEπανάσταση τ�υ 1821 θα δημι�υρ-γηθ�ύν και θα λειτ�υργήσ�υν για λί-γ� μικρά τυπ�γρα εία στα σ��λείατης Xί�υ και των Kυδωνιών με καθα-ρά εκπαιδευτικ�ύς στ��υς και μεανάλ�γες εκδ�σεις (σ��λικών γυ-μνασμάτων, εγ�ειριδίων κ.λπ.).

Eπτάνησα

Στη στρ� ή, επίσης, τ�υ αιώναδημι�υργείται απ� τ�υς Γάλλ�υςΔημ�κρατικ�ύς π�υ θα καταλά#�υντα Eπτάνησα, τυπ�γρα εί� στηνKέρκυρα. T� τυπ�γρα εί� δημι�υρ-γείται, απ� την αρ�ή, ως δι�ικητικ��ργαν� και με αυτή τη μ�ρ ή, ως τ�επίσημ� κυ#ερνητικ� τυπ�γρα εί�,θα συνε�ίσει τη λειτ�υργία τ�υ αρ-κετές δεκαετίες, τυπών�ντας, κυ-

T� πιεστήρι� τ�υ πρώτ�υ Eθνικ�ύ Tυπ�γρα�εί�υ στ� Nαύπλι�. Oι Eλληνες τηςΔιασπ�ράς και �ι Φιλέλληνες της Eυρώπης απ� την αρ�ή τ�υ Aγώνα συνέ�α-λαν στην �ργάνωση τυπ�γρα�είων στην επαναστατημένη Eλλάδα. Στ� Eθνικ�Iστ�ρικ� M�υσεί� έ�ει διασωθεί τ� πιεστήρι� π�υ εί�ε απ�στείλει στ�υς αγω-νι#�μεν�υς Eλληνες � Γάλλ�ς �ιλέλληνας Didot για τ� τυπ�γρα�εί� τηςYδρας, τ� �π�ί� �ρησιμ�π�ιήθηκε και στ� πρώτ� Eθνικ� Tυπ�γρα�εί�. Eπίσης,έ�ει διασωθεί τμήμα απ� τ� πιεστήρι� π�υ έ�ερε στ� Mεσ�λ�γγι, ως εκπρ�-σωπ�ς τ�υ αγγλικ�ύ κ�μιτάτ�υ, � συνταγματάρ�ης Stanhope. Σε αυτ� τ� τυ-π�γρα�εί� � Eλ�ετ�ς �ιλέλληνας Iωάννης Mάγερ τύπωνε την ε�ημερίδα«Eλληνικά Xρ�νικά» απ� τ� 1824 μέ�ρι τ� 1826. T� τυπ�γρα�εί� τ�υ Mεσ�λ�γ-γί�υ καταστρά�ηκε κατά την «E$�δ�» τ� 1826 και θά�τηκε κάτω απ� τα ερεί-πια της π�λης.


ρίως τα πάσης ύσεως δι�ικητικά έ-ντυπα. Tα ύλλα της επίσημης, κά-θε �ρά, κυ#ερνητικής ε ημερίδαςκαι η πληθώρα των μ�ν� ύλλων �α-ρακτηρί��υν την εκδ�τική δραστη-ρι�τητα τ�υ τυπ�γρα εί�υ. Eναδεύτερ� επτανησιακ� τυπ�γρα εί�π�υ ιδρύ�υν �ι Aγγλ�ι στη Zάκυνθ�,�ταν καταλαμ#άν�υν, στα 1809, τ�νησί, θα λειτ�υργήσει για π�λύ λίγ�αυτ�ν�μα, μια και συγ�ωνεύεταισύντ�μα με τ� κερκυραϊκ� τυπ�-γρα εί�.

Στην Eπανάσταση

Kατά τη διάρκεια και για τις ανά-γκες της Eπανάστασης τ�υ 1821 δη-μι�υργείται μια σειρά απ� τυπ�γρα- εία στις περι��ές τ�υ αγωνι��με-ν�υ ελληνισμ�ύ, η διάρκεια της �ω-ής, λειτ�υργίας και εκδ�τικής παρα-γωγής των �π�ίων υπήρ�ε ιδιαίτεραπερι�ρισμένη. Mε κύρι� στ�� τηνυπ�στήρι�η των, δι�ικητικών κυ-ρίως, αναγκών τ�υ αγώνα, τυπώ-ν�υν, γενικά, δι�ικητικά έντυπα και,κυρίως, ε ημερίδες. H «Σάλπιγ�Eλληνική» τ�υ Θε�κλητ�υ Φαρμακί-δη απ� τ� τυπ�γρα εί� της Kαλα-μάτας. O «Φίλ�ς τ�υ N�μ�υ» τ�υ Iω-σή N. Kιάππε απ� τ� τυπ�γρα εί�της Yδρας, τα «Eλληνικά Xρ�νικά»τ�υ J.J. Meyer και � «TelegrafoGreco» απ� τ� τυπ�γρα εί� τ�υMεσ�λ�γγί�υ, η «E ημερίς Aθη-νών» τ�υ Γ. Ψύλλα απ� τ� τυπ�γρα- εί� των Aθηνών, και, τέλ�ς, η «Γε-νική E ημερίς της Eλλάδ�ς», πρ�-δρ�μ�ς της σημερινής E ημερίδ�ςτης Kυ#ερνήσεως, απ� τ� Tυπ�γρα- εί� της Δι�ικήσεως, �αρακτηρί-��υν τη δραστηρι�τητα αυτών τωντυπ�γρα είων.

O Δ. Mεσθενεύς, τυπ�γρά��ς και δημ�σι�γρά��ςτων «Eλληνικών Xρ�νικών», ε�ημερίδας τ�υ Mεσ�-λ�γγί�υ, στ� ίδι� τυπ�γρα�εί� τύπωσε, στα 1825,την πρώτη έκδ�ση τ�υ «Eθνικ�ύ Yμν�υ» τ�υ Δι�νυσί-�υ Σ�λωμ�ύ, σε δύ� γλώσσες: ελληνικά και ιταλικά.

H Σμύρνη, σημαντικ� κέντρ� για τη διακίνηση τ�υ �ι�λί�υ στα �ρ�νια της T�υρκ�κρατίας (Xαλκ�γρα�ία, Παρί-σι, Eθνική Bι�λι�θήκη). Mέ�ρι την απελευθέρωση και �ργάνωση τ�υ νε�ελληνικ�ύ κράτ�υς, η παραγωγή και ημεγαλύτερη διακίνηση ελληνικ�ύ �ι�λί�υ γιν�ταν στ�ν κ�σμ� της ελληνικής διασπ�ράς. T�ν κυρι�τερ� ρ�λ� εί-�αν τα κέντρα Eλληνισμ�ύ. Mε �ερσαίες, αλλά κυρίως θαλάσσιες συγκ�ινωνίες, τρ��δ�τ�ύνταν η Σμύρνη καιη Kωνσταντιν�ύπ�λη. Oι δύ� π�λεις στάθηκαν κέντρα �ι�λιεμπ�ρί�υ στ� �ώρ� της ελληνικής Aνατ�λής.

Oι πρώτες ε�ημερίδες,

τυπών�νται και κυκλ�-

��ρ�ύν στην Eλλάδα,

στη διάρκεια της Eπα-

νάστασης τ�υ ’21. Στην

Kαλαμάτα και μάλιστα

σε τ#αμί εγκαταστάθη-

κε τ� πρώτ� ελληνικ�

τυπ�γρα�εί� π�υ έ�ε-

ρε απ� την Tεργέστη,

μέσω Yδρας, � Δημή-

τρι�ς Yψηλάντης. Πρώ-

τ�ς τυπ�γρά��ς � Kων.

T�μπρας, πρώτ�ς συ-

ντάκτης - εκδ�της �

Θε�κλητ�ς Φαρμακί-

δης. Συντάσσ�υν και

στ�ι�ει�θετ�ύν τ� πρώ-

τ� κείμεν� σε ελληνικ�

έδα��ς. Eίναι η ε�ημε-

ρίδα «Σάλπιγ$ Eλληνι-

κή» π�υ κυκλ��ρεί

στις 2 Aυγ�ύστ�υ 1821.

«O �ίλ�ς τ�υ N�μ�υ,

E�ημερίς της Δι�ικήσε-

ως και της Nήσ�υ

Yδρας», αρ. �ύλλ�υ 15,

5 Mαΐ�υ 1824.

«Eλληνικά Xρ�νικά»,

Mεσ�λ�γγι, �ύλλ� της

25ης Δεκεμ�ρί�υ 1825.

O Eλ�ετ�ς �ιλέλληνας

Iωάννης Mάγερ και �

τυπ�γρά��ς Δημ. Mε-

σθενεύς τυπών�υν τα

«Eλληνικά Xρ�νικά», α-

π� τ� 1824 μέ�ρι τ�

1826. T� τυπ�γρα�εί�,

με συ�νές μετακινήσεις

μέσα στην π�λη λ�γω

των ��μ�αρδισμών, τε-

λικά καταστρά�ηκε

στην E$�δ�, τ� 1826.

Θά�τηκε κάτω απ� τα

ερείπια της π�λης.


H π�ρτα και η επιγρα�ή τ�υ τυπ�γρα�εί�υ. Πιεστήρι� μάρκας Car Dingler.

H τυπ�γραία στα Iερ�σ λυμαOι εκδ�τικές και τυπ�γρα�ικές δραστηρι�τητες τ�υ εκεί Oρθ�δ��υ Πατριαρ�εί�υ

T�υ Aγαμέμν�να Tσελίκα

Φιλ�λ�γ�υ-Παλαι�γρά �υ. Πρ�ϊσταμέν�υ τ�υIστ�ρικ�ύ και Παλαι�γρα ικ�ύ Aρ�εί�υ τ�υM.I.E.T.

AΠENANTI απ� την πύλη τ�υ Mεγά-λ�υ M�ναστηρι�ύ στ� Πατριαρ�εί�Iερ�σ�λύμων μια μεγάλη επιγρα�ήπάνω απ� μια σιδερένια π�ρτα πλη-ρ��ρεί τ�ν περαστικ� �τι εκεί εί-ναι τ� Tυπ�γρα�εί� τ�υ Eλληνικ�ύOρθ�δ��υ Πατριαρ�εί�υ. Aν αν�ί-��υμε την π�ρτα θα �ρεθ�ύμε σ’ έ-ναν τεράστι� �ώρ� γεμάτ� �αρτιάκαι μη�ανήματα ��υτηγμένα στησκ�νη, τ� λάδι και τ� μελάνι. Aυτήείναι η σημερινή κατάσταση στην�π�ία �ρίσκεται τ� άλλ�τε ένδ��Tυπ�γρα�εί� τ�υ Iερ�ύ K�ιν�ύ τ�υΠαναγί�υ Tά��υ.

T� ενδια�έρ�ν των πατριαρ�ώνIερ�σ�λύμων για την ίδρυση τυπ�-γρα�εί�υ απ� τ� �π�ί� θα ε�εδί-

δ�ντ� �ι�λία θε�λ�γικά, π�υ ναεκ�ρά��υν τις θέσεις της Aνατ�-λικής Oρθ�δ��ης Eκκλησίας απέ-ναντι στις ετερ�δ��ες διδασκα-λίες π�υ κατέκλυ�αν την Aνατ�λή�ρ�ν�λ�γείται απ� την τελευταίαεικ�σαετία τ�υ 17�υ αιώνα. O μέ-γας πατριάρ�ης Δ�σίθε�ς κατα-�άλλ�ντας ένα σπ�υδαί� �ρηματι-κ� π�σ� ίδρυσε τ� έτ�ς 1682 στ�Iάσι�, στη μ�νή των Aγίων Aπ�-στ�λων, ένα άρτια �ργανωμέν�τυπ�γρα�εί� μεγάλων δυνατ�τή-των για την επ��ή εκείνη. T� πρώ-τ� �ι�λί� π�υ τυπώθηκε εκεί ήτανη «Πρ�ς τα πρ�σκ�μισθείσας θέ-σεις περί της Aρ�ής τ�υ ΠάπαAντίρρησις» τ�υ πατριάρ��υ Iερ�-σ�λύμων Nεκταρί�υ. A�ί�ει τ�νκ�π� να πρ�σέ�ει κανείς τ� επί-γραμμα, π�υ πρ�τάσσεται στηνέκδ�ση αυτή, �π�υ γίνεται λ�γ�ςγια τ� κατ�ρθωμα της Aνατ�λικής

Eκκλησίας να τυπώνει στην Eλλά-δα ελληνικά �ι�λία:

Hύ�ετ’ ��ρύς δυτική σ��ίηνμέγ’ εν Eλλάδι πρώην

εν τε τύπω �ι�λίων ανατ�λικώνπρ��έρειν.

Aμ��τέρων δ’ ανέτειλε τέως�άρις ενθάδε πιστ�ίς

ταύτα κλέ�ς εκείνων, Aνατ�λι-κών δε Θε�ς.

Aμέσως τ�ν επ�μεν� �ρ�ν� εκ-δ�θηκε εκεί ένα ακ�μη �ι�λί�, π�υπεριεί�ε τ� «Kατά αιρέσεων» σύγ-γραμμα τ�υ Συμεών Θεσσαλ�νί-κης. H τυπ�γρα�ική δραστηρι�τη-τα τ�υ πατριάρ��υ Iερ�σ�λύμωνΔ�σιθέ�υ δεν σταμάτησε εδώ. Mεέ��δα τ�υ K�ιν�ύ τ�υ Παναγί�υTά��υ τυπώνει μετα�ύ των ετών1692 και 1694 στ� τυπ�γρα�εί� τ�υΔημητρί�υ Παδ�ύραι τ�ν T�μ� Kα-ταλλαγής, τ�ν πρώτ� τ�μ� της πε-ρί�ημης θε�λ�γικής τ�υ τριλ�γίας

(� δεύτερ�ς - T�μ�ς Aγάπης– τυ-πώθηκε στ� Iάσι� τ� 1698 και � τρί-τ�ς –T�μ�ς Xαράς– στην επισκ�πήPημνίκ�υ τ� 1705). Tην ίδια επ��ήμέσα στ� πλαίσι� της πρ�σπάθειάςτ�υ να ενισ�ύσει τ� �ρθ�δ��ρ�νημα των Pώσων εισηγήθηκετην ίδρυση τυπ�γρα�εί�υ στη M�-σ�α, ως παράρτημα της EλληνικήςΣ��λής, π�υ ίδρυσαν με πρ�τρ�πήτ�υ ιδί�υ �ι αδελ��ί Λει��ύδαι.

Eπί της πατριαρ�είας τ�υ Xρυ-σάνθ�υ, διαδ��υ τ�υ Δ�σιθέ�υ,εκτ�ς τ�υ �τι εκδίδ�νται με δαπά-νες τ�υ Παναγί�υ Tά��υ π�λλά �ι-�λία σε τυπ�γρα�εία της M�λδ�-�λα�ίας, �πως τ� περί�ημ� ιστ�ρι-κ� σύγγραμμα τ�υ Δ�σιθέ�υ «Περίτων εν Iερ�σ�λύμ�ις πατριαρ�ευ-σάντων», τ� άλλως �ν�μα��μεν�Δωδεκά�ι�λ�ς, κάνει την εμ�άνισήτ�υ τ� 1715 πάλι στ� Iάσι�, ένα�ρα�ύ�ι� τυπ�γρα�εί� με την επω-


νυμία «Tυπ�γρα�ία τ�υ Aγί�υ Tά-��υ», �π�υ τυπώνεται η «Eκδ�σιςτης Oρθ�δ��υ πίστεως» τ�υ Iω-άνν�υ Δαμασκην�ύ. O ίδι�ς επίσηςπατριάρ�ης τυπώνει πιθανώς στ�B�υκ�υρέστι μια σειρά αντιρρητι-κών �ι�λίων με επιγρα�ή τ�π�υστην πρ�μετωπίδα τα Iερ�σ�λυμα.Mετα�ύ αυτών είναι και τ� Eγ�ειρί-δι�ν περί της κατ’ ε��ήν υπερ�-�ής της Aγίας Π�λεως Iερ�υσαλήμ,π�υ τυπώθηκε τ� έτ�ς 1728.

Στην Kωνσταντιν�ύπ�λη

Π�λλά �ρ�νια αργ�τερα, τ� έτ�ς1834, στην Kωνσταντιν�ύπ�λη �πατριάρ�ης Aθανάσι�ς ενεθάρρυ-νε και ενίσ�υσε την ίδρυση τυπ�-γρα�εί�υ με την επωνυμία Tυπ�-γρα�εί�ν τ�υ εν Kωνσταντιν�υπ�-λει Mετ��ί�υ τ�υ Παναγί�υ Tά��υ,απ’ �π�υ ε�εδ�θη τ� έτ�ς 1835 τ�θε�λ�γικ� έργ� τ�υ μητρ�π�λίτ�υM�σ�ας Πλάτων�ς κατά μετά�ρα-ση τ�υ Aδαμαντί�υ K�ραή. Aυτήείναι η πρώτη πρ�σπάθεια τυπ�-γρα�ικής και εκδ�τικής δραστη-ρι�τητας τ�υ Πατριαρ�εί�υ Iερ�-σ�λύμων κατά τ�ν 19� αιώνα. H ε-πι�είρηση �μως αυτή δεν κράτησεγια π�λύ. Yστερα �μως απ� μια ει-κ�σαετία � ρέκτης πατριάρ�ης Iε-ρ�σ�λύμων Kύριλλ�ς B΄ απε�άσι-σε μα�ί με την ίδρυση της περί�η-μης Θε�λ�γικής Σ��λής τ�υ Σταυ-ρ�ύ και την ίδρυση ελληνικ�ύ καιαρα�ικ�ύ τυπ�γρα�εί�υ στα Iερ�-σ�λυμα τ� έτ�ς 1853. Hδη, στις 15Δεκεμ�ρί�υ τ�υ έτ�υς 1851 � πα-τριάρ�ης έγρα�ε απ� την Kωνστα-ντιν�ύπ�λη στ�ν επίτρ�π� τ�υ σταIερ�σ�λυμα: «T� μέτρ�ν �περ υ-π��άλλει ημίν η ιερ�της της περίσυστάσεως αρα�ικής τυπ�γρα�ίαςεν τη Aγία Π�λει πρ�ς έκδ�σιν τωνδια τα σ��λεία των ημετέρων �ρ-θ�δ��ων �ριστιανών αναγκαίων �ι-�λίων και απ�σκ�ράκισιν των ήδηπαρά της Aγγλικής Eταιρίας ένεκαελλείψεως άλλων αγ�ρα��μένων,απ� π�λλ�ύ διαν��ύμεθα και με-λετώμεν ως έργ�ν συντελέσ�ν ταμάλιστα είς τε την �ικ�δ�μήν καικαταρτισμ�ν των ημετέρων �ρι-στιανών και εις την εύκλειαν τ�υIερ�ύ ημών K�ιν�ύ».

Eνώ τ�ν Σεπτέμ�ρι� τ�υ 1852 �ηγ�ύμεν�ς τ�υ Mετ��ί�υ στηνKωνσταντιν�ύπ�λη τ�υ αναγγέλ-λει τη �αρμ�συνη είδηση, �τι �ιπρ�σπάθειες για την ε�εύρεση τυ-π�γρά��υ και την απ�στ�λή τ�υστα Iερ�σ�λυμα έλα�αν αίσι� πέ-ρας: «Aπ� τίνων ημερών ευρισκ�-μεθα εις συνδιαλέ�εις μετά τ�υτυπ�γρά��υ κυρί�υ Λα�αρίδ�υ, α-��ρώσας την απ�στ�λήν αυτ�ύ ειςτα αυτ�σε επί συστάσει και διευ-θύνσει της Πατριαρ�ικής Tυπ�-γρα�ίας. Mετά συ�ήτησιν δε π�λ-λών πρ�τάσεων ε� αμ��τέρων τωνμερών απε�ασίσθη τέλ�ς κατ’ α-μ�ι�αίαν ευ�αρίστησιν, ίνα � μενΠανάγι�ς Tά��ς αγ�ράση �λ�ν τ�υλικ�ν τ�υ τυπ�γρα�εί�υ τ�υ κυ-ρί�υ Λα�αρίδ�υ, συγκείμεν�ν ε� ε-ν�ς πιεστηρί�υ, δια��ρων ελληνι-κών στ�ι�είων και �λίγων γαλλικώνκαι άλλων παντ�ίων τυπ�γρα�ικώνεργαλείων και μετάλλων... καταμε-

Mια πλευρά τ�υ τυπ�γρα�εί�υ τ�υ ελληνικ�ύ Oρθ�δ��υ Πατριαρ�εί�υ.

O Δ�σίθε�ς, Πατριάρ�ης Iερ�σ�λύμων. Mερίμνησε για τη διάδ�ση της παιδείαςκαι τη σύσταση τυπ�γρα�είων στ� Iάσι�, στη M�σ�α και αλλ�ύ. Xαλκ�γρα�ία,1715. K��άνη, Δημ�τική Bι!λι�θήκη.

τρήσας πρ�ς αυτ�ν αντί �λων τ�ύ-των είκ�σι δύ� �ιλιάδας γρ�σίων.O δε κύρι�ς Λα�αρίδης εγκαταστα-θή �ικ�γενειακώς εις την AγίανΠ�λιν και αναλά�η τα �ρέη της συ-στάσεως και διευθύνσεως της πα-τριαρ�ικής Tυπ�γρα�ίας... μισθ�-δ�τ�ύμεν�ς δε και ανά ε�ακ�σιαγρ�σια καθ’ έκαστ�ν μήνα». O Iω-άννης Λα�αρίδης ήταν ένας επιτυ-�ημέν�ς τυπ�γρά��ς στην Kων-σταντιν�ύπ�λη ήδη απ� τ� 1839 �-π�υ ε�έδιδε θρησκευτικά και εγκυ-κλ�παιδικά �ι�λία. Πράγματι μετα-�έρθηκε απ� την Kωνσταντιν�ύ-π�λη �λ� τ� τυπ�γρα�ικ� τ�υ συ-γκρ�τημα και εγκαταστάθηκε μέσαστ� Πατριαρ�εί�. Παράλληλα πα-ραγγέλθηκαν απ� την Eυρώπη και-ν�ύργια ελληνικά και αρα�ικά τυ-π�γρα�ικά στ�ι�εία.

Aυτ� είναι τ� πρώτ� πλήρως ε-��πλισμέν� και �ργανωμέν� τυπ�-γρα�εί� π�υ λειτ�ύργησε στ� �ώ-ρ� της Παλαιστίνης. Ως πρώτη ελ-ληνική έκδ�ση εμ�ανί�εται η«Γραμματική» τ�υ K�ύμα (1853)και ακ�λ�υθεί η «Eρμηνεία τωνΨαλμών» τ�υ πατριάρ��υ Iερ�σ�-λύμων Aνθίμ�υ (1854) σε δυ� τ�-μ�υς και μέ�ρι τ� έτ�ς 1857 απ� τ�τυπ�γρα�εί� θα εκδ�θ�ύν συν�λι-κά 12 ελληνικά και 16 αρα�ικά �ι-�λία. H δραστηρι�τητά τ�υ συνε�ί-στηκε με έντ�ν� ρυθμ� μέ�ρι τηνπρώτη εικ�σαετία τ�υ 20�ύ αιώνα,�π�τε π�λιτικές και �ικ�ν�μικέςκαταστάσεις επέ�αλαν �αθμιαίατην αναστ�λή της λειτ�υργίας τ�υ.Σήμερα �λ� τ� συγκρ�τημα σώ�ε-ται στ�ν ίδι� �ώρ� και παρ’ �λ�ν �-τι συνε�ί�ει να λειτ�υργεί τυπών�-ντας τη «Φωνή τ�υ Kυρί�υ» στα α-ρα�ικά, �αίνεται σαν � �ρ�ν�ς ναέ�ει σταματήσει κάπ�υ στα 1950,περιμέν�ντας να απ�κατασταθείστην παλιά τ�υ δ��α σαν μάρτυραςμιας λαμπρής ελληνικής πνευματι-κής παρ�υσίας.


H Tυπ�γρα�ίαεπί Oθων�ςOι πρώτ�ι Aθηναί�ι τυπ�γρά��ι και

τα εργαστήριά τ�υς απ� τ� 1833 έως τ� 1880

Tης Σ��ης Παπαγεωργί�υ

Yπ�διευθύντριας Γενναδεί�υ Bι�λι�θήκης

TO τέλ�ς της Eπανάστασης σημει-ώνει νέ� �εκίνημα για τ� ελληνικ��ι�λί�. Eνώ ως τ�τε � κύρι�ς σκ�-π�ς τ�υ ήταν να διδά�ει και να πα-ραινέσει, τώρα απ�κτά και νέ� πρ�-�ρισμ�, να ψυ�αγωγήσει. Aλλά καιστη γεωγρα�ία τ�υ �ι�λί�υ σημει-ών�νται αλλαγές: τ�π�ι παραγω-γής τ�υ δεν είναι πια τα κέντρα τ�υελληνισμ�ύ έ�ω απ� την κυρίωςEλλάδα, αλλά �ι ίδιες �ι ελληνικέςπ�λεις.

Σημαντικ�ς παράγ�ντας για τηδιάδ�ση και κυκλ��ρία τ�υ �ι�λί-�υ ήταν η ελληνική κ�ινωνία �πωςαυτή διαμ�ρ�ώθηκε στ� νε�σύ-στατ� �ασίλει� και ιδιαίτερα στηνέα πρωτεύ�υσα, στην Aθήνα. Eδώσυγκεντρώθηκαν γρήγ�ρα εκτ�ςαπ� τ�υς δι�ικητικ�ύς υπαλλή-λ�υς και τ�υς διαν��υμέν�υς καιπ�λλ�ί επι�ειρηματίες �ι �π�ί�ι πί-στευαν �τι εκεί τ�υς αν�ίγ�ντανκαλύτερες πρ��πτικές για να διευ-ρύν�υν τις επι�ειρήσεις τ�υς. Aνά-μεσα σ’ αυτ�ύς τ�υς τελευταί�υς

ήταν και �ι τυπ�γρά��ι �ι �π�ί�ιπρ��λέπ�ντας την ε�έλι�η της π�-λης και τη μεγάλη διάδ�ση τ�υ �ι-�λί�υ έσπευσαν να κλείσ�υν τις ε-πι�ειρήσεις τ�υς στην επαρ�ία καιν’ αν�ί��υν νέα τυπ�γρα�εία στηνAθήνα, �ι πι� π�λλ�ί στ�ν κεντρικ�δρ�μ� της π�λης, στην �δ� Eρμ�ύ,ή εκεί κ�ντά. H στιγμή ήταν π�λύκατάλληλη. Tα πιεστήρια και τα μη-�ανήματα μπ�ρ�ύσαν να τα πρ�-μηθεύ�νται εύκ�λα απ� τ� ε�ωτε-ρικ� και τ� �αρτί υπήρ�ε σε μεγά-λη α�θ�νία.

Aπ� τ�υς πρώτ�υς τυπ�γρά��υςτης Aθήνας ήταν � Γεώργι�ς Π�λυ-μέρης. Eί�ε μάθει την τέ�νη τηςτυπ�γρα�ίας στην Aμερική και τ�νΦε�ρ�υάρι� τ�υ 1833 δι�ρίστηκετυπ�γρά��ς της Protestant Episc-opal Mission αντικαθιστώντας τ�ντυπ�γρά�� της ιεραπ�στ�λήςSolomon Bingham � �π�ί�ς επέ-στρεψε για λ�γ�υς υγείας στιςHΠA. O Π�λυμέρης τ� 1834 άν�ι�εδικ� τ�υ τυπ�γρα�εί� π�υ λει-τ�ύργησε ώς τ� 1838.

Aλλ�ι τυπ�γρά��ι, απ� τ�υςπρώτ�υς των �ρ�νων αυτών, είναι�ι Aγγελ�ς και Nικ�λα�ς Aγγελί-

O Aμ�ρ�σι�ς Φιρμίν�ς Διδ�τ�ς. Σκίτσ�

απ� την EΘNIKH EΠIΘEΩPHΣH, Παρίσι,

1875 (αρ�. Γ. Zε�ελάκη). Eκτ�ς απ�

τ�υς Στέ�αν�υς, η τυπ�γρα�ία, ��ι μ�-

ν� η ελληνική, �ρωστά π�λλά και σε μια

άλλη παρισινή �ικ�γένεια τυπ�γρά-

�ων: τ�υς Διδ�τ�υς, DIDOT. T� �ν�μά

της πέρασε και σε ελληνική γραμματ�-

σειρά. Eυρύτατης �ρήσης, τα στ�ι�εία

αυτά μετ�ν�μάστηκαν αργ�τερα σε

Aπλά. O Φιρμίν�ς (1790-1876), �ίλ�ς

και μαθητής τ�υ K�ραή, τελει�π�ίησε

τα ελληνικά τ�υ στ� Aϊ�αλί, κ�ντά στ�ν

Kαΐρη. Πέρα απ� μετα�ράσεις και εκ-

δ�σεις Eλλήνων κλασικών, δ�υλεμένες

στ� τυπ�γρα�ικ� εργαστήρι� της �ικ�-

γένειας στ� Παρίσι, � Φιρμίν�ς έ�ει εκ-

δώσει επίσης, «Δ�κίμι�ν περί τυπ�γρα-

�ίας» και «Aλδ�ς Mαν�ύτι�ς και �

Eλληνισμ�ς εν Bενετία», 1875. T� 1824

� Φιρμίν�ς στέλνει στην Yδρα τυπ�-

γρα�εί� και λίγ� αργ�τερα, στην απε-

λευθερωμένη Eλλάδα, τυπ�γρα�ικ� υ-

λικ� για την Eθνική Tυπ�γρα�ία. Aκ�-

μη, απ� την �ικ�γένεια Διδ�τ�υ μυήθη-

καν στην τυπ�γρα�ία και �ι πρώτ�ι

Eλληνες τυπ�γρά��ι: K. T�μπρας, πα-

τέρας και υι�ς K�ρ�μηλά κ.α.

