Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο

Κουτσοστάθης ΘάνοςΝίκος Λαδάς

B2 2ο Γυμνάσιο Ελληνικού

Κεντρικό Θέμα:

Η Εκπαίδευση στο Βυζάντιο

Πληροφορίες του Βιβλίου Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση, ακολουθούσε δύο κύκλους σπουδών, του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον πρώτο κύκλο σπουδών φοιτούσαν παιδιά από την ηλικία των επτά περίπου ετών και στο δεύτερο από την ηλικία των δώδεκα. Τα παιδιά μάθαιναν σταδιακά ανάγνωση, γραφή, γραμματική, ρητορική και φιλοσοφία, αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία και μουσική. Μεταξύ άλλων διδάσκονταν τον Όμηρο, κλασικούς και μεταγενέστερους συγγραφείς.

Οι πόροι για τη λειτουργία των σχολείων προέρχονταν από τα δίδακτρα που κατέβαλλαν οι μαθητές, ενώ λειτουργούσαν και δωρεάν σχολεία για τα ορφανά. Παράλληλα προς τα λεγόμενα κοσμικά σχολεία λειτουργούσαν και εκκλησιαστικά.

Μετά τις βασικές σπουδές όσοι είχαν την έφεση και τις οικονομικές δυνατότητες μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο πανεπιστήμιο.

Πηγή του Βιβλίου (Αναφορά)

Για να μάθεις πρέπει να ρωτάς Διάβαζε πολλά και θα μάθεις πολλά. Και αν δεν

καταλαβαίνεις, μη χάνεις το θάρρος σου. Διαβάζοντας με προσοχή το βιβλίο σου, με τη βοήθεια του Θεού θα

αποκτήσεις τις γνώσεις που περιέχει και θα τις κατανοήσεις. Μη διστάζεις να ρωτάς αυτούς που

ξέρουν για όσα δε γνωρίζεις και να μη μεγαλοπιάνεσαι. Οι άνθρωποι γι' αυτόν ακριβώς το λόγο, δηλαδή με το να μη θέλουν να ρωτούν, μένουν με ελλιπείς γνώσεις.

Κεκαυμένου, Στρατηγικόν, 60 (εκδ. Wassilieysky- Jernstedt).

Αρχαία Ελληνική Εκπαίδευση

Ἐν Ἀθήναις τοὺς παῖδας μετ’ ἐπιμελείας διδάσκουσι καὶ νουθετοῦσι. Πρῶτον μὲν καὶ τροφὸς καὶ μήτηρ καὶ παιδαγωγὸς καὶ αὐτὸς ὁ πατὴρ ἐπιμελοῦνται ὅπως βέλτιστος γενήσεται ὁ παῖς, διδάσκοντες ὅτι τὸ μὲν δίκαιον, τὸ δὲ ἄδικον καὶ τόδε μὲν καλόν, τόδε δὲ αἰσχρόν ἐστι. Εἶτα δέ, ἐπειδὰν οἱ παῖδες εἰς ἡλικίαν ἔλθωσιν, οἱ γονεῖς εἰς διδασκάλων πέμπουσιν, ἔνθα οἱ μὲν γραμματισταὶ ἐπιμελοῦνται ὅπως γράμματα μάθωσιν καὶ τὰ γεγραμμένα ἐννοῶσι, οἱ δὲ κιθαρισταὶ τῷ κιθαρίζειν ἡμερωτέρους αὐτοὺς ποιεῖν πειρῶνται καὶ τὰς τῶν παίδων ψυχὰς πρὸς τὸν ῥυθμὸν καὶ τὴν ἁρμονίαν οἰκειοῦσι. Ἔτι οἱ παῖδες ἐν γυμνασίοις καὶ παλαίστραις φοιτῶσιν, ἔνθα οἱ παιδοτρίβαι βελτίω τὰ σώματα αὐτῶν ποιοῦσι, ἵνα μὴ ἀναγκάζωνται ἀποδειλιᾶν διὰ τὴν τῶν σωμάτων πονηρίαν.

Πλάτων, Πρωταγόρας 325c-326c (ελεύθερη διασκευή)

Η Σημασία που δίνονταν στην εκπαίδευση

Οι Βυζαντινοί έδιναν μεγάλη σημασία στην εκπαίδευση, παρ' όλο που στην αυτοκρατορία υπήρχαν πολλοί αναλφάβητοι. Γενικά στο Βυζάντιο η παιδεία δεν ήταν υποχρεωτική ή κρατική. Το βυζαντινό εκπαιδευτικό σύστημα, συνεχίζοντας την ελληνιστική παράδοση είχε δύο κύκλους σπουδών, του γραμματιστή και του γραμματικού. Στον πρώτο κύκλο φοιτούσαν από την ηλικία των έξι χρονών και στον δεύτερο από την ηλικία των δώδεκα.

