Tekmeriose, Diakheirise Kai Probole Tes_ - Dieuthunse Ethnikou Arkheiou Mnemeion

ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΥ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ, ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ 19-20 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2010

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ ΜΕΤΑΞΙΑ ΤΣΙΠΟΠΟΥΛΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗΣ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΙΣΣΑ

ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ ΜΕΤΑΞΙΑ ΤΣΙΠΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗ ΕΚΔΟΣΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

Το Σεμινάριο Τεκμηρίωσης συγχρηματοδοτήθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και την

Πρωτοβουλία για την Ανάδειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

© 2011 Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και οι συγγραφείς των κειμένων.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΛΙΝΑΣ ΜΕΝΔΩΝΗ 1

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη

5

ΜΕ ΒΑΘΥ ΣΕΒΑΣΜΟ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΡΑΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ Μεταξία Τσιποπούλου

9

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Η ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ «ΑΡΕΘΟΥΣΑ» ΤΗΣ Ζ' ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΘΕΣΕΩΝ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΛΕΙΑΣ Κωνσταντίνος Β. Αντωνόπουλος

25

Η ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΩΣΤΙΚΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Σταυρούλα Τζεβρένη

35

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΤΗΣ ΡΟΤΟΝΤΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ) Αικατερίνη Κούσουλα

45

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ Δημήτριος Λιάκος

51

Η ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ Έλενα Βλαχογιάννη

57

Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΓΩΝ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ Νομική Παλαιοκρασσά

63

ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ, ΜΕΤΑΛΛΙΩΝ, ΜΟΛΥΒΔΟΒΟΥΛΩΝ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΔΟΛΙΘΩΝ Ευτέρπη Ράλλη

73

ii

ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ Αθανάσιος Α. Θέμος

81

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΓΥΑΛΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ) Αναστάσιος Αντωνάρας

91

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ. ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΛΑΙΤΥΠΑ Περικλής Γ. Φωτιάδης

93

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Δέσποινα Καρβέλη, Ουρανία Ράπτη

97

ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΣΤ΄ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ

ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ Παναγιώτης Χριστοδούλου

101

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ) Νικόλαος Μίνως, Δέσποινα Μοσχονά‐Κατσαρού

111

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΚΑΤΑΛΟΓΩΝ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Κατερίνα Κίσσα

113

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ Αλεξάνδρα Aλεξανδρή

117

ΠΡΟΒΟΛΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ Διονυσία Kαλλινίκου

129

Η ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗΣ Βασίλης Α. Οικονόμου

141

Η ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ Δημήτριος Κωνστάντιος, Αναστασία Λαζαρίδου

149

Ο ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ) Δέσποινα Ευγενίδου

171

ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΒ΄ ΕΠΚΑ Γεώργιος Ρήγινος, Στέφανος Βασιλειάδης , Ουρανία Πάλλη

173

Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΤΗΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ

ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ) Γεώργιος Ρήγινος, Μαρία Καραμπά, Σταυρούλα Πούλου

189

iii

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΑΚΟΥ ΤΟΠΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΥ Σοφία Θεοδωρίδου, Δέσποινα Παπαδοπούλου

191

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: Ο ΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΓΟΡΑΣ Μαρία Ι. Αντωνίου

203

ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ (ΠΕΡΙΛΗΨΗ) Ευαγγελία Κάππα, Ψαλλίδα Μαρία

209

ΠΡΟΒΟΛΗ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ: ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑTHENA - CARARE- EUROPEANA

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ EUROPEANA Μεταξία Τσιποπούλου

213

ATHENA - EUROPEANA: Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ Ευθυμία Πατσατζή

221

ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ, ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΜΕΤΑΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ATHENA, CARARE ΚΑΙ ΣΤΗΝ EUROPEANA Στέφανος Κόλλιας

233

ΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Ευθυμία Πατσατζή

241

«ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ». ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΗΣΑΥΡΟΥ ΟΡΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ Δημήτρης Καλομοιράκης, Μαρία Πάντου

251

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ - ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ 275

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Με μεγάλη χαρά καλωσορίζω σήμερα στο αμφιθέατρο του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού όλους τους συναδέλφους από την Αθήνα και την περιφέρεια, προϊσταμένους και τμηματάρχες, αλλά και όλους όσοι παρακολουθούν το διήμερο Σεμινάριο Τεκμηρίωσης που οργανώνει η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Συγχαίρω θερμά για την πρωτοβουλία της διοργάνωσης τη Διεύθυνση, και είμαι βέβαιη για την επιτυχία των εργασιών.

Το θέμα της σημερινής διημερίδας βρίσκεται στον πυρήνα της πολιτικής του Υπουργείου στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς και προς αυτή την κατεύθυνση έγιναν, όπως γνωρίζετε, συγκεκριμένα βήματα το τελευταίο διάστημα. Ενδεικτικά αναφέρω τη δημιουργία ειδικής δι-υπηρεσιακής Ομάδας Εργασίας για τον συντονισμό θεμάτων Εθνικού Αρχείου Μνημείων και Ψηφιακών Δράσεων υπό την προεδρία της Γενικής Διευθύντριας Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η Ομάδα Εργασίας, η οποία περιλαμβάνει εκπροσώπους και από τις τρεις Γενικές Διευθύνσεις του Υπουργείου, θα γνωμοδοτεί σε θέματα χάραξης πολιτικής και θα υποστηρίζει στο έργο της την πολιτική ηγεσία σε συνεργασία πάντοτε με τις αρμόδιες και συναρμόδιες Υπηρεσίες.

Στο πλαίσιο αυτό θα επεξεργαστούμε με τη βοήθεια των ειδικών επιστημόνων τους όρους και τις προϋποθέσεις σύμφωνα με τους οποίους η Ελλάδα θα συμμετάσχει στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Europeana, ούτως ώστε να προβληθεί αφενός ο πλούτος της πολιτιστικής κληρονομιάς, αφετέρου να κατοχυρωθούν τα πνευματικά και άλλα δικαιώματα του Υπουργείου. Παράλληλα, προωθούνται τα προγράμματα MICHAEL και ATHENA, τα οποία θα εμπλουτισθούν για την καλύτερη ανάδειξη των ελληνικών ψηφιακών συλλογών. Είναι αδήριτη ανάγκη να ξεπεράσουμε την εσωστρέφεια και να συμμετάσχουμε ενεργά στο ευρωπαϊκό ψηφιακό γίγνεσθαι, καθώς η δημοσιοποίηση ταυτίζεται με την προστασία της ψηφιακής πολιτιστικής κληρονομιάς.

Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, το ΥΠΠΟΤ μετατρέπεται σταδιακά σε εθνικό συσσωρευτή του ψηφιακού πολιτισμικού αποθέματος, στον οποίο θα ενταχθεί το σύνολο του ψηφιακού περιεχομένου που έχει παραχθεί κυρίως στο πλαίσιο του Γ΄ ΚΠΣ, αλλά και αυτό που προγραμματίζεται να παραχθεί, ιδιαίτερα στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, τόσο στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς, όσο και σε αυτόν του σύγχρονου πολιτισμού. Είναι πλέον αναγκαίος όρος να διασφαλίζεται η συνέργεια μεταξύ των ποικίλων προγραμμάτων που υλοποιούν οι Υπηρεσίες μας στο πλαίσιο μιας ενιαίας και μακροπρόθεσμης πολιτικής. Πρέπει όλοι να μεριμνήσουμε, ούτως ώστε να μην κατασπαταλώνται πόροι για τη δημιουργία ανεξάρτητων δράσεων, που είτε δεν συνεργάζονται μεταξύ τους ή/και δεν έχουν συγκεκριμένο κοινό ως αποδέκτη και χρήστη.

Στους στόχους του Υπουργείου είναι η προώθηση της ηλεκτρονικής καταγραφής κινητών μνημείων και η συνέχιση του προγράμματος «Ψηφιοποίηση των Συλλογών των Κινητών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού», που είχε ξεκινήσει στο πλαίσιο του Γ’ ΚΠΣ. Το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»), θα αναβαθμιστεί και θα μετεξελιχθεί σε κάτι πιο εύχρηστο, σύμφωνα και με τις δικές σας παρατηρήσεις, ούτως ώστε να ανταποκριθεί στις σημερινές ανάγκες. Περαιτέρω,

2

σχεδιάζεται η καταγραφή των ακινήτων μνημείων, ξεκινώντας από ένα ελάχιστο πυρήνα καταγραφής («ID μνημείου») προκειμένου να δημιουργηθεί το ηλεκτρονικό μητρώο μνημείων. Αυτό αποτελεί βασική προτεραιότητα, καθώς δεν μπορεί να υπάρξει ουσιαστική και ολοκληρωμένη προστασία των μνημείων, δίχως την τεκμηρίωσή τους. Σε ένα δεύτερο στάδιο μελετάται η ενσωμάτωση του ενεργού αρχείου της Υπηρεσίας σε ένα ηλεκτρονικό διαχειριστικό σχήμα, πράγμα που θα επιλύσει ορισμένα τουλάχιστον από τα φλέγοντα προβλήματα των Εφορειών. Τα παραπάνω είναι σε άμεση συνάρτηση με τις δράσεις οριοθέτησης των αρχαιολογικών χώρων της επικράτειας, αλλά και την εφαρμογή του Αρχαιολογικού Κτηματολογίου. Πρόκειται για εφαρμογές που δεν περιορίζονται στο επιστημονικό σκέλος της δουλειάς μας. Εκτείνονται στον τομέα της ενημέρωσης του πολίτη, της επικοινωνίας του με τις Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ και συνεπώς αγγίζουν το ευαίσθητο και επίκαιρο ζήτημα της διαφάνειας της διοίκησης, το οποίο αποτελεί κυβερνητική προτεραιότητα.

Είναι γεγονός ότι καλούμαστε σήμερα να επιταχύνουμε και να εντατικοποιήσουμε τις προσπάθειές μας προκειμένου να καλύψουμε ένα αδιαμφισβήτητο έλλειμμα. Ωστόσο, το βάρος της τεκμηρίωσης δεν εναποτίθεται ολόκληρο στα Τμήματα Τεκμηρίωσης των Περιφερειακών και Ειδικών Περιφερειακών Μονάδων. Η Ομάδα Εργασίας υπό τη Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς θα είναι αρωγός και συμπαραστάτης σε κάθε τους βήμα σε συνεργασία με τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων και τη Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών, οι οποίες καλούνται να παίξουν έναν καίριο ρόλο στην υλοποίηση των σχεδιασμών. Συγκεκριμένο ρόλο στην υποστήριξη του έργου με τη συγκέντρωση και διαχείριση του δημοσιευμένου υλικού και της βιβλιογραφίας θα έχουν και τα Αρχαιολογικά Ινστιτούτα. Εξάλλου, δεν νοείται στο εξής η παραγωγή αρχαιολογικού έργου δίχως την παράλληλη κατάθεση του ψηφιοποιημένου υλικού πρώτης τεκμηρίωσης.

Μολονότι η συγκυρία είναι σήμερα εξαιρετικά δύσκολη, καθώς οι πόροι είναι λιγότεροι από ότι στο παρελθόν, η εμπειρία μας από τη συμμετοχή στα ποικίλα ευρωπαϊκά και εθνικά προγράμματα είναι μεγαλύτερη. Την εμπειρία αυτή του ανθρώπινου δυναμικού του Υπουργείου θα αξιοποιήσουμε στο μέγιστο, ούτως ώστε σε συνδυασμό με την εκπαίδευση των στελεχών μας στα θέματα τεκμηρίωσης και τη βελτίωση της εσωτερικής οργάνωσης των Υπηρεσιών μας, να αντεπεξέλθουμε στις προκλήσεις του μέλλοντος.

Αθήνα, 19.2.2010

Δρ Λίνα Μενδώνη

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

ΤΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΕΙΔΙΚΩΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΩΝ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΜΑΡΙΑ ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ‐ΒΛΑΖΑΚΗ

Ένα θερμό καλωσόρισμα και από εμένα συνά‐δελφοι, από την Αθήνα και την περιφέρεια, προ‐ϊστάμενοι και τμηματάρχες, καθώς και όλοι όσοι ενδιαφερόμενοι παρακολουθείτε το παρόν Σε‐μινάριο Τεκμηρίωσης. Δεν έχω την παραμικρή αμφιβολία ότι η διημερίδα θα αποτελέσει μια εξαιρετική ευκαιρία για εποικοδομητικό διάλο‐γο και την ανταλλαγή εμπειρίας και γνώσης πά‐νω σε καινοτόμα θέματα, που μας αφορούν πλέον όλους. Συγχαρητήρια από καρδιάς στη Διεύθυνση για την πρωτοβουλία της διοργάνω‐σης, και εύχομαι σε όλους οι εργασίες να στε‐φθούν με επιτυχία.

Το σεμινάριο εντάσσεται σε μια σειρά στο‐χευμένων δράσεων της ΔΕΑΜ, στο πλαίσιο του συντονιστικού της ρόλου, που ξεκίνησαν με την ημερίδα του Σεπτεμβρίου 2007 και συνεχίσθη‐καν με τη διημερίδα και το διεθνές συνέδριο του 2009, αλλά και τη συνδιοργάνωση δύο ημε‐ρίδων για το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα ΑΤΗΕΝΑ, και άλλης μιας για το Πρόγραμμα MICHAEL, το 2009 και το 2010.

Το άρθρο 6 του Οργανισμού του Υπουργείου Πολιτισμού ορίζει ότι «Στην αρμοδιότητα της κάθε Κεντρικής Διεύθυνσης υπάγονται επίσης η εναρμόνιση του έργου και των δραστηριοτήτων των αντιστοίχων Περιφερειακών και Ειδικών Περιφερειακών Υπηρεσιών, οι οποίες υπάγονται στις αντίστοιχες Γενικές Διευθύνσεις, με σκοπό την ενιαία αντιμετώπιση των σχετικών θεμά‐ των …». Σύμφωνα δε με το άρθρο 11 του Οργα‐νισμού, η ΔΕΑΜ έχει τις εξής αρμοδιότητες:

• Τη συλλογή και αρχειακή φύλαξη για επιστημονική μελέτη κάθε στοιχείου, που

αφορά σε όλα τα κινητά και ακίνητα μνη‐μεία.

• Την τήρηση διαρκούς καταλόγου αρχαι‐ολογικών χώρων, ιστορικών τόπων και μνη‐μείων.

• Την ηλεκτρονική καταχώρηση και ψηφι‐οποίηση του αρχείου των μνημείων.

• Το συντονισμό της ηλεκτρονικής κατα‐γραφής, τεκμηρίωσης, διαχείρισης και ψη‐φιοποίησης, καθώς και την επιστημονική μελέτη των συναφών θεμάτων.

• Την τήρηση του αρχείου της Αρχαιολογι‐κής Υπηρεσίας.