T� 1886, � Aμερικα-ν�ς Ottmar Mergen-

thaler παρ�υσιά*ειτη λιν�τυπία. H νέα

ε�εύρεση επιτρέπεισε έναν �ειριστή

πληκτρ�λ�γί�υ, να�τιά�νει αράδες

στ�ι�είων σε συμπα-γή κ�μμάτια �υτ�ύ

μ�λύ�δ�υ. H λιν�τυ-πία έ�ερε επανά-σταση στην τυπ�-

γρα�ία και ιδίωςστ�ν Tύπ�. H σύνθε-ση γιν�ταν πι� γρή-

γ�ρα και τα στ�ι�είαδεν �θείρ�νταν μετις π�λλαπλές �ρή-

σεις. T� κείμεν�πληκτρ�λ�γείτ� και

� μ�λυ�δ�ς �υν�τανκάθε ��ρά σε και-ν�ύργια στ�ι�εία.

Πριν απ� δύ� τρειςδεκαετίες, η δυναμι-

κή παρ�υσία της�ωτ�σύνθεσης έ-

διω+ε �ριστικά απ�τ� πρ�σκήνι� τη λι-ν�τυπία, μα*ί με τημ�ν�τυπία �έ�αια.

O δημ�σι�γρά��ς Δημήτρι�ςK�ρ�μηλάς. K�ιν�ί είναι �ιδρ�μ�ι τυπ�γρα�ίας και Tύ-π�υ. O Δημήτρι�ς ήταν πρώτ�ςγι�ς απ� τρίτ� γάμ� τ�υAνδρέα K�ρ�μηλά. O πατέραςείναι ένας απ� τ�υς πρώτ�υςEλληνες τυπ�γρά��υς - εκδ�-τες. Σπ�ύδασε τα μυστικά τηςτυπ�γρα�ίας κ�ντά στ�ν Διδ�-τ�. O γι�ς, εκτ�ς απ� τ� πατρι-κ� τυπ�γρα�εί�, σκ�ρπισε τ�ταλέντ� τ�υ και σε άλλες πρω-τ��υλίες. Iδρυσε τ� πρώτ�μακρ��ι� (1873-1881) ημερήσι��ύλλ� στην Eλλάδα, την «E�η-μερίδα». Δημ�σι�γρά��ς κύ-ρ�υς και σ��αρ�τητας � ίδι�ς,εί�ε δίπλα τ�υ τ�ν I. Kαμπ�ύ-ρ�γλ�υς, Aλ. Παπαδιαμάντη,Aλ. Mωραϊτίδη, K. Kρυστάλλη,K. Παλαμά, I. Δαμ�έργη κ.α. Oάλλ�ς αδελ��ς K�ρ�μηλάς, �Λάμπρ�ς, είναι � γνωστ�ς πρ�-+εν�ς τ�υ Mακεδ�νικ�ύ Aγώ-να, με τ� ψευδώνυμ� «Δεσπ�-της». Πέρα απ’ τη γενικ�τερηκ�ινωνική πρ�σ��ρά, η �ικ�γέ-νεια K�ρ�μηλά στάθηκε σταθ-μ�ς στην ε+έλι+η της ελληνι-κής τυπ�γρα�ίας και τ�υ Tύ-π�υ �έ�αια.


δης, Aνδρέας K�ρ�μηλάς, Kων-σταντίν�ς Pάλλης (�λ�ι αυτ�ί άρ-�ισαν να τυπών�υν τ� 1835), Iωάν-νης Φιλήμων, Eμμ. και K. Aντωνιά-δης (άν�ι�αν τα τυπ�γρα�εία τ�υςτ� 1836), Πέτρ�ς Mαντ%αράκης, K.Nικ�λαΐδης, Nικ�λα�ς Παπαδ�-π�υλ�ς (τύπωναν απ� τ� 1837), και� Kωνσταντίν�ς Γκαρπ�λάς (απ�τ� 1838).

Aνδρέας K�ρ�μηλάς

O Aνδρέας K�ρ�μηλάς άρ�ισε τησταδι�δρ�μία τ�υ σαν μελανωτήςστ� Bασιλικ� Tυπ�γρα�εί�, �π�υαυτ�διδά�τηκε και τη στ�ι�ει�θετι-κή. T� 1835 � K�ρ�μηλάς άν�ι�εστην Aθήνα τυπ�γρα�εί� π�υ π�λύγρήγ�ρα ε�ελί�τηκε σ’ ένα απ� ταπι� τέλεια συγκρ�τημένα τυπ�γρα-�εία της επ��ής. T� πρώτ� �ι�λί�π�υ �γήκε απ� τα Aθηναϊκά πειστή-ρια τ�υ K�ρ�μηλά ήταν η Aνθ�λ�-γία ή Συλλ�γή ασμάτων ηρωικώνκαι ερωτικών, τ� 1835, μια επιλ�γήπ�ιημάτων τ�υ Pήγα, Σ�λωμ�ύ, Bη-λαρά, Xριστ�π�υλ�υ καθώς και δη-μ�τικών τραγ�υδιών.

Eνας άλλ�ς τυπ�γρά��ς, � Kων-σταντίν�ς Pάλλης, εκτ�ς απ� τιςτυπ�γρα�ικές εργασίες ασ��λήθη-κε και με μετα�ράσεις αρ�αίωνσυγγρα�έων. Mετέ�ρασε και τύ-πωσε στ� Nαύπλι� τ� 1834 τις Eυ-μενίδες τ�υ Aισ�ύλ�υ σε «καθ�μι-λ�υμένην απλ�ελληνικήν δια στί-�ων �μ�ι�καταλήκτων» �πως � ί-δι�ς λέει στην σελίδα τίτλ�υ. Στ�νπρ�λ�γ� υπ�σ�εται �τι «θέλω δη-μ�σιεύσει καί τινας μετα�ράσειςμ�υ, εάν εμψυ�ωθώ εις τ�ύτ� διατης υπ�δ��ής τ�υ κ�ιν�ύ πρ�ς τηνπαρ�ύσαν». Φαίνεται πως η υπ�δ�-�ή δεν τ�ν ενθ�υσίασε γιατί καμίαάλλη μετά�ρασή τ�υ δεν τυπώθηκεαν και τ� τυπ�γρα�εί� τ�υ λειτ�υρ-γ�ύσε ως τ� 1847.

Oι αδελ��ί Aγγελ�ς και Nικ�λα�ςAγγελίδης �εκίνησαν την επι�είρη-ση στην Aίγινα τ� 1833, έπειτα τηνμετέ�εραν στ� Nαύπλι� τ� 1834 καιτέλ�ς στην Aθήνα τ� 1835, �π�υ, α-��ύ τύπωσαν με τη �ίρμα A. & N.Aγγελίδης έ�ι �ι�λία, τ�ν ιδι� κι�λας�ρ�ν� (1835) π�υ άν�ι�αν τ� τυπ�-γρα�εί�, �ώρισαν, και � μεν Aγγε-λ�ς ε�ακ�λ�ύθησε να τυπώνει ως τ�1844 ενώ τ� �ν�μα τ�υ Nικ�λά�υ εμ-�ανί%εται πάλι ύστερα απ� τ� 1840.

O Eμμαν�υήλ Aντωνιάδης ήταν �εκδ�της της ε�ημερίδας «Hώς»π�υ κυκλ��ρησε στα 1830-1831.T� 1832 � Aντωνιάδης ίδρυσε σταMέγαρα την ε�ημερίδα «Aθηνά», α-π� εκεί την μετέ�ερε στ� Nαύπλι�και απ� τ� 1835 στην Aθήνα. Mα%ίμε τ�υς δύ� αδελ��ύς τ�υ Σπυρί-δωνα και Kωνσταντίν� συνεργά-στηκαν ως δημ�σι�γρά��ι και τυ-π�γρά��ι. O Aντωνιάδης, απασ��-λημέν�ς �αίνεται με τη δημ�σι�-γρα�ία, �ρησιμ�π�ι�ύσε άλλ�υςσαν διευθυντές τ�υ τυπ�γρα�εί�υτ�υ. Eτσι τ� 1836 τ� τυπ�γρα�εί�τ�υ διευθύνεται απ� τ�ν Kωνστα-ντίν� Nικ�λαΐδη, � �π�ί�ς τ�ν επ�-μεν� �ρ�ν� άν�ι�ε δικ� τ�υ τυπ�-γρα�εί�, ��ι π�λύ μεγάλης διάρκει-ας (τ� 1838 έκλεισε). Aντικαταστά-της τ�υ Nικ�λαΐδη στ� τυπ�γρα-

�εί� τ�υ Aντωνιάδη ήταν � Kων-σταντίν�ς Aντωνιάδης, αδελ��ςτ�υ Eμμαν�υήλ. Kι αυτ�ς δεν έμει-νε π�λύ στη θέση αυτή. T� 1839 ά-ν�ι�ε δικ� τ�υ τυπ�γρα�εί�.

O Iωάννης Φιλήμων, � γνωστ�ςαγωνιστής και λ�γι�ς, εκτ�ς απ� τησυγγρα�ική και εκδ�τική τ�υ δρά-ση, για ένα μικρ� �ρ�νικ� διάστημαασ��λήθηκε και με την τυπ�γρα�ίαστην Aθήνα, 1836-1837 (τ� 1837 τύ-πωσε μ�ν� 1 �ι�λί�). T� τυπ�γρα-�εί� τ�υ τ� ανέλα�ε απ� τ� 1837 �Πέτρ�ς Mαντ%αράκης � �π�ί�ς συ-νέ�ισε να �ρησιμ�π�ιεί τ� τυπ�-γρα�ικ� σήμα τ�υ Φιλήμ�ν�ς, ένακληματ��υλλ� με �αραγμένα τααρ�ικά I.Φ.

Γενικά �ι πρώτ�ι αυτ�ί τυπ�γρά-��ι δεν ταύτι%αν τ� τυπ�γρα�εί�τ�υς μ’ ένα �ρισμέν� τυπ�γρα�ικ�σήμα αλλά σ�εδ�ν για κάθε �ι�λί��ρησιμ�π�ι�ύσαν κι ένα σήμα δια-��ρετικ�. Tα σήματα αυτά στην �υ-σία δεν ήταν σήματα αλλά κ�σμή-ματα π�υ �ι τυπ�γρά��ι τα πρ�μη-θεύ�νταν μα%ί με τ�υς τυπ�γρα�ι-κ�ύς �αρακτήρες.

O Nικ�λα�ς Παπαδ�π�υλ�ς είναιένας άλλ�ς τυπ�γρά��ς κι εκδ�τηςσυγ�ρ�νως. Eνα απ� τα �ι�λία π�υτύπωσε, τ� 1838, τα Aσματα π�λεμι-στήρια τ�υ Παναγιώτη Tσ�πανάκ�υ,είναι απ� τα πρώτα �ι�λία της επ�-

�ής αυτής π�υ έ��υν εικ�νες: ένασκίτσ� τ�υ π�ιητή καθώς και άλλεςτρεις, με σκηνές απ� τ�ν Aγώνα. Hεκτύπωση των εικ�νων θα πρέπεινα ’ταν π�λύ δαπανηρή γιατί � τυ-

π�γρά��ς στ� τέλ�ς %ητάει συγ-γνώμη απ� τ�υς συνδρ�μητές επει-δή δεν μπ�ρεσε να �άλει τ�ν κατά-λ�γ� με τα �ν�ματά τ�υς ε�αιτίας«της υπερ�γκ�υ δαπάνης εις ταςπρ�σαρτηθείσας ενταύθα εικ�νας».

K. Γκαρπ�λάς

T� 1838 � Kωνσταντίν�ς Γκαρπ�-λάς � �π�ί�ς ως τ�τε %�ύσε στηBιέννη, εγκαταστάθηκε στην Aθή-να και ίδρυσε εκδ�τικ� �ίκ�, � �-π�ί�ς �μως �ρεωκ�πησε τ� 1842αλλά δύ� �ρ�νια αργ�τερα αρ�ί%εικαι πάλι να λειτ�υργεί με τ�ν γι�τ�υ Kωνσταντίν�υ, τ�ν Aλέ�ανδρ�Γκαρπ�λά.

Στην απαρίθμηση των τυπ�γρα-�είων της επ��ής αυτής δεν θαπρέπει να παραλείψ�υμε δύ� ακ�-μη τυπ�γρα�εία, τ� Eθνικ� Tυπ�-γρα�εί�, τ� �π�ί� απ� τ� 1835 �ν�-μα%�ταν Bασιλική Tυπ�γρα�ία καιΛιθ�γρα�ία ενώ μετά την έ�ωσητ�υ Oθωνα πήρε τ� �ν�μα π�υ έ�εικαι σήμερα, Eθνικ�ν Tυπ�γρα�εί-�ν, και τ� Φιλελληνικ� Tυπ�γρα-�εί� ε� Aμερικής, των Aμερικανώνιεραπ�στ�λων, τ� �π�ί� ήρθε απ�την Tήν�, λειτ�ύργησε στην Aθήνααπ� τ� 1831 και έπειτα μετα�έρθη-κε στη Σύρ�.

Στα �ρ�νια 1834-1838 λειτ�υρ-γ�ύσαν ένδεκα τυπ�γρα�εία, απ�τ� 1839 ώς τ� 1844 άν�ι�αν άλλαδεκαεννιά και η αύ�ηση συνε�ί%εταιπρ��δευτικά. Mερικά απ� τα πι�γνωστά �ν�ματα τυπ�γρά�ων π�υτύπωναν στα �ρ�νια 1842-1880 εί-ναι τ�υ Xρίστ�υ Nικ�λαΐδη Φιλα-δελ�έως (τ�υ �π�ί�υ τ� τυπ�γρα-�εί� λειτ�υργ�ύσε ώς τ� 1870), τ�υΔ. Eιρηνίδη, τ�υ Σ.K. Bλαστ�ύ καιτων αδελ�ών Περρή. Mάλιστα �ιτυπ�γρά��ι πληθαίν�υν τ�σ� μετάτ� 1865, ώστε σ�ηματί%�υν και εται-ρείες για την πρ�στασία των δικαι-ωμάτων τ�υς, �πως π.�. η Mετ��ικήEταιρεία Eργατών Tυπ�γρά�ων �Γ�υτεμ�έργι�ς και O Eκατ�γ�ειρ,Eλληνική Tυπ�γρα�ική Eταιρεία.

«Eθνικ� Tυπ�γρα�εί�», με την ένν�ια π�υ �ρί*ει � τίτλ�ς, λειτ�ύργησε για πρώ-τη ��ρά τ� 1825 στ� Nαύπλι� και την Aίγινα, ως «Tυπ�γρα�εί� της Δι�ικήσεως».T� `1827 στ�ν Π�ρ� και τ� Nαύπλι� ως «Tυπ�γρα�εί� της Kυ�ερνήσεως». Tην ίδια�ρ�νιά, στην Aίγινα και τ� Nαύπλι�, εμ�ανί*εται ως «Eθνική Tυπ�γρα�ία». T�1833 γίνεται, στ� Nαύπλι�, «Bασιλική Tυπ�γρα�ία» και τέλη τ�υ 1834, με τ�ν ίδι�τίτλ�, μετα�έρεται στην Aθήνα στ� κτίρι� της Παλαιάς B�υλής. Σύντ�μα στεγά-*εται σε δικ� τ�υ �ώρ�: στ� πετρ��τιστ� �ικ�δ�μημα στην �δ� Σταδί�υ και Σα-νταρ�*α πλατεία Δικαι�σύνης. T� 1854 πυρκαγιά απ�τε�ρώνει τ�ν δεύτερ� �ρ�-�� ωρίς να αναστείλει τις δραστηρι�τητες. Mεταστεγά*εται �ριστικά στ� σημε-ριν� κτίρι� της �δ�ύ Kαπ�διστρί�υ, τ� 1906. (Φωτ. I. Mπαρδ�π�υλ�ς).

Kωνσταντίν�υ Πα-παρρηγ�π�υλ�υ,«Iστ�ρία τ�υ Eλλη-νικ�ύ Eθν�υς».Eκδ�θείσα με δαπά-νη Aνδρέ�υ K�ρ�-μηλά. Eκ της Tυπ�-γρα�ίας Aνδρέ�υK�ρ�μηλά, Aθήνα1853. (Φωτ.: «Tετρά-δια εργασίας», N�.10. Eκδ�ση τ�υ Kέ-ντρ�υ Nε�ελληνι-κών Eρευνών τ�υE.I.E.).


Eλληνικά τυπ�γρα�ικά στ�ι�είαAπ� τ�υς καλαίσθητ�υς �αρακτήρες τ�υ N. Kαλλιέργη στην ηλεκτρ�νική τυπ�γρα�ία

T�υ Γιώργ�υ Δ. Mατθι π�υλ�υ

Eίναι δύσκ�λ� να εγκωμιάσει κα-νείς επαρκώς την κ�σμ�ϊστ�ρικήε�εύρεση τ�υ Johannes Guten-berg, την τυπ�γρα�ία. O κ�σμ�ςπ�υ τ�ν εί�ε γεννήσει δεν ήτανπλέ�ν � ίδι�ς μ’ αυτ�ν π�υ ά�ηνεπεθαίν�ντας. H α�ι�π�ίηση και ηε�έλι�η της ε�εύρεσής τ�υ, δημι-�ύργησαν μια νέα μεγάλη τέ�νηπ�υ έμελλε να συνταρά�ει τ� κ�ι-νωνικ� και π�λιτιστικ� πλαίσι� τηςEυρώπης και να αλλά�ει �λ�κλη-ρ� τ�ν κ�σμ�, μ�λ�ν�τι � ίδι�ς �ε�ευρέτης δεν γνώρισε τιμές καιδ��ες στ� διάστημα της �ωής τ�υ.Aν και η ιδέα των �ωριστών με-ταλλικών τυπ�γρα�ικών στ�ι�εί-ων ήταν ιδι��υώς απλή στη σύλ-ληψή της, η επιτυ�ία της ήταν συ-νυ�ασμένη με την τε�ν�λ�γικήπρ��δ� της επ��ής τ�υ στην τε-�νική της �ύτευσης μετάλλων,της κατασκευής μη�ανημάτων καιτης �αρτ�π�ιίας. Mε αυτά τα στ�ι-�εία, μπ�ρ�ύσε κανείς να στ�ι�ει-�θετήσει μια σελίδα κειμέν�υ, νατυπώσει αμέτρητα αντίτυπα και ύ-στερα να τα �ρησιμ�π�ιεί για ναστ�ι�ει�θετεί �ανά και �ανά. Σεαυτήν την πρακτική και με ελά�ι-στες #ελτιώσεις #ασίστηκε η τυ-π�γρα�ική τέ�νη για περισσ�τε-ρ�υς απ� τέσσερις αιώνες.

Oλα αυτά τα �ρ�νια, η τέ�νη τ�υσ�εδιασμ�ύ και �άρα�ης τυπ�-γρα�ικών στ�ι�είων γνώρισε ρα-γδαία ε�έλι�η στη Δύση. Mεγάλ�ισ�εδιαστές, �πως � NicolasJenson και � Aldus Manutius μετ�ν Francesco Griffo στη Bενετία,� Claude Garamont, o RobertGrajnon και � Pierre Haultin στηΓαλλία και τις Kάτω Xώρες και αρ-γ�τερα � William Caslon και �John Baskerville στην Aγγλία, �Giambattista Bodoni στην Πάρμακαι � Firmin Didot στ� Παρίσι, ά-�ησαν απαράμιλλα δείγματα τυ-

π�γρα�ικής τελει�τητας των λα-τινικών �αρακτήρων.

Nικ�λα�ς Kαλλιέργης

Eλληνικά τυπ�γρα�ικά στ�ι�εία�αρά�τηκαν και �ρησιμ�π�ιήθηκανπ�λύ ενωρίς, αλλά έ�ω απ� τ�ν ελ-λαδικ� �ώρ� ε�αιτίας της πτώσηςτ�υ Bυ�αντί�υ. Oι διαπρεπείςEλληνες λ�γι�ι π�υ κατέ�υγαν στηΔύση πρ�σέ�εραν στα μεγάλαπνευματικά κέντρα της Eυρώπης�λ� τ�ν πλ�ύτ� της αρ�αίας ελλη-νικής και #υ�αντινής γραμματείαςπ�υ δεν εί�ε την τύ�η να γνωρίσεισε έντυπη μ�ρ�ή � λα�ς τ�υ υπ�-δ�υλ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ.

Eνας απ� αυτ�ύς, � Nικ�λα�ςKαλλιέργης, εκτ�ς απ� ικαν�τατ�ςελληνιστής, υπήρ�ε σ�εδιαστής και�αράκτης ελληνικών στ�ι�είων α-νυπέρ#λητης τε�νικής και αισθητι-κής τελει�τητας π�υ μ�ν� με αυτάτ�υ συγ�ρ�ν�υ τ�υ Aldus Manutiusκι αργ�τερα τ�υ Claude Garamont

θα μπ�ρ�ύσαν να συγκριθ�ύν. Σταεπ�μενα τετρακ�σια �ρ�νια, � σκ�-ταδισμ�ς π�υ επικράτησε στ�ν κα-τε��μεν� ελλαδικ� �ώρ� δεν επέ-τρεψε την αυτ�ν�μη ανάπτυ�η τηςελληνικής τυπ�γρα�ικής τέ�νηςπ�υ υπ��ρεώθηκε να αναλά#ει τ�ρ�λ� της ετερ��ωτης αδελ�ής τηςλατινικής.

Oι ελληνικ�ί τυπ�γρα�ικ�ί �αρα-κτήρες μεταλλά�θηκαν αργά, απ�την επισεσυρμένη και συμπλεγματι-κή αισθητική, �ειρ�γρα�ης έμπνευ-σης, τ�υ Aldus Manutius (1500 περί-π�υ) και των Eλληνικών τ�υ Bασιλιάτ�υ Claude Garamont (1545 περί-π�υ), στη σταδιακή απλ�π�ίηση τ�υσ�εδιασμ�ύ και την απ�ρριψη τωνπ�λυάριθμων ενώσεων. H αλλαγήαυτή �εκίνησε δειλά, με τ�υς ελλη-νικ�ύς �αρακτήρες τ�υ AlexanderWilson στην έκδ�ση τ�υ Oμήρ�υτης Γλασκώ#ης τ� 1756, και �λ�-κληρώθηκε με τα στ�ι�εία τ�υGiambattista Bodoni στην Πάρμα τo

1793, τ�υ Richard Porson στ� Kέ-μπριτ� τo 1803, τ�υ Firmin Didot στ�Παρίσι τo 1830 περίπ�υ και, τέλ�ς,των εκδ�σεων B. G. Teubner τηςΛειψίας γύρω στ� 1850.

O 20�ς αιώνας �εκίνησε με σημα-ντική τε�ν�λ�γική ε�έλι�η στην τυ-π�γρα�ική τέ�νη. H ανάγκη να επι-τα�υνθεί η �ρ�ν�#�ρα στ�ι�ει�θε-σία με τ� �έρι ενέπνευσε τ� τε�ν�-λ�γικ� θαύμα της λιν�τυπικής μη-�ανής τ�υ Ottmar Mergenthaler τ�1883 και της μ�ν�τυπικής μη�ανήςτ�υ Tolbert Lanston to 1887, καθώςεπίσης και την ευρεία �ρήση τ�υμη�ανικ�ύ παντ�γρά��υ τ�υ LinnBoyd Benton για την εύκ�λη �άρα-�η των τυπ�γρα�ικών μητρών. Mα-�ί τ�υς εμ�ανίστηκε και μια νέα γε-νιά ταλαντ�ύ�ων τυπ�γρα�ικώνσ�εδιαστών, �πως o Rudolf Koch, �Eric Gill, o Jan van Krimpen, oWilliam Addison Dwiggins, oFrederic W. Goudy, � Giovanni (Ha-ns) Mardersteig, � Jan Tschichold,

Aριστερά: Στ�ι�εία «Θε�κρίτ�υ» σ�εδιασμένα απ τ�ν Γιάν. Kε�αλλην . Xρησιμ�π�ιήθηκαν μ ν� στην Eισαγωγή τ�υ μνημειακ�ύ λευκώματ�ς «Δέκα Λευκαί Λήκηθ�ιτ�υ M�υσεί�υ Aθηνών», (1956). Δε#ιά: Mία απ τις πρώτες ελληνικές γραμματ�σειρές. Tα «Eρωτήματα» (Γραμματική) τ�υ $υ%αντιν�ύ λ γι�υ Mαν. Xρυσ�λωρά. Aνά-μεσα στις πρώτες ελληνικές εκδ σεις, κυκλ�� ρησε τ� 1514 και εί�ε ευρύτατη διάδ�ση στη Δ. Eυρώπη για εκμάθηση της ελληνικής.

T� μέγεθ�ς των τυπ�γρα�ικών στ�ι�είων με-τριέται με «στιγμές». T� δωδεκαπλάσι� τηςστιγμής λέγεται «τετράγων�» και ισ�δυναμείμε 0,512 εκατ�στά τ�υ μέτρ�υ. Kάθε �ικ�γέ-νεια διαθέτει σειρά απ μεγέθη στ�ι�είων σεπε%ά και κε�αλαία γράμματα.

Oι πι� γνωστές και�ρησιμ�π�ιημένες �ι-κ�γένειες τυπ�γρα�ι-κών στ�ι�είων σε πε%ά(ZYΓOΣ, T.�. 22-23,1957, «Πώς γίνεται έ-να $ι$λί�», Γ. Bαρλά-μ�ς).


και αργ�τερα � Hermann Zapf, oAndrian Frutiger κ.ά.

Στ�ν ελλαδικ� �ώρ�, συνε�ίστη-κε η άλλ�τε επι#ε#λημένη απ� τιςπεριστάσεις ανυπαρ�ία �π�ιασδή-π�τε τυπ�γρα�ικής έρευνας καικαλλιτε�νικής παραγωγής και ταελληνικά στ�ι�εία για �ρήση σε κεί-μεν� παρέμειναν καθηλωμέναστ�υς σ�εδιασμ�ύς τ�υ 19�υ αιώ-να, �πως τα Elzevir (ως Times), ταDidot (ως Aπλά), και τα Porson, (ωςΠελασγικά). Aπ� αυτά π�υ σ�εδιά-στηκαν τ�ν 20� αιώνα στη Δύση, λί-γα μ�ν� �ρησιμ�π�ιήθηκαν στηνEλλάδα, με επικρατέστερα τα NewHellenic (ως Aττικά) τ�υ VictorScholderer τ� 1927 και τα Gill Sansτης Monotype Corporation.

Φωτ�συνθετική τε�ν�λ�γία

Mέ�ρι τα τέλη της δεκαετίας τ�υ1960, ενάμιση αιώνα μετά τηντ�υρκ�κρατία, η ελληνική τυπ�-γρα�ία ε�ακ�λ�ύθησε να περι�ρί-�εται σε έναν ελά�ιστ� αριθμ� τυ-π�γρα�ικών σειρών. Mε την εισα-γωγή της �ωτ�συνθετικής τε�ν�-λ�γίας, η κατάσταση #ελτιώθηκε–�σ�ν α��ρά την π�ικιλία τ�υλά�ι-στ�ν– συμπεριλαμ#άν�ντας ε�ελ-ληνισμένες, λατινικές γραμματ�-σειρές, �πως την Univers Greek,την Helvetica Greek, την OptimaGreek, την Century Greek κ.ά. Στατέλη της δεκαετίας τ�υ 1980, πα-ρ�υσιάστηκαν �ι πρώτες σύγ�ρ�-νες γραμματ�σειρές, η Aπ�λλώνιακαι η Kατσ�υλίδης, π�υ σ�εδίασεEλληνας σ�εδιαστής, � �ωγρά��ςκαι �αράκτης Tάκης Kατσ�υλίδης.

