χαρακτηριστικά ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

Κυρίες τεχνοτροπικές τάσεις: Αφαίρεση ( Εξέφραζε το χριστιανικό πνεύμα και τον υπερβατικό κόσμου του θείου) Απομάκρυνση από πιστή αναπαράσταση και σχηματοποιημένη απόδοση. Νατουραλισμός Απεικόνιση πραγματικότητας με όσο το δυνατόν πιστότερο τρόπο.

Σχέση βυζαντινής τέχνης και χριστιανικής θρησκείας

-Έντονος θρησκευτικός χαρακτήρας καλλιτεχνημάτων: - ο ρόλος της Εκκλησίας στη βυζαντινή κοινωνία

- η θρησκευτικότητά του ανθρώπου -Η τέχνη μιλούσε για τα δόγματα του χριστιανισμού και αφηγούνταν το θείο δράμα -Παραγγελίες έργων τέχνης (εικόνες, σμάλτα, χειρόγραφα κ.α.) ως δώρο Θεού προστασία

και ευνοϊκή κρίση κατά τη Δευτέρα παρουσία (έφερνε κοντά ανθρώπους με αγίους)

έως 4ο αι. Αντίθεση τέχνης στην αναπαράσταση του θείου με υλικά μέσα 4ος-5ος αι. (σταδιακή υποχώρηση) κλασική παιδεία ως παιδαγωγικό μέσο στο

κατηχητικό έργο της Εκκλησίας ο Θεός πήρε ανθρώπινη μορφή μπορεί να αναπαρασταθεί με ύλη σε ένα μεταφυσικό όμως χώρο, όχι σε πραγματικό.

1

Χρονικές περίοδοι:

324 (ίδρυση) - 726 (εικονομαχία). Πρωτοβυζαντινή Τέχνη

726 - 843 Τέχνη της εικονομαχίας

843 - 1204 (κατάληψη Πόλης, Δ' Σταυροφορία) Μεσοβυζαντινή Τέχνη

1204 - 1261 (ανάκτηση Πόλης) Η Τέχνη στην εποχή της Φραγκοκρατίας

1261 - 1453 Υστεροβυζαντινή Τέχνη (Παλαιολόγεια εποχήΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ επιστροφή στην αρχαία κληρονομιά ελληνορωμαϊκού κόσμου)

ΥΣΤΕΡΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΠΑΡΧΙΩΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (1ος-2ος έως 4ος αι.) Τεχνοτροπική τάση απώλεια διάστασης, αδιαφορία για κλίμακα, ακαμψία, ακινησία, μετωπικότητα ευνοήθηκε από αυτοκρατορική εξουσία (οι απλοϊκές ευανάγνωστες συνθέσεις της, τόνιζαν την υπερχρονική υπεράνθρωπη διάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας)

ΥΨΗΛΗ ΧΟΡΗΓΙΑ + ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ Εξάρτηση από εύρωστες οικονομικά τάξεις με κλασικές αισθητικές προτιμήσεις

ΝΕΟΠΛΑΤΩΝΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ Οι καλλιτέχνες δεν αποδίδουν πιστά το πρότυπο αλλά το βαθύτερο πνευματικό του περιεχομένου (ενδιαφέρον όχι για μορφή αλλά για ιδέα)

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ στηρίχθηκε στην αντικλασική τάξη απέδιδε καλύτερα την κοσμοθεωρία της νέας θρησκείας (πιο προσιτή στο λαό)

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ:

1]Ειδωλολατρία τάση Νατουραλισμού(ΕΛΛΗΝΟΡΩΜΑΪΚΗ ΤΕΧΝΗ) (ΦΥΣΙΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ

2]Χριστιανισμός τάση Αφαίρεσης (ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ) καθαρή Βυζαντινή Τέχνη

3]Νεοπλατωνισμός τάση Αντικλασική (ΕΠΑΡΧΙΩΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΥΣΤΕΡΗΣ ΕΛΛΗΝΟΡΩΜ.

ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ) υπερβατική ιδέα για ανώτατο, άχρονο ον

ΣΥΝΟΨΗ

ΣΧΕΔΙΟ ΘΕΟΥ (σωτηρία ανθρώπου) ΕΝΣΑΡΚΩΣΗ ΧΡΙΣΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΟΥΡΑΝΩΝ

ΜΕΣΙΤΕΙΑ ΑΓΙΩΝ

ΔΕΝ ΕΜΦΑΝΙΖΟΝΤΑΙ ΣΤΟ ΘΕΑΤΗ ΜΕ ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΤΙΚΟ ΤΡΟΠΟΑΛΛΑ ΩΣ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (χωρίς βάρος ή σκιά, αλλά με πολλές φωτιστικές πηγές) ο θεατής βλέπει με τα ΜΑΤΙΑ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΟΣένα αόρατο κόσμο πέρα από ανθρώπινες αισθήσεις

2

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ ΑΝΤΙΚΛΑΣΙΚΗ ΤΑΣΗ Απεικόνιση θείου και υπερβατικού με: ακινησία-μετωπικότητα-λιτότητα Απόδοση πνευματικότητας ατόμου (κυρίως στα μάτια) με: αδιαφορία για οργανική