Με βάση τις περιορισμένες πληροφορίες που είναι διαθέσιμες, η εκπαίδευση προοριζόταν μόνο για τα παιδιά των οποίων οι γονείς μπορούσαν να την πληρώσουν. Ενώ υπάρχει πληθώρα καλλιεργημένων ανθρώπων στις ανώτερες τάξεις, η εκπαίδευση των αγροτικών ή φτωχών οικογενειών φαίνεται πως ήταν από υποτυπώδης έως ανύπαρκτη —πολλοί δεν γνώριζαν ούτε καν ανάγνωση ή γραφή. Αργότερα, με την εμφάνιση των μοναστικών κοινοβίων, δόθηκε η δυνατότητα σε όσους γίνονταν μοναχοί να λάβουν τη βασική εγκύκλιο παιδεία με σκοπό την βαθύτερη μελέτη των ιερών κειμένων.

Η Παιδεία ανά τους Αιώνες• Από τον 5ο αιώνα, πέρα από τα βασικά σχολεία λειτουργούσαν και

μερικές ανώτερες σχολές όπως το Πανδιδακτήριο το οποίο ιδρύθηκε στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β’. Τα πιο πολλά κορίτσια, και ένας μεγάλος αριθμός αγοριών των οποίων οι γονείς δεν είχαν αρκετά χρήματα για να πληρώσουν τα δίδακτρα, δεν πήγαιναν στο σχολείο. (5ος Αιώνας μ.Χ.)

• Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος και ο πατριάρχης Σέργιος ίδρυσαν τις πρώτες εκκλησιαστικές σχολές στην Πόλη. Σκοπός τους ήταν να εκπαιδεύσουν τους μαθητές τους, ώστε να γίνουν μέλη της εκκλησίας ακολουθώντας τις θρησκευτικές τους υποχρεώσεις, διδάσκοντας από μικρή ηλικία στα παιδιά τα Ιερά Γράμματα κι έχοντας ως βάση τη θρησκευτική διαπαιδαγώγηση. Η Πολιτεία απ’ την άλλη μεριά, ενδιαφέρθηκε περισσότερο για τη «δευτεροβάθμια» εκπαίδευση απ’ όπου θα έβγαιναν καταρτισμένα στελέχη για να υπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης του κράτους. Ωστόσο, η Εκκλησία ασκούσε με πολλούς τρόπους, όχι μόνο κατά τη διάρκεια των πρώτων αιώνων αλλά και πολύ αργότερα, τον σημαντικό της ρόλο σ’ όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης. (7ος Αιώνας μ.Χ.)

Η Παιδεία ανά τους Αιώνες• Κατά την περίοδο των δύο φάσεων της εικονομαχίας (726-787) και

(815-843) τα θρησκευτικά σχολεία σταμάτησαν να λειτουργούν αλλά μετά την Ζ’ Οικουμενική σύνοδο άνοιξαν πάλι. (8ος Αιώνας μ.Χ.)

• Κατα τον 9ο αιώνα και ειδικότερα όταν ήταν αυτοκράτορας ο Μιχαήλ Γ’ και καίσαρας ο ικανότατος θείος του Καίσαρας Βάρδας, έγιναν μερικά σημαντικά άλματα στην εκπαίδευση. Αρχικά, μεγάλο επίτευγμα ήταν η ίδρυση της ανώτερης σχολής της Μαγναύρα, την οποία ανέλαβε ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθηματικός, διάσημος πολυμαθής επιστήμονας της εποχής. Επίσης την ίδια εποχή λειτουργούσε η Πατριαρχική Σχολή στην Κωνσταντινούπολη. (9ος – 11ος Αιώνας μ.Χ.)

• Κατά την περίοδο της δυναστείας των Παλαιολόγων, ακόμη περισσότεροι ιστορικοί, συγγραφείς και δάσκαλοι μελέτησαν τα αρχαία ελληνικά κείμενα. Πολλοί από αυτούς προσκλήθηκαν και εγκαταστάθηκαν, ακόμη και μόνιμα, στη Δύση όπου ασχολήθηκαν με την διάδοση των Ελληνικών Γραμμάτων εκεί.