• Τις εκδόσεις, με σκοπό την ενημέρωση Υπηρεσιών του Υπουργείου και του κοινού σε θέματα Εθνικού Αρχείου Μνημείων, πο‐λιτιστικής διαχείρισης και δικαίου των αρ‐χαιοτήτων, και της πολιτιστικής κληρονομιάς εν γένει.

• Την κωδικοποίηση της αρχαιολογικής και σχετικής νομοθεσίας και νομολογίας.

Με το άρθρο 44 του Οργανισμού εξάλλου ιδρύθηκαν στις Εφορείες Αρχαιοτήτων Τμήματα Τεκμηρίωσης, Καταγραφής και Δημοσίευσης Αρχαίων, των οποίων οι αρμοδιότητες είναι ου‐σιαστικά όμοιες με αυτές της ΔΕΑΜ, σε τοπικό επίπεδο. Συγκεκριμένα:

• Θέματα σχετικά με την τήρηση αρχείου όλων των ανασκαφών και των αρχαιολογι‐κών ερευνών άλλης μορφής, την καταγραφή και ηλεκτρονική καταχώρηση κινητών και ακίνητων αρχαιολογικών ευρημάτων και την κατάρτιση αρχείου φωτογραφιών, σχεδίων,


6

χαρτών, κηρύξεων και αρχείου κατόχων αρ‐χαίων και αρχαιοπωλείων, καθώς και την οργάνωση και λειτουργία της βιβλιοθήκης.

Αντίστοιχη είναι και η οργάνωση και οι αρ‐μοδιότητες του Τμήματος Τεκμηρίωσης, Δημο‐σίευσης και Αρχείου της Εφορείας Εναλίων Αρ‐χαιοτήτων (άρθρο 48), αλλά και των τμημάτων Έρευνας και Υποστήριξης της Έρευνας των Αρ‐χαιολογικών Ινστιτούτων (άρθρο 50), ενώ τα άρθρα 51‐58 ορίζουν τις αρμοδιότητες των τμη‐μάτων Δημοσίων Σχέσεων, Τεκμηρίωσης και Δημοσιευμάτων των μεγάλων Μουσείων, μετα‐ξύ των οποίων περιλαμβάνονται η διαχείριση του φωτογραφικού αρχείου και της βιβλιοθή‐κης, αλλά και του ιστορικού αρχείου εγγράφων.

Οι θέσεις των προϊσταμένων των τμημάτων αυτών έχουν οι περισσότερες καλυφθεί και η αρμόδια Διεύθυνση μας κάλεσε σήμερα εδώ και ετοίμασε ένα ιδιαίτερα προσεγμένο πρόγραμμα παρουσιάσεων, σχετικά με την τεκμηρίωση ου‐σιαστικά κάθε είδους μνημείων, κινητών και ακίνητων, συντήρησης και αναστήλωσης, αλλά και τη διαχείριση των αρχείων, τα πνευματικά δικαιώματα, και τα ευρωπαϊκά προγράμματα προβολής της ψηφιακής κληρονομιάς, που η ίδια συντονίζει και στα οποία όλοι συμμετέχε‐τε. Επίσης θα παρουσιασθούν επιμέρους περι‐πτώσεις διαχείρισης και προβολής ψηφιακού περιεχομένου, τόσο από την ίδια τη ΔΕΑΜ, όσο και από άλλες μονάδες της Αρχαιολογικής Υπη‐ρεσίας.

Όπως είδατε από την εντολή της Γενικής Γραμματέως, η δράση της ψηφιακής τεκμηρίω‐σης και το Εθνικό Αρχείο Μνημείων αποτελούν πλέον προτεραιότητες και στρατηγικούς μας στόχους. Η χώρα μας, αντίθετα από τους ευρω‐παίους εταίρους μας, δεν έχει ακόμα καταρτίσει το Εθνικό Αρχείο Μνημείων, και η ανάγκη προς αυτήν την κατεύθυνση είναι πλέον ιδιαίτερα πιεστική και επείγουσα.

Η ΔΕΑΜ, στο πλαίσιο του Γ’ ΚΠΣ, όπως γνω‐ρίζετε, οργάνωσε και ολοκλήρωσε με επιτυχία το έργο «Ψηφιοποίηση και Ψηφιακή Τεκμηρίω‐

ση Συλλογών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτι‐σμού», μέσω του οποίου δημιουργήθηκαν 66 πλήρως εξοπλισμένοι σταθμοί ψηφιοποίησης σε ΕΠΚΑ, ΕΒΑ και τα μεγάλα Μουσεία, εφοδιάσθη‐καν με εξοπλισμό τελευταίας τεχνολογίας και με το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, και το προσωπικό τους εκπαιδεύθηκε στη χρήση τους. Τώρα πρέπει να προχωρήσουμε, με βάση αυτήν την πολύτιμη εμπειρία, για να ολοκληρω‐θεί με επιτυχία ο στόχος που στο εξής θέτουμε σε νέα βάση.

Σήμερα, ανάμεσα στις άλλες ανακοινώσεις, θα παρουσιασθούν τα αποτελέσματα της πρώ‐της απογραφής των υφιστάμενων καταλόγων των κινητών μνημείων των Εφορειών και των μεγάλων Μουσείων, μια πρωτοβουλία της ΔΕΑΜ, που σχεδιάσθηκε για να αποτελέσει τη βάση για την κατάρτιση του Ηλεκτρονικού Μη‐τρώου Μνημείων του Υπουργείου.

Η χρήση των τεχνολογιών της πληροφορικής έχει καταστεί πλέον απαραίτητη. Το κύριο όμως θέμα είναι ότι απαιτούνται οπωσδήποτε ενιαία μεθοδολογία και γλώσσα σε όλες τις Υπηρεσίες του Υπουργείου, περιφερειακές και κεντρικές, ώστε να είναι δυνατή η αναζήτηση αυτόματα των ομοειδών κατά περίπτωση μνημείων, ανά‐λογα με τις εκάστοτε ανάγκες.

Ο ρόλος των μιας Κεντρικής Υπηρεσίας, όπως η ΔΕΑΜ, είναι απολύτως ουσιαστικός, διότι είναι υπεύθυνη για να δημιουργήσει και να προσφέρει στις Περιφερειακές Υπηρεσίες τα κατάλληλα κοινά εργαλεία, με τα οποία, ενώ αυτές θα εργάζονται ανεξάρτητα, το αποτέλε‐σμα της εργασίας τους θα παρέχει τα εχέγγυα για τη συνέργια των δραστηριοτήτων τους προς τις υπόλοιπες συναρμόδιες. Η κατάλληλη δια‐μόρφωση κοινών μεθόδων και εργαλείων ηλε‐κτρονικής καταγραφής και ψηφιοποίησης προ‐σφέρει παράλληλα στις Προϊστάμενες Υπηρεσί‐ες έγκυρη ενημέρωση για την πορεία της τεκμη‐ρίωσης και τα προβλήματα που υπάρχουν.

Το επόμενο βήμα μας θα είναι η διαδικτυα‐κή προσβασιμότητα στο Εθνικό Αρχείο Μνημεί‐

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ

7

ων, καθώς και η επικοινωνία τόσο των τοπικών σταθμών μεταξύ τους, όσο και όλων με τη Διεύ‐θυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων και άλλες αρμόδιες Κεντρικές Διευθύνσεις. Εννοείται ότι οι πληροφορίες που συγκεντρώνονται καταχω‐ρούνται με τα κατάλληλα πρωτόκολλα προσβα‐σιμότητας, ώστε να προστατεύεται αποτελε‐σματικά τόσο η περιουσία του Δημοσίου όσο και τα σχετικά πνευματικά δικαιώματα.

Στο νέο, αναβαθμισμένο, διαδικτυακό Εθνι‐κό Αρχείο Μνημείων, η συγκέντρωση και δια‐χείριση των πληροφοριών για τα μνημεία θα συνεχίσει να έχει τον αποκεντρωμένο χαρακτή‐ρα εργασίας των αρμοδίων Υπηρεσιών του Υπουργείου, με την υποστήριξη της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Όσον αφορά δε στη λειτουργία αυτού του ίδιου του Εθνικού Αρχεί‐ου Μνημείων, διαμορφώνεται ως η συνάθροιση των τοπικών και όχι ως μία αυθύπαρκτη οντότη‐τα, εξ ου και ο κύριος ρόλος που έχει στο θέμα αυτό η ομώνυμη διεύθυνση. Η εισαγωγή της τεχνολογίας της πληροφορικής έχει πλέον ανοί‐ξει νέο κεφάλαιο στη διάρθρωση των Υπηρε‐σιών του Υπουργείου.

Σύμφωνα με το στρατηγικό σχεδιασμό που διατύπωσε η Γενική Γραμματέας, μέσα από συ‐ζητήσεις με τις αρμόδιες περιφερειακές και Ει‐δικές Περιφερειακές Υπηρεσίες και τις Διευθύν‐σεις, θα αποφασίζεται από την πολιτική ηγεσία και τις συναρμόδιες Γενικές Διευθύνσεις του Υπουργείου η πολιτική που θα εφαρμόζεται συνολικά. Την υλοποίηση των σχετικών αποφά‐σεων θα επιβλέπουν κατά περίπτωση οι Διευ‐θύνσεις, μεταξύ των οποίων σημαίνοντα συντο‐νιστικό ρόλο θα έχει η Διεύθυνση Εθνικού Αρ‐χείου Μνημείων, σύμφωνα με τον Οργανισμό του Υπουργείου.

Από τα παραπάνω φαίνεται, πιστεύω, ο ου‐σιαστικός ρόλος που καλούνται να αναλάβουν τα Τμήματα Τεκμηρίωσης στην αναβάθμιση του Εθνικού Αρχείου Μνημείων και στην ενιαία τεκ‐μηρίωση και διαχείριση της ψηφιακής εθνικής κληρονομιάς. Η τεκμηρίωση αποτελεί συστατικό στοιχείο, τόσο για την προστασία όσο και για τη

μελέτη των μνημείων, δράσεις που αποτελούν την κύρια ευθύνη των Περιφερειακών και Ειδι‐κών Περιφερειακών Μονάδων. Με βάση αυτήν θα σχεδιασθεί κεντρικά κάθε αναπτυξιακή εσω‐τερική προσπάθεια, αλλά και η συντονισμένη παρουσία και προβολή του Υπουργείου προς τη διεθνή κοινότητα, που οφείλει να είναι αντάξια της μεγάλης πολιτιστικής παράδοσης που έχου‐με ταχθεί να υπηρετούμε.

Σε εσωτερικό επίπεδο οι Υπηρεσίες θα έχουν αποκεντρωμένη μεν, αλλά κοινή και συ‐ντονισμένη ορθολογική διαχείριση, σύμφωνα με τις αρμοδιότητές τους, είτε αυτές αφορούν στην προστασία των μνημείων ή στα θέματα των πο‐λιτών, ή ακόμη στη μελέτη και ανάδειξη των μνημείων.

Η συστηματικότερη προβολή της έρευνας γύρω από τα δημοσιευμένα μνημεία θα οδηγή‐σει επίσης στην αναβάθμιση των Αρχαιολογικών Ινστιτούτων, ως Υπηρεσιών οργάνωσης των με‐λετών και των αρχειακών συνόλων.

Άλλη σημαντική δυνατότητα που θα προ‐σφέρει η ηλεκτρονική διαχείριση μέσω του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, είναι ο συσχετισμός τους με Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών, προκειμένου να ενοποιηθούν, όχι μόνον ο χάρτης των μνημείων, αλλά και οι απαλλο‐τριώσεις του Υπουργείου και οι κτηματογραφή‐σεις. Άλλη, τέλος, σημαντική και παράλληλη πα‐ράμετρος είναι η διαχείρισή των οργανωμένων αρχαιολογικών χώρων και των μουσείων με τα διαφορετικής κατηγορίας προβλήματα που τη διακρίνουν.

Η οργάνωση σε ενιαίο σύστημα όλων των προαναφερόμενων δυνατοτήτων και υποχρεώ‐σεων, είναι προφανές ότι πέρα από τη συντονι‐σμένη τεκμηρίωση, προστασία, μελέτη, ανάδει‐ξη και προβολή των μνημείων, θα προσφέρει και δυνατότητες αύξησης των εσόδων του Υπουργείου, από τη διαχείριση των χώρων, των μουσείων, των αντιγράφων, των εκδόσεων, συμβατικών και ψηφιακών, αλλά και την τακτο‐ποίηση με ενιαίο σύστημα της προστασίας των πνευματικών δικαιωμάτων που συνδέονται με


8

αυτά, ώστε να μη διαφεύγουν από τρίτους, μέ‐σω ψηφιοποιημένων αρχείων στο διαδίκτυο.

Ειδικότερα για τις ευρωπαϊκές και διεθνείς δράσεις προβολής που συντονίζει η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων έχετε ήδη ενημερω‐θεί και θα έχετε την ευκαιρία ακόμα πληρέστε‐ρης ενημέρωσης στη διάρκεια του διήμερου σεμιναρίου. Τέλος, στη στρογγυλή τράπεζα, που θα κλείσει την εκδήλωση, θα προχωρήσουμε σε συμπεράσματα, τόσο για τη διαχείριση με το Εθνικό Αρχείο Μνημείων και τον Εθνικό Θησαυ‐ρό Όρων, όσο και για την ανάδειξη και την προ‐βολή των μνημείων του ελληνικού χώρου.

Και μόνον από τους τίτλους των εισηγήσεων και τη διάρθρωση του σεμιναρίου είναι προφα‐νές ότι οι εργασίες του αναμένονται πολύ σημα‐ντικές. Επίσης έχει προβλεφθεί χρόνος για ου‐σιαστικές συζητήσεις. Οι υπεύθυνοι τμηματάρ‐χες θα αποκτήσουν κατά το δυνατόν πλήρη γνωριμία με την πολυπλοκότητα των απαιτήσε‐ων της θέσης τους, θέση η οποία υπερβαίνει τη γνώση μιας μόνο επιστημονικής ειδικότητας, καθώς προΐστανται τμήματος διεπιστημονικού χαρακτήρα.

Θα έχουμε επομένως την ευκαιρία να παρα‐κολουθήσουμε εξειδικευμένες ή ευρύτερες

ανακοινώσεις που καλύπτουν όλο το φάσμα των αρμοδιοτήτων των τμημάτων τεκμηρίωσης. Οι ομιλητές θα παρουσιάσουν την εμπειρία τους, που είναι πολύτιμη για τις επόμενες αναβαθμί‐σεις των εργαλείων που ήδη είναι σε χρήση.

Είναι κοινώς γνωστό ότι από τη φύση της η τεχνολογία της πληροφορικής παρέχει εμπει‐ρικά εργαλεία που πάντοτε θεωρούνται ανα‐βαθμίσιμα. Όσο τα χρησιμοποιούμε τόσο τα βελτιώνουμε. Οσάκις αρχίζουμε την εφαρμογή ενός τέτοιου εργαλείου πρέπει να έχουμε υπό‐ψη ότι ήδη θα σχεδιάζουμε την επόμενη ανα‐βάθμισή του.