απόδοση ανθρώπινης μορφής (απομάκρυνση από κλασικό ιδεώδες) Απόδοση βάθους (της ελληνορωμαϊκής τέχνης) στα βυζαντινά έργα με: ελεύθερο χώρο,

άπειρο, μεταφυσικό και τα σχηματοποιημένα στοιχεία χωρίς κανόνες(σε περίοδο Αναγέννησης δηλώνοντας με διαφορά μεγέθους)

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΑΘΑΡΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

[3] ΧΡΩΜΑ ΚΑΙ ΦΩΣ Συμμετρία χρώμα εξισορροπητικός ρόλος, εξυπηρετεί:

3

[1] ΣΥΝΘΕΣΗ (ΤΡΟΠΟΣ ΔΟΜΗΣΗΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗΣ)

Α)ΣΥΜΜΕΤΡΙΑ κεντρικός άξονας (κύριο θέμα π.χ. μια μορφή) γύρω από το οποίο δομείται η παράσταση: ισοβαρώς (δε γέρνει το βάρος σε κάποια πλευρά) και ισομερώς (παράπλευρα οι υπόλοιπες μορφές)Β)ΡΥΘΜΙΚΗ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ επανάληψη μορφών χωρίς μεταξύ τους διαφοροποίηση Γ)ΙΕΡΑΤΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ η σημαντικότερη μορφή αποδίδεται με μεγαλύτερη διάσταση (π.χ. Ιησούς) ισοκεφαλία των υπολοίπων μορφών (π.χ. Απόστολοι)

Συνολικά ευανάγνωστες παραστάσεις λόγω κατηχητικού ρόλου (βλέπω-κατανοώ-διδάσκομαι)

Οι μορφές δεν αποδίδονται σε κάποιο χώρο Ο ελεύθερος χώρος αποδίδεται σε χρυσό ή μπλε φόντοτονίζει τον υπερβατικό χώρο

ΣΕ ΓΕΜΑΤΟ ΧΩΡΟ:αντιφατική προοπτική συνδυάζει πολλές διαφορετικές οπτικές γωνίες (δεν λαμβάνεται υπ όψιν για απόδοση το ύψος των ματιών) δεν ενδιαφέρεται για ρεαλιστική απόδοση, αναφέρεται στον υπερβατικό κόσμοαντίστροφη προοπτική παρουσιάζονται τα μακρινά μεγάλα τα κοντινά μικρά(διαταράσσεται ο φυσιολογικός χώρος παραπέμπει σε ένα άλλο χώρο τον υπερβατικό)

[2] ΑΠΟΔΟΣΗ ΜΟΡΦΩΝΑ) επίπεδες μορφές, χωρίς όγκο (3η διάσταση)φυσιοκρατική τάσηΒ) δεν αποδίδονται με οργανικό τρόπο (φυσικό ενιαίο σύνολο)Γ) ακινησία, στατικότητα (συμβατικός τρόπος απόδοσης κίνησης)Δ) μετωπικότηταΕ) πνευματικότητα (κυρίως από ανοιχτά μάτια μορφώνκοιτάνε τον θεατήτον οδηγούν στο υπερβατικό)

Αντίστιξη (έντονη αντίθεση, για να τονίσει περισσότερο μια μορφή -βλ. σελ. 107, εικ.30- τα ρούχα του Χριστού μέσα στα ρούχα της Παναγίας)

ΒΥΖΑΝΤΙΝΕΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΙΣ (επιθυμία για ένδοξο παρελθόν ρωμαϊκής αρχαιότητας)Γενικότερα πνευματικά κινήματα με θαυμασμό σε: γλώσσα, λογοτεχνία, επιστήμη, τέχνη αρχαιότητας

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΑ ΚΕΝΤΡΑ:4ος – 6ος αι.: Ρώμη, Κων/πολη, Έφεσος, Αφροδισιάδα, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια, Μιλάνο, Ραβέννα, Θεσσ/νίκη, Κόρινθος, Φθιώτιδες Θήβες, Νικόπολη7ος – 9ος αι.(Ιουστινιανός) : Κων/πολη και Θεσσαλονίκη (2η πόλη Βυζαντίου)13ος αι.: (λατινική κατοχή) Άρτα και Νίκαια14ος αι.: (Παλαιολόγεια Αναγέννηση) Κων/πολη, Θεσσαλονίκη και Μυστράς

ΛΑΟΙ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ:Ρώσοι, Βούλγαροι, Σέρβοι και Αρμένιοι, Γεωργιανοί

ΘΕΟΦΑΝΗΣ: σημαντικός Έλληνας ζωγράφοςεργάστηκε έξω από σύνορα βυζαντινής επικράτειας

ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΒΥΖΑΝ. ΤΕΧΝΗΣ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΒυζαντινή Τέχνη - Τέχνη του Μεσαιωνικού Ελληνισμού (πολιτιστική μας κληρονομιά)

4

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ τέλη 9ου – αρχές 11ου (Κων/νος Ζ’ Πορφυρογέννητος) Ζωγραφική χειρογράφων + μικροτεχνία (ελεφαντοστό)ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ + ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ = ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΣΥΝΘΕΣΗ Υπηρετούσε υπερβατικό κόσμο Ορθοδοξίας

ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ μέσα 13ου – αρχές 14ου αι. Αυτοκρατορία αποδυναμωμένη οικονομικά, εξωτερικός κίνδυνος από εχθρούς αναζήτηση προτύπων από ένδοξο παρελθόν ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ (μορφές με κλασικές αναλογίες, επιβλητικότητα, ψευδαίσθηση τρισδιάστατου χώρου)

- Επιβίωση εικονιστικής Τέχνης Αρχαιότητας - ΤΕΧΝΗ ΚΑΡΟΛΙΔΩΝ (Καρλομάγνος) ανταγωνισμός με βυζαντινούς αυτοκράτορες κι όμως αναζήτηση προτύπων σε δυτικορωμαϊκά και όχι ανατολικορωμαϊκά έργα

ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ κατά την ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (324-726)

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Διακόσμηση Γλυπτώνα) Αρχιτεκτονικά μέλη (κιονόκρανο, επιθήματα, θωράκια, θυρώματα, επιστύλια, τόξα κ.α.) γεωμετρικά και φυτικά θέματα, σταυροί, χριστόγραμμα

β)Εκκλησιαστικά έπιπλα (Αγία Τράπεζα, επισκοπικός θρόνος, άμβωνες) ανεικονικός διάκοσμος, σπανιότερα εικονικός (π.χ. άγιοι)

γ)Σαρκοφάγοι, επιτύμβιες στήλες διακόσμηση ειδωλολατρικό έθιμο (3ος-6ος αι.), υλικό μάρμαρο+πορφυρίτης για αυτοκρατορική οικογένεια διακοσμητικά θέματα

από Π+Κ Διαθήκη (π.χ. ανάσταση Λαζάρου, παίδες εν καμίνω, θαύματα Χριστού, Μωυσή, Πέτρου κ.α.) αναστάσιμο+σωτηριολογικό μήνυμα

Χριστιανικά σύμβολα (σταυρός, χριστόγραμμα, αμνός) Ειδωλολατρικά θέματα που απέκτησαν χριστιανικό συμβολισμό (π.χ. ο "Καλός Ποιμήν" ή

παγώνια, φοίνικες σύμβολαΠαραδείσου) Θέματα θεολογικού χαρακτήρα (π.χ. παράδοση Νόμου από Χριστό σε μαθητές δηλ.

ίδρυση Εκκλησίας) σωτηριολογικό έργο Εκκλησίας (υπακοή κανόνων αιώνια ζωή)

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Α) ΕΠΙΔΑΠΕΔΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ (υλικά: πέτρα-κεραμίδι) μορφή μνημειακής ζωγραφικής (σε πολυτελή κτίρια κοσμικού + θρησκευτικού χαρακτήρα)αποφυγή θεμάτων από Βίβλο (λόγω χρήσης) θέματα αλληγορικά (π.χ.σκηνή κυνηγιού μάχη καλού+κακού, συνύπαρξη άγριων+ήμερων ζώων ειρήνη στη γη δια μέσου ενσάρκωσης) και

5

Περίοπτη Γλυπτική: (ισχυρός δεσμός με ειδωλολατρικό κόσμο) Ανδριάντες, προτομές αυτοκρατόρων - υψηλών αξιωματούχων μάρμαρο+χαλκός λιγότερα θρησκευτικά θέματα (π.χ. "Καλός Ποιμήν" + "Ορφέας"Ανάγλυφο: αντικατέστησε την περίοπτη γλυπτική (5ος αι.) Χρήση τρυπανιού ελαφρύνει μάρμαρο δημιουργεί φωτοσκίαση

ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ - 3 ο κεφάλαιο-

ειδωλολατρικής τέχνης (π.χ. ζωδιακός κύκλος, προσωποποιήσεις εποχών, μηνών, γης, θάλασσας κ.α.) με χριστιανικό συμβολισμό

Β)ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ (από 4ο αι.) (υλικά: πέτρα, κεραμίδι, χρωματιστή υαλόμαζα, φύλλο χρυσού+αργύρου) ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ : στα ανώτερα τμήματα τοίχων και στους θόλους :1) Στεγανοποίηση του τοίχου (πίσσα ή ρητίνη), 2) Επίστρωση με σοβά (τρία στρώματα), 3) Στερέωση Ψηφίδων Ρώμη, Ραβέννα, ΘεσσαλονίκηΘΕΜΑΤΑ : "εικονογραφικοί κύκλοι" (εικαστικές ενότητες αφηγηματικού χαρακτήρα) από Βίβλο+βίο Αγίων (π.χ. Χριστός = Θεοφάνια, σταυρός, βρεφοκρατούσα Παναγία = ενσάρκωση)

τοίχοι φωταγωγού μεσαίου κλίτους 1 ή 2 οριζόντιες σειρές με εικαστικές ενότητες ορθογώνια διάχωρα μεταξύ παραθύρων ολόσωμες μορφές τριγωνικές επιφάνειες ανάμεσα σε τόξα στηθάρια (προτομή Αγίου σε κύκλο) κόγχη + θριαμβευτικό τόξο (αψίδα ιερού) θέματα συμβολικού χαρακτήρα για θρίαμβο