Σήμερα, στεκ�μαστε μάρτυρεςμιας εντυπωσιακής τε�ν�λ�γικήςεπανάστασης π�υ ανατρέπει άλλημία ��ρά τ�ν κ�σμ� π�υ μας κλη-ρ�δ�τησε � Johannes Gutenberg.H ηλεκτρ�νική τυπ�γρα�ία σπάειτα στεγανά μιας σ�εδ�ν απ�κρυ-�ης τέ�νης και απλώνεται τα�ύτα-

τα σε ένα ευρύτατ� παγκ�σμι��ρηστικ� κ�ιν�. Eίμαστε, �μως, έ-τ�ιμ�ι στην Eλλάδα να �αλιναγω-γήσ�υμε αυτή την απερι�ριστη δύ-ναμη; Γνωρί��υν, άραγε, την τυπ�-γρα�ική μας παράδ�ση κι αισθητι-κή �ι άνθρωπ�ι π�υ κάθ�νται ε-μπρ�ς σε έναν ηλεκτρ�νικ� υπ�-λ�γιστή, ώστε να αντιλη�θ�ύν τηδύναμη π�υ έ��υν στα �έρια τ�υς;Ή μήπως η εύκ�λη σ�εδιαστική�ρήση τ�υ ηλεκτρ�νικ�ύ υπ�λ�γι-στή –αυτ�ύ τ�υ κ�υτι�ύ της Παν-δώρας π�υ αν�ίγ�υμε σήμερα εν-θ�υσιασμέν�ι, αλλά ανυπ�ψία-στ�ι– κρύ#ει παγίδες; Πώς θα απ�-�ύγ�υμε τις πιθανώς μη αναστρέ-ψιμες διαδικασίες, �ι �π�ίες θα #α-ραίν�υν τ�υς ελληνικ�ύς �αρα-κτήρες π�υ θα �ρησιμ�π�ι�ύμετ�ν 21� αιώνα;

H Eταιρία Eλληνικών Tυπ�γρα-�ικών Στ�ι�είων συγκρ�τήθηκεμε την ελπίδα να εκμαιεύσει τ�νκαρπ� της καιν�τ�μίας, μετριά��-ντας τις επιπλ�κές τ�υ τ�κετ�ύ.Στ��ς της είναι να ευαισθητ�-π�ιήσει τ� �λ� και μεγαλύτερ�κ�ιν� π�υ �ρησιμ�π�ιεί τα νέα η-λεκτρ�νικά μέσα και να τ� εθίσεινα απαιτεί ένα τυπ�γρα�ικ� επί-πεδ� π�υ δεν θα υπ�#αθμί�ει, αλ-λά θα #ελτιώνει τα ελληνικά τυπ�-γρα�ικά στ�ι�εία και θα στηρί�ειτην ελληνική γρα�ή.

Σήμερα, για πρώτη ��ρά, ηEλλάδα είναι και ελεύθερη και ικα-νή να πρ��ωρήσει στη θεσμική �ρ-γάνωση τ�υ τ�μέα και να ενθαρρύ-νει την α�ι�π�ίηση τ�υ δημι�υργι-κ�ύ δυναμικ�ύ �λ�κληρης της επι-κρατείας της στην ιστ�ρική έρευ-να, τ�ν αισθητικ� σ�εδιασμ� και τηλειτ�υργική τυπ�π�ίηση των τυπ�-γρα�ικών στ�ι�είων. H δεδ�μένη#�ήθεια των νέων απερι�ριστωντε�ν�λ�γικών δυνατ�τήτων κάνειπια ασυγ�ώρητη την απ�υσία τηςEλλάδας απ� τ� �ώρ�, �π�υ διακυ-#εύεται και αυτή ακ�μη η ύπαρ�ητης γρα�ής της.

Φωτ�γρα�ία απ «T� σ�έδι� τ�υ γράμματ�ς».

T�υ Tάκη Kατσ�υλίδη

Zωγρά��υ - Xαράκτη

ΔYO είναι �ι παράγ�ντες, τ�λμώνα πω, π�υ λειτ�ύργησαν ανα-σταλτικά στην �μαλή ε�έλι�η τηςελληνικής τυπ�γρα�ίας: πρώτ�ν�τι άρ�ισε σ�εδ�ν απ�κλειστικά έ-�ω απ� τ�ν ελλαδικ� �ώρ�, σεσυνθήκες «διασπ�ράς», και δεύτε-ρ�ν �τι �ι πρωτ�π�ρ�ι της ελληνι-κής τυπ�γρα�ίας μετέ�εραν στ�μέταλλ� τ�ν γρα�ικ� �αρακτήρατων συγ�ρ�νων καλλιγρά�ων ήλ�γίων της επ��ής, π�υ �υσικάδεν ήταν � ιδανικ�τερ�ς για να α-π�τελέσει τ� μ�ντέλ� των πρώτωνελληνικών τυπ�γρα�ικών στ�ι�εί-ων. Oταν μάλιστα πρ�ϋπήρ�ε μίαπλ�ύσια κληρ�ν�μιά ωραι�τατωνγρα�ών απ� τ�ν 11� και 12� αιώναστ�υς κώδικες τ�υ Aγί�υ Oρ�υςκαι στα Xρυσ�#�υλα της Πάτμ�υ.Xρειάστηκαν δε δύ� αιώνες περί-π�υ για να απ�δεσμευθεί η ελληνι-κή τυπ�γρα�ία απ� την επίδρασητ�σ� των κυρτών τ�υ Aλδ�υ �σ�και των ελληνικών τ�υ Bασιλέωςτ�υ Garamond. Oυσιαστικά �μωςμε τ�ν Bodoni στην Iταλία, τ�ν 18�αιώνα, και λίγ� αργ�τερα τ�νDidot στη Γαλλία η ελληνική τυπ�-γρα�ία πήρε τη μ�ρ�ή π�υ έ�εισήμερα. Eκείν� π�υ διαπιστών�υ-με τα τελευταία 150 �ρ�νια στην ε-λεύθερη Eλλάδα είναι �τι απαντώ-νται τα ίδια τυπ�γρα�ικά αλ�ά#η-τα με δια��ρετικές �ν�μασίες,

�ωρίς αισθητικές δι�ρθώσεις παράμ�ν� με ελα�ρές παραλλαγές. TαDidot π.�. μετ�ν�μά��νται σεAπλά, τα Eλ�ε#ίρ στ�ν κατάλ�γ�Kαρύδη - Kαρ�τη (1921) �ν�μά��-νται Πριγκηπίσσης. Tα Eλ�ε#ίρ τ�υ1920 μετ�ν�μά��νται σε Greek ήTimes στη δεκαετία τ�υ 1970, ταAπλά σε Bodoni κ.�.κ. Aυτ� ε�η-γείται απ� τ� γεγ�ν�ς �τι �ι �ένεςεταιρίες π�υ μας πρ�μηθεύ�υν τις�ωτ�στ�ι�ει�θετικές μη�ανές καιτα κ�μπι�ύτερ, λ�γω περι�ρισμέ-νης αγ�ράς, δεν �ρ�ντί��υν νασ�εδιάσ�υν γραμματ�σειρές μεσύγ�ρ�νες πρ�διαγρα�ές �πωςκάν�υν για τα λατινικά αλ�ά#ητα.E�αίρεση απ�τελ�ύν τα ισ�πα�ήπ�υ εύκ�λα πρ�σαρμ��νται σταλατινικά (Univers, Helvetica) ενώτα ανισ�πα�ή αλ�ά#ητα Eλ�ε#ίρκαι Aπλά �αραγμένα στα μέσα τ�υπερασμέν�υ αιώνα π�υ είναι καιτα ωραι�τερα (π�υ έ��υμε) πέρα-σαν στα κ�μπι�ύτερ �ωρίς αισθη-τικές #ελτιώσεις.

Aυτά τα αλ�ά#ητα �ρησιμ�π�ι-�ύνται περισσ�τερ� για τ� #ι#λί�και τις ε�ημερίδες. H πρ�σπάθειαη δική μ�υ με τα «Aπ�λλώνια» καιτα «Kατσ�υλίδης» στρά�ηκε στ�σ�έδι� τ�υ γράμματ�ς και στις α-τέλειες π�υ παρ�υσιά��υν τα πε�άκυρίως στ�ι�εία τ�σ� στην αρ�ιτε-κτ�νική τ�υς δ�μή �σ� και στ�σ�εδιασμ� με σύγ�ρ�νες πρ�δια-γρα�ές �πτικών και τυπ�γρα�ι-κών δι�ρθώσεων.

O Tάκης Kατσ�υλίδης έ�ει σ�εδιάσει αρκετές νέες γραμματ�σειρές, πως τα«Aπ�λλώνια» και τα «Kατσ�υλίδης» για τη στ�ι�ει�θετική εταιρία AGFA καιάλλες. M λις πρ σ�ατα σ�εδίασε τη σειρά «Bυ%αντινά» για την έκδ�ση της«ΓENEΣIΣ». (Φωτ.: Παύλ�ς Kωνσταντινίδης).

Tυπ�γρα�ικά πρ��λήματα


Aπ� την �υλγρα�ίαστην τσιγκγρα�ίαBι�τέ�νες �αράκτες π�υ συνέ�αλαν στην εικ�ν�γρά�ηση εντύπων

T�υ Δημήτρη Παυλ�π υλ υ

Iστ�ρικ�ύ της Tέ�νης

H EIKONOΓPAΦHΣH �ι�λίων, περι�-δικών και ε�ημερίδων στην Eλλάδαώς τ� 1890 περίπ�υ γιν�ταν κυρίωςμε τη μέθ�δ� της �υλ�γρα�ίας σε�ρθι� �ύλ�. T� σ!έδι� π�υ έπρεπε νατυπωθεί !αρα"�ταν ανάγλυ�� πάνωσε σκληρή �ύλινη πλάκα, την �π�ίααπ�τελ�ύσαν μικρά κ�μμάτια εγκάρ-σιας τ�μής θαμν�ειδών �υτών, μεκαλέμια. H μέθ�δ�ς, επιν�ηση τ�υεκκεντρικ�ύ Aγγλ�υ !αράκτη T�μαςMπέγ�υικ (1753-1828) τ� 1771, πρ�έ-κυψε απ� την ανάγκη της τυπ�γρα-�ίας να απ�τυπών�νται �ι εικ�νεςστ� ύψ�ς των μεταλλικών στ�ι!είωντ�υ κειμέν�υ, και �!ι ως �αθυτυπίες,�πως συνέ�αινε ώς τ�τε με τις !αλ-κ�γρα�ίες.

Tην �υλ�γρα�ία σε �ρθι� �ύλ� άρ-!ισε να διδάσκει στην Eλλάδα τ�1843, στ� Σ!�λεί� των Kαλών Tε-

!νών της Aθήνας, � Aθωνίτης ιερ�-διάκ�ν�ς Aγαθάγγελ�ς Tριαντα�ύλ-λ�υ (τέλη 18�υ / αρ!ές 19�υ αι. - π.1867), ε�αρμ�"�ντας πρ�γραμματριετ�ύς διδασκαλίας: στ� πρώτ� δι-δασκ�ταν η �υλ�γρα�ία απ� �υλ�-γρα�ία, στ� δεύτερ� η �υλ�γρα�ίααπ� !αλκ�γρα�ία και στ� τρίτ� η �υ-λ�γρα�ία απ� ελαι�γρα�ία. Διάδ�-!�ς τ�υ υπήρ�ε τ� 1865 � Aριστείδης- Λ�υκιαν�ς P��έρτ�ς (1833-1892),π�υ ε�ακ�λ�ύθησε να διδάσκει σύμ-�ωνα με τ� πρ�γραμμα τ�υ πρ�κα-τ�!�υ τ�υ. T�ν P��έρτ�, τέλ�ς, δια-δέ!τηκε � Nικ�λα�ς I. Φέρμπ�ς(1851-1916), π�υ δίδα�ε απ� τ� 1892ώς τ� 1914, �π�τε με ν�μ�θετικ�διάταγμα καταργήθηκε η διδασκαλίατης Xαρακτικής, με διακ�πή εν�ς έ-τ�υς (Aπρίλι�ς 1905 - Σεπτέμ�ρι�ς1906). O Φέρμπ�ς πρ�σθεσε ένα έ-τ�ς στη διδασκαλία της �υλ�γρα-�ίας, δια!ωρί"�ντας τα δύ� πρ�κα-ταρκτικά έτη σ!εδί�υ (πρ�τ�μ�γρα-�ία - αγαλματ�γρα�ία).

Mαθητές των τριών αυτών δασκά-λων στάθηκαν �ι περισσ�τερ�ι ε-παγγελματίες �υλ�γρά��ι ελληνι-κών εντύπων τ�υ 19�υ αιώνα –� Πε-ρικλής Σκιαδ�π�υλ�ς (1833-1875), �Παναγιώτης Π�λυ!ρ�νης (1854-1941), � Iωάννης Oικ�ν�μ�υ (1860-1931), � Eλευθέρι�ς Kα"άνης (1861-μετά τ� 1930), � Kωνσταντίν�ς Kα-ρυστιν�ς (1863-1908), � AριστείδηςΛάι�ς (1871/3-1965), � ΣωκράτηςΣ�ύρσ�ς (1873-1944) κ.ά., π�υ δημ�-σίευαν �υλ�γρα�ίες τ�υς στα περι�-δικά Πανδώρα, Eυτέρπη, H Διάπλα-σις των Παίδων, Π�ικίλη Στ�ά καιστις ε�ημερίδες Kαιρ�ί, Σκριπ,Eμπρ�ς, απ�δεικνύ�ντας την ικαν�-τητά τ�υς στην ακρι�ή μετα��ράτων θεμάτων συνήθως απ� �ωτ�-γρα�ίες, καθώς και τε!νική δε�ι�τη-τα α�ι�σημείωτη. O "ωγρά��ς – !α-ράκτης Aγγελ�ς Θε�δωρ�π�υλ�ς(1883-1965), π�υ εί!ε μαθητεύσεικ�ντά στ�ν Φέρμπ� και τ�ν Σ�ύρσ�,έλεγε σε συνέντευ�ή τ�υ στ�ν Kλέ-

Aριστερά: Kωνσταντίν υ Kαρυστιν ύ, Θε�δωρ ς K λ κ τρώ-νης, 1892. �υλ γρα�ία σε �ρθι �ύλ , 12x8 εκ. (Eπαμ. K. Kυ-ριακίδ υ, Iστ ρία τ υ συγ!ρ�ν υ Eλληνισμ ύ απ� της ιδρύ-σεως τ υ Bασιλεί υ της Eλλάδ ς μέ!ρι των ημερών μας 1832-1892, τ. A΄, Aθήνα 1892, σ. 129). O K. Kαρυστιν�ς [Mπα�αλ ύ-κας] (1863 -18 Σεπτεμ%ρί υ 1908) σπ ύδασε &ωγρα�ική και!αρακτική στ Σ! λεί των Tε!νών της Aθήνας με καθηγητές

τ υς Nικη��ρ Λύτρα και Aριστείδη P %έρτ αντίστ ι!α.Στην �υλ γρα�ία αυτή, τ υ K λ κ τρώνη, αντιγρά�ει τ ν πί-νακα τ υ Tσ�κ υ. Δε�ιά: Δι νυσί υ Tσ�κ υ, Θε�δωρ ς K λ -κτρώνης, 1861. Λάδι σε μ υσαμά, 100x78 εκ. Eθνικ� Iστ ρικ�M υσεί . O Zακύνθι ς Δι νύσι ς Tσ�κ ς (1820-1862), π υ �ι-λ τέ!νησε π λλές πρ σωπ γρα�ίες, στηρί&εται εδώ στη λι-θ γρα�ία τ υ K λ κ τρώνη απ� τ ν Hervé.

E�ώ�υλλ τ υ περι δικ ύ «H Διάπλασις των Παίδων».λ τ υ &ωγρά� υ-!αράκτη-�ωτ γρά� υ Παναγιώτη νης στην �υλ γρα�ία τ υ αυτή αντιγρά�ει τ θέμα τ ή �υλ γρα�ία �έν υ !αράκτη.

Tε!νίτες τσιγκ γρα�εί υ της δ ύ Λέκκα (στ ά Σιμ πμπρ στά τε!νίτης έ!ει %υθίσει την τσίγκινη πλάκα με %ελτιώσεις της !άρα�ης· δε�ιά, στ δεύτερ επίπεδ ,δε�ιά μπρ στά τε!νίτης ρετ υσάρει τ τύπωμα. (H �


». �υλ γρα�ία σε �ρθι �ύ-η Π λυ!ρ�νη. O Π λυ!ρ�-τ υ απ� κάπ ια λιθ γρα�ία

Mία απ� τις πρώτες έγ!ρωμες �ωτ τσιγκ γρα�ίες π υ τυπώθη-καν με έγ!ρωμα �ιλμ στην Eλλάδα ήταν τ «Eλλην�π υλ », �ω-τ γρα�ία τ υ Δ. Xαρισιάδη. Tη �ωτ τσιγκ γρα�ία εκτέλεσε τσι-γκ γρά� ς Iωάννης Mαγκ ύ& ς, τ ν π ί αναγνώρι&αν �λ ι ι μ�τε!ν ί τ υ, για τ περ. «Eκλ γή» (τ. H΄, τ!. 75, Iαν υάρι ς 1952,σ. 69). Eίναι εμ�ανή στην εικ�να τα στίγματα πάνω στα !ρώματακαι ακ�μα μια διαταρα!ή στη σύμπτωση των τ�νων.

π ύλ υ), στην Aθήνα, γύρω στ 1934. Σα�ής πρ κύπτει καταμερισμ�ς της εργασίας: αριστεράε τ σ!έδι της παράστασης στ �ύ· πι πίσω άλλ ι τε!νίτες κάν υν με τ !έρι τις απαραίτητες , τε!νίτης μελανώνει με κύλινδρ την πλάκα για να τυπώσει δ κίμι της τσιγκ γρα�ίας· τέλ ς,�ωτ γρα�ία παρα!ωρήθηκε απ� τ ν παλι� τσιγκ γρά� Γεράσιμ Λάι .)

ωνα Παράσ!� τ� 1938: «Oι �υλ�γρά-��ι των !ρ�νων εκείνων (1830,1840) παρασυρμέν�ι απ� την ευκ�-λία της �ωτ�γρα�ικής, και για να ε-παρκέσ�υν στις ανάγκες των περι�-δικών και των ε�ημερίδων π�υ τ�τεάρ!ι"αν να παίρν�υν την σημερινήτ�υς μ�ρ�ή, έγιναν �υλ�γρά��ι �ι�-τέ!ναι, πράγμα π�υ δεν τ�υς εμπ�-δισε να δώσ�υν, στ� είδ�ς τ�υς, κα-τά τα 1850-1860, θαυμάσια απ�τελέ-σματα» (ε�. Tέ�νη, 5 Mαΐ�υ 1938).

Γύρω στ� 1890 εμ�ανί"�νται σεπερι�δικά της Aθήνας �ι πρώτες α-δέ�ιες τσιγκ�γρα�ίες και �ωτ�τσι-γκ�γρα�ίες. Eδώ αντικαθίσταται ηπλάκα �ύλ�υ απ� πλάκα τσίγκ�υ, γιααντ�!ή σε πι� π�λλά τυπώματα, ενώ!ρησιμ�π�ι�ύνται αντί για καλέμια!ημικά ��έα (νιτρικ� και θειικ�), π�υδια�ρών�υν την πλάκα. Mια ασα�ήςμνεία τσιγκ�γρα�ικής !άρα�ης σεπειραματικ� στάδι�, !ωρίς κάπ�ιανεμπέδωση, διασώ"εται στ�ν Kατάλ�-γ� των Oλυμπίων τ�υ 1870, �ταν α-να�έρ�νται !άλκινες πλάκες τ�υκαθηγητή της E�ηρμ�σμένης Mη-!ανικής και Σιδηρ�δρ�μικής Iάσ�-ν�ς Zω!ι�ύ (π. 1840-1909). H τε!νικήτ�υ συνδύα"ε τη !ημική διά�ρωσητων πλακών με την ηλεκτρ�λυση, τ�γαλ�ανισμ�, για ενίσ!υση των επι-�ανειών τ�υς. Oι δύ� πλάκες απει-κ�νι"αν ελληνικές θάλασσες και τηνΠρ�π�ντίδα.

Kα�άνης και Λάι�ςEυρύτερα καλλιεργ�ύν την τσι-

γκ�γρα�ία στην Eλλάδα παλι�ί �υλ�-γρά��ι, �πως � Eλευθέρι�ς Kα"άνηςκαι � Aριστείδης Λάι�ς, π�υ ερί"�υνμε δια�ημίσεις τ�υς μέσα απ� τ�ν η-μερήσι� και τ�ν περι�δικ� Tύπ� γιατην π�ι�τική στάθμη της δ�υλειάςτ�υς. O Kα"άνης εργά"εται στηνAθήνα (�δ� Λέκκα 20), γνωστ�ς ήδηαπ� τις καλές �υλ�γρα�ίες τ�υ σε�ρθι� �ύλ� για τ� περι�δικ� H Διά-πλασις των Παίδων και �ρα�ευμέν�ςαρκετές ��ρές σε διεθνείς εκθέσεις!αρακτικής. Aργ�τερα στρά�ηκεστη �ωτ�τσιγκ�γρα�ία. T� μυστικ�της επιτυ!ίας τ�υ �ρισκ�ταν στην α-ριστ�τε!νική �ωτ�γρά�ηση τωνπρ�ς αντιγρα�ήν θεμάτων τ�υ, π�υσυνιστ�ύσε ένα είδ�ς μυστικής τε-λετ�υργίας στ� σκ�τειν� θάλαμ�.Xαρακτηριστικά ανα�έρεται �τι τη�ωτ�γρά�ηση την έκανε πάντα � ί-δι�ς· σε κανέναν απ� τ�υς ��ηθ�ύςτ�υ δεν δίδα�ε �σα γνώρι"ε. Eτσικρατ�ύσε τ� μ�ν�πώλι� της αγ�ράς.A�ησε π�λλές τσιγκ�γρα�ίες και�ωτ�τσιγκ�γρα�ίες σε περι�δικάτων αρ!ών τ�υ 20�ύ αιώνα (Πινακ�-θήκη, Παναθήναια κ.ά.). Aντίθετα μετ�ν Kα"άνη, � Λάι�ς, με σπ�υδές "ω-γρα�ικής δίπλα στ�ν Iακω�ίδη καικατ�πιν στ�ν Γύ"η στη Γερμανία, �-π�υ σπ�ύδασε και γρα�ικές τέ!νες,ήταν πι� αν�ι!τ�ς στ�υς νέ�υς, με-ταλαμπαδεύ�ντας στ�υς επιδεκτι-κ�ύς τα μυστικά της τέ!νης τ�υ. Kαι� Λάι�ς δ�υλεύει στην Aθήνα, στην�δ� M�υσών (Kαραγεώργη Σερ�ίας)1 και μετά στην �δ� K�λ�κ�τρώνη55α. Φιλ�τέ!νησε τσιγκ�γρα�ίες και�ωτ�τσιγκ�γρα�ίες για π�λλά πε-ρι�δικά και ε�ημερίδες – κατ’ ε��-!ήν για τ� περι�δικ� Eθνικ�ν Hμε-ρ�λ�γι�ν Kωνσταντίν�υ Σκ�κ�υ. K�-

ντά τ�υ πήρε π�λλ�ύς ��ηθ�ύς –τ�ν Eυάγγελ� Xαλκι�π�υλ� (1888-1960), π�υ άν�ι�ε στη συνέ!εια τ� δι-κ� τ�υ �ωτ�τσιγκ�γρα�εί� στηνAθήνα, στην �δ� Aγί�υ Mάρκ�υ· τ�νKωνσταντίν� Xαλκι�π�υλ�, π�υ δ�ύ-λευε ύστερα στην �δ� Eυριπίδ�υ 5·τ�ν Iωάννη Mπαγ�ύρδα, δυνατ� στιςτρι!ρωμίες· τ�ν Γεράσιμ� Λάι�(1912) κ.ά. Iκαν�τερ�ς, κατά γενικήν�μ�λ�γία, στα έγ!ρωμα απ�τυπώμα-τα (κλισέ), � Iωάννης Mαγκ�ύ"�ς(1893-1967), μαθητής τ�υ Iακω�ίδηκαι με σπ�υδές !αρακτικής στην Iτα-λία, απ� τ� 1915 εργά"εται στην πλα-τεία Aγίων Θε�δώρων, �τιά!ν�νταςτα απ�τυπώματα της ε�ημερίδας HBραδυνή. Aλλ�ι τσιγκ�γρά��ι - �ω-τ�τσιγκ�γρά��ι στην Aθήνα τ� πρώ-τ� μισ� τ�υ 20�ύ αιώνα ήσαν �ι Θ.M�λιαν�ς, Φρ. Πρίντε"ης, B. Bεντ�ύ-ρης.

Aκμή και κάμψη

H κ�ρύ�ωση της ακμής της τσι-γκ�γρα�ίας και της �ωτ�τσιγκ�γρα-�ίας στην Eλλάδα παρατηρείται τηνπερί�δ� τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Eργα-στήρια �ργανών�νται και ε��πλί"�-νται με καιν�ύργια μη!ανήματα απ�την Eυρώπη – παράδειγμα, τ� �ωτ�-τσιγκ�γρα�εί� της «Πρωΐας». O κα-ταμερισμ�ς των �άσεων εργασίας ε-πι�άλλεται.

Mεταπ�λεμικά, η τσιγκ�γρα�ίαμπαίνει σε περί�δ� κάμψης. Oι νέες�ωτ�μη!ανικές μέθ�δ�ι εκτύπωσης–�ωτ�τσιγκ�γρα�ία, �ωτ�λιθ�γρα-�ία, τετρα!ρωμία– πλήττ�υν καίριατη «!ειρ�τε!νία» των αναπαραγω-γών εικ�νων. T� 1946 ιδρύεται ηEνωσις Tσιγκ�γρά�ων AθηνώνΣυν.Π.E., με έδρα την �δ� Mιλτιάδ�υ37 και 52 μέλη. Oι τσιγκ�γρά��ι έ-!�υν επιλέ�ει εκ των πραγμάτων τη�ωτ�τσιγκ�γρα�ία με �ιλμ, �π�υ ηπαρέμ�αση με τ� !έρι (ρετ�ύς - "ω-γρα�ική) έ!ει μειωθεί εις �άρ�ς τ�υκαλλιτε!νικ�ύ απ�τυπώματ�ς.

Aπ� τ�υς ελά!ιστ�υς καλλιτέ!νεςτσιγκ�γρά��υς των μεταπ�λεμικών!ρ�νων είναι � Γεράσιμ�ς Λάι�ς, ανι-ψι�ς τ�υ Aριστείδη, π�υ δ�ύλευεστην �δ� Xα�ρί�υ 9 απ�τυπώματαγια την ε�ημερίδα Eστία, τ� περι�δι-κ� Θέατρ� και γαλλικές εκδ�σεις.Στ�ν σε�αστ�, σήμερα παλαίμα!�τσιγκ�γρά��, � �π�ί�ς δεν κ�υρά"ε-ται να δίνει γνώσεις και να α�ηγείταιεμπειρίες, α�ιερώνεται τ� άρθρ�τ�ύτ�.

Bι�λι�γραία:Φ. Γι��ύλλη, Iστ�ρία της νε�ελληνικής τέ-�νης (�ωγρα�ικής, γλυπτικής, �αρακτικής,αρ�ιτεκτ�νικής και διακ�σμητικής) 1821-1941, τ. B΄, Aθήνα 1963, σ. 343-347. Δ. I. Γεν�-�έλη, «H εικ�ν�γρά�ησις των ε�ημερίδων."υλ�γρα�ίες και κλισέ», στ� Δημ�σι�γρα�ι-κά Xρ�νικά. Aναμνήσεις και ανέκδ�τα,Aθήνα �.�. (1971), σ. 96-98. – Xρ. Xρήστ�υ,Eλληνική Tέ�νη. Nε�ελληνική Xαρακτική, ε-πιμ.- �ι�γρ. σημ. Δ. Παυλ$π�υλ�ς, Aθήνα1994, σ. 18-19, 20, 218-220, 221-222. – Kυρ.Nτελ$π�υλ�υ, Παιδικά και νεανικά �ι�λίατ�υ 19�υ αιώνα. Σ��λιασμένη και εικ�ν�-γρα�ημένη �ι�λι�γρα�ική καταγρα�ή.Πρώτη πρ�σέγγιση. Συμ��λή στην μελέτητης νε�ελληνικής λ�γ�τε�νίας, Aθήνα 1995,σπ�ραδικά. – Δ. Παυλ$π�υλ�υ, Xαρακτική -Γρα�ικές Tέ�νες. Iστ�ρία - Tε�νικές - Mέθ�-δ�ι, Aθήνα 1995, σ. 72-75, 79-80, 128-141,216-220, 226-234.


Παλιά τυπγρα εία της AθήναςMια αναδρ�μή και πρώτη απ�πειρα καταγρα�ής στα τελευταία εκατ� �ρ�νια

O Πέτρ�ς Tαρ�υσ�π�υλ�ς δ�υλεύει στην κάσα. T� τυπ�γρα�εί� Tαρ�υσ�π�υλ�υδιαλύθηκε �ριστικά τ� 1972, α�ήν�ντας πίσω τ�υ μύθ� και αίγλη. Tα �ι�λία λ�γ�-τε�νών και καλλιτε�νών π�υ δ�υλεύτηκαν και τυπώθηκαν εκεί, έ��υν πλέ�ν συλ-λεκτική α�ία. Eίναι απέριττα κ�μψ�τε�νήματα και ας γκρίνια"ε απ� αδημ�νία � Σε-�έρης (�ωτ. Δημ. Παπαδήμ�ς, 1964).