Στο σημείο αυτό η συμμετοχή όλων των συ‐ναδέλφων με παρατηρήσεις, τις οποίες δια των υπευθύνων τεκμηρίωσης θα μεταφέρουν προς τις Κεντρικές Υπηρεσίες, και θα καταλήγουν για επεξεργασία και υλοποίηση στη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, είναι απαραίτητες. Ουσιαστικά όλοι εμείς στις Κεντρικές Υπηρεσίες ετοιμαζόμαστε να συντονίζουμε τα αιτήματά σας και να δίνουμε λύσεις, με άξονα τη στρατη‐γική, προς όφελος της διαχείρισης, μελέτης, ανάδειξης και προβολής των μνημείων του ιδιαίτερα μακραίωνου πολιτισμού μας, τα οποία είμαστε ταγμένοι να υπηρετούμε.

ΜΕ ΒΑΘΥ ΣΕΒΑΣΜΟ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ ΚΑΙ ΤΟ ΒΛΕΜΜΑ ΣΤΡΑΜΜΕΝΟ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

ΜΕΤΑΞΙΑ ΤΣΙΠΟΠΟΥΛΟΥ

Εισαγωγή

Σας καλωσορίζω στο διήμερο Σεμινάριο, που οργάνωσε η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνη-μείων, και στοχεύει κυρίως στην ενημέρωση των τμηματαρχών Τεκμηρίωσης. Με μεγάλη χαρά διαπιστώνω ότι πολλοί περισσότεροι συ-νάδελφοι, και εκτός της Αρχαιολογικής Υπηρε-σίας, είναι σήμερα κοντά μας. Στη Διεύθυνση, όπως θα έχετε παρατηρήσει, δίνουμε μεγάλη σημασία στην επικοινωνία και προσπαθούμε για τη διάχυση της εξειδικευμένης γνώσης, με ημερίδες, συνέδρια, το σημερινό σεμινάριο, συμμετοχή και συνδιοργάνωση άλλων ενημερω-τικών ημερίδων, τον ιστότοπό μας, και τις εκδό-σεις μας. Θα σας μιλήσω σήμερα συνοπτικά για όλες τις δράσεις και τα έργα μας, ενώ στη συνέ-χεια θα έχετε την ευκαιρία αναλυτικών παρου-σιάσεων από άλλους συναδέλφους της ΔΕΑΜ.

Πριν ξεκινήσω την παρουσίαση της Διεύ-θυνσης και του έργου μας, επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω τους δύο ανθρώπους που εργά-σθηκαν πολύ σκληρά για να γίνει πραγματικότη-τα το σημερινό σεμινάριο. Η Κατερίνα Κίσσα, η οποία, παρόλο που είναι καινούρια στη ΔΕΑΜ, ανέλαβε με μεγάλη επιμέλεια και αποτελεσμα-τικότητα όλο σχεδόν το βάρος της διοργάνωσης, και κουράσθηκε πάρα πολύ για να φθάσουμε ομαλά στη σημερινή ημέρα. Ο Δημήτρης Καλο-μοιράκης, που επίσης μόχθησε πολύ για την οργάνωση, το πρόγραμμα και τις προτάσεις για τους ομιλητές. Αλλά και όλοι οι υπόλοιποι συ-νάδελφοι στη ΔΕΑΜ ετοίμασαν με μεγάλη επι-μέλεια τις εισηγήσεις τους, που θα σας παρου-σιάσουν σήμερα και αύριο, και είναι εδώ για να απαντήσουν στις απορίες σας. Πριν ξεκινήσω, να ευχαριστήσω την Πρωτοβουλία για την Ανά-

δειξη της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, τον Βαγ-γέλη Κυριακίδη και τη Νότα Πάντζου, που μας βοήθησαν να πραγματοποιηθεί το σεμινάριο στη δύσκολη σημερινή οικονομική συγκυρία, αναλαμβάνοντας το βάρος της στέγασης και της εστίασης συμμετεχόντων και ομιλητών. Τέλος να ευχαριστήσω όλους τους συναδέλφους-ομιλητές του Σεμιναρίου, που ήρθαν εδώ να μοιραστούν τις εμπειρίες τους σε συγκεκριμέ-νους τομείς.

Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, σύμφωνα με τον Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού, έχει αναλάβει την ηλεκτρονική τεκ-μηρίωση και διαχείριση του υλικού που αφορά στην ελληνική πολιτιστική κληρονομιά, με σκο-πό τη διαφύλαξή του και την αποτελεσματικό-τερη αξιοποίησή του, με επιστημονικές μεθό-δους. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιούμε τα πλέον σύγχρονα τεχνολογικά μέσα, στηρίζοντας ενεργά την έρευνα και τη διάδοση της γνώσης, σε ευρύ φάσμα πολιτιστικών και αρχαιολογικών κατευθύνσεων. Τα παραπάνω εκφράζονται σχηματικά από το λογότυπό μας και το σύνθημά μας «με βαθύ σεβασμό στο παρελθόν και το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον». Το προχοϊδιο που εικονίζεται στη σελίδα αυτή συμβολίζει ακριβώς την ψηφιακή κληρονομιά, κατά πα-ράφραση του τίτλου του γνωστού πίνακα του Magritte, «αυτή δεν είναι μια πρόχους, είναι η εικόνα μιας πρόχου». Αυτή η εικόνα ανήκει στην ψηφιακή κληρονομιά.

Ceci n’est pas une cruche!


10

Βασική αρμοδιότητα της Διεύθυνσης Εθνι-κού Αρχείου Μνημείων είναι η συλλογή, η ευρε-τηρίαση και η ερευνητική μελέτη αρχειακού υλικού για τα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους, δηλαδή το Εθνικό Αρχείο Μνημείων, αλλά επίσης και για τη διοικητική εξέλιξη και την ιστορία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, δη-λαδή το Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Το Εθνικό Αρχείο Μνημείων, για το οποίο έχετε ακούσει πολλά, και θα ακούσετε ακόμα περισσότερα αυτό το διήμερο, είναι ο στόχος μας, μια διαρκώς εξελισσόμενη δράση, η αποστολή της Διεύθυνσης. Πολύ συνοπτικά, το Εθνικό Αρχείο Μνημείων είναι τα ηλεκτρονικά στοιχεία που αφορούν τα κινητά και ακίνητα μνημεία. Σχετική δράση, ή μάλλον υποέργο του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, είναι ο Διαρκής Κα-τάλογος των Αρχαιολογικών Χώρων και Μνη-μείων της Ελλάδας, ο οποίος από το 2007 είναι, όπως γνωρίζετε, προσιτός στο διαδίκτυο. Η Διεύθυνση έχει τέσσερα τμήματα, το Τμήμα Αρχείου Μνημείων, το Τμήμα Αρχείου Υπηρεσι-ών των Αρχαιοτήτων, το Τμήμα Δημοσιευμάτων και το Τμήμα Διοικητικής και Οικονομικής Υπο-στήριξης. Μόνον το πρώτο και το τελευταίο έχουν τμηματάρχες.

Τα γραφεία της ΔΕΑΜ βρίσκονται στο Θη-σείο, σε διατηρητέο κτίριο της δεκαετίας του 1930, ενώ το Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στεγάζεται σε ανακαινισμένο πρώην βιοτεχνικό κτίριο, κοντά στον Κεραμεικό, στην

οδό Ψαρομη-λίγγου 22, ε-ξοπλισμένο με χώρους μελέ-της, εργαστή-ριο συντήρη-σης, εκθεσια-κό χώρο και βιβλιοθήκη, το οποίο εγκαι-νιάσθηκε το Δεκέμβριο του 2008.

Ι. Το Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπη-ρεσίας

Το κτίριο του Ιστορικού Αρχείου είναι εξοπλι-σμένο με αρχειοθήκες άριστων διεθνών προδια-γραφών. Η έκθεση «...ανέφερα εγγράφως...» Θησαυροί του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολο-γικής Υπηρεσίας, συνεχίστηκε εκεί μέχρι το τέλος Μαρτίου 2010 και στη συνέχεια μεταφέρ-θηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Θεσσαλο-νίκης (Ιούνιος 2010 – Ιανουάριος 2011). Την έκ-θεση επισκέφθηκαν αρκετοί επισκέπτες και κυ-ρίως οργανωμένες ομάδες και σύλλογοι. Εξάλ-λου το βίντεο που συνοδεύει την έκθεση, με τίτλο «Μια σειρά από ιστορίες», παρουσιάστηκε στο διαγωνιστικό τμήμα του φεστιβάλ αρχαιο-λογικών ταινιών ΑΓΩΝ τον Μάιο 2010, ενώ το εκπαιδευτικό πρόγραμμα και το ίδιο βίντεο πα-ρουσιάσθηκαν σε συνέδριο για τα εκπαιδευτικά προγράμματα τον Μάιο του 2009, στο Ρέθυμνο.

Το 2009 οργανώθηκε πλήρως το εργαστήριο συντήρησης στο κτίριο του Ιστορικού Αρχείου και προσελήφθηκαν δύο συντηρητές με μετα-πτυχιακές σπουδές ειδίκευσης στο χαρτώο υλι-κό, δυστυχώς ωρομίσθιοι. Όραμά μας είναι το άριστα εξοπλισμένο αυτό εργαστήριο να συνε-


11


12


13

χίσει να λειτουργεί και να εξυπηρετεί όχι μόνον το πολύτιμο Ιστορικό Αρχείο, αλλά και άλλες υπηρεσιακές μονάδες της Αρχαιολογικής Υπη-ρεσίας, που έχουν ανάγκη από συντήρηση χαρ-τιού.

Το Ιστορικό Αρχείο της Αρχαιολογικής Υπη-ρεσίας χρονολογείται από το 1834, έτος ίδρυσης της Υπηρεσίας από το βασιλιά Όθωνα, και ου-σιαστικά καταγράφει την εξέλιξη και την ιστορία της Αρχαιολογίας στην Ελλάδα. Περιλαμβάνει περισσότερα από 2000 κιβώτια, και ο όγκος του συνεχώς αυξάνεται. Περιέχει όχι μόνον έγγρα-φα, αλλά και φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια, αποκόμματα εφημερίδων, ακόμα και μερικά τρισδιάστατα τεκμήρια. Η ΔΕΑΜ προχωρεί στη συστηματική ψηφιοποίηση του Αρχείου, για την οποία θα σας μιλήσει αργότερα αναλυτικά η κ. Αλεξάνδρα Αλεξανδρή. Μέχρι σήμερα έχει καταγραφεί στην ειδική βάση δεδομένων ένα μεγάλο τμήμα του Ιστορικού Αρχείου, σε επίπε-δο φακέλου/υποφακέλου, ενώ έχουν τεκμηριω-θεί και ψηφιοποιηθεί περισσότερα από 20.000 τεκμήρια, καθώς και 2.000 φωτογραφίες. H βά-ση δεδομένων του Αρχείου αναπτύχθηκε εσω-τερικά από τη Διεύθυνση. Δυστυχώς η τεκμηρί-

ωση προχωρεί πλέον με πολύ πιο αργούς ρυθ-μούς απ’ όσο θα θέλαμε, λόγω έλλειψης προ-σωπικού.

Τελειώνω τη σύντομη αναφορά στο Ιστορικό Αρχείο με την ενημέρωσή σας για την ίδρυση του Συλλόγου Φίλων, το 2009. Έχει ήδη περισ-σότερα από 140 μέλη, συμπεριλαμβανομένης και της Γενικής Γραμματέως. Το καταστατικό έχει εγκριθεί από το Πρωτοδικείο και η ιδρυτική συνέλευση συγκλήθηκε τον Μάρτιο του 2011. Καλώ όσους δεν έχουν ήδη εγ-γραφεί να το κάνουν το συ-ντομότερο δυνα-τόν, απευθυνό-μενοι στην κ. Σταυρούλα Μα-σουρίδη, που είναι η προσωρι-νή γραμματέας του συλλόγου.


14

ΙΙ. Ο Διαρκής Κατάλογος των Κηρυγμένων Αρ-χαιολογικών και Μνημείων της Ελλάδας

Όπως ανέφερα ήδη, υποέργο του Εθνικού Αρ-χείου Μνημείων είναι ο Διαρκής Κατάλογος των Κηρυγμένων Αρχαιολογικών Χώρων και Μνη-μείων της Ελλάδας, με τον οποίο είστε αρκετά εξοικειωμένοι, εφόσον είναι προσβάσιμος στο διαδίκτυο από το 20071. Στο Διαρκή Κατάλογο συγκεντρώνονται οι κηρύξεις από το 1921 και εξής. Έχει ενημερωθεί μέχρι και το 2009, και περιέχει περισσότερες από 11.000 κηρύξεις που αναφέρονται σε 19.000 μνημεία και αρχαιολο-γικούς χώρους. Άμεση προτεραιότητά μας είναι η σύνδεση του Διαρκούς Καταλόγου με Γεω-γραφικό Σύστημα Πληροφοριών, για την οποία θα μιλήσουν αργότερα η κ. Ευαγγελία Κάππα και η κ. Μαρία Ψαλλίδα.

III. To Εθνικό Αρχείο Μνημείων

Το ψηφιακό Εθνικό Αρχείο Μνημείων είναι η αποστολή της Διεύθυνσης και προς τη δημιουρ-γία του κατατείνουν όλες οι δράσεις και τα έργα μας. Σημαντικότατο βήμα υπήρξε η σχεδίαση εξειδικευμένου προγράμματος για την κατα-γραφή όλων των μνημείων, και τη διαχείριση όλων των ενεργειών που τα αφορούν. Θα ακού-

1 http://listedmonuments.culture.gr

σετε πολλά για αυτό το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, και ένας από τους σκοπούς του σεμι-ναρίου μας είναι να εμπλουτισθού-με από τις δικές σας εμπειρίες, απαιτήσεις, και γνώσεις των ανα- γκών τεκμηρίωσης και διαχείρισης ώστε να προχωρήσουμε άμεσα στην αναβάθμισή του.

Στο πλαίσιο του προγράμματος «Ψηφιοποίηση Συλλογών Κινητών Μνημείων του ΥΠΠΟ» του Γ’ Κοινο-τικού Πλαισίου Στήριξης, δημιουρ-γήθηκαν 66 πλήρως εξοπλισμένοι

σταθμοί ψηφιοποίησης σε 56 Εφορείες Προϊ-στορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Βυζαντι-νών Αρχαιοτήτων και στα μεγάλα Μουσεία, και εκπαιδεύθηκε το προσωπικό. Εκείνο που πρέπει να γίνει άμεσα, είναι να περάσουμε στο επόμε-νο στάδιο, με την αναβάθμιση του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, τη σύνδεσή του με τον Εθνικό Θησαυρό Όρων, τη διαδικτυακή του προσβασιμότητα και οπωσδήποτε την έντα-ξη και των υπόλοιπων Εφορειών στο σύστημα.