Εκκλησίας

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΚΤΙΡΙΑ ΜΕ ΤΡΟΥΛΟ (βαπτιστήρια, μαυσωλεία κ.α.) κεντρική θέση διακόσμου ο τρούλος (=ουρανός)ΘΕΜΑΤΑ σταυρός, φυτικός διάκοσμος, Βάπτιση (= νίκη Χριστού πάνω στο θάνατο), παράδοση Νόμου, εν Κανά θαύμα, Θαυμαστή Αλιεία, Σαμαρείτιδα, προσφορά στεφάνων στο Χριστό από Αποστόλους (= ρωμαϊκή σύγκλητος στον αυτοκράτορα τιμή και αναγνώριση)

Γ) ΕΙΚΟΝΑ απεικονίσεις θείων προσώπων (ΧΡΙΣΤΟΣ, ΠΑΝΑΓΙΑ, ΑΓΙΟΙ, ΑΠΟΣΤΟΛΟΙ)ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ: λατρευτικός – διδακτικός – λειτουργικόςΤΕΧΝΙΚΗ: εγκαυστικήΘΕΜΑΤΑ: πορτρέτα αγίων προσώπων με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και σύμβολα το καθένα(σύνδεση με πορτρέτα νεκρών σε ξύλο «Φαγιούμ» εκφραστικά μάτια, επιμήκη μύτη, μικρό στόμα, εντυπωσιακά χρώματα)

Δ) ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

Μικρογραφίες παριστάνουν επεισόδια ΣΤΕΝΗ ΣΧΕΣΗ ΛΟΓΟΥ + ΕΙΚΟΝΑΣ

ΕΙΛΗΤΑΡΙΑ: (επιμήκης λωρίδες πάπυρου γύρω από κύλινδρο, έως 2ο αι.)δύσχρηστανέος τύπος χειρ/φου ΚΩΔΙΚΑΣ: σελίδες από περγαμηνή (δέρμα ζώου) συγκροτημένες σε βιβλίοΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΩΔΙΚΑ:

Επεξεργασία Δέρματος Κοπή + Σχηματισμός Τετραδίων δέσιμο σε τόμο και Στάχωση (= δημιουργία εξώφυλλου

από δέρμα + ξύλο, διακόσμηση με χρυσό, πολύτιμες πέτρες κ.α.) Γραφέας ορισμός γραμμών με στύλο, Μικρογράφος εικονογράφηση

ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑ(έργα χρυσοχοΐας, αργυροχοΐας, ελεφαντοστά κ.α.) αντικείμενα πολυτελείας (για αυτοκράτορα, Εκκλησία, αριστοκρατία, αξιωματούχους)ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΣ:δώρα αναμνηστικά, σε πλαίσια διπλωματίας ή με θρησκευτικό κίνητρο (πολυτιμότερο έργο ανήκει στο Θεό)Α)ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΑ ΕΡΓΑ εργαστήρια Ρώμη, Κωνσταντινούπολη, Ραβέννα, Μεδιόλανα, Αντιόχεια, Αλεξάνδρεια.μεγάλη κατηγορία αντικειμένων από ελεφαντοστό ΔΙΠΤΥΧΑ: 2 ανάγλυφα πλακίδια συνδεδεμένα σαν εξώφυλλο (εσωτερική πλευρά υποδοχές για κερίέγραφαν με στύλο)ΧΡΗΣΗ: δώρα, διακοσμητικά αντικείμενα και θρησκευτικός χαρακτήρας (τέλεση θείας λειτουργίας αναγραφή ονομάτων για μνημόνευση)

6

Β) ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑ:

i) εκκλησιαστικά σκεύη (π.χ. δίσκοι, λειψανοθήκες, σταυροί λιτανείας κ.α.)ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ: απλή (με σταυρό, χριστόγραμμα), μορφές Χριστού, Παναγίας, αγίων, Βιβλικές σκηνές και όνομα δωρητήii) κοσμικού χαρακτήρα (π.χ. δίσκοι, υδρίες κ.α. ως δώρα, κυρίως γάμου)ΔΙΑΚΟΣΜΗΣΗ: φυσιοκρατική (κλασική παράδοση)

ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (843 – 1204)

Τέλος εικονομαχίας επίσημη λατρεία εικόνων, διάκοσμος ναών ζωή του ΧριστούΤΑΣΗ ΑφαιρετικήΤΑΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΧΕΙΡ/ΦΩΝ + ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΣ (ελεφαντοστά) Νατουραλισμός (στροφή αρχαιότητα-Αναγένν. Μακεδόνων 9-11ος)

ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΝΑΩΝναός επίγεια εικόνα βασιλείας του Θεούιεράρχηση θεμάτων από πάνω προς τα κάτω (ουρανός προς γη)

Προτομή Παντοκράτορα Τρούλος (κλειδί) Αγγελικές Δυνάμεις (αρχάγγελοι, χερουβείμ, σεραφείμ, τετράμορφα) ζώνη γύρω από

τρούλο Προφήτες Π.Δ. τύμπανο τρούλου 4 Ευαγγελιστές σφαιρικά τρίγωνα τρούλου Θεοτόκος αψίδα ιερού Ανάληψη Κυρίου καμάρα ιερού Κοινωνία Αποστόλων πλάγιοι τοίχοι ιερού Ευαγγελισμός μέτωπο τόξου αψίδας Ιεράρχες χαμηλότερη ζώνη αψίδας ιερού Δωδεκάορτο καμάρες, θόλοι, τύμπανα καμάρων Ολόσωμοι Άγιοι χαμηλότερη ζώνη τοίχων Εορτή ή ο Άγιος του ναού δίπλα στο τέμπλο Δευτέρα Παρουσία νάρθηκας (στεγασμένοι δυτική πλευρά)