Θράσ�υ Kαστανάκη «Eπιλ�γή», Eκδ�σεις «AΛΦA», I. Σκα"ίκης, Aθήνα, 1944. *υλ�γρα�ίες K. Γραμματ�π�υλ�ς. Διευθέ-τηση �αρακτικ�ύ και τίτλ�υ σε δισέλιδ�, στην αρ�ή τ�υ κάθε διηγήματ�ς.

O κ�λ��ώνας απ’ τ� «Xρ�νικ� μιας π�λιτεί-ας» τ�υ Παντελή Πρε�ελάκη.

T�υ E.X. Kασδάγλη

Συγγρα�έα-Διευθυντή τ�υ M�ρ�ωτικ�ύIδρύματ�ς της Eθνικής Tραπέ�ης

«Eίναι τ� πέρασμα τ�υ �ρ�ν�υ σιγα-λ� κι απ�κ�σμ�

κι � π�ν�ς απαλά μες στην ψυ�ή μ�υλάμνει

�αρά�ει η αυγή τ�ν �υραν�, τ’ �νειρ�μένει απ�ντιστ�

κι είναι σα να δια!αίν�υν μυρωμέν�ιθάμν�ι».

Oι παλι�ί στί��ι τ�υ Σε�έρη αναδύ-θηκαν αυτ�ματα στη μνήμη μ�υ, κα-θώς καταπιάστηκα ν’ ανιστ�ρήσω τα«παλιά» τυπ�γρα�εία της Aθήνας.Παλιά; M’ αυτά είναι ακ�μη �τεσινά...Oταν �μως κάθισα και μέτρησα τα�ρ�νια, �ρήκα με κατάπλη!η πως πή-γα πίσω είκ�σι, τριάντα και σαράντα�ρ�νια. Zωή �λ�κληρη! Πάμπ�λλ�ιαπ� τ�υς αναγνώστες της «Kαθημε-ρινής» δεν θα ’�αν ακ�μη γεννηθεί...

Γι’ αυτά λ�ιπ�ν τ’ αληθινά παλιάτυπ�γρα�εία θα μιλήσω και θ’ ακ�υ-στ�ύν �ν�ματα λησμ�νημένα π�υμ�ν� μερικ�ί επιμελείς �ι�λι�γρά��ιτα έ��υν συναντήσει !ε�υλλί$�νταςσκ�νισμένες �υλλάδες.

Φυσικά, δεν πρ�κειται ν’ ανα�έρωτα πάντα. Δεν είμαι ιστ�ρικ�ς της τυ-π�γρα�ίας, να πιάσω να τα καταγρά-ψω ένα πρ�ς ένα. Eίμαι κι εγώ έναςεργάτης στη δ�ύλεψη τ�υ Γ�υτεμ-�έργι�υ, π�υ πέρασε ατέλειωτες ώ-ρες σε σκ�τεινά υπ�γεια ή μισ��ωτι-σμένα πατάρια, σκυμμέν�ς απάνω σεδ�κίμια π�υ δεν εί�αν ακ�μη στε-

γνώσει ή �ρθι�ς δίπλα στ�ν στ�ι�ει-�θέτη καθ�δηγώντας τ�ν να κάνειτ�ύτη ή την άλλη δι�ρθωση κι εκεί-ν�ς μά$ευε απ� την !ύλινη κάσα ταστ�ι�εία κι άλλα$ε με τ� τσιμπιδάκιτα λαθεμένα, με �έρια μαυρισμένααπ� τ� μελάνι και πλεμ�νια γεμάτααντιμ�νι�. Kαι τ� α�εντικ� να �ωνά-$ει να πάω μέσα στ� γρα�εί� τ�υ ναδ�υλέψω, τά�α για να $εσταθώ πλάιστη σ�μπα, πραγματικά �μως για ν’α�ήσω ήσυ��υς τ�υς εργάτες να κά-ν�υν κι εκείν�ι τη δ�υλειά τ�υς. Γι’αυτά τα τυπ�γρα�εία θα σας μιλήσω.

ΣεργιάδηςT� πρώτ� τυπ�γρα�εί� π�υ θυμά-

μαι να επισκέ�θηκα ήταν τ�υ Πέ-τρ�υ Σεργιάδη, στην �δ� Γερανί�υ,κ�ντά στην Oμ�ν�ια. Hμ�υν έ�η��ς,σ�εδ�ν παιδί ακ�μα, στις τελευταίεςτά!εις τ�υ Γυμνασί�υ, τη �ρ�νιά τ�υΠ�λέμ�υ κι ύστερα της Kατ��ής. Φυ-σικά, δεν εί�α πάει εκεί να δ�υλέψω.Στ� τυπ�γρα�εί� εκείν� τυπων�ταντ� περι�δικ� μας, H Διάπλασις τωνΠαίδων, κι επειδή με τις π�λεμικέςσυνθήκες η έκδ�σή τ�υ καθυστε-ρ�ύσε, πήγαινα μ�ν�ς ή με κανένα�ίλ� της επ��ής να ρί!�υμε καμιάκλε�τή ματιά την ώρα π�υ στ�ι�ει�-θετ�ύσε την ύλη � καλ�ς μάστ�ραςΠαναγιωτίδης ή �ταν τ� �ύλλ� έ-�γαινε �ρέσκ� �ρέσκ� απ� τ� πιε-στήρι� κι � Bλάσης τ� έπιανε με πρ�-σ��ή, τ� σήκωνε στ� �ως τ�υ ηλε-κτρικ�ύ γλ�μπ�υ, για να ελέγ!ει αν�ι μπρ�στινές σελίδες ταυτί$�ντανμε τις πίσω. Φυσικά η είσ�δ�ς και


στις κάσες και στις μη�ανές ήταν α-παγ�ρευμένη για τ�υς παρείσα-κτ�υς, αλλά εμείς σιγά σιγά πιάσαμεγνωριμία με τ� πρ�σωπικ� κι εί�αμετ� πρ�ν�μι� να �λέπ�υμε μια δυ�μέρες πρωτύτερα τ’ απ�τελέσματακανεν�ς διαγωνισμ�ύ ή αν εί�αμε α-πάντηση στην αλληλ�γρα�ία.

Στ� ίδι� εκείν� τυπ�γρα�εί� Σερ-γιάδη, μερικά �ρ�νια αργ�τερα, έκα-να την πρώτη τυπ�γρα�ική μ�υ επι-μέλεια τ� σωτήρι�ν έτ�ς 1949 –πριναπ� σαράντα επτά ακρι�ώς �ρ�νια!Oι ίδι�ι εργάτες δ�ύλευαν ακ�μα ε-κεί, � Παναγιωτίδης, � Bλάσης και �ιάλλ�ι κι � Πέτρ�ς Σεργιάδης �ρισκ�-ταν πάντα στ� γρα�εί� τ�υ, ένα γυά-λιν� �ώρισμα �π�υ έκανε τ�υς λ�γα-ριασμ�ύς τ�υ, δε��ταν τ�υς πελά-τες κι επέ�λεπε τ� πρ�σωπικ� �ωρίςνα τ� εν��λεί.

O Πέτρ�ς Σεργιάδης, ένας ψηλ�ςκαι εύρωστ�ς αστ�ς απ� την Kων-σταντιν�ύπ�λη, ήταν εγγράμματ�ςκαι με καλ�ύς τρ�π�υς και δεν �αι-ν�ταν να εί�ε !εκινήσει, �πως �ι πε-ρισσ�τερ�ι άλλ�ι τυπ�γρά��ι, απ�εργάτης.

T� τυπ�γρα�εί�, αν θυμάμαι καλά,τ� εί�ε κληρ�ν�μήσει απ� κάπ�ι�θεί� τ�υ. Tα περισσ�τερα στελέ�ηπ�υ εργά$�νταν εκεί ήταν κι αυτ�ίπ�λίτες και !έρανε καλά τη δ�υλειά,γιατί η Π�λη ήταν !ακ�υστή για τατυπ�γρα�εία της, �πως ακ�ύγαμε α-π� τ�ν Γιάννη Σκα$ίκη.

T�υ Σκα�ίκη

O Γιάννης Σκα�ίκης, ένας σπ�υ-δαί�ς άνθρωπ�ς, λίγ� ιδι�ρρυθμ�ς,και �αθύς γνώστης της τυπ�γρα-�ίας, καταγ�ταν κι αυτ�ς απ� τηνΠ�λη, �π�υ � πατέρας τ�υ, λέγανε,ήταν διευθυντής τ�υ κρατικ�ύ τυπ�-γρα�εί�υ, �ταν η Kωνσταντιν�ύπ�-λη ήταν ακ�μα πρωτεύ�υσα τ�υ �-θωμανικ�ύ κράτ�υς. Eί�ε μακρά πα-ράδ�ση η Π�λη στην τυπ�γρα�ία καιτ� κρατικ� τυπ�γρα�εί� �ημι$�τανγια τις άρτιες εκδ�σεις τ�υ, �πωςσυνέ�αινε και με τις ρωσικές κρατι-

κές εκδ�σεις πριν απ� την Oκτω-�ριανή Eπανάσταση, τ�ν καιρ� τωντσάρων. Tις εκδ�σεις εκείνες τις �α-ρακτήρι$ε ��ι μ�ν� η καλαισθησίααλλά και η �λιδή. Φυσικ� ήταν λ�ιπ�ναπ� την Π�λη να μας έρ��νται ά!ι�ιτε�νίτες, �ταν με τις τ�υρκικές πιέ-σεις, άρ�ισε να συρρέει στην Eλλάδατ� ελληνικ� στ�ι�εί�.

Aς σημειωθεί, παρεμπιπτ�ντως, �-τι και στη Σμύρνη υπήρ�ε άλλ�τε α-!ι�λ�γη εκδ�τική και τυπ�γρα�ική

ανάπτυ!η, με τις ε�ημερίδες, τα πε-ρι�δικά και τα �ι�λία της –επιστημ�-νικά και �ιλ�λ�γικά, πρωτ�τυπα καιμετα�ράσεις.

O Γιάννης Σκα$ίκης δεν εί�ε δικ�τ�υ τυπ�γρα�εί�. Hταν διευθυντήςτ�υ Eργ�στασί�υ Γρα�ικών Tε�νώνπ�υ εί�ε ιδρύσει � Eκδ�τικ�ς Oίκ�ςEλευθερ�υδάκη τ� 1927 για να τυ-πώσει τ� δωδεκάτ�μ� Eγκυκλ�παιδι-κ� Λε!ικ� τ�υ με άνεση και επιμέ-λεια. T� Λε!ικ� �λ�κληρώθηκε τ�

1932, και ακ�λ�ύθησαν άλλες επι-στημ�νικές και λ�γ�τε�νικές σειρές,καθώς και η έκδ�ση Παιδικής Bι�λι�-θήκης. H εκδ�τική αυτή πρ�σπάθειαανέ�ασε σημαντικά τ� επίπεδ� τηςελληνικής τυπ�γρα�ίας κατά τ�ν με-σ�π�λεμ�, καθώς � Σκα$ίκης υπήρ!ε�αθύς γνώστης των μυστικών της.

O Σκα$ίκης αργ�τερα απ�μακρύν-θηκε απ� τ� Eργ�στάσι� Γρα�ικώνTε�νών, π�υ παρέμεινε έκτ�τε απλή�ι�μη�ανική επι�είρηση μεγάλωνδυνατ�τήτων αλλά �ωρίς ιδιαίτερηλάμψη. O ίδι�ς περι�ρίστηκε στην ι-δι�τητα τ�υ εκδ�τη. Eί�ε αρ�ίσει τ�εκδ�τικ� τ�υ έργ� κατά την Kατ��ή,με α!ι�λ�γα λ�γ�τε�νικά έργα υψη-λής τυπ�γρα�ικής τέ�νης («Eκδ�-σεις Aλ�α»). Kαθώς ήταν άνθρωπ�ςμε καλή μ�ρ�ωση και γερή γλωσσικήπαιδεία, υπήρ!ε � πρώτ�ς �υσιαστι-κά «επιμελητής εκδ�σεων» και π�λ-λά εδίδα!ε στ�υς νε�τέρ�υς.

H συνεργασία τ�υ επίσης με τ�ν α-νεψι� τ�υ K. Γραμματ�π�υλ�, τ�ν�αράκτη π�υ διδά�θηκε την τέ�νητ�υ �ι�λί�υ κ�ντά στ�ν Γιάννη Kε-�αλλην�, στ� εργαστήρι� τ�υ τηςΣ��λής Kαλών Tε�νών, πριν απ� τ�νπ�λεμ�, πλ�ύτισε τις Eκδ�σεις«Aλ�α» με πρωτ�τυπες !υλ�γρα-�ίες. Hταν η πρώτη ε�αρμ�γή τηςδιδασκαλίας τ�υ Kε�αλλην�ύ στησ��λή, λίγα �ρ�νια πρωτύτερα.

Πρ�γενέστερα

Oλα �μως αυτά είναι μεταγενέστε-ρα. Eί�αν πρ�ηγηθεί μερικά σπ�υ-δαία τυπ�γρα�εία απ� τ� τέλ�ς τ�υ

Kατ��ή. Tυπ�γρα�εί� στην ελεύθερη Eλλάδα, Mικρ� Xωρι�(;)Eυρυτανίας (�ωτ. Σπύρ�ς Mελετ"ής). H ελληνική τυπ�γρα�ίααγκάλιασε �λες τις εκδηλώσεις της εθνικής "ωής. H α�ετηρίατης ταυτί"εται με την α�ύπνιση της εθνικής συνείδησης και έ-δωσε τ� αγωνιστικ� «παρών» �ταν τ� επέ�αλλαν �ι περιστά-σεις. Oι τυπ�γρά��ι, αν�ι�τ�ί στα πρωτ�π�ρα ρεύματα, πλή-ρωσαν κάπ�τε με τη "ωή τ�υς τ� έργ� π�υ επιτελ�ύσαν.Aλλωστε είναι απ� τ�υς πρώτ�υς π�υ απ�κτ�ύν συνδικαλιστι-

κή συνείδηση. T� 1882 ιδρύεται τ� σωματεί� «Eργατικ�ς Σύν-δεσμ�ς Tυπ�γρά�ων», με καταστατική διακήρυ�η, α��ύπρ�ηγ�υμένως έ�ει εκδηλωθεί η πρώτη �ργανωμένη απεργίατυπ�γρά�ων στην Aθήνα. Aργ�τερα, τ� 1900, δημι�υργείταιτ� «Σωματεί� Tυπ�γρά�ων Aθηνών τ�υ Bι�λί�υ και τ�υ Tύ-π�υ» και παραμένει δραστήρι� μέ�ρι σήμερα, γνωστ� ως «Σω-ματεί� Tυπ�γρά�ων». T� συνδικαλιστικ� κίνημα είναι ένας άλ-λ�ς τ�μέας π�υ δεν υπάρ��υν περιθώρια να θί��υμε εδώ.

Kε�αλίδα με τη �ίρμα τ�υ τυπ�γρα�εί�υ «EΣTIA». O K.Mάισνερ (1864-1948), Πρώσ�ς, με σπ�υδές τυπ�γρα�ίαςστη Λειψία, έρ�εται στην Aθήνα τ� 1883. Kαλεσμέν�ς τ�υ Λ.K�ρ�μηλά, αναλαμ�άνει τε�νικ�ς διευθυντής των �μώνυ-μων τυπ�γρα�ικών καταστημάτων. Λίγ� μετά, η τυπ�γρα�ι-κή μ�νάδα περνάει στ�ν Aνέστη Kωνσταντινίδη π�υ τυπώνειεκεί τ� περι�δικ� EΣTIA τ�υ Δρ�σίνη. Aρ�ές τ�υ 1892, �Mάισνερ ιδρύει μα"ί με τ�ν N. Kαργαδ�ύρη, τ� τυπ�γρα�εί�«EΣTIA». Στ� δεύτερ� �ρ�ν� λειτ�υργίας, εισάγει και �ρησι-μ�π�ιεί, για πρώτη ��ρά στην Eλλάδα, την τε�νική της τσι-γκ�γρα�ίας. H δι�ρωμία και τρι�ρωμία δίνει τη δυνατ�τηταγια καλλιτε�νικές εκδ�σεις πρ�διαγρα�ών: λευκώματα, ει-κ�ν�γρα�ημένα περι�δικά κ.ά. (Διακρίν�υμε ανάμεσά τ�υς,

την τετράγλωσση έκδ�ση «Oι Oλυμπιακ�ί Aγώνες 776 π.X. -1896» και τ� δίτ�μ� εικ�ν�γρα�ημέν� λεύκωμα τ�υ BλάσηΓα�ριηλίδη «H Eλλάς κατά τ�υς Oλυμπιακ�ύς Aγώνας τ�υ1896», π�υ �έτ�ς γι�ρτά"�υμε τα 100 �ρ�νια.) T� τυπ�γρα-�εί� Mάισνερ, συνεργά"εται με τ�υς πι� γνωστ�ύς λ�γι�υςτης επ��ής και συνε�ί"ει, πάντα δραστήρια, μέ�ρι τ� N�έμ-�ρι� τ�υ ’44. T�τε παραδ�θηκε ως μεσεγγυημένη ε�θρικήπερι�υσία σε επιτρ�πή τ�υ υπ�υργεί�υ Oικ�ν�μικών. Mετ�ν άνεμ� π�υ �υσ�ύσε εκείνη την επ��ή, τ� πλ�ύσι� υλικ�«ε�α�ανίστηκε» για να αν�ί��υν άλλα, μικρά τυπ�γρα�εία.Aπ� �ιλέλληνα, με έμπρακτη πρ�σ��ρά, να σε �ρί"�υν ε-�θρ� �ι «επιτήδει�ι πατριώτες», ��λεύει: αμ�λύνει τις εν�-�ές για λεηλασία. Συνέ�εια στην 20η σελίδα

19�υ αιώνα, με σημαντική συμ��λήστ�ν εκσυγ�ρ�νισμ� και την ανάπτυ-!η της τυπ�γρα�ίας.

Eνα απ� τα πρώτα και τα πι� άρτιαε!�πλισμένα ήταν τ� Tυπ�γρα�εί�ντης «Eστίας», π�υ ιδρύθηκε τ� 1892,με πρωτ��υλία τ�υ Γεωργί�υ Δρ�-σίνη, για ν’ αναλά�ει την εκτύπωσητ�υ περι�δικ�ύ π�υ διεύθυνε –τηνEστία. Tην �ργάνωση και την τε�νικήτ�υ διεύθυνση ανέλα�ε � K. Mάισ-νερ, τυπ�γρά��ς απ� τη Λιψία, τηνεμπ�ρική και �ικ�ν�μική � N. Kαργα-δ�ύρης.

Mεγάλη υπήρ!ε η συμ��λή τ�υτυπ�γρα�εί�υ αυτ�ύ στην πρ��δ�της τέ�νης τ�υ Γ�υτεμ�έργι�υ. Eκείπρωτ�τύπωσε τις π�ιητικές συλλ�-γές τ�υ � Γιώργ�ς Σε�έρης (Στρ��ή1931, H Στέρνα 1932, Mυθιστ�ρημα1935). Στ� τυπ�γρα�εί� αυτ� δ�ύ-λεψα κι εγώ, στα �ρ�νια της παρακ-μής τ�υ, κατά την εκτύπωση τ�υπρ�λ�γ�υ της Aγγελικής Xατ$ημι�ά-λη στ� λεύκωμα Eλληνικές λαϊκές��ρεσιές, έκδ�ση τ�υ M�υσεί�υMπενάκη (1954). Παρ’ �λη την κατά-ντια τ�υ, α��ύ εί�ε πια αναλά�ει τηνεκμετάλλευση τ� πρ�σωπικ� τ�υ,κρατ�ύσε ακ�μα κάπ�ια λάμψη απ�τ� παρελθ�ν.

Kαμιά δεκαετία πριν απ� τ� τυπ�-γρα�εί� της «Eστίας», εί�ε αν�ί!ειστην Aθήνα (Oμήρ�υ 6) τ� τυπ�γρα-�εί� τ�υ Nέστ�ρα I. Tαρ�υσ�π�υ-λ�υ, π�υ εί�ε έρθει τ�τε απ� τη Zά-κυνθ�, �π�υ διεύθυνε τ� ακ�υσμέν�τυπ�γρα�εί� τ�υ Σέργι�υ X. Pα�τά-νη –τ�ν ίδι� καιρ� εί�ε μετακ�μίσεικι αυτ� στην Aθήνα. T� τυπ�γρα�εί�Tαρ�υσ�π�υλ�υ μετα�έρθηκε στιςαρ�ές τ�υ αιώνα στην Kαστέλα, σε ι-δι�κτητ� κτίρι� ειδικά σ�εδιασμέν�γι’ αυτή τη �ρήση, και πλήρως ανα-καινισμέν� σε μη�ανικ� ε!�πλισμ�και ευρωπαϊκά στ�ι�εία. Eτσι ανα-πτύ�θηκε και ακ�ύστηκε και έμεινεθρυλικ� στα �ρ�νικά της τέ�νης τ�υ�ι�λί�υ. Eκεί δ�ύλεψε � Kε�αλλη-ν�ς για την εκτύπωση �ι�λίων τ�υΠρε�ελάκη και τ�υ Kα$αντ$άκη, εκείεμπιστεύθηκε � Σε�έρης τις π�ιητι-

κές συλλ�γές τ�υ μιας δεκαετίας α-π� τ� 1940, εκεί � Φώτης K�ντ�γλ�υτύπωσε τ�ν Mυστικ� Kήπ�, εκεί �Eλύτης τ� A�ι�ν Eστί, και άλλ�ι νε�-τερ�ι π�ιητές τις δικές τ�υς συλλ�-γές. Kάπ�τε έκλεισε και αυτ�, θύματης αναπ��ευκτης πρ��δ�υ. T�μνημ�συν� τ�υ, με πλ�ύσι� �ωτ�-γρα�ικ� υλικ�, τ� �ρίσκει κανείς σεένα �ι�λιαράκι γραμμέν� απ� τ�ν υ-π�γρά��ντα τ� άρθρ� αυτ�, με τίτλ�T� αγλα�τε�ν� τυπ�γρα�εί� τωνAδελ�ών Tαρ�υσ�π�υλ�υ (εκδ�της«Aγρα», 1990).

Tα νε�τερα

Aπ� τα νε�τερα τυπ�γρα�εία ας α-να�ερθ�ύν: T� Tυπ�γρα�εί� Xρή-στ�υ (�δ�ς Γαμ�έτα 7, και Γλάδστω-ν�ς γωνία, κ�ντά στην Πλατεία Kά-νιγγ�ς). T� ίδρυσε γύρω στα 1920 �Σταύρ�ς X. Xρήστ�υ, αρ�ιτε�νίτηςτης «Kαθημερινής», �ταν πήγε στη

Γερμανία, πιθανώς για να �ρ�ντίσειτ�ν τε�νικ� ε!�πλισμ� της ε�ημερί-δας. Eκεί γνώρισε μια νέα Γερμανί-δα, τη Γερτρ�ύδη, και την παντρεύ-τηκε. Γυρί$�ντας πίσω, άν�ι!ε δικ�τ�υ τυπ�γρα�εί�. Oμως, πέθανε π�-λύ νέ�ς, τ� 1928. T� τυπ�γρα�εί�, ά-ριστα �ργανωμέν�, τ� ανέλα�ε κατ’ανάγκην η άπραγη γυναίκα τ�υ· καιτα κατά�ερε τ�σ� καλά, π�υ τ� ανέ-δει!ε σε ένα απ� τα καλύτερα τυπ�-γρα�εία της Aθήνας. Στ� διάστηματης Kατ��ής η Γερτρ�ύδη, για να μη�ρεθεί στην ανάγκη να συνεργαστείμε τις γερμανικές αρ�ές, πρ�τίμησενα τ� κλείσει. Ωστ�σ�, δεν κατά�ερενα απ��ύγει την καταστρ��ή τ�υ α-π� τ�ν EΛAΣ, κατά τ�ν Δεκέμ�ρι�τ�υ 1944, και η Γερτρ�ύδη !ανάρ�ι-σε πάλι την πρ�σπάθεια απ� την αρ-�ή. Aκάματη, τη θυμάμαι να ανε��-κατε�αίνει διαρκώς τις τρεις σκάλες,ώς τα �άθη τ�υ υπ�γεί�υ, και να επι-�λέπει άγρυπνα την εργασία σε �λεςτις �άσεις της.

Στ� μετα!ύ, εί�ε μεγαλώσει � Xρή-στ�ς, τ� μ�ναδικ� παιδί τ�υ $εύγ�υςXρήστ�υ, π�υ πήγε στη Γερμανία νασπ�υδάσει τυπ�γρα�ία. (Aς σημειω-θεί, με την ευκαιρία αυτή, �τι � Xρή-στ�ς εί�ε ��ιτήσει στ� –αμερικανι-κ�– K�λέγι� Aθηνών, και ��ι στηΓερμανική Σ��λή). Oταν επέστρεψε,ανέλα�ε τη διεύθυνση τ�υ εργ�στα-σί�υ, π�υ εί�ε πάρει μεγάλη ανάπτυ-!η, πάντα με την επί�λεψη της μητέ-ρας τ�υ. Aπ’ �σ� !έρω, τ� τυπ�γρα-�εί� Xρήστ�υ ήταν απ� τα πρώταπ�υ ε��διάστηκαν, π�λύ νωρίς, μετ� σύστημα μ�ν�τυπίας.

Ωστ�σ�, δεν μπ�ρεσε ν’ αντέ!ειστις τα�ύτατα μετα�αλλ�μενες συν-θήκες της αγ�ράς, κι έκλεισε πριν α-π� τ�ν πρ�ωρ� θάνατ� τ�υ Xρήστ�υ.Σ’ αυτ� τ� τυπ�γρα�εί� τυπώθηκαν,ανάμεσα σε πάμπ�λλα άλλα, η Oδύσ-σεια τ�υ Nίκ�υ Kα$αντ$άκη, η Iλιάδατ�υ Oμήρ�υ σε μετά�ραση Kα$α-ντ$άκη-Kακριδή, και τ� τελευταί� �ι-�λί� π�υ επιμελήθηκε και κ�σμησεμε !υλ�γρα�ίες � Γιάννης Kε�αλλη-

ν�ς – T� Xρ�νικ� μιας Π�λιτείας τ�υΠ. Πρε�ελάκη.

T� σύν�λ� περίπ�υ των Aπάντωντ�υ Kα$αντ$άκη (με τυπ�γρα�ική και�ιλ�λ�γική επιμέλεια E. X. Kάσδαγληκαι θαυμάσια ε!ώ�υλλα τ�υ ΓιώργηBαρλάμ�υ, αληθιν�ύς πίνακες $ω-γρα�ικής), τυπώθηκε σε άλλ� περιώ-νυμ� τυπ�γρα�εί� της Aθήνας, τ�υΦάνη Kωνσταντινίδη και Kώστα Mι-�αλά, π�υ �ρισκ�ταν μέσα στη στ�άΣταδί�υ και ακρι�ώς δίπλα στ�υΛ�υμίδη, τ�τε ακ�μη στις δ�!ες τ�υ,με τ�υς λ�γί�υς και τ�υς καλλιτέ-�νες π�υ έπαιρναν τ�ν κα�έ τ�υςστ� πατάρι τ�υ.

Aυτ� τ� τυπ�γρα�εί� με τα �ρ�νιαεί�ε αναδει�θεί ως τ� καλύτερ� τηςAθήνας. H συνεργασία των δύ� συ-νεταίρων ήταν άψ�γη, και � ένας έ-νας συμπλήρωνε θαυμάσια τ�ν άλ-λ�ν. O πρώτ�ς, πιεστής απ� την Aνα-τ�λή, εί�ε αναλά�ει την επί�λεψητων πιεστηρίων και τα �ικ�ν�μικά.

Oταν ένας πελάτης έ�ρισκε υπερ-��λικές τις τιμές, � Φάνης τ�ν απ�-στ�μωνε με μια τ�ύρκικη παρ�ιμία:«� καντάρ παρά, � καντάρ μπ�γιά»(�,τι �ρήματα πληρώσεις, τέτ�ια�ρώματα θα πάρεις). O δεύτερ�ς, α-π� κάπ�ι� �ωρι� της P�δ�υ, παλι�ςτυπ�γρά��ς, επέ�λεπε τ�υς στ�ι-�ει�θέτες και εί�ε γενικά την τε�νι-κή επ�πτεία. Kυνηγ�ς � Kώστας, πή-γαινε συ�νά στ� κυνήγι τις Kυριακέςμε άλλ�ν �ανατικ� κυνηγ� τ�υ ίδι�υεπαγγελματικ�ύ �ώρ�υ, τ�ν �αρτέ-μπ�ρ� Γιώργ� Δι�νυσ�π�υλ�. Oι πε-ριγρα�ές τ�υ Kώστα τη Δευτέρα γιατα κυνηγετικά τρ�παια τ�υ Γιώργ�υ–�ανταστικά, κατά καν�να– καταδια-σκέδα$αν τ�υς επισκέπτες τ�υ τυπ�-γρα�εί�υ...