Η επένδυση δημόσιου χρήματος για το πρόγραμμα του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήρι-ξης, ήταν μεγάλη, και η Διεύθυνση Εθνικού Αρ-χείου Μνημείων φρόντισε σε όλους τους τόνους και με όλους τους τρόπους να διευκρινίσει ότι το πρόγραμμα δεν ήταν πιλοτικό. Γνωρίζουμε ότι η χρήση του Συστήματος του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων δεν έχει ακόμα εμπεδωθεί, του-λάχιστον στο βαθμό που περιμέναμε. Όμως δεν είναι δυνατόν να συνεχισθεί αυτό, και οφείλου-με όλοι να αλλάξουμε την κατάσταση, αναλαμ-βάνοντας ο καθένας τις ευθύνες του. Ως πολίτες καθημερινά διαπιστώνουμε ότι η μηχανοργά-νωση είναι κοινός τόπος σε όλες σχεδόν τις Υπηρεσίες του Δημοσίου. Γιατί πρέπει η Αρχαιο-λογική Υπηρεσία να υστερεί; Η ΔΕΑΜ πάντως σκοπεύει να προτείνει προς την πολιτική ηγεσία να καθορισθεί ως παραδοτέο πλέον για όλα τα αρχαιολογικά έργα η ένταξη συγκεκριμένων πληροφοριών στο Εθνικό Αρχείο Μνημείων.


15


16

Τα οφέλη του προγράμματος είναι ορατά και μετρήσιμα για το Υπουργείο και για όλους τους συμμετέχοντες. Εμπλουτίσθηκε το Εθνικό Αρχείο Μνημείων, καθιερώθηκαν κοινές πρα-κτικές ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης, και εκπαιδεύτηκε το προσωπικό στη χρήση του εξο-πλισμού και του λογισμικού. Το επόμενο βήμα, όπως έγινε ήδη κατανοητό από τους πολιτικούς μας προϊστάμενους, είναι η εμπέδωση της ηλεκ-τρονικής καταγραφής και της ενιαίας αρίθμησης των μνημείων της Ελλάδας. Έχουμε ήδη μείνει αρκετά πίσω, σε σχέση με τους περισσότερους από τους ευρωπαίους εταίρους μας, οι οποίοι παρεμπιπτόντως μας πλήρωσαν και το πρό-γραμμα ψηφιοποίησης.

Η μέχρι σήμερα λοιπόν κτηθείσα πείρα, και η δική μας και η δική σας, έφθασε η ώρα να χρησιμοποιηθεί για την αναβάθμιση του Συστή-ματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, ώστε να γίνει καταρχάς διαδικτυακά προσβάσιμο, και οπωσδήποτε πιο φιλικό στο χρήστη, αλλά και να συνδεθεί αφενός με γεωγραφικό υπόβαθρο και αφετέρου με θησαυρό ορολογίας.

Η ΔΕΑΜ διεκδικεί, από το τέλος του 2008, την παρουσία μιας ευέλικτης ομάδας τριών ειδικευμένων ατόμων, οι οποίοι να είναι στη διάθεσή σας και να έχουν τη δυνατότητα να επι-σκέπτονται τους τοπικούς σταθμούς για επιτό-που συμπληρωματική εκπαίδευση και λύση τυχόν προβλημάτων. Δεν τα έχουμε καταφέρει ακόμα να προσλάβουμε προσωπικό με την απαραίτητη ειδίκευση για αυτό το σκοπό. Ελπί-ζουμε να επιτευχθεί αυτός ο στόχος στο άμεσο μέλλον.

IV. H δικτυακή πύλη της Διεύθυνσης

Η παραπάνω παρατήρηση μου δίνει την ευκαι-ρία να υπογραμμίσω πάντως ότι η δημιουργία του δικτυακού τόπου της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων2, αν και δεν μπορεί να υπο-καταστήσει την εξειδικευμένη ανθρώπινη πα-ρουσία επιτόπου, σίγουρα στοχεύει να βοηθή- 2 http://nam.culture.gr

σει την Αρχαιολογική Υπηρεσία (και όχι μόνον), σε θέματα που αφορούν εργασίες ψηφιοποίη-σης, τεκμηρίωσης, ορολογίας, και γενικότερα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων.

Η δικτυακή πύλη της ΔΕΑΜ και οι δυνατότη-τές της θα παρουσιασθούν στη συνέχεια αναλυ-τικά από τον κ. Βασίλη Οικονόμου, αλλά να σας επισημάνω από τώρα ότι περιέχει πέραν από τα ενημερωτικά τμήματα για τα έργα και τις δρά-σης της Διεύθυνσης και βιβλιογραφία για την ψηφιακή κληρονομιά, τα διεθνώς αποδεκτά πρότυπα, εικονική έκθεση από τα μεγάλα Μου-σεία και το φόρουμ για συζητήσεις. Ως προς το τελευταίο, που μπορεί να αποτελέσει σημαντι-κότατο βήμα προβληματισμού, ανταλλαγής απόψεων, πρώτης ύλης για βελτίωση γενικότε-ρα της υπάρχουσας κατάστασης, πρέπει να ομολογήσω ότι, παρόλο που έχουμε ήδη περισ-σότερα από 65 μέλη, δεν υπάρχει δραστηριότη-τα συζήτησης. Η Διεύθυνση Πληροφορικής μας διαβεβαιώνει ότι όλες οι Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ έχουν πλέον συνδεθεί στο ενδοδίκτυο, επομέ-νως όλοι μπορείτε να έχετε από το γραφείο σας πρόσβαση στη διαβαθμισμένη περιοχή του site. Σας παρακαλώ να το δοκιμάσετε! Θα χαρούμε πολύ να συνομιλήσουμε μαζί σας και να απα-ντήσουμε στις απορίες σας.


17

V. Απογραφή των καταγραφών κινητών μνη-μείων

Στο πλαίσιο του συντονιστικού ρόλου της Διεύ-θυνσης και της διευκόλυνσης όχι μόνον των καταγραφών στο Εθνικό Αρχείο Μνημείων, αλλά και των σχετικών διεκδικήσεων, πόρων και προσωπικού, από μέρους των Εφορειών και των μεγάλων Μουσείων, αλλά και της παρακο-λούθησης από τις Κεντρικές Υπηρεσίες της προ-όδου των καταγραφών ανά την επικράτεια, ξεκινήσαμε πριν από λίγους μήνες τη δράση

απογραφής των καταγραφών στις Περιφερει-ακές και Ειδικές Περιφερειακές Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ. Το σχεδιασμό της ανάλυσης και την πρώτη εφαρμογή σε Excel πραγματοποί-ησε ο κ. Δημήτρης Καλομοιράκης. Η σημασία της για την προστασία των μνημείων είναι προφανής, και εξάλλου θα ακούσετε αναλυ-τικά και για τη δραστηριότητα αυτή αργότε-ρα, από την κ. Κατερίνα Κίσσα. Να σας ανα-φέρω όμως εδώ ότι είναι έτοιμη από τη Διεύ-θυνση Πληροφορικής μια διαδικτυακή εφαρ-μογή, στην οποία οι Υπηρεσίες θα μπορούν να έχουν πρόσβαση για να ενημερώνουν για την πορεία των εργασιών καταγραφής, ανά τακτά διαστήματα. Έτσι τα γνωστά σας πλέον απογραφικά δελτία θα είναι προσιτά στο δια-δίκτυο και θα μπορείτε με μεγαλύτερη ευχέ-ρεια να τα ενημερώνετε.


18

VI. Ψηφιακές δράσεις και χρήσεις νέων τεχνο-λογιών στις Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ

Το 2008, όπως πιθανότατα θα θυμάστε, η Διεύ-θυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων σας έστειλε μια σειρά ερωτηματολογίων με θέμα τις ψηφια-κές δράσεις, την παραγωγή ψηφιακού περιεχό-μενου, και τη χρήση νέων τεχνολογιών στις Υπη-ρεσίες του ΥΠΠΟ, αλλά και στους εποπτευόμε-νους φορείς και στις Ξένες Αρχαιολογικές Σχο-λές. Οι περισσότεροι ανταποκρίθηκαν πρόθυμα και έτσι συγκεντρώθηκε μεγάλος όγκος πληρο-φοριών, τον οποίο επεξεργασθήκαμε στη συνέ-χεια. Η επεξεργασία των στοιχείων μας έδωσε μια πλήρη εικόνα των δυνατοτήτων, αλλά και των ανεπαρκειών, και συνολικά των αναγκών μας, σε εθνικό επίπεδο. Τα αποτελέσματα της έρευνας παρουσιάσθηκαν στη διημερίδα του Νοεμβρίου 2008, και στη συνέχεια δημοσιεύθη-

καν στα πρακτικά της, σε DVD, που σας έχει σταλεί. Από την πλευρά μας χρησιμοποιήσαμε αυτά τα στοιχεία για τον προγραμματισμό των προτάσεών μας για μελλοντικές δράσεις, ιδιαί-τερα εν όψει του ΕΣΠΑ. Σας θυμίζω εδώ οπτικο-ποιημένα μερικά από τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την έρευνα αυτή. Τα έχουμε θέσει εξάλλου και υπόψη της πολιτικής ηγεσίας. Πιστεύω ότι χάρη στην καλή και πρόθυμη συνεργασία σας, είμαστε σε θέση να γνωρίζου-με και τις απόψεις των συναδέλφων, και τα δυνατά και τα αδύνατα σημεία, και τις ανάγκες μας. Θα χρειασθεί βέβαια σύντομα να κάνουμε επικαιροποίηση για να δούμε αν και κατά πόσον υπάρχει βελτίωση μέσα στα δύο χρόνια που πέρασαν έκτοτε.

Ένα από τα ερωτηματολόγια της στατιστικής εκείνης έρευνας αφορούσε τις εφαρμογές γεωγραφικών δεδομένων στην αρχαιολογία. Η κατάσταση, όπως βλέπετε, δεν ήταν ιδιαίτερα ενθαρρυντική, και μακάρι να έχει αλλάξει κάπως μέχρι σήμερα. Οι περισσότερες από τις προτά-σεις νέων δράσεων της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, ανεξάρτητα από πηγή χρη-ματοδότησης, αφορούν ακίνητα μνημεία και ένταξη τους σε γεωγραφικά δεδομένα. Και αν στο «τι» απαντά η ορολογία και ο θησαυρός όρων, στο «πότε» απαντά η χρονολόγηση, δεν μπορούμε πλέον να παραμελούμε την ακριβή ένταξη στο χώρο, δηλαδή το «πού» κάθε μνη-μείου, αρχαιολογικού χώρου και ανασκαφής.


19

VII. Ψηφιακός Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου

Το πρώτο από τα σχετικά έργα της Διεύθυνσης, που ξεκίνησε ήδη, με πλήρη χρηματοδότηση από το εξωτερικό, είναι ο Ψηφιακός Αρχαιολο-γικός Άτλας του Αιγαίου. Θα ακούσετε και γι’ αυτόν αναλυτική εισήγηση αργότερα από τη Μαρία Ψαλλίδα και την Ευαγγελία Κάππα, και βέβαια σύντομα είναι πιθανό ότι θα χρειαστού-με τη βοήθειά σας, τόσον ως προϊσταμένων Εφορειών και τμηματαρχών Τεκμηρίωσης, όσον

και ως ανασκαφέων. Ο Άτλας αποτελεί συνεργασία του Υπουργείου, εκπρο-σωπούμενου από τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, τριών αμερικανικών πανεπιστημίων (Uni-vesity of California San Diego, University of Arizona και Tem-ple University) και του Ινστιτούτου Αι-γαιακής Προϊστορίας (Institute for Aegean

Prehistory).

Σκοπός του είναι να παρουσιάσει τους αρ-χαιολογικούς χώρους και τα μνημεία του Αιγαί-ου από την απώτατη Προϊστορία μέχρι την ίδρυση του ελληνικού κράτους, με χρήση εργα-λείων του Χωρικού Συστήματος Πληροφοριών (Google Maps, Google Earth και GIS), και παράλ-ληλα έγκυρα στοιχεία για τα μνημεία και βιβλι-ογραφία. Αποτελείται από δύο τμήματα, μια βάση δεδομένων που ήδη τροφοδοτείται από μια ομάδα αρχαιολόγων στην Αμερική και τη ΔΕΑΜ, και μια διαδικτυακή εφαρμογή, η οποία


20

είναι υπό κατασκευή. Σας δίνω μια ιδέα εδώ από τη δοκιμαστική ένταξη της επιφανειακής έρευνάς μου της Αγίας Φωτιάς στην Ανατολική Κρήτη3.

VIIΙ. Μελέτες ωρίμανσης έργων για το ΕΣΠΑ

Ξεκινώντας από το έργο αυτό η ΔΕΑΜ στοχεύει στα επόμενα χρόνια σε μια σειρά συνέργειες, συνεργασίες και συμμαχίες, από τις οποίες θα προκύψουν σειρά δράσεων σχετικών με τα ακί-νητα μνημεία. Το Εθνικό Αρχείο Μνημείων, όραμα, αποστολή και στρατηγική μας, όπως είπα προηγουμένως, πρέπει να ενσωματώσει όλο τον αρχαιολογικό πλούτο της χώρας, αλλά και όλες τις Υπηρεσίες που επεξεργάζονται και διαχειρίζονται στοιχεία για τα μνημεία, όπως τις απαλλοτριώσεις, τις κηρύξεις, αλλά και τις ανασκαφές, μελέτες, αναστηλώσεις και αναδεί-ξεις. Σας ενημερώνω ότι ετοιμάζουμε, με ίδια μέσα, μελέτες ωρίμανσης, μια από αυτές έχει ήδη περάσει από το ΚΑΣ και άλλη μια εκκρεμεί. Ελπίζουμε εξάλλου ότι θα είμαστε σε θέση, στο πλαίσιο του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, να προχωρήσουμε στη δημιουργία του Εθνικού Αρχείου Ανασκαφών, μέσω του οποίου θα είναι δυνατή και η εισαγωγή των ετήσιων Χρονικών κάθε Υπηρεσίας. Ως προς τη χρηματοδότηση αυτών των έργων δεν έχουμε βέβαια ακόμα καμία ένδειξη, αλλά προσπαθούμε προς διάφο-ρες πλευρές.

3 Το έργο Ψηφιακός Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου διεκόπη τον Μάρτιο 2010.

IΧ. Ευρωπαϊκά έργα προβολής του ελληνικού πολιτισμού

Μπορώ πάντως να σας ενημερώσω, μιλώντας για συνέργειες, για ένα ακόμα έργο, τo CARARE, επίσης με πλήρη χρηματοδότηση, που αφορά την προβολή ακίνητων μνημείων της Ελλάδας στην ψηφιακή βιβλιοθήκη Europeana, ξεκίνησε τον Μάρτιο 2010. Θα ακούσετε περισσότερα στο πλαίσιο της ενημέρωσης για τα ευρωπαϊκά έργα προβολής του ελληνικού ψηφιακού πολι-τισμού στην Europeana, από την ομιλούσα, τον καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου κ. Στέφανο Κόλλια και την κ. Έφη Πατσατζή. Απλώς σας τονίζω τώρα, ότι και αυτό το έργο, όπως και ο Άτλας του Αιγαίου, θα τροφοδοτήσει και θα τροφοδοτηθεί από το Εθνικό Αρχείο Μνημείων.