Κοιμητηριακός Τύπος Ναού σωτηριολογικό περιεχόμενοΜοναστηριακός Τύπος Ναού πλειοψηφία αγιογραφικών πορτρέτων

7

ΤΟ ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΕΙΚΟΝΟΜΑΧΙΑ (726-843)περίοδος διωγμών+απαγορεύσεων, αυστηρότερη θρησκευτική τέχνη (λιγότερο στην περιφέρεια)

Απαγόρευση παραγωγή εικόνων Παραστάσεις ναών δέντρα, ζώα, φυτά κ.α. (ορισμένα θέματα επηρεασμένα από ισλαμική

τέχνη π.χ. Αγία Κυριακή- Νάξος: σε πτηνά και διακοσμητική Κυρίαρχο θέμα Σταυρός (σύμβολο νικηφόρου χριστιανισμού, π.χ. Αγία Σοφία -

Θεσσαλονίκη) Παραγωγή εικονογραφημένων χειρόγραφων

Α)ΕΝΤΟΙΧΙΟ ΨΗΦΙΔΩΤΟ διακόσμηση ναών (εποχή οικονομικής ευμάρειας)Αντικατάσταση επιδαπέδιων ψηφιδωτών με μαρμάρινες πλάκες (γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα)Σημαντικά ψηφιδωτά ελλαδικού χώρου:Μονή Οσίου Λουκά, Βοιωτία (5η δεκαετία 11ου αι. με πρωτοβουλία ηγουμένου Θεόδωρου Λεοβάχου)Τεχνοτροπία απομακρυσμένη από φυσιοκρατική ελληνορωμαϊκής παράδοσης (μορφές επίπεδες, εξαϋλωμένες, άκομψες με σοβαρή έκφραση υψηλό θρησκευτικό ήθους)Νέα Μονή, Χίος (αρχές 11ου αι. Χορηγία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ' του Μονομάχου )Τεχνοτροπία: όμοια με Οσίου Λουκά (ωστόσο έντονα λαμπερά χρώματα τολμηρές αντιπαράθεσης)Μονή Δαφνίου, Αθήνα "Κοίμηση της Θεοτόκου" (περ. 1100)Επιστροφή στην κλασική αρχαιότητα (γαλήνη, ηρεμία, σκεπτικισμός, μορφές πιο φυσικές - ελεύθερες στο χώρο)

Β)ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ (Τεχνική νωπογραφία)

Ψηφιδωτό τεχνική δύσκολη και δαπανηρή / Τοιχογραφία κυρίαρχο μέσο διακοσμήσεις Βυζαντινών ναών

Γ) ΕΙΚΟΝΑ τεχνική Αυγοτέμπερα: i) προετοιμασία ξύλου, ii) σχεδίαση "ανθιβόλου" (προσχέδιο με τρυπημένα τα περιγράμματα)/ ρίψη

κάρβουνου/ αποτύπωση σε γύψο/ χάραγμα με αιχμηρό εργαλείο, iii) Ζωγραφική: κάλυψη φόντου με φύλλο χρυσού/ πρόσθεση χρωμάτων ("προπλασμοί" σκοτεινά, "φώτα" ανοιχτότερα)/ και βερνίκιΘΕΜΑΤΑ: Χριστός, Παναγία, Άγιοι, επεισόδια από Π+Κ Διαθήκη, απόκρυφα Ευαγγέλια, βίους και μαρτύρια ΑγίωνΤΥΠΟΙ ΕΙΚΟΝΩΝ: αμφιπρόσωπες (και στις 2 όψεις) + εικόνες λιτανείας

Δ)ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ

πνεύμα Αναγέννησης (δυναστεία Μακεδόνων Λέοντας ΣΤ' και Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος)ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ: μεγάλη ποικιλία (ιατρικά, αστρονομικά, θεολογικά, λειτουργικά, ιστορικά, λογοτεχνικά, νομικά,φιλοσοφικά, αρχαία ελληνικά κείμενα, ωροσκόπια κ.α.)καλλιτεχνική σημασία + μεταφορά αρχαίας ελληνικής σκέψης σε επόμενες γενιές

ΜΙΚΡΟΤΕΧΝΙΑΑ)ΕΡΓΟ ΔΙΑΚΟΣΜΗΜΕΝΟ ΑΠΟ ΣΜΑΛΤΟ: αντικείμενα πολυτελείας τέχνη συνδεδεμένη με παλάτι (περιφερειακά εργαστήρια Γεωργία, Βενετία, Θεσσαλονίκη κ.α. περιορισμένα)

ΤΕΧΝΙΚΕΣ: Επιπεδόγλυφη αποτύπωση σχεδίου, χάραξη κοιλοτήτων, γέμισμα με σμάλτο

8

ΨΑΛΤΗΡΙΟ: ομάδα χειρογράφων ΒΙΒΛΙΟ ΨΑΛΜΩΝ (λειτουργικό βιβλίο ιερές ακολουθίες Εκκλησίας) 150 ψαλμοί Δαβίδ + άλλων εβραίων ποιητών- Chludov, περίπου 850 (Ιστορικό Μουσείο Μόσχας)- κωδ. 61 (μονή Παντοκράτορα Αγίου Όρους)- Bristol, 11ος (Bρετανικό Μουσείο)παρασελίδια εικονογράφηση + κοινά τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά αντιγράφουν κάποιο κοινό χειρόγραφο