Eκεί έ�λεπες συ�νά τ�ν ΓιάννηΣκα$ίκη με τ� ευγενικ� παρ�υσιαστι-κ� και τ’ άσπρα μαλλιά να σκύ�ει σταπρώτα �ύλλα π�υ έ�γαιναν απ� τ�πιεστήρι� και να συμ��υλεύει ήπιατ�υς στ�ι�ει�θέτες, πάντα �αμ�γε-λαστ�ς και καλ�τρ�π�ς, να διηγιέταιπαλιές ιστ�ρίες, ή να ε!υμνεί την αρ-μ�νία της τ�ύρκικης γλώσσας �πωςτη μιλ�ύσαν �ι �αν�ύμισσες τ�υσ�υλτανικ�ύ �αρεμι�ύ· τ�ν �αράκτηΓιώργη Bαρλάμ� να σκαρ�αλώνειευκίνητ�ς απάνω στη μεγάλη μη�α-νή μ’ ένα κ�πίδι στ� �έρι, και να δεί-�νει σε έμπειρ�υς πιεστές πώς πρέ-πει να γίν�νται τα κ�ψίματα τ�υ �αρ-τι�ύ στα κύλινδρα για να τυπωθεί �-πως πρέπει μια !υλ�γρα�ία· τ�ν αρ-��ντικ� Nάσ� Δετ$ώρτ$η να παλεύειμε στι��μετρα κι εργάτες και νατ�υς ελέγ�ει με η�ερή �ωνή για ναεπιτύ�ει την αρτι�τητα π�υ επι$η-τ�ύσε στην εκτύπωση των κειμένωντ�υ δασκάλ�υ τ�υ Iωάννη Συκ�υτρή.

Oλα �μως τα καλά και τ’ ά!ια έ-��υν ένα τέλ�ς. H ανάγκη να μετακι-νηθεί τ� τυπ�γρα�εί� απ� τη Στ�άτης Πρωίας π�υ επρ�κειτ� να ανα-καινιστεί, � �ωρισμ�ς των δύ� συνε-ταίρων, απ� τ�υς �π�ί�υς � ένας εί-�ε αγ�ρια να τ�ν διαδε�θ�ύν και �άλλ�ς δεν εί�ε, η νέα τε�ν�λ�γίαπ�υ άρ�ισε, δειλά στην αρ�ή, να ε-κτ�πί$ει την κλασική τυπ�γρα�ία εις��ελ�ς της �ωτ�σύνθεσης και της��σετ, η δυσκ�λία ανεύρεσης πεπει-ραμένων τε�νιτών, �ι συνθήκες και�ι ανάγκες της αγ�ράς, αλλά πρ�πά-


Συνέ�εια απ� την 19η σελίδα

T� δίπλωμα π�υ απένειμε στις 4 Σεπτεμ�ρί�υ 1911, η συντε�νία τυπ�γρά�ων τηςΛειψίας, στ�ν πρωτ�τ�κ� γι� τ�υ Kαρ�λ�υ Mάισνερ, τ�ν Eρρίκ� (Aθήνα 1889 -Bιέννη 1954). Aπ�δεικτικ� �τι γνωρί"ει την τέ�νη τ�υ Γ�υτεμ�έργι�υ και ανα-γνωρί"εται επίσημα μέλ�ς της συντε�νίας.

Tυπ�γρα�εί�Tαρ�υσ�π�υλ�υ.

Aνδρέα Eμπειρίκ�υ«Eνδ��ώρα», 1945

(τ� ε�ώ�υλλ�).


ντων τα �ρ�νια π�υ άρ�ισαν να �α-ραίν�υν απάνω στα γ�νατα καιστ�υς ώμ�υς - έδωσαν άλλη μ�ρ�ήκαι κατεύθυνση στ� καλ� τυπ�γρα-�εί�.

O �ώρ�ς π�υ μ�υ παρα�ώρησε ηKαθημερινή για τη �ιαστική αυτήν α-ναδρ�μή πρέπει να έ�ει ήδη με τ�παραπάνω !επεραστεί κι εγώ �ρί-σκ�μαι μ�λις στη μέση. Aλλά πώς νασταματήσω, �ωρίς να πω τ�υλά�ιστ�δυ� λ�για και γι’ άλλες σημαντικέςπρ�σπάθειες εκείν�υ τ�υ καιρ�ύ,στη δεκαετία τ�υ ’50 και τ�υ ’60, πριναπ� τη X�ύντα; Xρ�νια δύσκ�λα αλ-λά και δημι�υργικά, με π�λλές πρ�σ-δ�κίες για μια καιν�ύρια επ��ή π�υ�λ�ι την ευαγγελί$�νταν –κι ήρθεαλλ�ιωμένη απ� δυνάμεις απρ��λε-πτες π�υ κανένας δεν μπ�ρ�ύσε �ύ-τε να τις πρ��λέψει �ύτε να τις ε-λέγ!ει. Aς ανα�έρω λ�ιπ�ν, έστω ε-ντελώς περιληπτικά:

� T�υς Aδελ��ύς P�δη, τρία ήτέσσερα αδέλ�ια π�υ εί�αν επιτύ�ειμια θαυμάσια καταν�μή εργασίας: έ-νας στη στ�ι�ει�θεσία, άλλ�ς στηνεκτύπωση, τρίτ�ς στη �ι�λι�δεσία, �τελευταί�ς στα �ικ�ν�μικά. Eκεί τυ-

πων�ταν σε �υλλάδια ένας Oδηγ�ςMαγειρικής απ� κάπ�ι�ν αρ�ιμάγει-ρ� των Aνακτ�ρων· � άνθρωπ�ςμπ�ρεί να ’!ερε να μαγειρεύει αλλάδεν ή!ερε καθ�λ�υ να γρά�ει· κι �δ�λι�ς � δι�ρθωτής, αδυνατώντας ν’απ�κρυπτ�γρα�ήσει τα �ρνιθ�σκα-λίσματα τ�υ μάγερα, κατέ�ευγε σεμας να τ�υ τα δια�άσ�υμε. Aλλά �ύ-τε κι εμείς τα κατα�έρναμε πάντα·και για να τ�ν !ε��ρτωθ�ύμε και να!αναπιάσ�υμε τη δ�υλειά μας (τ’ α-δη�άγα πιεστήρια δεν αστειεύ�-νταν) τ�υ λέγαμε �,τι μας κατέ�αινεστ� κε�άλι· κι εκείν�ς, ευσυνείδητα,τα ’γρα�ε με τ� νι και με τ� σίγμα καιτα ’δινε στη μ�ν�τυπία να στ�ι�ει�-θετηθ�ύν... Eκεί τύπωνε τα �ι�λίατ�υ κι � Παναγιώτης Kανελλ�π�υλ�ςκαι κάπ�τε ερ��ταν � ίδι�ς να παρα-κ�λ�υθήσει την πρ��δ� της εργα-σίας·

� T�ν Mηνά Mυρτίδη, σπ�υδαί�τε�νίτη αλλά �ωνακλά και γκρινιάρη,κατά �άθ�ς �μως καλ�καρδ� για ε-κείν�υς π�υ συμπαθ�ύσε (και συ-μπαθ�ύσε εκείν�υς π�υ εκτιμ�ύσε).O Mυρτίδης, κ�ντ�ς και κ�ιλαράς, εί-�ε απ�κτήσει σε σ�ετικώς μεγάλη η-

λικία γι�, και τ� καμάρι τ�υ ήταν απε-ρίγραπτ�· για ευν�ητ�υς λ�γ�υς,τ�ν εί�ε –πανευτυ�ής– �α�τίσει καιαυτ�ν Mηνά: Mηνάς Mυρτίδης � νε�-τερ�ς! Στ� τυπ�γρα�εί� τ�υ τύπωνετα �ι�λία τ�υ, ανάμεσα σε άλλ�υς ε-πι�ανείς επιστήμ�νες, � γλωσσ�λ�-γ�ς Mαν�λης Tριαντα�υλλίδης.

� T�υς δύ� αδελ��ύς Kλεισι�ύνη,έντιμ�υς αστ�ύς απ� τ� Aνάπλι, μετυπ�γρα�εί� κ�ντά στ� Σταθμ� Λα-ρίσης.

� T�υς αδελ��ύς Πε�λι�ανίδη, α-γριωπ�ύς Aνατ�λίτες απ� τ� Kαστε-λ�ρι$�, με εργ�στάσι� μεγάλης πα-ραγωγής. Λ�γω καταγωγής, αυτ�ύς�ρησιμ�π�ι�ύσε � αείμνηστ�ς Γεώρ-γι�ς Mαύρ�ς για την εκτύπωση τ�υεκλ�γικ�ύ υλικ�ύ τ�υ, ως πρ�εδρ�ςτης Eνώσεως Kέντρ�υ.

� T�ν... (λησμ�νησα τ� �α�τιστικ�τ�υ) K�ντ�, ψηλ�, !ερακιαν�, με με-γάλη �αλάκρα, άλλ�τε αρ�ιεργάτη,ν�μί$ω, της «Eλληνικής Eκδ�τικήςEταιρείας» (μετε!έλι!η τ�υ «Eργ�-στασί�υ Γρα�ικών Tε�νών» τ�υEλευθερ�υδάκη), π�υ έκανε δικ�τ�υ τυπ�γρα�εί� με περι�ρισμένεςδυνατ�τητες αλλά καλή δ�υλειά.

� T�ν Γιώργ� Aργυρ�π�υλ�, κά-π�υ στ�υς Aμπελ�κηπ�υς, συμπαθέ-στατ� άνθρωπ�, υπ�μ�νετικ�, π�υδε σ�υ �άλαγε �ατίρι. Σήμερα η μ�-να��κ�ρη τ�υ η Σ��ία διευθύνει μεεπιτυ�ία ένα συγ�ρ�νισμέν�, πλήρεςλιθ�γρα�εί�.

Mνημ�συν�

Eδώ, ν�μί$ω, μπ�ρώ να σταματή-σω. T� !αναλέω, τ� θέμα δεν πρέπεινα θεωρηθεί ε!αντλημέν�, �ύτε καιγια τα τυπ�γρα�εία με τα �π�ία συ-νεργάστηκαν τ�σες δεκαετίες. Eίναιμια πρώτη, πρ��ειρη καταγρα�ή, αλ-λά μα$ί και ένα μνημ�συν�, γιατί �-λ�ι, θαρρώ, �ι τυπ�γρά��ι π�υ πρ�-ανέ�ερα έ��υν ��ρέσει, �πως θα’λεγε � Kα$αντ$άκης, τ� μαύρ� κρά-ν�ς. Kάπ�τε θα πρέπει � κατάλ�γ�ςνα συμπληρωθεί και να γίνει αναλυ-τικ�τερ�ς. Kαι να ε!αρθεί κριτικά ηπρ�σ��ρά τ�υ καθεν�ς στη διατή-ρηση και την ανάπτυ!η της υψηλήςτέ�νης π�υ ε!ακ�λ�υθεί να είναι ητυπ�γρα�ία.

Kαι σήμερα; Παρ’ �λ� π�υ �ρίσκ�-μαι εκτ�ς θέματ�ς, θα ήθελα να πω�τι η τυπ�γρα�ία, με �άση την εργα-σία της μ�ν�τυπίας, δεν έ�ει ε!α�α-νιστεί, παρά τα �αιν�μενα· μπ�ρεί ηέκταση της κλασικής τυπ�γρα�ίαςνα έ�ει δραματικά συρρικνωθεί, αλ-λά η π�ι�τητά της ε!ακ�λ�υθεί να εί-ναι άρτια. Δύ� ή τρία τυπ�γρα�εία ε-πιμέν�υν ακ�μη στ�ν ηρωικ� αν καιαπεγνωσμέν� αγώνα τ�υς, �ωρίς ναπρ�δίδ�υν την παράδ�ση. E!ακ�-λ�υθ�ύν τ� δρ�μ� τ�υς ώς τ� τέλ�ς,τιμώντας τ�ν τίτλ� «Mαν�ύτι�ς» π�υ�έρει περή�ανα ένα απ’ αυτά –αλλάπ�υ εκπρ�σωπεί, πιστεύω, και τα υ-π�λ�ιπα.

Bι�μη�ανικ� δί�ρωμ� πιεστήρι� στ� εργ�στάσι� γρα�ικών τε�νών AΣΠIΩTH-

EΛKA στη λεω��ρ� B�υλιαγμένης. T� λιθ�γρα�εί� αυτ�, π�υ τ� ίδρυσε τ� 1873

στην Kέρκυρα � Γεράσιμ�ς Aσπιώτης (1844-1901), αναπτύ�θηκε π�λύ μετά τ�

1928, �π�τε λειτ�ύργησε ενωμέν� με τ� ανταγωνιστικ� τ�υ λιθ�γρα�εί� Mι�.

Γιανν�υκάκη, ως «Γρα�ικαί Tέ�ναι Aσπιώτη - EΛKA A.E.», στην Aθήνα. O άνθρω-

π�ς π�υ έδωσε πν�ή στ� λιθ�γρα�εί� Aσπιώτη τ�σ� στην Kέρκυρα �σ� και στην

Aθήνα, ήταν � Kωνσταντίν�ς Aσπιώτης (1872-1963), γι�ς τ�υ Γεράσιμ�υ. Aνή-

συ��ς, τ�λμηρ�ς και πρωτ�π�ρ�ς, έ��ντας τα�ιδέψει για σπ�υδές στην Aυ-

στρία, τη Γαλλία και την Eλ�ετία, αλλά και με επι�ειρηματική δραστηρι�τητα

στην Aγγλία, � K. Aσπιώτης έ�ερε στην Kέρκυρα τ� 1912 τ� πρώτ� λεω��ρεί�,

μέσα στ� �π�ί� � �ασιλιάς Kωνσταντίν�ς μπήκε στη Θεσσαλ�νίκη, και τ� πρώτ�

δίδυμ� π�δήλατ�. Aπ� τ� �αρακτήρα τ�υ K. Aσπιώτη εμπνε�μεν�ς � Kερκυραί-

�ς λ�γ�τέ�νης Iάσων Δεπ�ύντης, έπλασε τ�ν παππ�ύ τ�υ Σπύρ�υ στ� διήγημα

«Eνα σώμα για τ�ν ήλι�» (απ� τ� �ι�λί� «O ύπν�ς των σκί�υρων», Aθήνα 1964).

5-1-61. O Nίκ�ς Nα�ύμης, σήμερα σύμ��υλ�ς έκδ�σης και υπεύθυν�ς

στην τυπ�τε�νική εμ�άνιση της KAΘHMEPINHΣ, άνη��ς ακ�μα ασκείται

στην εκμάθηση της λιν�τυπίας. Mας �ωρί"�υν γύρω στα 35 �ρ�νια απ� τη

�ωτ�γρα�ία π�υ τρα�ή�θηκε στ� τυπ�γρα�εί� «ΠPOOΔOΣ» στην �δ�

Σωκράτ�υς. Eκεί τυπών�νταν �ι γνωστές εκδ�σεις ΔAPEMA, η Eγκυκλ�-

παίδεια K�ινωνικών και Π�λιτικών Eπιστημών κ.ά. Ως πριν 10-15 �ρ�νια, πί-

σω απ� τ� παλαι� Δημαρ�εί�, στ�υς γύρω δρ�μ�υς και μέ�ρι τ�υ Ψυρρή,

απλων�ταν ένας αστερισμ�ς απ� μικρά και μεγάλα τυπ�γρα�εία. Πρυτά-

νευαν �ι εγκαταστάσεις τ�υ Θε��ανίδη και παλαι�τερα τ� τυπ�γρα�εί�

τ�υ «EMΠPOΣ», σήμερα θέατρ�. Aπ�γευμα, �ταν έκλεινε η π�λύ��υη α-

γ�ρά, ήταν �αρακτηριστικ�ς � γδ�ύπ�ς των τα�υπιεστηρίων και τ� μεταλ-

λικ� κελλάρυσμα της λιν�τυπίας. Oι πρ�σταγές της τε�ν�λ�γίας δεν ά�η-

σαν περιθώρια. Eνα ένα έκλεισαν αθ�ρυ�α. Σήμερα, τ�υς λιν�τύπες, τ�υς

στ�ι�ει�θέτες και τ�υς εργάτες μαρμάρ�υ, τ�υς αντικατέστησαν δακτυ-

λ�γρά��ι σε αλέκιαστα γρα�εία �ωτ�συνθέσεων. Xωρίς καμία μνήμη α-

ντιμ�νι�υ, ή πασάλειμμα μελανι�ύ, θυμί"�υν περισσ�τερ� απ�στειρωμένα

�ημικά εργαστήρια. Kαι για να είμαστε στ� πνεύμα των καιρών: ένα κατά

καν�να αντρικ� επάγγελμα, μ�ιράστηκε ή, κατ’ άλλ�υς, αλώθηκε απ� τη

γυναίκα π�υ άλλ�τε περι�ρι"�ταν μ�ν� στ� �ι�λι�δετεί�. T� αν τυπών�-

νται κ�μψ�τερα �ι�λία, περι�δικά ή ε�ημερίδες, είναι ένα άλλ� θέμα. Πά-

ντως, ένας κ�σμ�ς, �λ�κληρ�ς έσ�ησε. Eγινε σύντ�μα παρελθ�ν, μέσα σε

διάστημα δεκαετίας.


E�αρμ�γές της XαρακτικήςΓνωστ�ί ωγρά �ι και �αράκτες επιμελήθηκαν την εικ�ν�γρά ηση και εκτύπωση �ι�λίων

Tης Eιρήνης Oράτη

H TEXNH τ�υ �ι�λί�υ, δηλαδή η δια-κ�σμηση με πρωτ�τυπα �αρακτικάεν�ς τ�μ�υ, είναι μια τέ�νη π�υγνώρισε άνθηση στην Eλλάδα μετάτη δεύτερη εικ�σαετία τ�υ αιώνα.

H αρ�ή έγινε με τις εικ�ν�γρα�ή-σεις �ι�λίων τ�υ Δημήτρη Γαλάνηπ�υ έγιναν στ� Παρίσι ήδη απ� τηνπρώτη δεκαετία τ�υ αιώνα. O Γαλά-νης �ιλ�τε�ν�ύσε �αρακτικά, άλλ�-τε για μικρές εκδ�σεις π�ιητικώνσυλλ�γών ή μυθιστ�ρημάτων Γάλ-λων λ�γ�τε�νών και άλλ�τε ανε-λάμ�ανε την εικ�ν�γρά�ηση και τηγενικ�τερη επιμέλεια π�λυτελώνεκδ�σεων, �πως τ� «Le roiCandaule» τ�υ A. Gide (1927), τ�«Paradise lost and found» τ�υ J.Milton (1930), η «Carmen» τ�υ P.Merimee 1945) και π�λλά άλλα, π�υσ�ραγίσθηκαν με την πρ�σωπικήτ�υ αισθητική σ�ραγίδα.

H παραγωγή τ�υ Γαλάνη "επερνάτ�υς 110 τίτλ�υς �ι�λίων και η ανα-γνώρισή τ�υ στ� Παρίσι για τηνπρ�σ��ρά τ�υ στ� εικ�ν�γρα�ημέ-ν� �ι�λί�, απ�τέλεσε έναν απ� τ�υςλ�γ�υς π�υ πυρ�δ�τησαν τ� ενδια-�έρ�ν για την τέ�νη τ�υ �ι�λί�υστην Eλλάδα.

O Γαλάνης �άρα#ε συνήθως �αλ-κ�γρα�ίες και λιγ�τερ� "υλ�γρα-�ίες για την εικ�ν�γρά�ηση των �ι-�λίων.

Oι π�λυτελείς εκδ�σεις π�υ επι-μελήθηκε περιέ��υν συνήθως αρ-κετά �λ�σέλιδα �αρακτικά, �αρακτι-κά εντ�ς κειμέν�υ και θαυμάσιεςδιακ�σμήσεις πρωτ�γραμμάτωνπ�υ καταλήγ�υν να είναι αυτ�τε-λείς συνθέσεις. Mε ιδιαίτερ� ενδια-�έρ�ν �αρά#ει και μικρ�τερες συμ-��λικές συνθέσεις, σαν υπ�σέλιδαή επίτιτλα.

Γ. Kε αλλην�ς

Παράλληλα, στ� Παρίσι επίσης καιστη δεκαετία 1920-30, � Γιάννης Kε-�αλλην�ς ασ��λείται με μεγάλ� εν-θ�υσιασμ� με την εικ�ν�γρά�ηση�ι�λίων απ�κλειστικά με "υλ�γρα-�ίες. Aλλωστε η �άρα"η στ� "ύλ� α-π�τέλεσε τ� κατε"��ήν εκ�ραστικ�εργαλεί� τ�υ. O Kε�αλλην�ς στηΓαλλία επιμελήθηκε τρία �ι�λία:«Mer Oceane» τ�υ J. Riviere (1922),«Sur la pierre blanche» τ�υ A.France (1924) και «Memorial deGauchois» τ�υ G. Duhamel (1927).

Aν και πρ�κειται για �ι�λία �ρηστι-κά σε μικρ� μέγεθ�ς και με �αμηλ�κ�στ�ς παραγωγής, � Kε�αλλην�ςέ�ει �ρ�ντίσει και την παραμικρήλεπτ�μέρεια. H κάθε σελίδα διακρί-νεται απ� την πρ�σεκτική τ�π�θέ-τηση τ�υ κειμέν�υ, τα �αρακτηρι-στικά –για κάθε �ι�λί�– διακ�σμητι-κά, τα συμμετρικά �λ�σέλιδα �αρα-κτικά, τη συ�νή �ρήση εν�ς �ρώμα-

τ�ς εκτ�ς απ� τ� μαύρ� μελάνι καιτην ιδι�μ�ρ�η αναγρα�ή τ�υ τίτλ�υκάθε κε�αλαί�υ με μια πρ�σωπικήδιακ�σμητική γρα�ή.

Mε την εγκατάστασή τ�υ στην Aθή-να τ� 1930 και την ανάληψη της έ-δρας της Xαρακτικής στη Σ��λή Kα-λών Tε�νών τ� 1931, επιμελήθηκετην εικ�ν�γρά�ηση εν�ς π�λύ μεγά-λ�υ αριθμ�ύ ελληνικών εκδ�σεων,με επίκεντρ� τα �ι�λία τ�υ ΠαντελήΠρε�ελάκη απ� τ� 1939 ώς τ� 1956.

Eπιστέγασμα των πρ�σπαθειώντ�υ στ� �ώρ� τ�υ �ι�λί�υ απ�τέλε-σαν �ι δύ� μεγάλες πρ�σωπικές τ�υεκδ�σεις «T� παγώνι» (1943) και �ι«Δέκα λευκές λήκυθ�ι τ�υ M�υσεί-�υ Aθηνών» (1956), π�υ έγιναν μεσύνθετες τε�νικές και ανήκ�υν στ��ώρ� των λευκωμάτων τέ�νης.

H ανυπ�λ�γιστη συμ��λή τ�υ Kε-�αλλην�ύ στη διαμ�ρ�ωση τ�υπρ�σώπ�υ της νεώτερης ελληνι-κής �αρακτικής μέσα απ� τη διδα-σκαλία τ�υ, επεκτείνεται και στ��ώρ� της εικ�ν�γρά�ησης �ι-�λίων. T� μάθημα της ε�αρμ�γήςτης �αρακτικής στην τυπ�γρα�ίακαι τη διακ�σμηση τ�υ �ι�λί�υ άρ-�ισε να διδάσκεται απ� τ� 1939 στ�τέταρτ� έτ�ς και �ι ��ιτητές υπ�-�ρεών�νταν στ� τέλ�ς τ�υ έτ�υςνα υπ��άλ�υν ένα πραγματικ� υ-π�δειγμα �ι�λί�υ με �λα τα στ�ι-�εία π�υ τ� �αρακτηρί#�υν.

Oι σπ�υδαστέςσυνε�ί�υν

H συγκεντρωμένη γνώση π�υ α-π�κ�μισαν �ι σπ�υδαστές τ�υ εργα-στηρί�υ ώς τ� 1957, εί�ε ως απ�τέ-λεσμα να ασ��ληθ�ύν αργ�τερασ�εδ�ν �λ�ι επισταμένως με την τέ-�νη τ�υ �ι�λί�υ.

Mετά τ� 1950 και σε επαγγελματι-κ� επίπεδ� εργάστηκαν με περισσήσυνέπεια, εικ�ν�γρα�ώντας �ι�λίαμικρά και καθημερινά, π�ιητικές

συλλ�γές κα μυθιστ�ρήματα, αλλάκαι π�λυτελείς εκδ�σεις με �αρακτι-κά π�υ τύπωναν �ι ίδι�ι σε λυτά�ύλλα για εκδ�σεις π�υ κυκλ��-ρ�ύσαν σε περι�ρισμέν� αριθμ� α-ντιτύπων και απευθύν�νταν σε συλ-λέκτες και �ι�λι��ιλ�υς.

Π�λλ�ί απ’ αυτ�ύς ασ��λήθηκανκαι με τα διδακτικά �ι�λία τ�υ δημ�-τικ�ύ και τ�υ γυμνασί�υ, εικ�ν�γρα-�ώντας τις σελίδες τ�υς με σ�έδιακαι υδατ�γρα�ίες και �ρ�ντί#�νταςγια τη γενικ�τερη αισθητική τ�υς (K.Γραμματ�π�υλ�ς, B. Kατράκη, A.Tάσσ�ς, Γ. M�ραλης, X. Δαγκλής, T.Kάνθ�ς, Λ. M�ντεσάντ�υ, T. Kα-τσ�υλίδης).

Eτσι για ένα διάστημα περίπ�υ εί-κ�σι ετών παρατηρεί κανείς μία πλη-θώρα �ι�λίων τ�υ εμπ�ρί�υ, εικ�ν�-γρα�ημένων ως επί τ� πλείστ�ν στ�ε"ώ�υλλ�, με πρ�μετωπίδες και αρ-�ικά γράμματα και συ�νά �αρακτικάεντ�ς κειμέν�υ, �ιλ�τε�νημένα απ�γνωστ�ύς �αράκτες π�υ σήμεραπλέ�ν απ�τελ�ύν συλλεκτικά αντι-κείμενα.

Mε την τε�ν�λ�γική πρ��δ� καιτις αλλαγές π�υ επέ�αλε στ� �ώρ�της αισθητικής τ�υ �ι�λί�υ, �ι εκδ�-σεις με πρωτ�τυπα �αρακτικά πε-ρι�ρίστηκαν στ� ελά�ιστ�, σε ση-μεί� π�υ σήμερα πια να απ�τελ�ύνε"αίρεση μ�ν� και να κυκλ��ρ�ύνως επί τ� πλείστ�ν ως ειδικές συλ-λεκτικές εκδ�σεις στη μ�ρ�ή π�λυ-τελών λευκωμάτων.

Aριστ��άνη «Λυσιστράτη». Aπ�δ�ση K. Bάρναλη. Eγ�ρωμες �υλ�γρα�ίες A. Tάσσ�υ. Eκδ�ση A. Tάσσ�υ, Aθήνα 1978. Συλ-λ�γή I�νικής Tράπε�ας.

B. Λ�ύλης. Λυσίκ�μ�ς Eκά�η. Eκδ�σηΠειραϊκά Xρ�νικά, Aθήνα 1951. #υλ�-γρα�ίες B. Kατράκη.

T�υ Δημήτρη Θ. Aρ�ανίτη

Γρα�ίστα

ΠPOKEIMENOY να έ��υμε μία �-λ�κληρωμένη άπ�ψη για τη �ρήσητης νέας τε�ν�λ�γίας και ιδιαίτε-ρα των υπ�λ�γιστών στη γρα�ι-στική, είναι ίσως απαραίτητ� ναπρ�σδι�ρίσ�υμε την καταγωγή,τ� ρ�λ� και τη σημασία τ�υ γρα�ί-στα ως επαγγελματία.

O επαγγελματίας αντλεί την κα-ταγωγή τ�υ απ� τ�υς �ώρ�υς τηςτέ�νης και της τε�ν�λ�γίας. Oιδύ� αυτ�ί π�λ�ι καταγωγής καθ�-ρί��υν ιστ�ρικά αυτ�ν τ�ν επαγ-γελματία π�υ καλείται να παράγειέργ� π�υ στηρί�εται στη σύνθεσηεικ�νας και γραπτ�ύ λ�γ�υ. T� πα-ράγωγ� έργ� απ�τελεί εργαλεί�επικ�ινωνίας με σκ�π� την ενημέ-ρωση, την πώληση πρ�ϊ�ντων, τηδιακίνηση ιδεών και μηνυμάτων.Aρα υπ�κειται σε ν�μ�υς και κα-ν�νες και �λ�κληρώνεται με τησύμ�ωνη γνώμη τ�υ πελάτη.

Σε καμιά περίπτωση η γρα�ιστι-κή δεν καλείται να παράγει «έργατέ�νης». O γρα�ίστας δεν μπ�ρείνα αυτ�πρ�σδι�ριστεί ως «καλλι-τέ�νης», �πως και κανένας εικα-στικ�ς, αν δεν τ�υ απ�δ�θεί � τίτ-λ�ς απ� την ιστ�ρία.

H γρα�ιστική, αντλώντας έναμέρ�ς της απ� τ�ν εικαστικ� �ώ-ρ�, εμπεριέ�ει τη δυνατ�τητα ναπαράγει τέ�νη. Aν �μως �ριστείσαν τέτ�ια, πρέπει να ανα�έρ�υ-με πως είναι η μ�νη απ� τις τέ-�νες π�υ δεν έ�ει ακ�μη αναπτύ-#ει κριτικ� λ�γ�.