Άλλα έργα προβολής του ελληνικού ψηφια-κού πολιτισμού σε ευρωπαϊκά δίκτυα, ιδιαίτερα στην Europeana, διεξάγονται ήδη, με αρκετή επιτυχία, όπως ήδη γνωρίζετε. Συγκεκριμένα το πρόγραμμα ΑΤΗΕΝΑ, για τα κινητά μνημεία, ήδη έχει προχωρήσει σημαντικά, ενώ το CARARE, για τα ακίνητα μνημεία, που ξεκίνησε τον Μάρτιο 2010, ενώ σημαντική απήχηση είχε και το πρό-γραμμα προβολής ψηφιακών συλλογών MICHAEL, το οποίο συνεχίζεται ως δράση, αν και ολοκληρώθηκε η χρηματοδότησή του. Για την Europeana, το ΑΤΗΕΝΑ, και το MICHAEL έχετε ήδη ενημερωθεί μέσω των ερωτηματολογίων


21

και των εγγράφων που σας έχουν σταλεί και ζητούν τη συνεργασία σας.

Χ. Ενιαία ορολογία του ελληνικού πολιτισμού

Η χρήση ενιαίου συστήματος ορολογίας είναι απαραίτητη στο πλαίσιο ενός Εθνικού Αρχείου Μνημείων, διότι εξασφαλίζει συνέπεια των κα-ταγραφών και ομοιογένεια των όρων. Εξάλλου αποτελεί την πρώτη ύλη για την δημιουργία του Εθνικού Θησαυρού Όρων. Η αρχική ορολογία για τα κινητά μνημεία ενσωματώθηκε στο σύ-στημα, αλλά στη διάρκεια του προγράμματος ψηφιοποίησης συλλογών κινητών μνημείων εμπλουτίσθηκε από τις νέες καταγραφές.

Θα ακούσετε περισσότερα και για το θέμα αυτό σε αναλυτική εισήγηση από την κ. Έφη Πατσατζή, αλλά σπεύδω να σας ενημερώσω για την ομάδα εργασίας ειδικών επιστημόνων, στην οποία δέχθηκαν να συμμετέχουν αρκετοί συνά-δελφοι από όλη την Ελλάδα, με βάση την ειδι-κότητά τους, και οι οποίοι πλαισιώνονται από μικρές ή μεγαλύτερες ομάδες, που οι ίδιοι έχουν οργανώσει.

Μέχρι σήμερα η ομάδα εργασίας έχει συ-ναντηθεί μια φορά στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, και η ΔΕΑΜ έχει επιμεληθεί και ενη-μερώσει τις λίστες ορολογίες που τους έχουν σταλεί προς επεξεργασία. Οι ενημερωμένες λίστες σε μορφή Excel έχουν ήδη σταλεί στα μέ-λη της ομάδας ορολογίας, περιμένουμε την έγκριση και γενικότερα τις παρατηρήσεις τους,

και στη συνέχεια οι νέοι όροι θα ενταχθούν στους πίνακες ορολογίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Όλα τα παραπάνω αποτελούν την απαραίτητη προετοιμασία για τη δημιουργία του Εθνικού Θησαυρού Όρων Αρχαιολογικών Συλλογών και Μνημείων, για τον οποίο έχουν ήδη γίνει σοβαρές προετοιμασίες, και ελπίζεται ότι θα συνδεθεί σύντομα με το αναβαθμισμένο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων.

Αντί επιλόγου

Τελειώνοντας, να σας ενημερώσω για τη μεγάλη ανάγκη της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνη-μείων να συνεχίσει να χρησιμοποιεί εξειδικευ-μένο προσωπικό, για την απόκτηση εμπειρίας και συχνά και για τη διαμόρφωση των προσό-ντων του οποίου έχει επενδυθεί τα τελευταία χρόνια ελληνικό και ευρωπαϊκό δημόσιο χρήμα. Πρέπει να βρεθεί τρόπος όλοι αυτοί οι ειδικοί σε βάσεις δεδομένων, χωρικές τεχνολογίες και εφαρμογές διαδικτύου να συνεχίσουν να προ-σφέρουν στο Υπουργείο Πολιτισμού και Του-ρισμού. Οι επιστήμονες αυτοί μπορούν να στε-λεχώσουν ομάδες εργασίας και έρευνας, οι οποίες, εκτός της υλοποίησης συγκεκριμένων έργων πολιτισμικής πληροφορικής σε πανελλή-νιο επίπεδο, χρηματοδοτούμενων επιτέλους με εθνικούς πόρους, μπορούν ακόμα, αλλά και πρέπει, να παρουσιάζουν πρωτότυπες εφαρμο-γές σε καθαρά ερευνητικό επίπεδο, σε επιστη-μονικά συνέδρια και δημοσιεύσεις. Διεκδικούμε και ελπίζουμε!

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

Η ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ «ΑΡΕΘΟΥΣΑ» ΤΗΣ Ζ' ΕΦΟΡΕΙΑΣ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ ΚΑΙ ΘΕΣΕΩΝ

ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΗΛΕΙΑΣ*

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

Το έργο της προστασίας προβολής και ανάδει-ξης των μνημείων και χώρων της Ηλείας ως η κύρια λειτουργία και αποστολή της Ζ’ Εφο-ρείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, επιβάλλει την κατά το δυνατό αρτιότερη συγκέ-ντρωση και αποθήκευση όλων των πληροφο-ριών και δεδομένων που αφορούν αφενός τα κινητά και αφετέρου τα ακίνητα μνημεία αρμο-διότητάς της. *

Καταλυτικός είναι ο ρόλος που διαδραματί-ζουν στην προσπάθεια αυτή τα ψηφιακά μέσα που παρέχει η εποχή μας, είτε πρόκειται για εξοπλισμό είτε για εξειδικευμένα προγράμματα

* Ευχαριστώ την Προϊσταμένη της Ζ’ ΕΠΚΑ, κ. Γ. Χατζή που μου έδωσε την δυνατότητα της συμμετοχής στο σεμινάριο τεκμηρίωσης της ΔΕΑΜ του ΥΠΠΟΤ και την αναπληρώτρια διευθύντρια της Ζ’ ΕΠΚΑ κ. Ολυμπία Βικάτου για τις πολύτιμες παρατηρήσεις της.

που πλέον έχει στη διάθεσή του κάθε πολιτιστι-κός οργανισμός. Τα σύγχρονα αυτά εργαλεία ανοίγουν νέους ορίζοντες στον τομέα της διαχεί-ρισης της πολιτιστικής μας κληρονομιάς και διευκολύνουν τους επιστήμονες και τα στελέχη κάθε υπηρεσιακής μονάδας του ΥΠΠΟΤ στο έργο της τεκμηρίωσης των μνημείων.

Η Εφορεία μας αξιοποιώντας αυτά τα μέσα, σχεδίασε και υλοποίησε ήδη από το 2007 δυο προγράμματα, την «Αρέθουσα» και τον «Αλ-φειό» για τα ακίνητα και κινητά μνημεία αντί-στοιχα αρμοδιότητάς της. Πρόκειται για δυο ξεχωριστές βάσεις δεδομένων που κατασκευά-


26

στηκαν με σκοπό τη σταδιακή μεταφόρτωση (εισαγωγή και ψηφιοποίηση) όλων των πληρο-φοριών που περιέχονται στα χειρόγραφα ευρε-τήρια και καταλόγους της Ζ’ ΕΠΚΑ και αφορούν, η «Αρέθουσα» στις αρχαιολογικές θέσεις προϊ-στορικών και κλασικών αρχαιοτήτων του Νομού Ηλείας και ο «Αλφειός» στις συλλογές κινητών αρχαίων μνημείων. Στον σχεδιασμό τους προτι-μήθηκε η εφαρμογή Access της Microsoft Office 2003/2007 διότι έτσι αξιοποιούνται, χωρίς ιδιαί-τερο κόστος, οι διαρκώς διευρυνόμενες δυνατό-τητες και η πρόοδος στον προγραμματισμό και τα ψηφιακά μέσα, κυρίως όμως εξασφαλίζεται η διαλειτουργικότητά τους. Στο σημείο αυτό υποχρεούμαστε να μνημονεύσουμε την Έφορο Αρχαιοτήτων της Ζ’ ΕΠΚΑ κ. Θ. Καράγιωργα και τους αρχαιολόγους αυτής της γενιάς, οι οποίοι οργάνωσαν με μεθοδικό τρόπο στις αρχές της δεκαετίας του 1970 τα αρχεία της Υπηρεσίας, συμπεριλαμβανομένων και των δελτίων των αρχαιολογικών θέσεων που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα.

Στην παρούσα ανακοίνωση θα αναφερθού-με στη βάση δεδομένων «Αρέθουσα», το όνομα της οποίας δανειστήκαμε από την νύμφη της

Αρκαδίας που η προστάτιδά της θεά Αρτέμιδα μεταμόρφωσε σε πηγή στην Σικελία, προκειμέ-νου να τη σώσει από την ερωτική μανία του πο-ταμού Αλφειού, χωρίς όμως τελικά να το κατα-φέρει, προς τέρψη των ακροατών του συγκε-κριμένου μύθου. Θα κινηθούμε σε δυο άξονες: αρχικά θα περιγράψουμε με συντομία τη βάση δεδομένων και τις λειτουργίες της και στη συνέ-χεια θα αναφερθούμε σε προβληματισμούς και εμπόδια που αντιμετωπίσαμε κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού της και της εισαγωγής των αρχαιολογικών θέσεων.

Το πρόγραμμα ξεκινά με μια οθόνη που ενημερώνει τον χρήστη για την ταυτότητα της βάσης δεδομένων που πρόκειται να χρησιμο-ποιήσει. Συνάμα, λειτουργεί και ως πίνακας επι-λογών για τις επιμέρους περιοχές ενδιαφέρο-ντος του προγράμματος.

Στη βάση δεδομένων «Αρέθουσα» μέχρι σή-μερα έχουν ήδη εισαχθεί και τηρούνται δεδομέ-να για το 1/5 περίπου από το σύνολο των αρχαι-ολογικών θέσεων της Ηλείας που έχουν κατα-χωρηθεί στα χειρόγραφα δελτία που τηρεί η Υπηρεσία μας.

Η ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ 'ΑΡΕΘΟΥΣΑ' ΤΗΣ Ζ' ΕΠΚΑ

27

Ο επιμελητής της Εφορείας προκειμένου να χρησιμοποιήσει τη βάση δεδομένων, θα πατή-σει την πρώτη επιλογή Αρχαιολογικές Θέσεις, η οποία εμφανίζει την κύρια φόρμα αλληλεπί-δρασης με το πρόγραμμα. Στη μορφή που έχει σήμερα, η βάση δεδομένων επιτρέπει σε όλους, τόσο την αναζήτηση στοιχείων για τις θέσεις που έχουν ήδη εισαχθεί όσο και την τροποποίη-σή τους ή την προσθήκη δεδομένων που αφο-ρούν νέες θέσεις. Υπάρχει ωστόσο η δυνατότητα

δημιουργίας ομάδας χρηστών με διαφορετικά δικαιώματα χειρισμού της βάσης δεδομένων.

Πέραν της κύριας φόρμας αλληλεπίδρασης, υπάρχουν δυο ακόμη επιμέρους. Η μια εξ αυτών, αφορά στη διοικητική διάρθρωση του Νομού Ηλείας και περιλαμβάνει όλες τις κοινό-τητες συσχετισμένες με τον κάθε δήμο, με πολύτιμα στοιχεία για τις παλιές και σύγχρονες ονομασίες τους, βασισμένα στο «Λεξικό των Οικισμών της Πελοποννήσου», του Γιάννη Πί-

κουλα, αν. καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας στο Πανε-πιστήμιο Θεσσαλίας. Η άλλη φόρμα αφο-ρά στη βιβλιογραφία που σχετίζεται με τις αρχαιολογικές θέσεις της Ηλείας και μπο-

ρεί να εμπλουτιστεί. Οι φόρμες ουσια-στικά συνδέονται με δυο διαφορετι-κούς πίνακες της βάσης δεδομένων οι οποίοι διατηρούν προκαταχωρημένα δεδομένα που δύνανται να χρησιμο-ποιηθούν για κάθε θέση. Με την αυτό-


28

ματη εισαγωγή στα αντίστοιχα πεδία, αυτών των δεδομένων που έχουν άπαξ καταχωρηθεί, εξοικονομείται πολύτιμος χρόνος που θα χανό-ταν, για παράδειγμα στην αναζήτηση πληροφο-ριών (για το που ανήκει μια κοινότητα ή ποια ήταν η παλιά της ονομασία) και αποφεύγεται η επανάληψη πληκτρολόγησης των ίδιων δεδο-μένων.

Η κάθε αρχαιολογική θέση του Νομού Ηλεί-ας συνιστά μια εγγραφή στη βάση δεδομένων «Αρέθουσα», αποτελούμενη από διάφορα πεδία στα οποία συμπληρώνονται οι πληροφο-ρίες που είναι διαθέσιμες. Υπάρχουν πεδία που η συμπλήρωσή τους είναι υποχρεωτική και κά-ποια άλλα που μπορούν να μείνουν κενά, ώστε να συμπληρωθούν σε επόμενο χρόνο. Προκει-μένου μία θέση να εισαχθεί και να αποκτήσει ταυτότητα στην «Αρέθουσα», πρέπει απαραιτή-τως να συμπληρωθούν τα πεδία με το όνομα της κοινότητας και το είδος του μνημείου που βρέθηκε σε αυτή τη περιοχή. Αυτόματα τότε η βάση δεδομένων δίνει κατά πρώτον τον αριθμό της αρχαιολογικής θέσης και κατά δεύτερον το δήμο στον οποίο διοικητικά ανήκει η πλησιέ-

στερη στη θέση κοινότητα. Τα υποχρεωτικά αυτά πεδία μαζί με το πεδίο για το τοπωνύμιο ή/και την περιγραφή του σημείου εύρεσης του μνημείου μας παρέχουν τον τοπογραφικό προσδιορισμό της αρχαιολογικής θέσης και γι’ αυτό τονίζονται με υπερυψωμένα πλαίσια σε διαφορετικό χρώμα από την υπόλοιπη φόρμα.