Αριστοκρατικά ψαλτήριαΦυσιοκρατικές+αρχαιοπρεπείς αισθητικές αντιλήψεις Αναγέννησης Μακεδόνωνεικονογράφηση ενταγμένη στη σελίδα ή ολοσέλιδη μικρογραφία (Ψαλτήριο Εθνικής βιβλιοθήκης στο Παρίσι)

Περίκλειστη αποτύπωση σχεδίου / περίγραμμα με συρμάτινο σκελετό / στερέωση χωρισμάτων / άπλωμα σμάλτου Τεχνική του ανάγλυφου (σπανιότερη) "Αρχάγγελος Μιχαήλ", Άγιος Μάρκος - Βενετία.

Β) ΕΛΕΦΑΝΤΟΣΤΕΪΝΟ ΕΡΓΟ: αντικείμενα πολυτελείας (γαμήλια δώρα, κοσμηματοθήκες, εικόνες Αγίων κ.α.)ΤΕΧΝΙΚΗ κοπή πλάκας (κάθετα, πλάγια ή σκαλιστά)/ σχεδιασμός θέματος / χάραξη περιγράμματος / προβολή θέματος.Κοκάλινο κιβωτίδιο (πιο δυσεύρετο, μικρότερης αντοχής, πιο φτηνό)

ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ (1261-1453)(Ενδιαφέρον για φυσιοκρατική τέχνη της αρχαιότητας)

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΘΗΣΗ, ΕΞΑΠΛΩΣΗ και ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (ΣΕΡΒΙΑ, ΡΩΣΙΑ, ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ)Ζωγραφική δυναστείας Παλαιολόγων εικονογραφικός πλούτος

Νέες συνθέσεις + εμπλουτισμός παλαιοτέρων με: εικονογραφικά στοιχεία, αρχαίες προσωποποιήσεις,

συμβολικά στοιχεία με εκκλησιαστική ερμηνεία κ.α. Έντονη επίδραση της Υμνολογίας και Θείας Λειτουργίας Ρεαλιστικότερη απόδοση των παραστάσεων σκηνές πολυπρόσωπες, μορφές με έντονη

σωματική παρουσία- κίνηση- έκφραση συναισθημάτων Τοπίο και αρχιτεκτονήματα πλούσιο σκηνικό βάθος (προσπάθεια κατάκτησης 3ης

διάστασης)ΘΕΜΑΤΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ:

9

ΕΙΚΑΣΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΣΤΗΝ ΦΡΑΓΚΟΚΡΑΤΙΑ (1204-1261)(Σημαντική τέχνη λόγο μετακίνησης πληθυσμών + διάδοση καλλιτεχνικών παραδόσεων)

Α) ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ: ΒΥΖΑΝΤΙΟ (Δ’ Σταυροφορία)Ζωγραφικήπροσηλωμένη σε βυζαντινά πρότυπα του 12ου αι.ΣΕΡΒΙΑ (πολιτιστική+θρησκευτική εξάρτηση από Βυζάντιο)Βυζαντινοί καλλιτέχνες παραγγελίες ηγεμόνων κορυφαία έργα μνημειακής ζωγραφικής (Ναός Παναγίας Ευεργέτιδας, μόνη Στουντένιτσα)

Β) ΕΙΚΟΝΑ: (ανάλογο παράδειγμα+στις φορητές εικόνες) π.χ. Αγία Αικατερίνη (Σινά) πλουσιότατη συλλογή

Καλλιτεχνική επίδραση Δύσης σε τέχνη Βυζαντίου προβληματική λόγω Σχίσματος (1054)

(εικονογραφικοί κύκλοι)

Α) ΨΗΦΙΔΩΤΟ παραμερίστηκε από την τοιχογραφία (οικονομικές δυσκολίες κράτους)Β) ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ εξαιρετική ανάπτυξη (Θεσσαλονίκη, Άγιον Όρος, Μυστράς κ.α. )Γ) ΕΙΚΟΝΑ άνθηση ζωγραφικής φορητών εικόνων, διάδοση ψηφιδωτών εικόνωνΔ) ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΜΕΝΟ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ πλούσια καλλιτεχνική δραστηριότητα ζωγραφικής χειρογράφων

10

ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ (οι φάσεις θείου δράματος μεγάλη διάδοση): Ο Μυστικός Δείπνος, ο Νιπτήρ, η Προσευχή

στο Όρος των Ελαιών, η προδοσία του Ιούδα, η Κρίση των Αρχιερέων+του Πιλάτου, η Μαστίγωση, ο Δρόμος προς τον Γολγοθά, η Ανάβαση στον Σταυρό, η Σταύρωση, η Αποκαθήλωση, ο Θρήνος.

ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΗΣ: η Εις Άδου Κάθοδος (Ανάσταση), οι Μυροφόρες στο Μνήμα, το "Χαίρεται" των

Μυροφόρων, η Ψηλάφηση, το Δείπνο στους Εμμαούς, η Θαυμαστή Αλιεία. ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ: Νεανική ηλικία Θεοτόκου (π.χ. σύλληψη, γέννηση της

κ.α.) ΚΥΚΛΟΣ ΠΡΟΕΙΚΟΝΙΣΕΩΝ ΠΑΝΑΓΙΑΣ: συμβολισμός Παναγίας + άμωμου σύλληψης ΑΚΑΘΙΣΤΟΣ ΥΜΝΟΣ: Ύμνος Ρωμανού Μελωδού προς τιμή της Θεοτόκου (έξαρση λατρείας της προστάτιδα Κων/πολης από πολιορκία Αβάρων, 626) ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΥΚΛΟΣ ΑΓΙΩΝ: Νικολάου, Προδρόμου, Γεωργίου κ.α. ΜΗΝΟΛΟΓΙΑ: μαρτύρια αγίων κατά ημερολογιακή σειρά ΟΥΡΑΝΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ: Θεία Λειτουργία Ουρανών (Χριστός Αρχιερέας, Άγγελοι ιερείς,

διάκονοι)

Σύνοψη 3ου κεφαλαίου

Β Υ Ζ Α Ν Τ Ι Ν Η Τ Ε Χ Ν ΗΑφετηρία: δοκιμασμένες τεχνικές, εικονογραφημένα θέματα + τεχνοτροπίες ειδωλολατρικής τέχνης μετασχηματισμός σε χριστιανική τέχνη (νέο ιδεολογικό περιεχόμενο)

ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗΓλυπτικήανάγλυφο, Ζωγραφικήψηφιδωτό (επιδαπέδιο+εντοίχιο), Αφηγηματικοί Κύκλοι- πρώιμες φορητές εικόνες (εγκαυστικής τεχνική) μορφές Αγίων / εικονομαχία- αντικατάσταση κυλίνδρου από πάπυρο με φύλλα περγαμηνής "κώδικας"- ανάπτυξη Μικροτεχνίας

ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗμέσα 9ου - 1204 "Τρουλαίος" Ναός (επικρατέστερος τύπος ναοδομίας)ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ άνθηση ψηφιδωτού + εικονογραφημένου χειρόγραφου-φορητές εικόνες (τεχνική αυγοτέμπερας)-μικροτεχνία (ελεφαντοστό, σμάλτο, έργα μεταλλοτεχνίας)

ΥΣΤΕΡΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗΑναγέννηση ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ τοιχογραφία-άνθηση ζωγραφικής φορητών εικόνων-χειρόγραφα

2 ο και 4 ο κεφ.

ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ: 1453 (Άλωση Κων/πολης) – 1830 (Ίδρυση Ελλην. Κράτους)

ΣΧΕΣΗ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΕ ΔΥΤΙΚΗ ΤΕΧΝΗΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣεσωστρέφεια, συντηρητισμός και απόρριψη πνευματικής ζωής ΔυτικήςΕυρώπης, λόγω στάσης Εκκλησίας (ακολουθούσε με φανατισμό θρησκευτική πολιτική Βυζαν. Αυτοκρατορίας)ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΟΥΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ( εμπορικές σχέσεις, επαφή με πνευματικά και καλλιτεχνικά κινήματα Δύσης(σύζευξη βυζαντινών +δυτικών παραδόσεων(ανανέωση εκφρ. μέσων βυζαντινής τέχνης (Κρήτη, Κύπρος)

ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ ΕΞΑΠΛΩΣΗΣ( ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ: Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία, Αλβανία ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΡΩΣΙΑ και ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗ: Αίγυπτο, Συρία, Παλαιστίνη

Άλωση Κωνσταντινούπολης οπισθοδρόμηση καλλιτεχνικού τομέα (15ος αι.) Βενετοκρατούμενη Κρήτη (Χάνδακας, Ηράκλειο)

καταφύγιο Κωνσταντινοπολιτών καλλιτεχνών"Κρητική Σχολή" (σημαντικό μεταβυζαντινό καλλιτεχνικό κέντρο)

ΑΝΘΗΣΗ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΦΟΡΗΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ (εύπορη αστική τάξη βενετική + ελληνική άφθονες παραγγελίες αίτιο για πτώση αριθμού μνημειακών διακοσμήσεωνΚΡΗΤΙΚΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ εναρμόνιση παλαιολόγειας τέχνης με δυτική καλλιτεχνική παράδοση (λόγω μεικτού πελατείας:βυζαντινά πρότυπα+υστερογοτθική παράδοση)ΟΜΩΣ έργα πιστά σε βυζαντινή παράδοση(τεχνική: αυγοτέμπερα, τεχνοτροπία + εικονογραφικοί κύκλοι / δευτερεύοντα στοιχεία από ιταλική ζωγραφική)

ΑΓΓΕΛΟΣ ΑΚΟΤΑΝΤΟΣ "Μπάθας", (Χάνδακας) Παλαιολόγεια παράδοση / δευτερεύουσα ιταλική "Ο Χριστός κ’ η Άμπελος", (μονή Οδηγήτριας στο Καινούριο της Κρήτης)

11

ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ:α) 1453-1527, περίοδος διαμόρφωσης Κρητικής Σχολήβ) 1527-1700, περίοδος εξάπλωσης Κρητικής Σχολής κ’ Σχολής Βορειοδυτικής Ελλάδαςγ) 1700-1830, περίοδος ανάπτυξης και εξάπλωσης των ζωγράφων της βόρειας Ελλάδας