Πρ�σ�ατα, θεωρητικ�ί της ιστ�-ρίας της γρα�ιστικής συγκεντρώ-ν�υν υλικ�, κατατάσσ�υν σε«σ��λές» και δημι�υργ�ύν λε#ικά�ρων και κινημάτων, �ωρίς �μωςνα υπάρ�ει και καταγρα�ή κριτι-κ�ύ λ�γ�υ για τ� έργ� κανεν�ςγρα�ίστα. H κριτική της γρα�ιστι-κής έ�ει αρ�ίσει να εμ�ανί�εταιδειλά τα τελευταία �ρ�νια μέσα α-π� ειδικά θεωρητικά περι�δικά

τ�υ �ώρ�υ, �πως τ� $ρετανικ�EYE και τ� αμερικανικ� EMIGREmagazine.

Eικ�να και τυπγρα ία

H γρα�ιστική, ως τέ�νη, υπάκ�υ-σε πάντ�τε στην ε#έλι#η των εργα-λείων και των μεθ�δων. Oι δύ� �ώ-ρ�ι π�υ απ�τελ�ύν τη $άση τηςγρα�ιστικής –εικ�να και τυπ�γρα-�ία– ιστ�ρικά εί�αν παράλληλεςδιαδρ�μές αλλά δια��ρετική ε#έ-λι#η. H τε�νική, για τη δημι�υργία,λ�γ�υ �άρη, μιας α�ίσας απ� τ�νT�υλ�ύ� Λ�τρέκ, μέ�ρι την EϊπριλΓκρέιμαν, δεν έ�ει καμία απ�λύ-τως σ�έση. Oταν � πρώτ�ς «�ω-γρά�ι�ε» τις λιθ�γρα�ικές τ�υ α-�ίσες για τα καμπαρέ της επ��ήςτ�υ, �ρησιμ�π�ιύσε, εκτ�ς απ� τ�ταλέντ� τ�υ, τα μέσα π�υ διέθετεγια να αναπαράγει τα αντίτυπάτ�υ. Tα ελά�ιστα κείμενα π�υ �ρει-ά��νταν για �ν�ματα και άλλες

πληρ��ρίες τα σ�εδία�ε �ρ�ντί-��ντας να απ�τελ�ύν μέρ�ς της�ωγρα�ικής σύνθεσης και �υσικάδεν κατέ�ευγε στην τυπ�γρα�ία.Aυτή η διαδικασία συνε�ί�εται καιαπ� άλλ�υς καλλιτέ�νες μέ�ρις �-τ�υ ανακαλυ�θεί η �ωτ�γρα�ίακαι αρ�ίσει η �ρήση της �ωτ�μετα-��ράς της εικ�νας με την τσιγκ�-γρα�ία και την ��σετ. T�τε ακρι-$ώς συμ$αίνει η μεγάλη έκρη#η μετις πειραματικές μεθ�δ�υς π�υ�ρησιμ�π�ι�ύν καλλιτέ�νες σαντ�ν P�τσένκ�, τ�ν Λισίνσκι και κι-νήματα σαν τ� Mπά�υ�α�υς και τ�Nτε Στιλ. Aπ� τις μέρες τ�υ 1918,π�λύ σύντ�μα, πρ�έκυψε και η με-τε#έλι#η της τυπ�γρα�ίας. «Aπ�τη σκληρή πέτρα στ� σκληρ� δί-σκ�», �πως �αρακτηριστικά �ν�-μάστηκαν �ι εργασίες τ�υ πρώτ�υσυνεδρί�υ για την τυπ�γρα�ία τηνEλλάδα π�υ �ργάνωσε �έτ�ς η ε-ταιρία ελληνικών γραμματ�σει-ρών. T� μ�ν� π�υ έμεινε σταθερ�


Συνέ�εια στην 24η σελίδα

A�ίσα σ�εδιασμένη απ� τ�ν Oθωνα Περ��λαράκη, στα 1920. Δια�ήμιση τσιγάρων. A�ίσα τ�υ Δημήτρη Aρ�ανίτη για συναυλία τ�α�.

Γρα�ιστική και νέα τε�ν�λ�γίαAπ� τα στι�εία της κάσας στα πελάγη της ψη ιακής τυπγρα ίας

να θυμί�ει την ανακάλυψη τ�υΓ�υτεμ$έργι�υ είναι η «ένν�ια»της τυπ�γρα�ίας. H τυπ�γρα�ίατ�υ Γ�υτεμ$έργι�υ θα απ�τελείπάντα τ� «σταυρ�δρ�μι των π�λι-τισμών και τ� κατα�ύγι� �λων τωντε�νών απέναντι στη �θ�ρά τ�υ�ρ�ν�υ. T� σημεί� απ’ �π�υ �ι λέ-#εις κάν�υν �τερά και δεν �άν�-νται στα κύματα τ�υ ή��υ, δεν δια-��ρ�π�ι�ύνται με τ� γρα�ικ� �α-ρακτήρα, αλλά καρ�ών�νται στις«πτυ�ές τ�υ �ρ�ν�υ», �πως έγρα-�ε τ� 1932 η Mπεατρίς Oυάρντ.

H δεκαετία τυ ’80

Aπ� τα μέσα της δεκαετίας τ�υ’80 η γρα�ιστική μπαίνει στ� �ώρ�της «Futura». O «ύμν�ς στη μη�α-νή» των ��υτ�υριστών τ�υ μεσ�-π�λέμ�υ παί�εται #ανά στα εργα-στήρια των γρα�ιστών. Aρ�ί�ει μιανέα επανάσταση εργαλείων και υ-λικών. H �ρήση των υπ�λ�γιστώναυτ�ν�μεί τ�ν γρα�ίστα. Mπ�ρείμ�ν�ς τ�υ πια να επε#εργά�εταιτις εικ�νες και να συνθέτει την τυ-π�γρα�ία τ�υ δί�ως την ανάγκη νακατα�εύγει για υπ�στήρι#η σε άλ-λ�υς επαγγελματικ�ύς �ώρ�υς. Tασύγ�ρ�να εργαλεία «σαρών�υν»

με θαυμαστή π�ι�τητα την ιστ�ρίατης τέ�νης αναπαράγ�ντας πιστάτις πρωτ�τυπες εικ�νες και τα«κ�υίκ ντρ��υ» ε#ασ�αλί��υν α-περι�ριστες τυπ�γρα�ικές δυνα-τ�τητες σύνθεσης. Σε �,τι α��ράτην τυπ�γρα�ία, πιστεύω πως �Γ�υτεμ$έργι�ς θα έμενε εκστατι-κ�ς απ� τ� απ�τέλεσμα $λέπ�νταςτις παρ��ές της τε�ν�λ�γίας στη«δημ�κρατική» τ�υ ανακάλυψη νατην μεταμ�ρ�ών�υν απ� �ραμα σεπραγματικ�τητα. Π�ικιλία γραμμα-τ�σειρών, ευ�έρεια αλλαγών καιρυθμίσεων, καθαρά και ά�θαρταστ�ι�εία, ευκ�λία διαστ�ί�ισης,τρ�π�π�ιήσεις στα «$άρη» και αυ-τ�ματ�π�ιήσεις.

Oι υπ�λ�γιστικές μη�ανές σήμα-ναν τ�ν «θάνατ� της τυπ�γρα-�ίας».

Φ�$�ύμαι πως στ�ν τ�π� μας κα-θημερινά ακ�ύγ�νται θρήν�ι καικραυγές απ�γνωσης πάνω στ�ντά�� τ�υ Γ�υτεμ$έργι�υ και γίν�-νται #�ρκια για τα «τέρατα» μη�α-νές π�υ κυνηγ�ύν τ�υς λεπτ�υρ-γ�ύς τε�νίτες της παράδ�σης π�υεισπνέ�υν τ� αντιμ�νι� και πρ�-σπαθ�ύν να συνθέσ�υν έναν ελιτι-σμ� �ωρίς κατάρτιση και ιστ�ρικήεμπέδωση πνιγμέν�ν μέσα στη ν�-σταλγία.

H ν�σταλγία απ�τελεί τ� �ειρ�-τερ� μέσ� για να υπερασπισθείςτις ιδέες σ�υ.

Ως γρα�ίστας ανήκω σε μια γε-νιά π�υ έμελλε να διατρέ#ει μέσασε μια 25ετία άσκησης τ�υ επαγ-γέλματ�ς, �λη την ιστ�ρία της τυ-π�γρα�ίας και των αναπαραγω-γών. Aρ�ίσαμε να δ�υλεύ�υμε μεστ�ι�εία της «κάσας» και τη λιν�-τυπία, περάσαμε στη �ωτ�σύνθε-ση και τα αυτ�μετα�ερ�μεναγράμματα και αυτή τη στιγμή πλέ-�υμε στα πελάγη της ψη�ιακής τυ-π�γρα�ίας. Tα συστήματα «Nτεσκτ�π πάμπλισινγκ» λύν�υν συνε�ώςτα �έρια μας και απελευθερών�υνκάθε δημι�υργική �αντασία.

Tα νέα εργαλεία πρ�σ�έρ�υντέτ�ιες δυνατ�τητες ε#έλι#ης τηςτε�νικής των αναπαραγωγών καιτης τυπ�γρα�ίας π�υ �μως μ�ν�μια συγκρ�τημένη εμπειρία καιγνώση της ιστ�ρίας μπ�ρ�ύν να �-δηγήσ�υν τ�υς επαγγελματίες σεμ�ν�πάτια της πρωτ�π�ρίας καικατάκτηση τ�υ «νέ�υ». H γνώσητων δυνατ�τήτων των εργαλείωνκαι η ιστ�ρική μνήμη είναι απαραί-τητες. Πρ�σωπικά είμαι ενάντι�ςσε κάθε ��ρμαλιστική απαγ�ρευ-ση νέας �ρήσης και ε�αρμ�γής �-ταν την υπαγ�ρεύει στείρ�ς ακα-

δημαϊσμ�ς. T� «νέ�» π�υ καθημε-ρινά πρ�κύπτει απ� τη νέα γενιάσυναδέλ�ων γρα�ιστών, ��είλ�υ-με �ι παλαι�τερ�ι να τ� δε��μαστε�ωρις δασκαλίστικες ν�υθεσίες.T� τι θα πρ�κύψει κανείς δεν τ�#έρει και είναι λάθ�ς να πρ�καθ�-ρί��υμε τ�υς καν�νες τ�υ παι�νι-δι�ύ στα μέτρα μας. Oι νέ�ι είναι ε-λεύθερ�ι αλλά και υπ��ρεωμέν�ινα παράγ�υν τ�υς δικ�ύς τ�υς κώ-δικες, τα δικά τ�υς σύμ$�λα καισήματα, με λίγα λ�για τη δική τ�υςγλώσσα. Oπ�ι�ς �ρί�ει τ�ν εαυτ�τ�υ ως «παλι� μάστ�ρα» ��είλεινα μετα$ι$ά�ει τη γνώση και τιςπληρ��ρίες στ�υς νέ�υς και ναμην κρατάει ως �ετί� τα #επερα-σμένα εργαλεία σκήπτρα της πα-ράδ�σης και τ�υ συντε�νιακ�ύ«ν��υ �ά�υ».

T� μέλλ�ν ανήκει σε αυτ�ύς π�υτ� $λέπ�υν. H σύγ�ρ�νη αισθητικήπ�υ δημι�υργεί μια νέα ηθική, στ�$αθμ� π�υ εμπεριέ�ει α#ίες θα ε-πι$άλλεται και ταυτ��ρ�να θα #ε-περνιέται απ� τ� «νέ�».

H άρνηση απ�δ��ής τ�υ «νέ�υ»καταστρέ�ει τη γνώση και την ι-στ�ρία γιατί η ιστ�ρία δημι�υργεί-ται απ� τ� εκάστ�τε «νέ�» π�υ πα-ράγεται στ�ν ενεστώτα �ρ�ν� καιαυτ�ματα γίνεται παρελθ�ν.



Δια�ήμιση τσιγάρων γύρω στα 1920. Δια�ήμιση στη δεύτερη δεκαετία τ�υ αιώνα μας.


Tυπ�γρα�ία και ε�ημερίδεςAπ� τις πρ�επαναστατικές «ε�ημερίδες» στ�ν σύγ�ρ�ν� ελληνικ� Tύπ�.

T�υ Kλήμη Mαστ�ρίδη

Πανεπιστήμι� ReadingTμήμα τυπ�γρα�ίας και γρα�ικής επικ�ινωνίας

OTAN εκδ�θηκε τ� 1790 η E�ημε-ρίς των Mαρκίδων Π�ύλιων στηBιέννη, �ι ευρωπαϊκές ε�ημερίδεςεί�αν ήδη μια ιστ�ρία τριών αιώ-νων. H ακρι�ή τιμή, η λ�γ�κρισία,�ι π�λιτικές αναταρα�ές και τα υ-ψηλά π�σ�στά αναλ�α�ητισμ�ύδεν κατά�εραν να εμπ�δίσ�υν τηνανάπτυ"ή τ�υς. Aπ� τ� πρώτ� τέ-ταρτ� τ�υ 17�υ αιώνα απ�τελ�ύ-σαν κύρι� συστατικ� των αναγνω-στικών συνηθειών στα περισσ�τε-ρα ευρωπαϊκά κέντρα και παρ’ �-λες τις δια��ρές η τυπ�γρα�ικήδιευθέτησή τ�υς �αρακτηρι#�ταναπ� την τυπ�γρα�ική παράδ�σηκάθε �ώρας.

Πρ�επαναστατικές«E�ημερίδες»

Στα τέλη τ�υ 18�υ αιώνα �ι συν-θήκες επέ�αλαν και �ι συγκυρίεςεπέτρεψαν την έκδ�ση μιας �μά-δας ελληνικών εντύπων στ� ε"ω-τερικ�. Tα περισσ�τερα τιτλ��-ρήθηκαν «ε�ημερίδες» μα στηνπραγματικ�τητα μερικά απ� αυτάδικαι�ύνται τ�ν τίτλ� τ�υ έκτυπ�υε�ήμερ�υ. Για παράδειγμα η E�η-μερίς (1790), �ι Eιδήσεις διά ταAνατ�λικά Mέρη (1811) και � Eλλη-νικ�ς Tηλέγρα��ς (1812) θα μπ�-ρ�ύσαν να �αρακτηριστ�ύν ε�η-μερίδες σε αντίθεση με τ�ν Eρμήτ� Λ�γι� (1811), την Aθηνά (1819)και τ� M�υσεί�ν (1819), π�υ τ�υςταιριά#ει περισσ�τερ� � τίτλ�ς τ�υπερι�δικ�ύ.

H Bιέννη γίνεται στην ιστ�ρίατ�υ ελληνικ�ύ Tύπ�υ �,τι ήταν ηBενετία για τ� ελληνικ� �ι�λί� τ�ν15� αιώνα. Δυστυ�ώς �μως αυτ�δεν ισ�ύει για τ�ν τ�μέα της τυπ�-γρα�ίας. Tην επ��ή π�υ εμ�ανί#�-νται �ι ελληνικές ε�ημερίδες, ηκληρ�ν�μιά της «Πρώτης Eλληνι-κής Tυπ�γρα�ικής Σ��λής» π�υήκμασε στην Iταλία με τ�υς Δαμι-λά, Λάσκαρη, Kαλλιέργη, Σ��ιαν�,Δ�ύκα, έ�ει ήδη λησμ�νηθεί κάτωαπ� την σκ�νη των μ�ν�τ�νων εκ-δ�σεων των Elsevier, των �τω�ώναπ�μιμήσεων των αλδίνων, της μηεμπνευσμένης τυπ�γρα�ίας καιτων μπαρ�κ κ�σμημάτων των Γλυ-κήδων.

Oι πρώτες ελληνικές ε�ημερί-δες, είτε τυπών�νται στα εργαστή-ρια των Mαρκιδών και τ�υ Zweckστη Bιέννη είτε των Didot και τ�υBelin στ� Παρίσι, ακ�λ�υθ�ύν τιςγρα�ικές συμ�άσεις των �ι�λίων.Oπως τα corantos τ�υ 16�υ αιώνααπ�τέλεσαν τ�υς πρ�γ�ν�υς τηςευρωπαϊκής ε�ημερίδας, έτσι καιαυτές πρ�ετ�ίμα#αν τ� έδα��ς γιατα έντυπα π�υ έμελλε να τυπω-

θ�ύν μερικά �ρ�νια αργ�τεραστην Eλλάδα. Στις σελίδες τ�υς θα�ρ�ύμε τις πρώτες δια�ημίσεις-παρ�υσιάσεις, πρ�σωπικές αγγε-λίες, τ� άρθρ� τ�υ εκδ�τη και τηστήλη των αναγνωστών, την επε-"ηγηματική και διακ�σμητική εικ�-ν�γρά�ηση. Eπίσης πίσω απ� τηνεπι�ανειακά αδιά��ρη τυπ�γρα-�ία τ�υς διακρίνεται η μά�η ανά-μεσα στα «μ�ντέρνα» �ρθια τυπ�-γρα�ικά στ�ι�εία των Didot, π�υ�αρά#�νται στα τέλη τ�υ 18�υ αιώ-να, και στα «παλαιά» πλάγια, π�υ έ-��υν τις ρί#ες τ�υς στ� 1541 καιστα grecs du roi τ�υ Garamond.

Tυπ�γρα�ικάδιλήμματα

H μά�η αυτή θα συνε�ιστεί στιςε�ημερίδες της επ�μενης �μάδαςπ�υ τυπών�νται πια σε ελληνικ� έ-δα��ς. Aπ� τη μια τα EλληνικάXρ�νικά (Mεσ�λ�γγι, 1.1824) με υ-λικ� π�υ πρ�σ�έρεται απ� τηνAγγλική Φιλελληνική Eπιτρ�πή, α-π� την άλλη O Φίλ�ς τ�υ N�μ�υ(Yδρα, 3.1824) π�υ �ρησιμ�π�ιεί τατυπ�γρα�ικά δώρα των Didot. Oισυνέπειες της νίκης των Γάλλωντυπ�γρά�ων είναι �ρατές ακ�μηκαι σήμερα καθώς ένας μεγάλ�ς α-

ριθμ�ς εντύπων στ�ι�ει�θετείταιμε τα απλά π�υ δεν είναι τίπ�ταάλλ� παρά μια πετυ�ημένη αντι-γρα�ή των �αρακτήρων Didot απ�την αγγλική Monotype τ� 1910.

Oι εκδ�τες και �ι τυπ�γρά��ι, �-πως για παράδειγμα �ι Φαρμακίδηςκαι T�μπρας π�υ εί�αν την ευθύνητης πρώτης ε�ημερίδας π�υ τυπώ-θηκε σε ελληνικ� έδα��ς με τίτλ�Σάλπιγ� Eλληνική (Kαλαμάτα,8.1821), ήταν υπ��ρεωμέν�ι να α-ντιμετωπίσ�υν μια σειρά απ� τυπ�-γρα�ικά #ητήματα. Eδώ θα μπ�-ρ�ύσαμε να ανα�έρ�υμε τ�ν αριθ-μ� των στηλών, την επιλ�γή τ�υμεγέθ�υς των �αρακτήρων για ταδιά��ρα επίπεδα επικε�αλίδων,τ�ν τρ�π� αν�ίγματ�ς παραγρά-�ων και εισαγωγικών, την υπ�δει-"η παραπ�μπών, την υι�θέτησηγρα�ικών συμ�άσεων για έμ�ασηστ� κείμεν�. Oλα αυτά δεν απ�τε-λ�ύσαν μικρ�τερ� π�ν�κέ�αλ� α-π� τη συμαρμ�λ�γηση ή τη μετα-��ρά εν�ς πιεστηρί�υ, γεγ�ν�ςπ�υ μας επι�ε�αιών�υν �ι σελίδεςτων ε�ημερίδων. Eτσι στ� �ύλλ�45 των Eλληνικών Xρ�νικών της6.6.1825 �ρίσκ�υμε την κάθετη δι-ευθέτηση μιας σημαντικής είδη-σης της τελευταίας στιγμής στ� ε-σωτερικ� περιθώρι� της τρίτης σε-

λίδας. H ευελι"ία τ�υ �ειρ�κίνητ�υπιεστηρί�υ καθιστ�ύσε ε�ικτ� αυ-τ� π�υ για τις ευρωπαϊκές ε�ημε-ρίδες της επ��ής ήταν αδύνατ�λ�γω των περι�ρισμών π�υ εί�ε ε-πι�άλει η τε�ν�λ�γία των κυλιν-δρικών τα�υπιεστηρίων. Mα και ανακ�μη αυτ�ί δεν υπήρ�αν είναι π�-λύ πιθαν�ν πως ανάλ�γες επιν�ή-σεις για άμεσες σ�εδιαστικές λύ-σεις θα σκ�ντα�ταν στις καθιερω-μένες σταθερές π�υ εί�ε δημι�υρ-γήσει η παράδ�ση της ευρωπαϊκήςτυπ�γρα�ίας.

Στ� δρ�μ� γιατ�ν σύγ�ρ�ν� Tύπ�

H ελληνική ε�ημερίδα συνέ�ισετην π�ρεία της στ� ανε"άρτητ�πλέ�ν κράτ�ς στηρι#�μενη στηνπαράδ�ση π�υ σιγά σιγά η ίδια δη-μι�ύργησε, κάτι π�υ π�τέ δεν συ-νέ�η με τ� �ι�λί�. O π�λιτικ�ς της�αρακτήρας και η ερασιτε�νική, μηεμπ�ρική �υσι�γνωμία της καθ�ρι-σαν σε μεγάλ� �αθμ� την άναρ�ητυπ�γρα�ική δ�μή της. Mε τα �ρ�-νια τ� μέγεθ�ς των �ύλλων μεγα-λώνει και �ι στήλες απ� δύ� αυ"ά-ν�νται σε τρεις ή περισσ�τερες.Eίναι η επ��ή π�υ �ι τυπ�γρά��ι

Συνέ�εια στην 26η σελίδα

«EΛΛHNIKA XPONIKA», Aριθ. 45, B΄ έτ�ς, Mεσ�λ�γγι, Σά��ατ� 6 I�υνί�υ 1825. Yπεύθυν�ς σύντα�ης � Mάγερ, τυπ�γρά��ς� Δημ. Mεσθενεύς. Σημαντική είδηση της τελευταίας στιγμής, σε κάθετη διευθέτηση στ� εσωτερικ� περιθώρι� της τρίτηςσελίδας. T� αρ�έγ�ν� καθιστ�ύσε ε�ικτ�, αυτ� π�υ για τις ευρωπαϊκές ε�ημερίδες της επ��ής ήταν αδύνατ�. Hταν �ι πε-ρι�ρισμ�ί π�υ επέ�αλλε η τε�ν�λ�γία των κυλινδρικών τα�υπιεστηρίων. Kάπ�τε η τε�ν�λ�γία γίνεται και περι�ριστική.

είναι και εκδ�τες και �ι εκδ�τεςγνωρί#�υν να στ�ι�ει�θετ�υν καινα τυπών�υν.

O Σωτήρ και η Aθηνά είναι �ιπρώτες ε�ημερίδες π�υ εκδίδ�-νται στη νέα πρωτεύ�υσα τ�υ ελ-ληνικ�ύ κράτ�υς στις αρ�ές τ�υ1835. Eκδ�τες σαν τ�υς Φιλήμ�νακαι Kαρύδη, τυπ�γρά��ι �πως �ιAντωνιάδης και K�ρ�μηλάς, στ�ι-�ει��αράκτες σαν τ�ν Δημίδη καιτ�ν Mηλιάδη, �ά#�υν τη σ�ραγίδατ�υς στην ιστ�ρία τ�υ Tύπ�υ καιτης Tυπ�γρα�ίας. Aρωγ�ς στ� έρ-γ� τ�υς είναι �ι τε�ν�λ�γικές κα-τακτήσεις της επ��ής: � τηλέγρα-��ς, η κατασκευή σιδηρ�δρ�μικώνκαι �δικών δικτύων, η ατμ�πλ�ΐα, η�ελτίωση των τα�υδρ�μικών υπη-ρεσιών σε στεριά και θάλασσα, � ε-"ηλεκτρισμ�ς. H ανάπτυ"η τ�υ ε-μπ�ρί�υ επι�άλλει τ� «γάμ�» ανά-μεσα στη δια�ήμιση και την ε�η-μερίδα καθ�ρί#�ντας τα αμ�ι�αία��έλη, ενώ η δυνατ�τητα εκτύπω-σης �ωτ�γρα�ιών στα τέλη τ�υ19�υ αιώνα καθιστά την ε�ημερίδατ� σημαντικ�τερ� μέσ� γρα�ικήςεπικ�ινωνίας.

T�ν Oκτώ�ρι� τ�υ 1873 � Δημή-τρι�ς K�ρ�μηλάς θεμελιώνει τ�ν ε-παγγελματισμ� στ�ν Tύπ� κυκλ�-��ρώντας την πρώτη ημερήσια μετίτλ� E�ημερίς. Στις σελίδες της ε-�αρμ�#ει την εμπειρία π�υ εί�εστη διάθεσή τ�υ απ� τ�ν πατέρατ�υ Aνδρέα, ιδι�κτήτη τ�υ μεγαλύ-τερ�υ τυπ�γρα�ικ�ύ καταστήμα-τ�ς τ�υ 19�υ αιώνα. Oι π�λιτικ�σα-τιρικές ε�ημερίδες «γενν�ύν» ση-μαντικές ημερήσιες και επηρεά-#�υν άμεσα την τυπ�γρα�ία τωνάλλων �ύλλων. /ε�ωρί#�υν ηAκρ�π�λη τ�υ Γα�ριηλίδη (1883),τ� Aστυ (1890) και τ� Σκριπ (1895)με κύρια �αρακτηριστικά τις γελ�ι-�γρα�ίες, τ� εικ�ν�γρα�ικ� ρε-π�ρτά#, την ά��η �ρήση τ�υ �ρώ-

ματ�ς και μια εντυπωσιακά άναρ�ηδιευθέτηση, ειδικά στις σελίδεςπ�υ �ιλ�"εν�ύν τις δια�ημίσεις.Σημαντικά δια��ρ�π�ιημένα εμ�α-νί#�νται τα επαρ�ιακά �ύλλα, ενώ�ι ελληνικές κ�ιν�τητες τ�υ ε"ω-τερικ�ύ παράγ�υν μερικές απ� τιςπι� ν�ικ�κυρεμένες τυπ�γρα�ικάε�ημερίδες. Aνάμεσά τ�υς είναι �Eρμής (Θεσσαλ�νίκη, 1875), η Hμέ-ρα (Tεργέστη, 1855), η Πατρίς(B�υκ�υρέστι, 1889), η Aμάλθεια

(Σμύρνη, 1838) και η Nέα Eπιθεώ-ρησις (Kωνσταντιν�ύπ�λη, 1890).

20�ς αιώνας

O εικ�στ�ς αιώνας �ρίσκει τηνελληνική ε�ημερίδα έτ�ιμη να α-��μ�ιώσει τις τε�ν�λ�γικές αλλα-γές �ασισμένη στη δική της τυπ�-γρα�ική παράδ�ση. Mια παράδ�σηπ�υ δημι�ύργησε η πειραματική, ε-πιν�ητική �ρησιμ�π�ίηση μη�ανη-

μάτων και υλικών, π�υ �δήγησε(και εν μέρει �δηγεί ακ�μη) σε μια�ρέσκια, μη συμ�ατική και π�λλές��ρές ελκυστική τυπ�γρα�ική α-ντιμετώπιση. Hλεκτρ�κίνητα και α-τμ�κίνητα τα�υπιεστήρια, μ�νάδεςμη�ανικής στ�ι�ει�θεσίας, τμήμα-τα στερε�τυπίας, τσιγκ�γρα�ίαςκαι �αρακτικής λειτ�υργ�ύν στατυπ�γρα�εία των ε�ημερίδων στ�πλαίσι� εν�ς δημι�υργικ�ύ (και συ-νάμα παράλ�γ�υ) ανταγωνισμ�ύ. Oανταγωνισμ�ς αυτ�ς έπαι"ε με τησειρά τ�υ πρωτεύ�ντα ρ�λ� στηνανάπτυ"η της ελληνικής ε�ημερί-δας και �δήγησε σε σημαντικές αλ-λαγές π�υ δεν πέρασαν απαρατή-ρητες απ� τ�υς ειδικ�ύς αυτ�ύ τ�υ�ώρ�υ. Σαν πι� πρ�σ�ατα παρα-δείγματα ανα�έρ�υμε την εισαγω-γή τ�υ ηλεκτρ�νικά ελεγ��μεν�υπιεστηρί�υ στη Mακεδ�νία τ�1973, τη μεταπήδηση τ�υ Eλληνι-κ�ύ B�ρρά απ� την υψιτυπία στηνεπιπεδ�τυπία (offset) τ� 1974 και τ�στήσιμ� απ� τις 24 Ωρες τ�υ πι�πρ�ηγμέν�υ πρ�εκτυπωτικ�ύ τμή-ματ�ς σε ευρωπαϊκ� επίπεδ� στηδεκαετία τ�υ 1980.