Σειρά έχει η συμπλήρωση των υπόλοιπων σημαντικών αλλά όχι υποχρεωτικών πεδίων. Στα αριστερά της φόρμας υπάρχει η στήλη του χρο-νολογικού προσδιορισμού της θέσης. Ζητείται


29

από τον χρήστη να τσεκάρει το τετραγωνίδιο που αντιστοιχεί στην αρχαιολογική περίοδο στην οποία εντάσσεται η θέση, σύμφωνα με τα δεδομένα που έχει στη διάθεσή του. Παρέχο-νται δεκαπέντε επιλογές χρονολόγησης για τις περιόδους από την Παλαιολιθική Εποχή έως και τους Νεώτερους χρόνους, με μεγαλύτερη έμφα-ση στην περίοδο της αρχαιότητας που ενδιαφέ-ρει την Εφορεία μας. Έχει ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ορισμένες αρχαιολογικές θέσεις και χώροι είναι διαχρονικοί. Ακόμη, έχει προβλε-φθεί και η περίπτωση μη ύπαρξης στοιχείων χρονολόγησης τη στιγμή εισαγωγής της θέσης στη βάση δεδομένων και δίνεται στον επιμελητή η δυνατότητα να γνωρίζει ποιες είναι οι θέσεις αυτές τσεκάροντας το αντίστοιχο τετραγωνίδιο. Εφόσον προκύψουν νέα δεδομένα μπορεί να συμπληρωθεί η χρονολόγηση σε μελλοντική επεξεργασία της εγγραφής της κάθε θέσεως.

Ακολουθούν εντός πλαισίων τρείς ενότητες ζητούμενων πληροφοριών για τον περαιτέρω προσδιορισμό του χαρακτήρα της αρχαιολογι-κής θέσης, με ομαδοποιημένα χαρακτηριστικά. Εδώ καταχωρούνται στοιχεία που απαντώνται συχνότερα και αφορούν τον τρόπο εντοπισμού της θέσης, (Υπόδειξη - Παράδοση, Λαθρανα-σκαφή, Ιδιωτικό – Δημόσιο Έργο κ.ά.) το είδος του μνημείου (ταφικό μνημείο, οικοδομικά λεί-

ψανα, λουτρό, λατομείο κ.ά.) και στην τελευ-ταία περιοχή, στο κάτω μέρος της φόρμας, οι διαχειριστικές πληροφορίες σχετικά με τον χώρο, αν δηλαδή η έρευνα έχει ολοκληρωθεί ή είναι σε εκκρεμότητα, αν είναι κηρυγμένος, αν είναι επισκέψιμος ή όχι κ.ά., καθώς και στοιχεία που αφορούν την καταχώρισή του στη βάση δεδομένων (ονοματεπώνυμο υπευθύνου, ημε-ρομηνία εισαγωγής).

Δίπλα στις περιοχές αυτές, υπάρχουν σε μια στήλη τα κουμπιά χειρισμού της βάσης δεδομένων. Αμέσως μετά την είσοδό του στη κύρια φόρμα αλληλεπίδρασης, ο χρήστης μπορεί από εδώ να ξεκινήσει την εργασία που επιθυμεί να εκτελέσει: είτε να καταχωρί-σει μια νέα θέση, είτε να ανα-ζητήσει πληροφορίες για ήδη καταχωρημένες, πατώντας τα αντίστοιχα πλήκτρα. Σημαντι-κές είναι οι δυνατότητες που παρέχει το πάτημα του κου-μπιού της ανάκλησης θέσεων


30

με κριτήρια. Σε αυτή τη περίπτωση πολλά από τα πεδία της φόρμας μπορούν να αποτελέσουν κριτήρια αναζήτησης, μεμονωμένα ή σε συν-δυασμό. Για παράδειγμα, ο επιμελητής μπορεί να αναζητήσει όλες τις καταχωρημένες θέσεις του Δήμου Αρχαίας Ολυμπίας χωρίς άλλα κριτή-ρια. Η βάση δεδομένων θα εμφανίσει σε αυτή τη περίπτωση οκτώ εγγραφές. Ωστόσο, μπορεί να τεθούν επιμέρους κριτήρια που τυχόν ενδια-φέρουν τον χρήστη και να γίνει περαιτέρω φιλ-τράρισμα της βάσης δεδομένων, ώστε αυτή να εμφανίσει από το σύνολο των οκτώ αρχαιολογι-κών θέσεων, ας πούμε μόνο της Παλαιολιθικής Περιόδου. Σε αυτή τη περίπτωση το αποτέλεσμα είναι τρεις θέσεις.

Καινοτομία του προγράμματος είναι η δια-σύνδεση της «Αρέθουσας» με το δημοφιλές πρόγραμμα Google Earth της εταιρείας Google. Μέσω αυτού του προγράμματος μπορούμε να σημειώσουμε με απόλυτη ακρίβεια και σύμφω-να με τις συντεταγμένες της, την αρχαιολογική θέση που μας ενδιαφέρει πάνω στο ψηφιακό μοντέλο που αναπαριστά την υδρόγειο, πράξη που αποτελεί επακριβώς το στόχο της προσπά-θειας για την καλύτερη δυνατή τεκμηρίωση.

Εντάσσουμε έτσι τη θέση γεωγραφικά και τοπογραφικά στη μικροπεριοχή και το περιβάλ-λον που ανήκει, έχοντας χωρίς κόστος στη διά-θεσή μας φωτογραφία με καλή σχετικά ανάλυ-ση που έχει ληφθεί από δορυφόρο.

Συγχρόνως έχουμε, αν το θελήσουμε, εποπτεία ολόκληρου του νομού, της περι-φέρειας ακόμη και όλης της χώρας. Αξιο-ποιείται με άριστο τρόπο η τεράστια πρό-οδος που έχει συντελεστεί στην ψηφιακή αναπαράσταση του κόσμου, ξεπερνώντας τις δυστοκίες στη χρήση των χαρτών που ενίοτε σήμερα αντιμετωπίζουμε.


31

Στη δεξιά πλευρά της κύριας φόρμας αλλη-λεπίδρασης, τέλος, υπάρχουν τρείς ακόμη ενό-τητες με πεδία. Για την πρώτη ενότητα μιλήσαμε παραπάνω και αφορά στον τοπογραφικό προσ-διορισμό της θέσης. Η επόμενη ενότητα, αμέ-σως από κάτω, περιλαμβάνει πεδία που αφο-ρούν στην κήρυξη του χώρου, εφόσον η Υπηρε-σία έχει προχωρήσει σε τέτοια πράξη. Ενδιαφέ-ρουν η ονομασία του κηρυγμένου χώρου, το ΦΕΚ και η σχετική Υπουργική Απόφαση καθώς και το κείμενο της κήρυξης. Η τελευταία ενότητα αφορά στη βιβλιογραφία της κάθε αρχαιολογι-κής θέσης. Έχουν προβλεφθεί οκτώ πεδία που το καθένα έχει τη μορφή λίστας, συνδεδεμένης με τις προκαταχωρημένες εγ-γραφές βιβλίων.

Η βάση δεδομένων είναι εύχρηστη και δυναμικά εξελισ-σόμενη, αφού επιτρέπει την τροφοδότησή της με όσα στοι-χεία υπάρχουν αρχικώς διαθέσι-μα για μια αρχαιολογική θέση, ενώ ανά πάσα στιγμή μπορούν

να εισαχθούν επιπλέον πεδία, επιπλέον πληρο-φορίες, σχόλια και παρατηρήσεις. Σχετικά εύκο-λα μπορεί να εκπαιδευθεί σε αυτήν ένας υπο-ψήφιος χρήστης, με την προϋπόθεση να έχει κάποια εξοικείωση με βάσεις δεδομένων και την Access. Πέραν της σημαντικής συμβολής στο τομέα της διαχείρισης της πολιτιστικής κληρο-νομιάς της Ηλείας, η επιστημονική αξία του προγράμματος «Αρέθουσα» έγκειται στο γεγο-νός ότι επιτρέπει μέσα από συσχετισμούς και ομαδοποιήσεις να αντληθούν λιγότερο εμφα-νείς πληροφορίες για τα μνημεία και μέσω της


32

στατιστικής επεξεργασίας των ποικίλων δεδομέ-νων να γίνουν ορθότερες ερμηνευτικές προσεγ-γίσεις.

Η μορφή που έχει σήμερα το πρόγραμμα «Αρέθουσα», είναι αποτέλεσμα πολλών αλλα-γών και τροποποιήσεων που έγιναν κατά τη διάρκεια καταχώρισης δεδομένων για την κάθε θέση. Στη μέχρι τώρα πορεία μας, ηγέρθησαν διάφοροι προβληματισμοί, ως προς τη συντα-κτική και σημασιολογική συμβατότητα του τρό-που κωδικοποίησης, την οργάνωση του υλικού τεκμηρίωσης, το λεξιλόγιο και την ορολογία που θα χρησιμοποιήσουμε τον τρόπο του γεωγραφι-κού προσδιορισμού, ακόμα και ως προς τη δυ-νατότητα έκδοσης της βάσης δεδομένων στον Παγκόσμιο Ιστό ή σε μέσα οπτικής αποθήκευ-σης (CD, DVD). Απαντήσαμε στους παραπάνω προβληματισμούς, προχωρώντας σε λύσεις κατά το δοκούν και λειτουργώντας εμπειρικά και διαισθητικά, χρησιμοποιώντας την ομολο-γουμένως λιγοστή τεχνογνωσία που διαθέταμε, με γνώμονα την ευχρηστία και την απλοποίηση

των ποικίλων περιπτώσεων. Ωστόσο, επιδιώξα-με να ακολουθήσουμε, όσο μας ήταν εφικτό, και τις οδηγίες για την ανάπτυξη συστημάτων πολι-τιστικής τεκμηρίωσης του Κέντρου Πολιτισμικής Πληροφορικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας.

Χρειάστηκε να προσδιορίσουμε ποια έννοια έχουν για εμάς οι όροι ‘αρχαιολογική θέση’ και ‘αρχαιολογικός χώρος’. Καταλήξαμε ότι ‘αρχαι-ολογική θέση’ αποτελεί κάθε τόπος στον οποίο βρέθηκε κινητό ή ακίνητο μνημείο και επιβεβαι-ώθηκε με αυτοψία ή ανασκαφική έρευνα. Ο όρος ‘αρχαιολογικός χώρος’ αφορά σε τό-πους που καταλαμβάνουν μια συγκεκριμένη έκταση στην οποία διατηρούνται ορατά ή/και αόρατα ακίνητα μνημεία κάθε είδους.

Για λόγους οικονομίας χρόνου, αποφασίσα-με να μη συμπεριλάβουμε εικόνες ή και χάρτες και σχέδια των θέσεων ή των κινητών μνημείων που αντιπροσωπεύουν κάποια θέση, διότι κάτι τέτοιο θα απαιτούσε την προηγούμενη ψηφιο-


33

ποίηση του φωτογραφικού αρχείου και του αρχείου σχεδίων και χαρτών της Υπηρεσίας μας και τη συμπλήρωσή του με νέες λήψεις, χάρτες και σχέδια. Προβλέψαμε, ωστόσο, ένα πεδίο στο οποίο μπορούν να καταχωρισθούν έστω οι αριθμοί του φωτογραφικού αρχείου που αντι-στοιχούν στην κάθε αρχαιολογική θέση, και αρ-χίσαμε να μελετούμε τη μέθοδο, τους πόρους και τα μέσα που απαιτούνται για την ψηφιοποί-ηση όλων των αρχείων της Εφορείας. Σε επόμε-νη φάση καταχωρίσεων θα επιχειρηθεί να ανα-ζητηθεί η ακριβής ημερομηνία αποκάλυψης της θέσης ή του χώρου και το όνομα του υπευθύνου της αυτοψίας ή/και της ανασκαφής.

Διαπιστώσαμε την ανάγκη επανεντοπι- σμού, ακριβέστερου προσδιορισμού και χαρ-τογράφησης όλων των θέσεων και χώρων στην περιφέρεια αρμοδιότητας της Ζ’ ΕΠΚΑ, την καταγραφή της σημερινής τους κατάστασης αλλά και την ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας για όσες θέσεις αυτή βρίσκεται σε εκκρεμότητα.

Επίσης, αναφάνηκε η υποχρέωση όλων των αρχαιολόγων που στελεχώνουν την Εφορεία μας να ενημερώνουν με συνέπεια και επιμέλεια έπειτα από κάθε αυτοψία ή/και ανασκαφική έρευνα όλα τα αρχεία που τηρούνται και ανα-φέρθηκαν παραπάνω, συμπεριλαμβανομένων και των χειρόγραφων δελτίων των αρχαιολογι-κών θέσεων με επαρκείς πληροφορίες, ώστε εν συνεχεία να τροφοδοτείται με αυτές και η βάση δεδομένων «Αρέθουσα» από τον υπεύθυνο.

Εν ολίγοις, συνειδητοποιήσαμε την ανάγκη σύστασης, οργάνωσης και λειτουργίας του Τμή-ματος Τεκμηρίωσης της Εφορείας, όπως προ-βλέπεται από τον Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού και την επαρκή στελέχωσή του.

To σημερινό σεμινάριο μας δίνει την ευκαι-ρία να τονίσουμε την αναγκαιότητα της επί-σπευσης της έκδοσης των Αρχαιολογικών Δελ-τίων των ετών από το 2000 και εντεύθεν που είναι σε εκκρεμότητα, και να προτείνουμε τη ψηφιοποίηση και έκδοσή τους σε ηλεκτρονική μορφή στο διαδίκτυο, διότι ο ρόλος τους είναι σημαίνων στο έργο της τεκμηρίωσης των αρχαι-ολογικών θέσεων και χώρων.

Η Ζ’ ΕΠΚΑ ενδιαφέρεται να συνεχίσει και στο μέλλον την ενημέρωση και εξέλιξη του προ-γράμματος «Αρέθουσα» με τα μέσα και το προ-σωπικό που διαθέτει. Προτίθεται όμως να περι-μένει τις πρωτοβουλίες και τη συνδρομή της αρμόδιας για θέματα πολιτισμικής τεκμηρίωσης Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων του ΥΠΠΟΤ και να λάβει από αυτήν τις κατευθυντή-ριες γραμμές αυτής της προσπάθειας.

Άλλωστε, από το 2008 και η Υπηρεσία μας έχει προμηθευθεί το πρόγραμμα «Πολέμων» και τον αντίστοιχο εξοπλισμό και περιμένουμε να τρέξει ένα αντίστοιχο πρόγραμμα εθνικής εμβέλειας για τα ακίνητα μνημεία, σαν αυτό που ολοκληρώθηκε για τα κινητά μνημεία, προ-ωθώντας σε αυτό για μετάπτωση τις θέσεις που ήδη έχουν εισαχθεί στην «Αρέθουσα».

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΩΣΤΙΚΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΤΖΕΒΡΕΝΗ

Το θέμα της παρούσας ανακοίνωσης εντάσσεται σε μία ευρύτερη ενότητα που διαπραγ-ματεύεται ζητήματα τεκμηρίωσης κυρίως σωστικών ανασκαφών και ακολούθως διαμορ-φώσεων αρχαιολογικών χώρων μέσα από την εμπειρία εκτέλεσης αντίστοιχων έργων της Εφορείας μας.