Τα Σχολικά Κτήρια

Τα Σχολικά Κτήρια ήταν :ΣπίτιαΝαοίΜοναστήρια

Η Βαθμίδες της Εκπαίδευσης

I. Προπαιδεία (ξεκινούσε από 6-8 ετών)II. Εγκύκλιος Παιδεία (ξεκινούσε από 10-12

ετών)III. Πανεπιστήμιο

ΠροπαιδείαΞεκινούσε από την ηλικία των έξι ως οκτώ ετών. Το βασικό

σχολείο ονομαζόταν σχολείο του γραμματιστού ή χαμαιδιδασκαλείο. Οι εκπαιδευτικοί ήταν ιδιώτες δάσκαλοι καθώς και κληρικοί και μοναχοί. Το μάθημα γινόταν είτε στο σπίτι του γραμματιστού είτε σε εκκλησίες ή κελιά μοναστηριών.Το σχολικό πρόγραμμα ξεκινούσε από το πρωί και διαρκούσε μέχρι το απόγευμα. Ως σχολικά βιβλία χρησιμοποιούνταν θρησκευτικά βιβλία (τον 7ο αιώνα το Ψαλτήρι έγινε το πρώτο αναγνωστικό).

Το βασικό σχολείο είχε τέσσερις τάξεις. Στις δύο μικρότερες οι μαθητές διδάσκονταν ανάγνωση, γραφή και βασικές αριθμητικές πράξεις.

Ασκούνταν επίσης στο να ακούν προσεχτικά το δάσκαλό τους και να προφέρουν σωστά τα λόγια τους. Στις μεγαλύτερες τάξεις διδάσκονταν ορθογραφία, γραμματική και αριθμητική. Αποστήθιζαν ιστορίες από τον Όμηρο, την Παλαιά και Καινή Διαθήκη και από τους μύθους του Αισώπου. Μάθαιναν ακόμη να τραγουδούν και να ψέλνουν.

Το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών δεν προχωρούσε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Εγκύκλιος παιδείαΤο σχολείο του γραμματιστή ή μαΐστρου ξεκινούσε από

την ηλικία των 10-12 ετών. Τέτοια σχολεία υπήρχαν στις περισσότερες πόλεις της αυτοκρατορίας. Τα δίδακτρα πληρώνονταν από τους μαθητές. Σε μερικές περιπτώσεις χρηματοδοτούνταν από την Εκκλησία ή την πολιτεία. Οι δάσκαλοι των σχολείων αυτών ήταν μορφωμένοι λαϊκοί. Η φοίτηση σε αυτά διαρκούσε 4-5 χρόνια.

Για την ευκολότερη απομνημόνευση των κανόνων της γραμματικής είχε δημιουργηθεί ένα σύστημα στίχων, η σχεδογραφία. Για τα λογοτεχνικά κείμενα εφαρμοζόταν ο επιμερισμός, δηλαδή ο σχολιασμός λέξη προς λέξη.

Υπήρχαν δύο κύκλοι μαθημάτων: α) Τριτύς / Κύκλος των τριών μαθημάτων (γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία) β) Τετρακτύς / Κύκλος των τεσσάρων μαθημάτων (αριθμητική, γεωμετρία, αστρονομία, μουσική)

ΠανεπιστήμιοΤην ανώτερη εκπαίδευση την παρείχαν

ρήτορες ή σοφιστές αλλά μόνο στις μεγάλες πόλεις. Ο ρήτορας ή σοφιστής κατείχε μια καθιερωμένη έδρα και διοριζόταν από την τοπική βουλή, απ’ όπου και αμειβόταν, ή εργαζόταν ιδιωτικά και ζούσε από τα δίδακτρα. Οι περισσότεροι σπουδαστές προέρχονταν από ευκατάστατες οικογένειες, αφού οι νέοι που επεδίωκαν να σπουδάσουν έπρεπε να ταξιδέψουν πολύ και να δαπανήσουν πολλά χρήματα γι’ αυτόν το σκοπό. Ο κύκλος σπουδών στην ανώτερη εκπαίδευση διαρκούσε περίπου πέντε χρόνια. Κύρια αντικείμενα της ανώτερης εκπαίδευσης αποτελούσαν η Ρητορική καθώς και η Φιλοσοφία (Θετικές Επιστήμες)

Σπουδαία Πανεπιστήμια

Το «Πανδιδακτήριο» της Κωνσταντινούπολης ήταν το πρώτο κρατικό Πανεπιστήμιο. Το ίδρυσε το έτος 425, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄ ο Μικρός. Στο Πανδιδακτήριο διδάσκονταν η φιλολογία, η ρητορική και το ρωμαϊκό δίκαιο, η γραμματική και η φιλοσοφία, όχι όμως και η Θεολογία, η οποία διδασκόταν στην Πατριαρχική Σχολή.