Oι δυ� αιώνες της ελληνικής ε-�ημερίδας καθώς και η ιδι�μ�ρ�ηιστ�ρία της τυπ�γρα�ίας τ�υ ελλη-νικ�ύ εντύπ�υ δικαι�ύνται μεθ�δι-κές πρ�σεγγίσεις με σα�ή επιστη-μ�νικ� �αρακτήρα. H έλλειψη τυ-π�γρα�ικής παιδείας και έρευναςθα γίνεται �λ�ένα και πι� εμ�ανής,καθώς η αδυναμία α��μ�ίωσηςτων νέων θεωριών και τε�ν�λ�γιώνστ� �ώρ� της γρα�ικής επικ�ινω-νίας θα �δηγεί στ� να περιπαί#�-νται �ι ελά�ιστες έστω κατακτημέ-νες τυπ�γρα�ικές α"ίες στην πα-τρίδα μας.



ΣKPIΠ, Eτ�ς I�΄, Aθήνα, Kυριακή 18 Oκτω�ρί�υ 1909. H ε�ημερίδα ΣKPIΠ, ιδρύθηκε τ� 1893 απ� τ�ν Eυάγγ. K�υσ�υλάκ�.Aρ�ικά σατιρική, τ� 1895 μετετράπη σε π�λιτική. Mε τ� θάνατ� τ�υ K�υσ�υλάκ�υ, τ� 1903, πέρασε στ�ν Γρηγ. Eυστρατιάδηκαι ε�ακ�λ�ύθησε την έκδ�ση μέ�ρι τ� 1929. Aρ�ές τ�υ αιώνα, τ� ΣKPIΠ, μα'ί με την «Eσπερινή» και «Πρωινή», είναι απ� τιςπρώτες ε�ημερίδες π�υ υι�θετ�ύν τη λιν�τυπική μη�ανή. Aυτ�, τ� νέ� τ�τε τε�νικ� μέσ�, έδωσε ώθηση στ�ν Tύπ�. O α-νταγωνισμ�ς στη �ρήση νέων τε�νικών μέσων στη στ�ι�ει�θεσία αλλά και στην εκτύπωση, με τα κυλινδρικά τα�υπιεστήρια�ελτίωσε την εμ�άνιση και π�λλαπλασίασε τις σελίδες των ε�ημερίδων. Aρ�ί'�υν πλέ�ν τα π�λυσέλιδα.

Aστήρ, Eπαγγελματικ�ς και εμπ�ρ��ι�μη�ανικ�ς, Aριθμ. 1245, Eτ�ς Στ΄, Aθήνα, Kυριακή 21 Aπριλί�υ 1913.


Bινιέτα τ�υ Πέρη Iερεμιάδη για τ� τεύ��ς 14 τ�υ περι�δικ�ύ «Eκη��λ�ς».

Eκδ�τες με σεασμ� στην παράδ�σηH σύγ�ρ�νη τυπ�γρα�ία μπ�ρεί και ��είλει να είναι ε�έλι�η της παραδ�σιακής

Tης T��ύλιας Tσιακίρη

Eκδ�σεις «T Pδακι�»

KPATΩ στη μνήμη μυ δύ πρσω-πικ�τητες πυ δέσπ�αν στα τυπ-γρα�ικά πράγματα γύρω στα 1980,λίγ πριν γίνει η κλασική τυπγρα-�ία καλλιτε�νία και ��ι καθημερινήπρακτική. O ένας είναι τσιγκγρά-�ς Kώστας Xαλκι�πυλς στην -δ� Aγίυ Mάρκυ. Περνάς μια στά�πυ κρέμνται μαντίλια, παίρνειςμια σκάλα σκτεινή !αμμένη σαν"ενδ�εί στις ��θες τυ Δύνα-!η, πρώτ πάτωμα, η αίθυσα τυτσιγκγρα�είυ μ’ ένα μη�άνημα α-π� �ντρά "ύλινα δκάρια σαν α�υ-ρώνας και σαν αργαλει�ς και γύρωγύρω άνθρωπι κντά σε λάμπες ναδυλεύυν επι�άνειες. O Xαλκι�-πυλς, ίδις Φλμπέρ, και ταπρπλεμικά έπιπλα τυ γρα�είυτυ να πλαισιώνυν τ !αρύ κρμί

τυ με �άρη. Γλυκ� ύ�ς, υπμνήκαι �ταν πήρε στα �έρια τυ τις !ι-νιέτες τυ τεύ�υς 14 τυ «Eκη!�-λυ» –α�ιέρωμα στν Παλαμά– γιανα ευ�αριστήσει τν καλλιτέ�νη "α-ναδύλεψε στ �έρι τυς τσίγκυςώστε να πετύ�ει τις δια!αθμίσειςτων τ�νων. T καλκαίρι �έτς, με-τακμί�ντας, !ρήκα στν πάτμιας σακύλας με �αρτιά τα κλισέαυτά, εί�αν μείνει πάνω τυς �ρυ-σκίτρινα μελάνια απ’ τ τύπωμακαι άστρα�ταν μέσα στην απθήκηπυ επειδή δεν εί�ε ρεύμα πια τσπίτι �ωτι��ταν με κεριά.

Στη λάμψη τυς αυτή ένωσαν ταπαιδικά μυ �ρ�νια στ τυπγρα-�εί τυ πατέρα μυ, τα 27 μυ�ρ�νια στ τυπγρα�εί πυ τ�τεήταν τυ «Eκη!�λυ», τα τωρινάμυ 45 στ η�αίστει υπ�γει τωνA�ών Παλη!γιάννη, στην απλ�-�ωρη σέρα τυ Xρήστυ Mανυ-σαρίδη, στ αρ�ντικ� νικκυρι�

τυ Tαμπακ�πυλυ,στη ρμαντική �ωλιάτυ Nίκυ Kπάτυ,στ �μρ� �άς τυMι�άλη Mπρμπυ-δάκη.

O άλλς είναι Πα-ναγιώτης Mέρμη-γκας. Φρ�ντι�ε τρειςδεκαετίες τις εκ-δ�σεις τυ «Iκαρυ»και ύστερα απ� τ�σακαι τέτια !ι!λία εί�ε�υσκώσει απ� τηνπείρα σαν τ πυγκίτυ πι μετρημένυσαρά�η. Eί�ε πάνταμα�ί τυ ένα συγια-δάκι πυ �ρησιμπι-ύσε τις ιδιαίτερες ε-κείνες μέρες πυ πή-γαινε απ� τ αγαπη-μέν τυ γρα�εί γιανα παρακλυθήσειεπί τ�πυ στ τυπ-γρα�εί εκτύπωση ε-"ω�ύλλυ. Kαθώς τπρώτ καθαρ� �ύλλθα έ!γαινε απ� τπιεστήρι, θα τ δί-πλωνε για να ελέγ"ειτα μέτρα και με τσυγιαδάκι θα έκανετην πρ��ειρη πίκμαν-ση, τ τσάκισμα τηςρά�ης. Στην επιστρ-�ή θα έπαιρνε τ κ-λατσι� τυ �πως κά-θε μέρα απλώνντας

μια κ�λλα �αρτί 70X100 εκ. πάνωστ γρα�εί τυ και ανίγντας ε-κεί τα εκλεκτά, καλτυλιγμένα πα-κέτα απ� τ σπίτι. Mπρεί εκείνη τηστιγμή να έμπαινε Γ.Π. Σα!!ίδης:«Θα πάρετε λίγ ψωμτύρι;» «Πλύευ�αρίστως». Kαι μασυλύσανσιωπηλά ι δύ αυτί μεγάλι γνώ-στες της τυπγρα�ίας για να σκύ-ψυν μετά πάνω στα �αρτιά και ναερμηνεύυν ή να διαπραγματεύ-νται καθένας τα μικρά σημαδάκιατυ στ περιθώρι τυ κειμένυ.Aυτά τα σημαδάκια θα έκαναν ττελικ� απτέλεσμα να έ�ει τη στιλ-πν�τητα μιας μαρμαρένιας κρήνης.H επ�ή έ�ει αλλά"ει μα ι λεπτ-μέρειες ακ�μη υπάρ�υν. Kυνηγώ-ντας τη λεπτμέρεια τώρα στη μρ-�ή και στ περιε��μεν, κυνηγάςτην παράδση.

Tυ Σάμη Γα�ριηλίδη

Eκδ�τη

ΓIA πρώτη �ρά καλύμαι να αιτι-λγήσω γιατί απ�άσισα να "ανα�ω-ντανέψω δύ �ώρυς παραδσια-κής τυπγρα�ίας, παρά τ δυσανά-λγ κ�στς παραγωγής σε σ�έσημε τις σύγ�ρνες μεθ�δυς.

Δεν νμί�ω �μως �τι είμαι σε θέ-ση να δώσω μια πειστική απάντησηυπέρ της παραδσιακής ή της σύγ-�ρνης τυπγρα�ίας α�ύ θεωρώ�τι ι σύγ�ρνες μέθδι παραγω-γής δεν είναι τίπτ’ άλλ παρά η�υσιλγική ε"έλι"η των παλαι-τέρων.

Oμως πιστεύω �τι ένας εκδ�τηςθα έπρεπε να εί�ε τη δυνατ�τητα ναεπιλέγει, ανάλγα με τ !ι!λί πυέ�ει πρς έκδση, πια μέθδ θα�ρησιμπιήσει, μιας και τ ίδι τκείμεν τυ δεί�νει τις ανάγκες τυ.

Δυστυ�ώς �μως, κυρίως στν τ�-π μας, τ καινύργι έρ�εται νακαταργήσει τ παλι�, ακ�μα κι �τανστηρί�εται ε" λκλήρυ σε αυτ�.T απτέλεσμα, �σ κι αν �αντά�ειυπερ!λικ�, είναι η απώλεια της ι-στρικής συνέ�ειας.

H απ�κτηση και επαναλειτυργίαλιπ�ν τυ τυπγρα�είυ της δύKαλλέργη (παλι� τυπγρα�εί τωνεκδ�σεων «ΔIOΓENHΣ» τυ KώσταKυλυ�άκυ) ήταν μάλλν μια α-ναγκαία πρά"η πυ μυ επιτρέπεινα αντιμετωπί�ω εκδτικά, �σ πισωστά μπρώ, τα κείμενα πυ εκδί-δω. Θα ήταν εντελώς παράταιρα τα

!ι!λία τυ Nάσυ Δετ�ώρτ�η τυπω-μένα με σύγ�ρνες μεθ�δυς, �-πως, αντίστι�α, θα ήταν κακτυπω-μένα τα «Λγτε�νικά Hμερλ�για»σε επίπεδ πιεστήρι με κλισέ.

Eίναι πλασματική επμένως η διά-κριση παλαιών και συγ�ρ�νων μεθ�-δων τυπγρα�ίας. Aυτ� πυ πραγ-ματικά υπάρ�ει είναι η γνώση ή η ά-γνια αυτής καθεαυτήν της τυπ-γρα�ίας. Tης τυπγρα�ίας πυ έ�ειμια παράδση πεντακσίων �ρ�νωνσυνε�ύς ε"έλι"ης και μια !άση κα-ν�νων σ�εδ�ν ίδια απ� την ανακά-λυψή της, πυ η τήρησή τυς �σ κιαν δεν είναι εμ�ανής στ μάτι τυκαλύ αναγνώστη είναι αυτή πυπαράγει !ι!λία ελκυστικά και �μρ-�α. Oι αυτ�ματες μη�ανές δεν αντι-καθιστύν την άγνια αυτών τωνκαν�νων, �πως ίσως ι νεώτερινμί�υν.

Ωραίες και σωστές εκδ�σεις πυσέ!νται τ κείμεν, πυ υπηρε-τύν, !γαίναν και παλιά με �ειρκί-νητα μη�ανήματα και σήμερα με η-λεκτρνικά και αυτ�ματα. Kακά !ι-!λία με λάθη και στρα!ές σελίδες!γαίναν και απ� τις �ειρκίνητεςμη�ανές, αλλά και σήμερα απ� τιςσύγ�ρνες υπεραυτ�ματες μη�α-νές.

Kαλά λιπ�ν !ι!λία εκδίδεις �τανσε πρ!ληματί�ει η τυπγρα�ικήμρ�ή πυ θα δώσεις στα κείμεναγια ν’ αναδει�θύν �ταν επιλέγειςτα κατάλληλα �αρτιά, �ταν τα καλ-τυπώνεις και τα !ι!λιδετείς μεπρσ�ή και για να τ πετύ�εις αυ-τ� πρέπει να γνωρί�εις και να μπ-ρείς να �ρησιμπιήσεις �λα τα μέ-σα πυ υπάρ�υν, παλαι�τερα καινεώτερα. Γι’ αυτ� ίσως και, παρά τκ�στς, αρκετά απ� τα !ι!λία πυεκδίδω γίννται στ παραδσιακ�τυπγρα�εί της δύ Kαλλέργη.

Mεσαιωνικά στ�ι�εία και τ� πλαίσι� απ� �άλκινα αρ�ι-κά συμπλέγματα των αρ�ών τ�υ αιώνα. Σελίδα τ�υκαταλ�γ�υ με τα στ�ι�εία κάσας τ�υ «Tυπ�γρα�εί�υKEIMENA». Περιέ�ει τις �ικ�γένειες π�υ δ�ύλευε �Φ. Bλά��ς. (Eκδ�ση Γα�ριηλίδης, 1992).

Σημείωση των «EΠTA HMEPΩN»:H επιλγή των εκδτών έγινε τυ-�αία και πωσδήπτε δεν είναι α-"ιλγική. Yπάρ�υν και άλλι,με γνωστ�τερη την «AΓPA», αλ-λά δεν "επερνύν τυς δέκα. Eί-ναι �μως επίμα� θέμα, τ π�στυς !ηθάει ή τυς ευνεί η π-λιτεία με τη σπυδαι�ανή καιθρυ!ώδη πλιτική της γύρω α-π� τ !ι!λί. Oι περισσ�τερι απ’αυτύς �υτ�ωύν. Eπι!ιώνυνμ�ν επειδή τυς περισσεύει τμεράκι και η αγάπη για την τυπ-γρα�ία.

T� μεράκι τ�υ Nίκ�υ Kα�τί-τση για την τυπ�γρα�ία εί-ναι γνωστ� στ�υς υπ�ψια-σμέν�υς περί τη λ�γ�τε-�νία. Παρά τ� �ι�π�ριστικ�τ�υ άγ��ς, στ� υπ�γει� τ�υσπιτι�ύ τ�υ στ� M�ντρεαλτ�υ Kαναδά, εγκατέστησεμικρ� ιδιωτικ� τυπ�γρα-�εί�: στ�ι�εία κάσας, �ινιέ-τες, �ειρ�κίνητ� πιεστήρι�.Kαταγιν�ταν εκεί και τύπω-σε μ�ν�ς μερικά �ι�λία �ί-λων και τα δύ� τεύ�η τ� πε-ρι�δικ�ύ «O Παλίμψηστ�ς».Πλήθ�ς τυπ�τε�νικές ανα-��ρές, �ρ�ντίδας αισθητι-κής κυρίως, �ρίσκ�υμε στημέ�ρι σήμερα δημ�σιευμέ-νη αλληλ�γρα�ία τ�υ.Aλλωστε, η κακ�πιστία τωντυπ�γρά�ων και η αγωνίατ�υ για τ� τύπωμα τ�υ πε-��γρα�ήματ�ς, «O E%ώ-στης», στη Θεσσαλ�νίκη,γέννησε ένα άλλ� �ι�λί�:«H περιπέτεια εν�ς �ι�λί-�υ». Διεκτραγωδ�ύνται ε-κεί πρ�σωπα π�υ εμπλέκ�νται στην 18μηνη ταλαιπωρία τ�υ Kα�τίτση, μέ�ρι ναδει τυπωμέν� τ�ν «E%ώστη». M’ άλλα λ�για, �ι παρασπ�νδίες και τ� άγ��ς γύρωαπ� τ� τύπωμα εν�ς �ι�λί�υ, «γεννάει» ένα άλλ�, π�υ σε αντίθετη περίπτωση δενθα υπήρ�ε. Bι�λί� απ�τ�κ� �ι�λί�υ είναι σ�ετικά συνηθισμέν� αλλά περι�ρί�εταισε ημερ�λ�γιακ� ή δ�κιμιακ� �αρακτήρα. «H περιπέτεια εν�ς �ι�λί�υ» τ�υ Kα�τί-τση, �ωρίς αντίστ�ι�� στην ελληνική γραμματεία, έ�ει διαμέτρημα λ�γ�τε�νικ�.


Aπ� αριστερά: Σωκράτης Kαψάσκης, Xριστ��ρ�ς Mηλιώνης, Aιμίλι�ς Kαλιακά-τσ�ς, Σπύρ�ς Tσακνιάς, Aλέ%ανδρ�ς K�τ�ιάς και H.X. Παπαδημητρακ�π�υλ�ς, τ�1988, στ� τυπ�γρα�εί� της «Στιγμής». Kάθε Σά��ατ� μετά τις 12 τ� μεσημέρι, �ί-λ�ι και συνεργάτες της «Στιγμής» συναθρ�ί��νται στ� τυπ�γρα�εί� της Zω�δ�-��υ Πηγής. T� π�τ� με τ�υς σ�ετικ�ύς με�έδες �έρν�υν ευ��ρία και �πωσδήπ�-τε συ�ήτηση. Σ��λιά�εται και επαινείται, ή επικρίνεται τ� σύμπαν: δημ�σιευμένακείμενα, θεατρικές παραστάσεις, εκθέσεις �ωγρα�ικής, κινηματ�γρα�ικές ται-νίες κ.λπ. ανάλ�γα με τη σύνθεση των συμπ�σιαστών.

Aδ�κητ�ι αυτ��ειριασμ�ίΘερμή συνηγ�ρία για την παραδ�σιακή τυπ�γρα�ία και τ�υς παλαι�ύς τυπ�γρά��υς

Tυ Hλία X. Παπαδημητρακ�π�υλ�υ

Πε�γρά�υ

MOY είναι αδύνατν να γράψω πι-δήπτε κείμεν, �ωρίς να τ �α-ντασθώ στ�ι�ει�θετημέν�: τ είδςτων στι�είων, ι στιγμές τυς, τατετράγωνα, τα διάστι�α κ..κ., πέρααπ� την αισθητική απ�λαυση πυπαρέ�υν, πιστεύω �τι διαυγά�υντ κείμεν, συντείνυν στην υ�λ-γική, αλλά και την εννιλγική τυλκλήρωση.

Eντεύθεν και !αθύς θαυμασμ�ςμυ για την τυπ�γρα�ία και τ�υς τυ-π�γρά��υς – εντεύθεν και η !αθύ-τατη απέ�θειά μυ (ας τ μλγή-σω: τ μίσς μυ) πρς �λυς εκεί-νυς, ι πίι (απ� κινύ συμ�έ-ρντς ρμώμενι, απ� άγνια, λι-γ�ρένεια ή τ επάρατν σύμπλεγ-μα της δήθεν πρδευτικ�τητας)συνήργησαν στην αι�νιδιαστική, α-ναίτια και –�ευ!– ριστική κατάρ-ρευση της τυπγρα�ίας εν Eλλάδι.

T 1976, ήτι πρ εικσαετίας ή-δη, ερτάστηκαν παρ’ ημίν (τρ�πςτυ λέγειν, εννείται...) τα πεντακ�-σια �ρ�νια τ�υ ελληνικ�ύ �ι�λί�υ: καημένς Kωνσταντίνς Λάσκαριςπυ τύπωνε, τ 1476 στη Bενετία,την περίπυστη Γραμματική τυ, μεστι�εία επί τύτυ �αραγμένα απ�τν Kρητικ� �αράκτη Δημήτρι Δα-μιλά... Πύ να �αντα��ταν �τι ικύ�ιι πανηγυρικί της επετείυθα ε�ιλ"ενύντ σε ε�ημερίδα με-γάλης κυκλ�ρίας, με τ λατινικ� sνα κατέ�ει υπερη�άνως τη θέση τυ

τελικύ σίγμα, κι �τι η �ώρα θα εί�επλέν εγκαταλείψει τν σ�εδιασμ�των γραμματσειρών της στα �έρια(ή, ρθ�τερν, στα νύ�ια) άσημων,ανίδεων και αδιά�ρων υπαλληλί-σκων των πλυεθνικών της �ωτ-σύνθεσης και των υπλγιστών, ενώτα ημέτερα !αρύγδυπα ιδρύματα,τα τεταγμένα κ.λπ., συνε�ί�υν τννήδυμν.

O �α!αλές της �ωτσύνθεσης καιτων υπλγιστών πρϋπέθετε (ή,συνεπήγετ) και την (�ασιστικώ τωτρ�πω) επι!λή τ�υ μ�ν�τ�νικ�ύ:πώς αλλιώς τα αγράμματα μειράκιαπυ, αντί πινακίυ �ακής ε"!έλισαντυς παραδσιακύς τυπγρά�υς,θα μπρύσαν να τα !γάλυν πέρα;

Oλα έγιναν εν μια νυκτί και σταμυλω�τά... Oι τ�νι και τα πνεύμα-τα ανελή�θησαν –�αίνεται, �μως, �-τι τ�νς εθεωρήθη και η απ�στρ-�ς, ε�’ ω και τύπς π.�. καθ’ ωντης πτέ ωραίας δικανικής γλώσ-σας, μεταγρά�εται μντνιστί σεεπισημ�τατες δικαστικές απ�άσειςως... καθών και καθής, ενώ εισή�θηακ�μη και η καθ�ύσα!

Oι τυπγρά�ι, τυς πίυς μετ�ση α!ελτηρία ε"α�ανίσαμε, υπήρ-"αν ι άγνωστι συνεργάτες τυσυγγρα�έα. Γνώρι�αν τα μυστικάτης μαγικής τέ�νης τυ !ι!λίυ –αλλά γνώρι�αν και τα μικρά (ενίτεκαι τα μεγάλα) μυστικά τυ γραπτύμας λ�γυ.

Oυδέπτε ένας τυπγρά�ς θαεπέτρεπε να καταστύν καθεστώςι σημερινές αθλι�τητες των εντύ-

πων μας – αθλι�τητες, για τις πί-ες υδείς διαμαρτύρεται και πυμας επι!άλλνται εκ των κάτω, λ�-γω αγνίας, αγραμματσύνης, ευ-κλίας, συμπιέσεως τυ κ�στυςπαραγωγής κ.λπ.

Eτσι καταργήθηκε πλέν η τ�νικήδιάκριση μετα�ύ πρ�σωπικών καικτητικών αντωνυμιών (διάκριση πυεπι!άλλεται απ� τ ίδι, τ εν �ρή-σει μντνικ�), με απτέλεσμα ναδημιυργύνται συνε�ώς εννιλ-γικά κενά και �άσματα, παρερμηνεί-ες, παραναγνώσεις κ..κ., ως εάνπρ�κειται περί αγνώστυ κειμένυκάπιας "ένης γλώσσας… T πράγ-μα καταντάει ε"ργιστικ�, �ταν η(μη) διάκριση των αντωνυμιών συ-μπίπτει (και συμπίπτει συ�ν�τατα)με αλλαγή αράδας στ τυπωμένκείμεν, π�τε τ ν�ημα της κάθε(ελληνικής, δε!) �ράσης υ�ίσταταιδειν�τατη και συνε�ή δκιμασία, τπερί�ημ ύ�ς πάει περίπατ – και�λα αυτά υπ� την παγερή αδια�ρίατων επι!αλλ�ντων τ σύστημα!

Eνα παραμελημέν, κάπως άγνω-στ, αλλά σημαντικ�τατ γραμματι-κ� σημεί, η παύλα (την πία Σκαρίμπας –αλλά και άλλι– ανέδει-"ε σε μεί�ν σημεί τυ γραπτύμας λ�γυ), ισπεδώθηκε κι αυτή. Oιτρεις, σα�έστατα δια�ρετικές καιδια��ρυ μήκυς και εννίας τυπ-γρα�ικές παύλες (η μικρή παύλα ήσυνέ�εια, για τν �ωρισμ� των λέ"ε-ων, η μεσαία παύλα για την υπκα-τάσταση της άνω και κάτω τελείας, ηκαννική μεγάλη παύλα για τις πα-

ρενθετικές πρτάσεις) καταργήθη-καν, και υπκαταστάθηκαν απ� μιαμί�ερη, ενιαία και άκρως γελίαγραμμύλα, εννιλγικά στείρα καιαισθητικά �αιδρή – και η πία (επι-πρσθέτως) κλλάει στη μία, ή τηνάλλη λέ"η, κατά τ δκύν των υπ-λγιστών...

Tέλς, ας μνημνεύσω μία ακ�μηπαγιωμένη αθλι�τητα: πρ�κειται γιατ�ν �ωρισμ� των λέ�εων: Oλι ισ�ετικί καν�νες έ�υν πάει, επισή-μως και απ� μακρύ, περίπατ· ι λέ-"εις �ωρί�νται !άσει εν�ς παγίυ,ανελαστικύ και (συ�ν�τατα) τραγε-λα�ικύ δεδμένυ – τυ (πρεπιλε-γέντς, δηλαδή) μήκυς της στήλης.Bλέπυμε λιπ�ν, ακ�μη και σε λ-γτε�νικά κείμενα α"ιώσεων, αρά-δες να αρ�ί�υν με συρ�ετ� συμ�ώ-νων, απ� τα πία ��ι απλώς υδεμίαλέ"η ελληνική αρ�ί�ει, αλλά ύτε καν!ρυ�ηθμ�ς... Δεν είναι, μάλιστα, κα-θ�λυ σπάνι τ �αιν�μεν, μια�ράση να περατύται σε μια αράδα –ενώ η τελεία, ή τ κ�μμα της, να ανι-�νεύεται στην επμένη! Kι �λα ταπαραπάνω έστωσαν πρς δ�"αν καιτης συμπαθύς μάδς των διρθω-τών, επιμελητών κ..κ.

Mη ων α�ελής, δεν θα θέσω τ ελ-ληνπρεπέστατ ερώτημα τις πταίεικαι τι δέ�ν γενέσθαι: επ’ αυτών έ�ωήδη λά!ει πρ ετών απστμωτικήαπάντηση, πανεπιστημιακής πρωτ-πρίας και κύρυς: «Για την ευκ�λίατων μαγκα"ίνων της λιν�τυπίας».

Ωστε, εκλελειμμένη ελληνική τυ-πγρα�ία: γαίαν έ�ις ελα�ράν...


Mια τυπ�γραική θητείαO τυπ�γρά�ς και υπεύθυν�ς των εκδ�σεων «Στιγμή», Aιμίλι�ς Kαλλιακάτσ�ς μιλάει για την τυπ�γραία

ΔEN υπήρ�ε ικγενειακή παράδ-ση. T 1958, στην Πρέ�ε�α, �πυγεννήθηκα η μητέρα μυ με έ�αλεκάλ�α, να μάθω την τέ�νη, σ’ ένατυπγρα�εί, πυ έτυ�ε εκείν τνκαιρ� να εγκατασταθεί δίπλα στσπίτι πυ μέναμε. Στην αρ�ή η δυ-λειά αυτή δεν μυ άρεσε. Mετά �-μως απ� μερικύς μήνες, η δυνατ�-τητα να μπρεί να �τιά"ει κανείς,σιγά-σιγά, απ� τ τίπτα έναν κ�-σμ με γήτευσε. Kαι απ� τ 1958ως τα σήμερα, κντά τριάντα πέντε�ρ�νια με τν ένα ή τν άλλ τρ�π,�ρίσκμαι στ �ώρ της τυπγρα-�ίας και τυ �ι�λίυ...

Στα τέλη τυ 1959 ήρθαμε ικγε-νειακώς στην Aθήνα. Στάθηκα τυ�ε-ρ�ς, και μπρώ τώρα να πω και πρ-νμιύ�ς, γιατί �ρέθηκα στ τυπ-γρα�εί των Aδελ�ών Tαρυσ�-πυλων στ Παλαι� Φάληρ. Eψα-�να για δυλειά. Kάπις απ� ένατυπγρα�εί στην Kκκινιά �πυ ε-γκατασταθήκαμε μυ είπε να πάωστ Φάληρ στυς Tαρυσ�πυ-λυς - �ρειά�νταν �ηθ�...

Eί�α μεγάλη ανάγκη για δυλειάκαι �ταν τ α�εντικ� με ρώτησε τι"έρω, τυ απάντησα πως τα "έρω �-λα (!) και στι�ειθεσία και διάλυσηκαι πιεστήρι... Hσαν δια�ρετικίτμείς η στι�ειθεσία και η διάλυ-ση, εί�αν μάλιστα δια�ρετικ� με-ρκάματ. O στι�ειθέτης αμει��-ταν καλύτερα απ� τν διαλυτή. «Kα-λά, �ρε μάστρα», μυ λέει, «στι-�ειθέτησέ μυ αυτ�ν τν τίτλ μεμικρή αραίωση». Πήρα κι έ�αλα σεκάθε γράμμα τυ τίτλυ την ίδια α-κρι�ώς αραίωση. Oταν έ�γαλα στδιρθωτήρι δκίμι, «έλα δω», μυ�ωνά�ει, «πυ κάνεις και τν μά-στρα...». Eπειδή τα ελληνικά τυπ-γρα�ικά στι�εία έ�υν εσ�ές καιε"�ές, πρέπει ανάλγα με τν σ�ε-διασμ� τυ κάθε γράμματς να �ρη-σιμπιήσεις δια�ρετικά κενά –αλ-λύ μεγαλύτερα και αλλύ μικρ�τε-ρα– ύτως ώστε αναγνώστης να έ-�ει την αίσθηση της ισδιαστημάτω-σης και της αρμνίας. Aυτά ήτανπράγματα πυ δεν τα εί�α καν υπ-πτευθεί, ενδε�μένως δεν θα τα υ-ππτευ�μυνα πτέ...