Η Θεσσαλονίκη (Εικ. 1) από την ίδρυσή της στους ελληνιστικούς χρόνους έως σήμερα παρουσιάζει αδιάλειπτη κατοίκηση χωρίς περιόδους ερήμωσης και εγκατάλειψης. Η συνεχής ανοικοδόμηση εντός και εκτός του ιστορικού κέντρου επιβάλλει τη διεξαγωγή μεγάλης ή μικρής κλίμακας σωστικών ανα-σκαφών σε ιδιωτικά κυρίως οικόπεδα και σπανιότερα σε δημόσιους χώρους. Κατά τη διάρκεια των σωστικών ανασκαφών νέα στοιχεία έρχονται στο φως για την πολεοδομική οργάνωση και ρυμοτομία της πόλης, τα κτήρια της, δημόσια και ιδιωτικά, το υδροδοτικό και αποχετευτικό της δίκτυο, την οχύρωση και τα νεκροταφεία της.

Κατά μέσο όρο διεξάγονται στην πόλη υπό την εποπτεία της Εφορείας μας και με ιδιωτική χρηματοδότηση περίπου 15-20 σωστικές ανα-σκαφές ανά έτος. Οι ανασκαφές παίρνουν τον κωδικό Θ (Θεσσαλονίκη) και αύξουσα αρίθμηση ανά έτος (ήτοι Θ.1/10.). Το σύστημα αυτό οργανώθηκε και εφαρμόστηκε στην Εφορεία μας μετά το 19971. Τα ημερολόγια ανασκαφών αφού πρωτοκολληθούν εισάγονται στο Αρχείο

1 Το σύστημα οργανώθηκε από τον τότε προϊστάμενο της Εφορείας και νυν Επίτιμο Έφορο Αρχαιοτήτων Χαράλαμπο Μπακιρτζή.

Ημερολογίων (Εικ. 2) με την τρέχουσα αύξουσα αρίθμηση. Περαιτέρω στοιχεία, όπως η θέση του οικοπέδου (περιοχή - οδός), χρονική διάρκεια, επιβλέποντες και αρχαιολόγοι πεδίου, αριθμός τευχών τελικής έκθεσης και καταλόγου ευρημάτων –που κατατίθενται μετά το πέρας της ανασκαφής– καταγράφονται στα αντίστοιχα πεδία βάσης δεδομένων, η οποία δημιου-ργήθηκε το 2007 για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του Αρχείου Ημερολογίων της Εφο-ρείας μας2.

Μέχρι το 1997 το σύστημα καταγραφής κινητών ευρημάτων σωστικών ανασκαφών ακολουθούσε την ταξινόμηση κατά είδος και κάθε είδος λάμβανε ξεχωριστό αριθμό (Κ: Κεραμική, Ν: Νομίσματα, Κο: Κοσμήματα, Λ: Λίθινα, Μ: Μαρμάρινα, Σ: Σιδερένια, Υ: Υάλινα, Χ: Χάλκινα κ.ο.κ.). Επιλεκτικά, τα πιο σημαντικά ευρήματα με την αρίθμησή τους εισάγονταν στον Γενικό Κατάλογο της Εφορείας λαμβάνοντας τον αύξοντα Αριθμό Γενικού Καταλόγου (ΑΓΚ), είτε σε κάποιες περιπτώσεις συλλήβδην η ανασκαφή ελάμβανε έναν μόνο Αριθμό Γενικού Καταλόγου.

Εν συνεχεία, και εφόσον κρίθηκε ότι το σύ-στημα αυτό καταγραφής των ευρημάτων κατά είδος στοχεύει μόνον στο εύρημα απoμο-

2 Για τη βάση δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η Access. Ο σχεδιασμός έγινε από τον τεχνικό Η/Υ της Εφορείας μας, Αντώνη Παπαμανώλη, τα πεδία ορίστηκαν από τη γράφουσα, ενώ την πρώτη εισαγωγή των δεδομένων ανέλαβε αρχικά η Μαρία Θεοχαρίδου, ΔΕ διοικητικός σε πρόγραμμα από-κτησης εργασιακής εμπειρίας.


36

ΕΙΚΟΝΑ 1

ΕΙΚΟΝΑ 2

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΣΩΣΤΙΚΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ

37

νώνοντάς το από το περιβάλλον όπου βρέθηκε και κατά συνέπεια δεν εξυπηρετεί τους στρωματογραφικούς συσχετισμούς, προκρίθηκε και εφαρμόζεται στο εξής στις σωστικές ανα-σκαφές το σύστημα της στρωματογραφικής καταγραφής των κινητών ευρημάτων, δηλαδή της καταγραφής τους σε στρωματογραφημένες ομάδες και σε μεμονωμένα σημαντικά ευρή-ματα, με συνεχή αύξουσα αρίθμηση. Συγκε-κριμένα, σε κάθε ανασκαπτόμενο στρώμα αντιστοιχεί ένας μοναδικός αριθμός και περι-λαμβάνει την κεραμική και όλα τα υπόλοιπα, μη διακεκριμένα, χαρακτηριστικά, ευρήματα (οστέ-ινα, μετάλλινα, λίθινα, μαρμάρινα κ.ο.κ.). Τα χαρακτηριστικά ευρήματα που προκύπτουν από το στρώμα λαμβάνουν ξεχωριστό, μοναδικό επίσης, αριθμό, επιπλέον όμως αναφέρεται σε κάθε ένα από αυτά ο αριθμός της ομάδας ευρη-μάτων στην οποία ανήκουν, δηλαδή ο αριθμός που έχει λάβει το αντίστοιχο στρώμα εντός του

οποίου βρέθηκαν. Οι κατάλογοι ευρημάτων των σωστικών ανασκαφών (Εικ. 3) συντάσσονται από τους αρχαιολόγους πεδίου συνήθως σε πίνακες του Word, όπου διαρθρώνονται σε στήλες: ο αριθμός του ευρήματος, ημερομηνία, περιγραφή, θέση εύρεσης, στρώμα, βάθος και σελίδα ημερολογίου.

Στην περίπτωση ωστόσο εκτέλεσης μεγάλων δημοσίων έργων τα μεγέθη του αρχαιολογικού υλικού και οι ταχύτητες εκτέλεσης των έργων που δεν είναι μόνον αρχαιολογικά αλλά και τεχνικά – αναπτυξιακά επέβαλαν άλλους ρυθμούς και τρόπους στην όσο το δυνατόν αρτιότερη επιστημονική τεκμηρίωση και ακολούθως στην άμεση διοικητική διεκ-περαίωση. Ήδη από τα τέλη του 2000, όταν η Εφορεία ανέλαβε την εποπτεία μεγάλης κλίμακας ανασκαφής σωστικού χαρακτήρα, στο πλαίσιο δημοσίου έργου κατασκευής του νέου

ΕΙΚΟΝΑ 3


38

αγωγού ύδρευσης της Θεσσαλονίκης από τον ποταμό Αλιάκμονα, στην προσπάθεια διαχείρισης όλου του πλούσιου υλικού που εισέρρεε ήδη από τους πρώτους μήνες έναρξης του έργου έγιναν αντιληπτές οι δυσκολίες που προκύπτουν από τον κλασικό τρόπο επεξερ-γασίας των ευρημάτων με αποτέλεσμα να αναζητηθούν λύσεις στις σύγχρονες τεχνο-λογίες. Με το πέρας των ανασκαφικών εργα-σιών, στα τέλη του 2002, η Εφορεία είχε ολοκληρώσει την ψηφιακή καταγραφή σε βάση δεδομένων (Access) των κινητών ευρημάτων της μεγάλης αυτής σωστικής ανασκαφής. Τα πορίσματα της με τίτλο Σωστική Aνασκαφή Αγωγού Ύδρευσης Θεσσαλονίκης ΙΙ δημο-σιεύτηκαν το 2006 με τη μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου (e-book) σε οπτικό δίσκο (DVD) (Εικ. 4), τα περιεχόμενα του οποίου έχουν ήδη παρουσιαστεί στο συνέδριο που διοργάνωσε η ΔΕΑΜ, το 20083.

3 Bakirtzis, C., Tzevreni, S., Vasileiadou, S. and Kokkinos, N. (2008) “Potential Electronic Publication

Με οδηγό την εμπειρία του αγωγού ύδρευσης ως προς τις μεθόδους ψηφιοποίησης που εφαρ-μόστηκαν, αλλά κυρίως ως προς τα προβλήματα που τότε προέκυψαν, δημιουργήθηκε μια αυτόνομη δικτυ-ακή εφαρμογή διαχείρισης βάσεων δεδομένων με πολλαπλές δυνατότητες για να καλύψει το επόμενο μεγάλο έργο που ανέλαβε η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων από το 2006, με αφορμή την κατασκευή του Μετρό4. Στο πλαίσιο λοιπόν της αρχαιολογικής τεκμηρίωσης της μεγά-λης αυτής υπό εξέλιξη ανασκαφής στους σταθμούς εποπτείας της εντός του ιστορικού κέντρου (Εικ. 5) (Πλατεία Δημοκρατίας, Διακλάδωση προς Σταυρούπολη, Βενιζέλου και Πλατεία Αγίας Σοφίας), σχεδιάσαμε και αναπτύξαμε σε συνεργασία με την εταιρία πληροφορικής Microworld,

βάση δεδομένων (Εικ. 6) για την ηλεκτρονική καταγραφή και επεξεργασία των κινητών ευρημάτων5.

Λαμβάνοντας υπόψη το τεχνικό έργο και τα στάδια εργασιών (διερευνητικές - αρχαιολογικές

of Rescue Excavations: The Model of the Water Supply System (Agogos Hydrephses) of Thessaloniki II”, in M. Tsipopoulou (ed), Digital Heritage in the New Knowledge Environment: Shared spaces & open paths to cultural content, Athens, p. 58-59. 4 Η όλη οργάνωση θεμάτων μεθοδολογίας και τεκμηρίωσης των ανασκαφών του Μετρό εποπτείας της Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσα-λονίκης οφείλεται στον τότε προϊστάμενο και νυν Επίτιμο Έφορο Αρχαιοτήτων, κ. Χαράλαμπο Μπακιρτζή. 5 Η σχεδίαση των δεδομένων έγινε από τη γράφουσα, ο σχεδιασμός εφαρμογής από τον Ν. Κόκκινο, (MSc) μηχανικό Η/Υ της εταιρείας πληροφορικής Μicroworld, ενώ το έργο, που τελεί υπό εξέλιξη, χρηματοδοτήθηκε από την ΑΤΤΙΚΟ ΜΕΤΡΟ.

ΕΙΚΟΝΑ 4


39

ΕΙΚΟΝΑ 5

ΕΙΚΟΝΑ 6


40

τομές, γεωτρήσεις, παρακάμψεις δικτύων, διερευνητικές τομές παρακάμψεων δικτύων, οδηγοί διαφραγματικών τοίχων, διαφραγ-ματικοί τοίχοι - πανέλα, παράπλευρα έργα, ανασκαφή σταθμού) ορίστηκαν τα πεδία που συνολικά ανέρχονται σε 114. Τα πρώτα 13 –που είναι και τα βασικά πεδία– ανταποκρίνονται πλήρως στο στρωματογραφικό σύστημα καταγραφής των ευρημάτων που εφαρμόζεται στο ανασκαφικό πεδίο. Η όλη εφαρμογή ανοίγεται σε 15 παράθυρα - καρτέλες, γεγονός που την καθιστά εύχρηστη. Αναλυτικότερα: τα πρώτα 6 πεδία (αριθμός ευρετηρίου, που αντιστοιχεί στον αριθμό του στρώματος ή του ευρήματος, έτος, σταθμός, στάδιο εργασιών, ανασκαφικός τομέας, ειδικός αριθμός) συνθέτουν τον αριθμό ευρετηρίου. Ακολουθούν άλλα 7 πεδία που συνοψίζονται ως γενικά στοιχεία και είναι ημερομηνία εύρεσης του ευρήματος, περιγραφή του στρώματος, δηλαδή της σύστασης και συνοπτικά της κεραμικής αλλά και όλων των άλλων ευρημάτων που βρέθηκαν εντός αυτού ή περιγραφή αντίστοιχα του κινητού ευρήματος εφόσον πρόκειται για μεμονωμένο, ειδικό εύρημα, βάθος εύρεσης, ομάδα ευρημάτων που αφορά στα μεμο-νωμένα, ειδικά ευρήματα που παίρνουν ανεξάρτητο αριθμό από αυτόν του στρώματος εντός του οποίου βρέθηκαν και υποδεικνύει ακριβώς τη στρωματογραφική ομάδα στην οποία ανήκουν, συσχετισμοί, που αφορούν το συσχετισμό στρωμάτων που έχουν λάβει διαφορετικούς αριθμούς κατά την ανασκαφή, παρουσιάζουν όμως αναλογίες λόγω σύστασης, κεραμικής ή αντίστοιχου βάθους, σελίδα ημερολογίου, που αναφέρεται στο ημερολόγιο που κρατά καθημερινά ο αρχαιολόγος πεδίου στη διάρκεια της ανασκαφής και θέση αποθήκευσης ή προσωρινής εναπόθεσης του ευρήματος.

Εν συνεχεία η βάση ανοίγει σε επιμέρους πεδία ανά είδος ευρήματος, όπως κεραμική που αναλύεται αρχικά με χρονολογικά και εν συνεχεία τυπολογικά κριτήρια (ελληνιστική,

ρωμαϊκή, παλαιοχριστιανική) σε υποομάδες βάσει της χρήσης (βυζαντινή ή μεταβυζαντινή) με κριτήριο τη διακόσμηση. Η χρήση των αγγεί-ων δηλώνεται με check boxes. Επίσης, υπάρχει πεδίο για την καταγραφή της κεραμικής των νεώτερων χρόνων και την αδιάγνωστη κεραμι-κή. Τα μετάλλινα αντικείμενα καταχωρούνται στα αντίστοιχα πεδία με βάση το υλικό κατα-σκευής τους, όπως και τα κοσμήματα, ενώ τα γυάλινα εισάγονται ανά είδος (υαλοπίνακες - σκεύη – κανδήλες).

Ιδιαίτερα λεπτομερής είναι η καρτέλα καταγραφής των νομισμάτων, όπου εισάγονται αναλυτικά όλα τα στοιχεία: αυτοκράτορας - εκδίδουσα αρχή - νομισματοκοπείο, χρονολογία κοπής - μέταλλο - υποδιαίρεση - διάμετρος - βάρος - εικονογραφία εμπροσθότυπου και οπισθότυπου - βιβλιογραφία - σχόλια)6. Η γενική χρονολόγηση των νομισμάτων σημειώνεται σε αντίστοιχα check boxes.

Με το άνοιγμα της καρτέλας άλλες κατηγορίες υπάρχει η δυνατότητα επιλογής επίσης με check boxes. ειδικών κατηγοριών ευρημάτων, όπως αγγεία - λυχνάρια - αγνύθες - μαρμάρινα - λίθινα - επιγραφές - οστέινα - πλίνθοι - διάφορα. Αυτού του είδους η σήμαν-ση διευκολύνει την άμεση εύρεση και ανα-ζήτηση των ευρημάτων.