ΚΡΗΤΙΚΗ ΣΧΟΛΗ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΖΑΦΟΥΡΗΣ εξοικείωση με ιταλική ζωγραφική (π.χ. "Βρεφοκρατούσα Παναγία" στο πρότυπο της Madre della Consolazione κ' Αγ. Φραγκίσκου Ασίζης σε φυσιογνωμία μορφών, μαφόριο -εξωτερικό ένδυμα- Παναγίας με χρυσή ταινία και σε χιτώνα Χριστού)

ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ (16Ος αι.)Ελλαδικός Χώρος τουρκοκρατούμενος κοινωνικοπολιτική αναστάτωση +καλλιτεχνική οπισθοδρόμηση

οικονομική ευρωστία Μοναστηριών (λόγω διατήρησης ακίνητης περιουσίας+ δωρεές παραδουνάβιων ηγεμόνων)καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες (προσκλήσεις Κρητικών Ζωγράφων)ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑΣ

ΘΕΟΦΑΝΗΣ ΣΤΡΕΛΙΤΖΑΣ(Κρητικός μοναχός)τοιχογραφικά σύνολα (Άγ.Όρος + Μετέωρα -Άγ.

Νικόλας, Αναπαυσά-)

ΜΙΧΑΗΛ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ (16ος αι.) Σπουδαίος Ζωγράφος φορητών εικόνων άψογη βυζαντινή τεχνοτροπία, όμως περισσότερο πνεύμα ιταλικής Αναγέννησης (Άγιος Γεώργιος- Βενετία, Άγιος Μηνάς- Ηράκλειο "Μυστικός Δείπνος")

12

ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ (τέλη 15ου, αρχές 16ου)Άλωση Ελλαδικού Χώρου, ωστόσο καλλιτεχνική ανάκαμψη (από μετακίνηση καλλιτεχνικού εργαστηρίου)αφετηρία Καστοριά διακόσμηση ναών (τοιχογραφίες) Βόρεια +Κεντρική Ελλάδα, Σερβία, Μολδαβία (εγκατάσταση)Συνθέσεις πολυπρόσωπες (προσπάθεια για 3η διάσταση), λεπτομερή εικονογραφικά στοιχεία, λαμπερά χρώματα

ΣΧΟΛΗ ΒΟΡΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΑΣ (16ος αι.) 2η μεγάλη σχολή ζωγραφικής μεταβυζαντινής περιόδουΓιάννενα, Ήπειρος, Μακεδονία, Θεσσαλία, Βοιωτία, ΕύβοιαΔυναμισμός, Πυκνότητα στη σύνθεση, Τόλμη στο χρώμα (τάση προς μπαρόκ)

ΦΡΑΓΓΟΣ ΚΑΤΕΛΑΝΟΣ (μετά Θεοφάνη, Τοιχογραφίες σε μονές Αγ.Νικολάου+Μεγίστης Λαύρας σε Άγιο Όρος, Μετέωρα)Συνθέσεις πληθωρικές (κίνηση, ρεαλισμός, ζωντάνια) Μορφές δυναμικές, ευλύγιστες (όχι ήρεμες όπως σε ζωγραφική Κρητών) Χρώματα τολμηρά (κόκκινα φωτιάς, μπλε, κίτρινο, βιολετί)ΖΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΡΙΖΕΣ ΣΕ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΕΙΑ ΕΡΓΑ + ΙΤΑΛΙΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗΓΕΩΡΓΙΟΣ + ΦΡΑΓΓΟΣ ΚΟΝΤΑΡΗΣ (επιρροές από Κατελάνο)

Η ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΤΕΧΝΗ διατήρησε ηγετικό ρόλο στον ορθόδοξο κόσμο (Βαλκάνια, Ρωσία, Εγγύς Ανατολή).

Μεταβυζαντινά φορητά έργα σε Ανατολή και Δύση Έλληνες καλλιτέχνες δέχονταν παραγγελίες και σε άλλες βαλκανικές χώρες.

Μέγιστη προσφορά στην διατήρηση της εθνικής ταυτότητας του ελληνικού έθνους

13

Ε

Η ΤΕΧΝΗ κατά τον 18ο αι.Μετά την Άλωση της Κρήτης κανένα καλλιτεχνικό κέντρο δεν ανέλαβε ηγετικό ρόλο

ΖΩΓΡΑΦΟΙ (τουρκοκρατούμενων περιοχών) κυρίως αγρότεςη ΤΕΧΝΗ παρουσίασε:

απλή σχεδιαστική ποιότητα, λαϊκότερο χαρακτήρα, επιπτώσεις στη θεματολογία (θέματα με στοιχεία καθημερινής ζωής) ανάπτυξη ζωγραφικής κοσμικού χαρακτήρα (π.χ. θαλασσογραφίες)

ΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑΑποστασιοποίηση από Βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση + στροφή προς αισθητικές αντιλήψεις Δύσηςδημιουργία τοπικής σχολής "Επτανησιακή Σχολή" πραγματοποίησε το ρήγμα με την τέχνη του Βυζαντίου οδηγώντας προς τη Νεοελληνική Τέχνη