Στ τυπγρα�εί αυτ� δύλεψακντά δύ �ρ�νια. Aρ�ικά στι�ει-θέτης. Πρς τ τέλς μυ παρα�ω-ρήθηκε τ πρν�μι να κάνω και σε-λιδπίηση(...).

T�τε �μως ι στ��ι μυ δεν ήταννα μείνω δια �ίυ στην τυπγρα�ία.Tην έκανα, �έ�αια, αυτή τη δυλειάμε �ρε"η και ενδια�έρν, αλλά τασ�έδιά μυ ήταν να τελειώσω τ νυ-�τεριν� γυμνάσι και να μπω στηBιμη�ανική ή την Eμπρική, να γί-νω λγιστής. O Σε�έρης με �ήθη-σε να παραμείνω στην τυπγρα�ία.Γνώρι�ε �τι πήγαινα στ νυ�τεριν�στην Kκκινιά και �ταν τυ ε"έθεσα

τα σ�έδιά μυ να γίνω λγιστής,μυ είπε επί λέ"ει: «Nα τελειώσειςτ γυμνάσι, να πάρεις ένα και δύπτυ�ία, αλλά την τυπγρα�ία ναμην την α�ήσεις. Eγώ, αν δεν ήμυ-να πιητής, θα ’θελα να είμαι τυπ-γρά�ς». O Σε�έρης ή"ερε την τυ-πγρα�ία τ�σ καλά �σ κι ένας τυ-πγρά�ς. Συ�νά έπαιρνε τ συν-δετήρι και στι�ειθετύσε μερι-κές αράδες.

K. Xατ�ηαργύρης

Aπ� τυς Tαρυσ�πυλυς έ�υ-γα τ 1960. T 1961-62 δύλεψαστν «Πάπυρ-Λαρύς». Aρ�ικά ηστι�ειθεσία γιν�ταν γράμμαγράμμα, στ �έρι. Eκεί, στις αρ�έςτυ ’62 �έρανε μη�ανές μντυ-πίας. Tα Σα��ατκύριακα δύλευασε τυπγρα�εία της δύ Γερανεί-ων. Σ’ ένα απ’ αυτά γνώρισα τνKώστα Xατ�ηαργύρη, ήταν λιντύ-πης και μη�ανικ�ς λιντυπικών μη-�ανών. Mυ ’δει"ε μεγάλη συμπά-θεια και μύ �άρισε τ�τε τν Θρύλτυ Kωνσταντή. Γλυκύτατς άν-θρωπς, ευαίσθητς, καλλιεργημέ-νς, θύμι�ε απλίθωμα μιας άλληςεπ�ής. Tύ �είλω πλλά. T1963-64 δύλεψα σ’ ένα σπυδαίτυπγρα�εί: στη «Γερμανίδα» τηνXρήστυ στην Kαλλιθέα. Παλι� μα-

γα�ί πρπλεμικ�. Kι αυτ� τ τυπ-γρα�εί τ �ρήκα στα τελευταίατυ. T 1965-66 δύλεψα στν Θα-νάση Γκ�νη. H στι�ειθεσία γιν�-ταν και εδώ στ �έρι. Παρακλυ-θύσα παράλληλα μαθήματα στθεατρικ� εργαστήρι τυ XρήστυBα�λιώτη. Hταν συνεργάτης και �ί-λς τυ Γκ�νη. Στη σ�λή τυ Bα-�λιώτη γνώρισα τν Φίλιππ Bλά�.O «μαέστρς» ήταν ήδη τελειωμέ-νς ηθπι�ς και εί�ε παί"ει κι�λαςστ θέατρ. Aργ�τερα, στα �ρ�νιατης Xύντας και μετά, εί�αμε στενήσυνεργασία τυπγρα�ική και εκδ-τική. O �αμ�ς τυ στην πι καλήτυ ώρα στέρησε τν �ώρ μας απ�έναν συναγωνιστή υψηλύ ήθυς.

T 1969 έπιασα δυλειά στν«Kέδρ» τυ Nίκυ και της NανάςKαλλιανέση.

Mε τη Nανά κάναμε �λες τιςδυλειές: δέματα, κυ�άλημα, τι-μλ�για, επιμέλειες �ειργρά�ων,διρθώσεις δκιμίων, σ�εδιασμ�των �ι�λίων, μακέτες ε"ω�ύλλων -τα πάντα.

Στν «Kέδρ» έμεινα μέ�ρι τνNέμ�ρι τυ 1973 (...) Mε τη μετα-πλίτευση �τιά�νυμε ένα τυπ-γρα�ειάκι με τν μακαρίτη τν Λά-�αρ Γεωργιάδη της «Λέσ�ης τυΔίσκυ». Mαστρέψαμε μερικά μ-λγυμένως πλύ ωραία �ι�λία. O

Γεωργιάδης �,τι έκανε τ έκανε μεπάθς και α�σίωση. Aνθρωπς λε-πτύ γύστυ, στέρεας παιδείας καιασυνήθιστης αυταπάρνησης. Kάνα-με πλλή παρέα και έμαθα πλλά.

Mετά τη «Λέσ�η τυ Δίσκυ» τ1976 έπιασα δυλειά στ «Θεμέ-λι». T θεώρησα πλιτικ� �ρές.Δύλεψα δύ �ρ�νια. T 1978 στή-σαμε με τν Bασίλη Δισκυρίδη έ-να μικρ� τυπγρα�ικ� εργαστήριγια την έκδση τυ περιδικύ«Eκη��λς». Στ τυπγρα�εί αυ-τ� τυπώσαμε και μερικά τεύ�η τυ«Φυλλαδίυ» τυ Γιώργυ Iωάννυ.Παράλληλα δύλευα και για τ«Πλέθρ». T 1980 άνι"α δικ� μυ.T ιδι�κτητ τυπγρα�εί μυ έλυ-σε πλλά πρ�λήματα. Πρώτν μυπαρεί�ε την ικνμική δυνατ�τη-τα �ρηματδ�τησης των εκδ�σεων.

Mπρύσα δηλαδή να είμαι επαγ-γελματίας τυπγρά�ς και ερασι-τέ�νης εκδ�της –�πως ακρι�ώς τήθελα. Kαι, δεύτερν, εί�α πια τηδυνατ�τητα να επε"εργά�μαι μ�-νς μυ τα �ι�λία πυ ε"έδιδα (...).

Σημείωση: T� κείμεν� είναι απάνθισμα καισυρρα�ή απ� εκτενή συ�ήτηση, δημ�σιευ-μένη στ� περι�δικ� «Πλαν�δι�ν». (Tευ�.18, I�ύνι�ς ’93). Συν�μιλητής ήταν � εκδ�-της τ�υ περι�δικ�ύ και γνωστ�ς π�ιητήςΓιάννης Πατίλης.

16-3-85. Tυπ�γρα�εί� της «Στιγμής». Aπ� αριστερά: Σπύρ�ς Tσακνιάς, E.X. Γ�νατάς, Aιμίλι�ς Kαλλιακάτσ�ς, δ�υλεύ�νταςγια τ�ν «E�ώστη» τ�υ N. Kα�τίτση. O Γ�νατάς, σε συνάδελ�� δημ�σι�γρά�� π�υ τ�ν ρώτησε γιατί πέρασαν τ�σα �ρ�νια να�γάλει �ι�λί�, απάντησε: «Δεν εί�α τυπ�γρά��». Eμπνευσμέν�ς γνώστης της τυπ�γρα�ίας, �ταν τυπώνει �ι�λί�, �ημερ�-�ραδιά!εται στ� τυπ�γρα�εί�.


Bι�λι�γραία: H επιστήμη μιας τέ�νηςTης Mαριλί!ας Mήτσ�υ

Φιλ�λ�γ�υ - ερευνήτριας τ�υ M�ρ�ωτικ�ύ Iδρύματ�ς Eθνικής Tραπέ�ης

O OPOΣ «�ι�λιλγία», πυ συ�νά θεωρείται, α-κ�μη και στις μέρες μας, καιν�ανής ή πάντωςαδιευκρίνιστης �ρησιμ�τητας, είναι νελγι-σμ�ς τυ 19υ αιώνα, ��ι πλύ πι πρ�σ�ατς,λ.�., απ� την «ανθρωπλγία». O Στέ�ανς Kυ-μανύδης, στη Συναγωγή τυ, �ρνλγεί τηνπρώτη τυ εμ�άνιση τ 1857. Σε ενδια�έρυσααντιδιαστλή με τη «�ι�λιγρα�ία» –πυ η �ρή-ση της ε"ειδικεύεται σταδιακά απ� τη συγγρα�ή�ι�λίων σε κάθε λγής �ι�λιπαρυσίαη (αγγε-λία, �ι�λικρισία) και, εν συνε�εία, στη γνωστήμας αναγρα�ή �ι�λίων για ένα συγκεκριμένθέμα, με �ασικές ή λεπτμερείς πληρ�ρίεςγια την έκδση (�ρ�νς και τ�πς έκδσης,σ�ήμα, σελίδες)– η �ι�λιλγία απαντά σ�εδ�νε"αρ�ής με συγκεκριμένη και συνάμα ευρύτερησημασία: δηλώνει την επιστήμη τυ �ι�λίυ συ-νλικά. Aυτή η επιστήμη διεκδικεί ε"ίσυ στηγεωγρα�ική της επικράτεια τ περιε��μεν καιτη μρ�ή τυ �ι�λίυ, την αισθητική και τα υλι-κά τυ, την ιστρία της γρα�ής και τις τε�νικέςτης τυπγρα�ίας, τ εμπ�ρι και τη �ι�λι�ιλία,τη �ι�λιγρα�ία και τις �ι�λιθήκες. (Oσν α�-ρά τα περί�ημα γλωσσικά δάνεια, �αρακτηριστι-κ� είναι �τι στις αγγλ��ωνες �ώρες, �πυ η επι-στήμη τυ �ι�λίυ, έ�ντας απκτήσει απ� �ρ�-νια τ απαραίτητ ακαδημαϊκ� κύρς, διδάσκε-ται επισήμως σαν ανε"άρτητς κλάδς, επικρά-τησε �ρς bibliography, α�ύ συγ�ώνευσε καιτις δύ σημασίες: της �ι�λιγρα�ίας, �πως τηνεννύμε σήμερα, και της �ι�λιλγίας· �λ.σ�ετικά τ θεμελιώδες εγ�ειρίδι τυ Ph.Gaskell, A New Introduction to Bibliography,

1972).Aπ� ιστρική, λε"ικγρα�ική και γλωσσικήάπψη, δεν μπρεί να αμ�ισ�ητηθεί πως η �ι-�λιλγία έ�ει, τυλά�ιστν στν αιώνα μας, "ε-κάθαρ περιε��μεν: η ευρύτερη �ρήση της ν-μιμπιείται απ� τη στιγμή πυ γίνεται λήμμαμεγάλης εγκυκλπαίδειας (Πυρσ�ς, 1929) καιτίτλς διδακτικύ �ι�λίυ (Δημ. Mάργαρη, Bι-�λιλγία και Bι�λιθηκνμία, 1939). H ατυ�ίατης ήταν, ωστ�σ, �τι αυτή η αναγνώριση συνέ-πεσε με μια επ�ή �πυ τ εγκυκλπαιδικ�πνεύμα υπσκελί�εται ριστικά απ� τις ανάγκεςτης ε"ειδίκευσης. Eτσι, η επαγγελματική ταυτ�-τητα τυ «�ι�λιλ�γυ» θα η�ύσε σήμερα τ ί-δι ε"ωτικά με την ιδι�τητα, λ.�., εν�ς επαγγελ-ματία �ιλσ��υ πυ δεν έ�ει �ρει δυλειά στπανεπιστήμι. Δηλαδή, με τι ακρι�ώς ασ�λεί-ται; Θα ρωτύσαν εύλγα.

O �ι�λιλ�γς ασ�λείται με τ �ι�λί. Eίναι,λιπ�ν, �ιλ�λγς ή ιστρικ�ς της παιδείας,κινωνιλ�γς ή επιμελητής εκδ�σεων, τυπ-γρά�ς, εκδ�της, εικνγρά�ς, μακετίστας ήμήπως �ι�λιέμπρς; Στην πραγματικ�τητα, �ι�λιλ�γς κατέ�ει τις γνώσεις και την εμπει-ρία πυ πρϋπθέτυν �λες αυτές ι ειδικ�τη-τες, με άλλα λ�για, �είλει να είναι και επιστή-μνας και τε�νίτης τυ �ι�λίυ. T πι παράδ-" γνώρισμα της �ι�λιλγίας, αυτ� πυ εντέ-λει της στερεί την αυθυπαρ"ία, είναι ασυνήθι-στς συνδυασμ�ς θεωρητικής γνώσης και τε-�νικής επιδε"ι�τητας, πραγματγνωσίας καικαλαισθησίας πυ την καθρί�υν. E"αιτίας τηςπληθωρικ�τητάς της, η �ι�λιλγία �αίνεταικαταδικασμένη να επι�ιώσει, πέρα απ� την ερα-σιτε�νία των �ι�λι��ιλων, σαν παρα�υάδα τωνεπίσημων θεωρητικών κλάδων και των ε�αρμ-σμένων τε�νών.

E�ώ�υλλ� μιας απ� τις εκδ�σεις π�υ πραγματ�π�ιή-θηκαν στ� πλαίσι� τ�υ ετήσι�υ Σεμιναρί�υ Bι�λι�λ�-γίας τ�υ M.I.E.T. (1991-1993)

O τυπ�γρά�ς Φίλιππ�ς Bλά��ς

1974, � Φίλιππ�ς Bλά��ς, με τ� συνθετήρι� στ� �έρι δ�υλεύ-ει στην κάσα. T� πάθ�ς τ�υ για τ� καλ� �ι�λί�, εκτ�ς απ� εκ-δ�τη τ�ν έκανε και τυπ�γρά��. Στη δεκαετία ’70-’80, τ�τεπ�υ η μ�ν�τυπία ψυ��ρραγεί και στ� πρ�σκήνι� μπαίνει δυ-ναμικά η �ωτ�σύνθεση, δημι�υργεί τις εκδ�σεις «Kείμενα»,Tυπ�γρα�εί� «Kείμενα» ή απλώς «Kείμενα», �πως ήτανγνωστ� στ�υς υπ�ψιασμέν�υς. Kαι τ� παράδ��, αν και �α-θιά π�λιτικ� άτ�μ�, π�τέ δεν �λέρταρε με τ� π�λιτικ� �ι-�λί�. Bρισκ�ταν σταθερά πρ�σανατ�λισμέν�ς στη λ�γ�τε-�νία. Eν τ�ύτ�ις, τ� μικρ� αλλά πιστ� κ�ιν� π�υ αγ�ρα!ε τα�ι�λία των Kειμένων ήταν π�λιτικ�π�ιημέν�.

Tης Γεωργίας Παπαγεωργί�υ

O ΦIΛIΠΠOΣ Bλά�ς (1939-1989) στ νησίτυ, την Kέρκυρα, είδε και «μύρισε» �,τιέμενε ακ�μη απ� την ε�τανησιώτικη πα-ράδση της τυπγρα�ίας στα τέλη της δε-καετίας τυ ’50. H συνά�εια με τα παλιά�ι�λία και σε�ασμ�ς πρς τυς παλιύςμαστ�ρυς είναι τ σ�λει� τυ ως πρςτην τυπγρα�ία. Mέσα απ� αυτά πρσπα-θεί να α�μιώσει τα 500 �ρ�νια τυπγρα-�ικής παράδσης και να μάθει αυτή τη δύ-σκλη τέ�νη.

T 1969/70 "εκινάει τις εκδ�σεις «Kείμε-να», αλλά τ πάθς τυ για τ καλ� �ι�λίτν κάνει εκτ�ς απ� εκδ�τη και τυπγρά-�. Eτσι, στήνει ένα τυπγρα�εί, ψά�νειγια παλιά στι�εία και κσμήματα απ� τυ-πγρα�εία πυ διαλύνται και αγρά�εικαινύρια απ� τα στι�ει�υτήρια πυλειτυργύν ακ�μη. H επ�ή είναι ριακήγια την κλασική τυπγρα�ία. Yπάρ�υν�έ�αια πάντα τα μικρά και μεγάλα τυπ-γρα�εία με τις κάσες, τα μλυ�ένια στι-�εία και τα επίπεδα πιεστήρια, ι λιντυ-πίες και ι μντυπίες και κυρίως υπάρ-�υν ι άνθρωπι πυ δυλεύυν �λα αυ-τά. Aπ� την άλλη, ι νέες τε�νλγίες ει-σ�άλλυν στην Eλλάδα επιθετικά, εκτπί-�ντας με ρυθμύς τα�ύτατυς την παρά-δση τ�σων αιώνων.

Mε τα �ι�λία των εκδ�σεων «Kείμενα», Φίλιππς Bλά�ς αντιστάθηκε, πιστεύ-ντας �τι ι νέες τε�νικές θα έπρεπε ναμπλιαστύν με τη γνώση και την πείρατης παράδσης. Yπερασπίστηκε με πάθςτ �την� και καλ� �ι�λί, πυ μπρύσεκαι έπρεπε, κατά την άπψή τυ, να είναιτυπγρα�ικά άψγ, �πως και ένα ακρι��ι�λί τέ�νης. Θεωρύσε �τι η τυπγρα-�ία, «έργ επιμελείας, υπμνής και αγά-πης», �πως έλεγε Γιάννης Kε�αλλην�ςστν πί συ�νά ανα�ερ�ταν, δεν είναιαπλή αισθητική, αλλά η σύ�ευ"η λειτυρ-γικ�τητας και αισθητικής. Mια δυλειά α-κρι�είας, με αυστηρύς καν�νες και �ρια.Σε κάθε �ι�λί ανα�ητύσε τ δικ� τυ ύ-�ς, γι’ αυτ� επέμενε στ σ�εδιασμ�τυς, τν ενδιέ�εραν ι λεπτμέρειεςτων πρωτσέλιδων και τυ στησίματςτων σελίδων. Kαι επειδή πίστευε στη συλ-λγικ�τητα της δυλειάς, "αναγύρισεστν παλι� περίτε�ν κλ�ώνα των �ι-�λίων, παραθέτντας, �λυς τυς συντε-λεστές της «συντε�νίας».

Oλ αυτ� τ μεράκι έ�τια"ε λίγ λίγένα αυτ�νμ τυπγρα�ικ� ύ�ς πυ ί-σως έδρασε θετικά, επηρεά�ντας �συςαπ� τυς νε�τερυς θέλησαν να ε�αρ-μ�συν τη νέα τε�νλγία, με �άση τιςαρ�ές και την αισθητική της «τέ�νης»της τυπγρα�ίας.


O γνωστ�ς ως... ΔαίμωνTα τυπ�γραικά σάλματα ή αλλιώς παρ�ράματα ακ�λ�υθ�ύν την τυπ�γραία απ� τα πρώτα �ήματα

Tυ A�ιλλέα Σ�ύλτ�υ

H IΣTOPIA τυ δαίμνς τυ τυπ-γρα�είυ είναι παλαι�τατη και�ρίθει ανεκδ�των. Ωστ�σ δεν "ε-κινά ταυτ��ρνα με την ιστρίατης τυπγρα�ίας. Tις πρώτες δε-καετίες δεν έδιναν και τ�ση σημα-σία στα σ�άλματα τυ στι�ειθέ-τη. Aρκύνταν μ�ν να τα διρθώ-νυν με τ �έρι πάνω σε κάθε α-ντίτυπ. Eίτε �μως η πρ�σθετηδαπάνη αυτής της δι�ρθωσης είτετ αντιαισθητικ� τυ απτελέσμα-τς, ανάγκασαν τυς πρώτυς εκ-δ�τες να πρσθέσυν στην αρ�ήτυ �ι�λίυ αριθμ� σελίδων, μετίτλ Errata Corrige. Eλληνιστί,παρράματα. Kατά μια εκδ�ή, ταπρώτα παρράματα εμ�ανί�νταιτ 1478, σε �ενετσιάνικη έκδσητυ Pωμαίυ σατιρικύ πιητήIυ�ενάλιυ.

Eκείνυς τυς καιρύς �αίνεταιπως ι εκδ�τες διαπνένταν απ� ι-διαίτερ σε�ασμ� πρς τυς ανα-γνώστες. Oι σελίδες με τα παρ-ράματα συνήθως "εκινύσαν μεπάσης �ύσεως απλγίες, �πυ τυπγρά�ς εμ�ανι��ταν ως αί-τις �λυ τυ κακύ, συ�νά επω-μι��μενς και τις συγγρα�ικές α-�λεψίες. Aυτ� τ αίσθημα εν�ής,ιδιαίτερα ανεπτυγμέν στα εκκλη-σιαστικά �ι�λία, πυ ήταν και η κύ-ρια παραγωγή στυς πρώτυς αι-ώνες, δημιύργησε τν δαίμνατυ τυπγρα�είυ. Παντδύνα-μς και ταυτ��ρνα συμπαραστά-της εν αμαρτίαις τυ στι�ειθέ-τη, έμελλε να μνημνεύεται ειςτυς αιώνας, ακ�μη και μετά τηνε"α�άνιση τυ είδυς των στι-�ειθετών.

Πρώτς επινητής τυ δαίμνα�έρεται ένας ευσε�ής καλ�γερς,τ 1562. Aυτ�ς ταλαίπωρς, �-ταν είδε τυπωμέν τ σύγγραμμάτυ, έναν ε"άψαλμ τυ παπι-σμύ, με 15 �ύλλα διρθώσεις σεμ�λις 172 σελίδες κειμένυ, εί�ετην πράγματι θεία έμπνευση ναπρσθέσει έναν ευ�άνταστ πρ�-λγ. Kατ’ αυτ�ν, « κατηραμένςΣατανάς, θέλων να ματαιώση τνκαρπ�ν, �ν εκ της αναγνώσεως ή-θελν δρέψει αι ευσε�είς ψυ�αί,τα πάντα μετήλθεν �πως καταστή-

σει δυσανάγνωστν τ �ι�λίν...».Mέ�ρι πυ διηύθυνε «διά της μυ-σαράς υράς τυ τας �είρας τωνεσκτισμένων στι�ειθετών...».

Tυπ�γραικά αμαρτήματα

Kαι πώς να μην μιλύν εκείνι ιευσε�είς για σατανικ� έργ, �τανσε επίσημη αγγλική έκδση τηςAγίας Γρα�ής τυ 1710, η εντλή�άνει τ απαγρευτικ� μ�ρι και

τυπώνεται: μι�εύσεις. Aλλωστετη �αθιά λύπη �σ και τη μεταμέ-λεια τυ εκδ�τη δηλώνει και η έκ-�ραση: «κατ�ρθωσις των αμαρτη-μάτων», πυ �ρίσκυμε σε κάπιαεκκλησιαστικά συγγράμματα, αντίτυ απρ�σωπυ, παρράματα.Mάλιστα, Aλδς Mανύτις ι-σ�υρι��ταν πως θα ε"αγ�ρα�ε ευ-�αρίστως εν έκαστ των παρρα-μάτων πυ διελάνθαναν στις εκ-δ�σεις τυ, αντί �ρυσύ σκύδυ.

T πρώτ ελληνικ� �ι�λί με πα-ρράματα είναι μια γραμματική

πραγματεία, τα «Eρωτήματα» τυΔημ. Xαλκκνδύλη πυ εκδ�θη-κε με δική τυ επιμέλεια, τ 1493.Aπ� εδώ αρ�ί�ει η ελληνική ιστ-ρία τυ δαίμνα τυ τυπγρα�εί-υ. O,τι δεν συμ�έρει τν συγγρα-�έα, τ �ρτώνει στν δαίμνα.Tαυτ��ρνα ελευθερώνεται και στι�ειθέτης. Για παράδειγμα Δημ. Xατ��πυλς ανα�έρει, πωςι στι�ειθέτες αναλάμ�αναν ναευπρεπίσυν τα �ειρ�γρα�α τυΨυ�άρη. Bάναυσες και �υδαίεςλέ"εις ε"ελληνί�νταν επί τ αρ-�αϊκ�τερ.

Kατά γενική απδ�ή, τα τυπ-γρα�ικά σ�άλματα είναι αναπ�-�ευκτα. Kαι τα κωμικ�τερα �λων–κατά άλλη άπψη, τα τραγικ�τε-ρα– παραμένυν �σα δεν γίννταιαμέσως αντιληπτά αλλά �ωνεύ-νται στ κείμεν, αλλιώνντας τν�ημα. Eν κατακλείδι, θα μπρύ-σαμε να ανα�ερθύμε σ’ ένα πρ�-σ�ατ κατ�ρθωμα τυ δαίμναμπρστά στα μάτια μας. E�αλε,λιπ�ν, την υρά τυ σε α�ιέρωματων «Eπτά Hμερών» και η Oμρ-�κκλησιά στ Γαλάτσι έγινεOρ�κκλησιά, μάλιστα περίπτα,σε τίτλ. T συνάδελ� επί της ύ-λης τν έπιασε πανικ�ς: «Xντρ�τ λάθς. Tι θα μας σύρυν �ρι-στυγεννιάτικα!» Kατα�ύγαμε α-μέσως σε δι�ρθωση, αλλά δημσι-ευμένη στ επ�μεν �ύλλ. Eμε-ναν, �μως, ι αντιδράσεις, η ργήτης συγγρα�έως τυ άρθρυ. Πύτ σθένς να δικαιλγηθείς; Aλλάκαι τι να πεις για πράγματα πυ αγ-γί�υν τν ε"ευτελισμ�ν; Σε τηλε-�ωνική επικινωνία περιμέναμετυς κεραυνύς να αστράψυν.

Σηκώνντας τ ακυστικ�, γιανα καταπραΰνυμε κάπως τ μέ-νς την πρκαταλά�αμε �ητώντας�ίλιες συγγνώμες. Kαι ήρθε ανέλ-πιστα η απάντηση: «A, μη σας π-λυστεν�ωρεί. Πλλί γνωστίμυ τ ν�μισαν για στερελλαδίτι-κη νμασία». H γραμματική συ-γκπή στ ρυμελιώτικ ιδίωμαμας έσωσε. Eτσι η Oμρ�κκλησιάαπ� πλλύς αναγνώστες πάρθη-κε ως Oρ�κκλησιά στα στερε-ελλαδίτικα. Πάλι καλά πυ κανέ-νας ευ�άνταστς δεν τ πήρε γιαεκκλησία, �τισμένη σε ερείπια ρ-�ικύ ιερύ.

Oπως μας πληρ��ρεί η Eταιρία EλληνικώνTυπ�γρα�ικών Στ�ι�είων επίκειται η εικ�ν�-γρα�ημένη έκδ�ση των πρακτικών τ�υ Διε-θν�ύς Συνεδρί�υ «TA EΛΛHNIKAΓPAMMATA: απ� τη σκληρή πέτρα στ�νσκληρ� δίσκ�» τ� �π�ί� έγινε στ� Γαλλικ�Iνστιτ�ύτ� Aθηνών στις 7-10.6.1995 και ασ��-λήθηκε με την ιστ�ρία, την τρέ��υσα πρακτι-κή και τ� μέλλ�ν των ελληνικών τυπ�γρα�ι-κών στ�ι�είων. Oι ενδια�ερ�μεν�ι μπ�ρ�ύννα απευθυνθ�ύν στην E.E.T.Σ., Eλλανίκ�υ39-41, Aθήνα 11635, τηλ./fax.: 725.1979.

Mέρ�ς τ�υ �ωτ�γρα�ικ�ύ υλικ�ύπρ�έρ�εται απ� «T� ελληνικ� %ι%λί�1476 - 1830» έκδ�ση EΘNIKH TPA-ΠEZA THΣ EΛΛAΔOΣ, 1986. Eπίσης,πληρ��ρίες αντλήθηκαν απ� τ� «Xρ�-νικ� της Eλληνικής Tυπ�γρα�ίας» τ�υNίκ�υ Σκιαδά, εκδ. Γκ�ύτεμπεργκ, 1982.

Eυ�αριστ�ύμε τ�υς: Mαριλί�α Mή-τσ�υ, Δημήτρη Παυλ�π�υλ� και Kων.Σπ. Στάικ� για τη συμ%�λή τ�υς στ� α-�ιέρωμα αυτ�.

«Aυτ�ς π�υ τ�υς έ�ει �λ�υς τ�υ �ερι�ύ τ�υ». Eπι!ωγρα�ισμέν� �αρακτικ�, 1829.M�ν� π�υ α�ώριστ� σύντρ�� πίσω τ�υ έ�ει και τ� δαίμ�να.

Ελληνική Τυπογραφία - Καθημερινή - 7.4.1996

Documents

Transcript of Ελληνική Τυπογραφία - Καθημερινή - 7.4.1996