Το Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας ήταν το πνευματικό ίδρυμα που πήρε το όνομά του από τα ανάκτορα της Μαγναύρας, όπου εγκαταστάθηκε. Σπουδαίες πνευματικές μορφές της εποχής συνδέθηκαν με το ίδρυμα αυτό, όπως ο Λέων ο μαθηματικός και φιλόσοφος, που διετέλεσε διευθυντής του, ο Πατριάρχης Φώτιος που -πιθανότατα- δίδαξε εκεί και ο Κωνσταντίνος Κύριλλος -απόστολος των Σλάβων.

Η μόρφωση των ΓυναικώνΤα σχολεία στο Βυζάντιο δεν ήταν

μεικτά, απαγορευόταν να φοιτούν μαζί αγόρια και κορίτσια. Κατά κανόνα τα κορίτσια δεν είχαν την ίδια εκπαίδευση με τα αγόρια, αφού σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς δεν υπήρχαν σχολεία γυναικών. Συνήθως όμως τα κορίτσια, όπως άλλωστε και τα αγόρια των πλουσίων οικογενειών, διδάσκονταν στο σπίτι, από ιδιωτικούς δασκάλους. Οι γυναίκες δεν μπορούσαν να πάνε σε Πανεπιστήμιο. Παρ’ όλες αυτές τις δυσκολίες, συναντούμε πολλές φωτισμένες γυναίκες με ευρύτατη πνευματική καλλιέργεια .

Γραφική Ύλη και ΣυγγράμματαΤα παιδιά έγραφαν με στύλον, που είχε μυτερή ακίδα στο ένα άκρο,

ώστε τα γράμματα να χαράσσονται εύκολα και πεπλατυσμένη στο άλλο για να σβήνουν. Έγραφαν πάνω σε ξύλινες πινακίδες, τα σχεδάρια, που τις κουβαλούσαν στο μάρσιπο, δηλαδή στην τσάντα τους. Τα μεγαλύτερα παιδιά άρχιζαν να γράφουν πάνω σε μικρά κομμάτια παπύρου με πένα. Ο πάπυρος όμως ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητο υλικό και γι’ αυτό μετά τον 6ο αιώνα, αντικαταστάθηκε σταδιακά από την περγαμηνή, που κατασκευαζόταν από δέρματα μικρών ζώων, ήταν πιο ανθεκτική και η επιφάνειά της ήταν λεία και γυαλιστερή. Το χαρτί, αν και ήταν από παλιά γνωστό, άρχισε να χρησιμοποιείται τον 11ο αιώνα.

Η Σχολική Αίθουσα

Τα σχολεία για τα μεγαλύτερα παιδιά στεγάζονταν σε κτίρια στο κέντρο της πόλης.

Ήταν συνήθως μικρά, συχνά χωρίς παράθυρα. Στις αίθουσεςυπήρχε «ο διδασκαλικός θρόνος», δηλαδή η έδρα λίγο πιο ψηλά. Δενυπήρχαν θρανία. Λίγοι τυχεροί κάθονταν σε ξύλινες ψηλές καρέκλες, τιςαναβάθρες ή σε σκίμποδες, δηλαδή σκαμνάκια. Οι υπόλοιποι βολεύοντανστο πάτωμα ή χρησιμοποιούσαν κατεργασμένα δέρματα ζώων, τιςδιφθέρες ή προβιές. Στην αίθουσα υπήρχε το αναλόγιο, πάνω στο οποίοτοποθετούσαν τα βιβλία για να τα παίρνουν οι μαθητές και να διαβάζουν.Στους τοίχους διάβαζε κανείς επιγραφές με τους τίτλους όπως: «Θεόνφοβού», «Γονείς τίμα».

ΠΗΓΕΣ

• Παιδίον Τόπος.blogspot (http://paidio.blogspot.gr/2011/11/blog-post_3897.html)

• Τα Εκπαιδευτικά.gr (http://www.taekpaideutika.gr/ekp_107-108/11.pdf)

• Βιβλίο Ιστορίας Β’ Γυμνασίου

ΤΕΛΟΣΕυχαριστούμε!