Η νέα δικτυακή εφαρμογή διαχείρισης βάσεων δεδομένων, με τίτλο Microworld Excavation7 (Εικ. 7), παρέχει στους χρήστες τις

6 Η καρτέλα των νομισμάτων οργανώθηκε έχοντας ως πρότυπο τον περιγραφικό κατάλογο της νομισμα-τικής συλλογής υστεροβυζαντινών νομισμάτων του Ashmolean που περιλαμβάνεται στη διδακτορική διατριβή της νομισματολόγου Ελένης Λιάντα (με τίτλο Byzantine Coinage AD 1204-1453: Some Problems in Monetary Affairs, University of Oxford, 2005), η οποία εργάζεται στο έργο. 7 Αποτελεί στην τρέχουσα μορφή της την τέταρτη έκδοση και έχει αναπτυχθεί σε SQL RDBMS (Structured Query Language, Relational Database Management System).


41

ΕΙΚΟΝΑ 7

ΕΙΚΟΝΑ 8


42

εξής δυνατότητες: online κωδικοποίηση και καταχώρηση κινητών ευρημάτων από το πεδίο των σκαμμάτων (με ασύρματη δικτύωση), επεξεργασία ευρημάτων από οποιοδήποτε σταθμό εργασίας, καταχώρηση φωτογραφικού υλικού, εύκολη και γρήγορη δικτυακή αναζή-τηση ευρημάτων με χρήση κριτηρίων, ψηφιακή προβολή των ευρημάτων, αρχειοθέτηση, ταξινόμηση και ομαδοποίηση των κινητών ευρη-μάτων και του φωτογραφικού υλικού, ταυτό-χρονη χρήση του προγράμματος από πολλούς δικτυακούς χρήστες, online εξ αποστάσεως ενημέρωση - εποπτεία της πορείας του έργου στα σκάμματα, εξαγωγή των δεδομένων σε διάφορες μορφές αρχείων (pdf, doc, xls, csv κτλ.), δημιουργία δελτίων εκτύπωσης με χρήση ενσωματωμένου εργαλείου, εκτυπώσεις επίση-μων ομοιογενών καταλόγων, σύνδεση ευρημά-των με τις τελικές εκθέσεις, εξαγωγή των δεδομένων σε μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου, υποστήριξη περισσότερων από 1.000.000 ευρήματα.

Στο γράφημα (Εικ. 8) απεικονίζεται η τοπο-λογία του δικτύου επικοινωνίας των σταθμών εργασίας (clients) με τον κεντρικό Η/Υ (server) που διαχειρίζεται τη βάση δεδομένων των κινητών ευρημάτων. Τα ευρήματα της υπό εξέλιξη ανασκαφής στους 4 σταθμούς εργασίας καταχωρούνται ασύρματα στη βάση δεδομένων του κεντρικού Η/Υ από έναν αρχαιολόγο πεδίου που βρίσκεται εντός του σκάμματος (User 1B). Την ίδια χρονική στιγμή, το εύρημα γίνεται ορατό και διαθέσιμο στον αρχαιολόγο (User 1Α) που βρίσκεται εκτός του σκάμματος (ISO BOX), ο οποίος έχει τη δυνατότητα να ολοκληρώσει την περιγραφή και ταξινόμηση του. Ο τεχνικός διαχειριστής (administrator) στο server room εποπτεύει και διασφαλίζει την ομαλή λειτουρ-γία του όλου συστήματος.

Με τον τρόπο αυτό οργανώνεται το τεράστιο υλικό που προκύπτει από τα σκάμματα και διευκολύνει αφενός την καταγραφή, την επεξεργασία του υλικού και την εκτύπωση ομοιογενών καταλόγων που συνοδεύουν τις

τελικές εκθέσεις στη διάρκεια του έργου, και αφετέρου θα εξυπηρετήσει την ηλεκτρονική σύνδεση των τελικών εκθέσεων με τους καταλόγους ευρημάτων κατά τη σύνθεση του ηλεκτρονικού βιβλίου που προβλέπεται να κυκλοφορήσει μετά το πέρας των ανασκαφών.

Οι αρχαιολογικοί χώροι που προκύπτουν από τις ανασκαφές υφίστανται κατάλληλες διαμορφώσεις για να δεχθούν επισκέπτες και να ενταχθούν στη ζωή της σύγχρονης πόλης, δημιουργώντας πνεύμονες αναπνοής σε ένα πυκνοδομημένο αστικό περιβάλλον8. Με τον τίτλο Άγνωστη Θεσσαλονίκη, Διαμορφώσεις δέκα αρχαιολογικών χώρων, εκτελέστηκαν στο πλαίσιο του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης εργασίες διαμόρφωσης και ανάδειξης αρχαιολογικών χώρων εντός του σύγχρονου πολεοδομικού ιστού της πόλης9. Προϋπόθεση της ολοκλήρωσης των παραπάνω έργων ήταν συχνά η διενέργεια συμπληρωματικών ανα-σκαφικών εργασιών, εν είδει διερευνητικών τομών σε συγκεκριμένα σημεία και η συγκέ-ντρωση στρωματογραφημένων ευρημάτων προς αποσαφήνιση των αρχιτεκτονικών καταλοίπων. Οι αρχαιολογικές αυτές εργασίες όφειλαν να καταγραφούν στα ημερολόγια των έργων ως εργασίες αποχωμάτωσης με αρχαιολογική επιμέλεια, εφόσον το φυσικό αντικείμενο των έργων του Γ' ΚΠΣ δεν προέβλεπε ανασκαφικό έργο. Παράλληλα, ωστόσο, με την τήρηση των

8 Tzevreni, S. (2007) “The Development of Archaeological sites”, πινακίδα φωτογραφικής έκθεσης με θέμα “Studying, Conserving and Displaying the Monuments of Early Christian Thessalonike”, που παρουσιάστηκε στο συνέδριο From Roman to Early Christian Thessalonike: A Conference of Religion and Archaeology, Harvard Divinity School, Cambridge, Massachusetts, May 9-15, 2007. 9 ΣΕΑ, Το παρόν και το μέλλον των μνημείων μας. Πολιτιστική κληρονομιά και Γ’ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης. Η προσφορά της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην κοινωνία των πολιτών, Θεσσαλονίκη 2007, 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, σσ. 82- 89.


43

ημερολογίων των έργων με τις τεχνικές εργα-σίες, πραγματοποιήθηκε και η αρχαιολογική τεκμηρίωση με την αναλυτική καταγραφή των στοιχείων σε ημερολόγια, τη σχεδιαστική και φωτογραφική αποτύπωση.

Η τεκμηρίωση των ανασκαφών πέραν της συστηματικής καταγραφής των κινητών ευρημάτων επιτυγχάνεται με τη σύνθεση αναλυτικής τελικής έκθεσης, όπου περιγρά-φονται λεπτομερώς όλες οι κατασκευές σε στρωματογραφική σχέση μεταξύ τους, η ιδιοσυστασία των χωμάτων κατά στρώμα και όλα τα κινητά ευρήματα με τους αριθμούς τους σε συσχετισμό με τα στρώματα και τις κατασκευές. Στην περίπτωση και των δύο τεχνικών έργων που προαναφέραμε υπάρχει αντιστοιχία τομέων τεχνικού έργου και τομέων ανασκαφής ώστε να διευκολύνεται η τοπογραφική τοποθέτηση των αρχαιολογικών ευρημάτων σε συσχετισμό με τα σχέδια του τε-χνικού έργου. Η προσπάθεια μας στην περίπτωση της ανασκαφής του αγωγού ύδρευσης για τη δημιουργία ενός ευρετηρίου ακινήτων ευρημάτων (όπως πήλινοι ή κτιστοί αγωγοί, δεξαμενές, είδη κτισμάτων - κτηρίων, τοιχοποιίες κ.ά.) προσέκρουσε σε δυσκολίες που σχετίζονταν κυρίως με ζητήματα

χρονολόγησης, που στις περισσότερες των περιπτώσεων ήταν ασαφή, καθώς και σε ζητήματα ερμηνευτικά, λόγω της αποσπα-σματικής αποκάλυψης των ερειπίων. Το θέμα της ευρετηρίασης των ακινήτων ευρημάτων ξεπεράστηκε με την παράθεση αναλυτικών περιεχομένων, όπου αναφέρονται πολύ περιληπτικά όσα αναλυτικά καταγράφονται στον κυρίως κορμό των τελικών εκθέσεων ανασκαφής (Εικ. 9). Στην περίπτωση του Μετρό τηρείται κάποια ευρετηρίαση αλλά η οριστική μορφή της παραμένει υπό δοκιμή.

Η χρησιμότητα της λεπτομερούς τελικής έκθεσης και των λεπτομερειακών καταλόγων ευρημάτων μαζί με τις φωτογραφίες και τα σχέδια είναι ότι αποτελούν ένα δείγμα τεκμηρίωσης σωστικής ανασκαφής στο πλαίσιο εκτέλεσης μεγάλων δημοσίων έργων, ενώ ταυτόχρονα καθιστούν το πρωτογενές υλικό προσβάσιμο άμεσα στο επιστημονικό κοινό προς περαιτέρω επεξεργασία10. Με την άμεση

10 ΥΠΠΟ, Επιτροπή Παρακολούθησης Μεγάλων Έργων, Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Θεσσα-λονίκης, Σωστική ανασκαφή Αγωγού Ύδρευσης Θεσσαλονίκης ΙΙ, Θεσσαλονίκη, 2006 (Dvd), Χ. Μπα-κιρτζής Εισαγωγή, 7.

ΕΙΚΟΝΑ 9


44

δημοσιοποίηση των αποτελεσμάτων της σωστικής ανασκαφής –όπως στοχεύουμε να επιτύχουμε και στο έργο του Μετρό με την έκδοση του ηλεκτρονικού βιβλίου– θα ολοκλη-

ρωθεί το καθήκον της Εφορείας έναντι ενός μεγάλου δημόσιου αναπτυξιακού έργου, με δαπάνη του οποίου χρηματοδοτείται η ανα-σκαφική έρευνα.

TΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΤΗΣ ΡΟΤΟΝΤΑΣ (ΚΗΠΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ)

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΚΟΥΣΟΥΛΑ

Εισαγωγή

Η παρούσα ανακοίνωση αφορά στην τεκμηρίω-ση του αρχαιολογικού υλικού που φυλάσσεται εντός της περίκλειστης αυλής του μνημείου της Ροτόντας Θεσσαλονίκης, και αποτελεί την Αρ-χαιολογική Συλλογή της Ροτόντας.

Η 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ενέ-ταξε στο πλαίσιο του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης το έργο «Ροτόντα: συντήρηση και απο-κατάσταση», με τρία υποέργα, ένα εκ των οποίων είχε τον τίτλο «Διαμόρφωση του Περι-βάλλοντος χώρου της Ροτόντας». Το έργο εκτε-λέστηκε το διάστημα από το 2003-2005.

Σε έγγραφο της δεκαετίας του 1920 που ανήκει στο αρχείο παλαιών εγγράφων της Εφο-ρείας, ο αύλειος χώρος της Ροτόντας αναφέρε-ται ως «κήπος του Αγίου Γεωργίου».

Προσπάθεια της Εφορείας αποτέλεσε αφε-νός η αποκατάσταση της έννοιας του κήπου, αφετέρου ο τονισμός της ιστορικότητας του χώ-ρου μέσα από τη στοχευμένη διευθέτηση των ιστορικών μαρτυριών που διασώζονται εντός του περιβόλου, είτε πρόκειται για τις ανοιχτές ανασκαφές που περιμένουν την ολοκλήρωσή τους όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν, είτε για την ιστορική πιστοποίηση της δραστηριότητας της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στην πόλη και όχι μόνον, όπως φαίνεται μέσα από το πληθωρικό αρχαιολογικό υλικό που μέσα στα χρόνια μα-ζεύτηκε στον χώρο αυτό για φύλαξη και προ-στασία.

Σύμφωνα με το τεχνικό δελτίο του έργου, «Η διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου της Ρο-τόντας περιλαμβάνει επισκευή των ισόγειων κτισμάτων του Α' Παγκοσμίου Πολέμου και των


46

Βαλκανικών πολέμων, που φιλοξένησαν αρχαι-ολογικές δραστηριότητες της εποχής εκείνης, καταγραφή και ένταξη αρχαιολογικών ευρημά-των, κυρίως μαρμάρινων μελών, στον αύλειο χώρο της, κατασκευή περιφράξεων, προσπελά-σεων και διαδρομών για την οργανωμένη κίνη-ση των επισκεπτών, καθώς και χώρων πρασίνου με νέες φυτεύσεις...»

Εκτιμήθηκε ότι «Οι εργασίες αυτές συντε-λούν στην προβολή της αρχαιολογικής και ιστο-ρικής σημασίας του μνημείου και στη βελτίωση των συνθηκών επισκεψιμότητάς του με την ένταξη του σε μια αυλή που θυμίζει γωνιά της Θεσσαλονίκης του Μεσοπολέμου…»

Οι παλιές καρτ ποστάλ μας δείχνουν μιαν εικόνα της αυλής της Ροτόντας, πολύ οικεία για όλους όσους επισκέφθηκαν το μνημείο, με μάρμαρα διαφόρων ειδών και εποχών, διά-σπαρτα μέσα στον αυλόγυρο.

Μετά τους σεισμούς του 1978, τα μάρμαρα της Ροτόντας συνυπήρχαν με τα απαραίτητα για ένα κεντρικό εργοτάξιο που είχε στηθεί εδώ, για την αντιμετώπιση των επειγουσών εργασιών αναστήλωσης του μνημείου και άλλων περιφε-ρειακών αυτού μνημείων της πόλης.

Για περίπου εικοσιπέντε χρόνια, η εικόνα του αυλόγυρου της Ροτόντας, απείχε πολύ από την ειδυλλιακή κατάσταση που υποκρύπτεται στον τίτλο «κήπος του Αγίου Γεωργίου».

Μετά τη λύση του εργοταξίου και με τη χρη-ματοδότηση του Γ' ΚΠΣ, έφτασε η ώρα της απο-κατάστασης της οπτικής και αισθητικής ηρεμίας του χώρου και της απόδοσής του στο κοινό των επισκεπτών.

Ι. Το έργο

Το έργο της καταγραφής και ένταξης στον αύ-λειο χώρο του μνημείου των αρχαιολογικών ευ-ρημάτων, που αποτελούν την Αρχαιολογική Συλλογή της Ροτόντας απεδείχθη πως δεν ήταν απλή υπόθεση.

Καταγραφή

Όπως διαπιστώθηκε, λόγω εγγενών δυσκολιών, οι δύο εκτεταμένες αρχαιολογικές καταγραφές που είχαν μέχρι τότε γίνει στο υλικό της Συλλο-γής της Ροτόντας, μπορούμε να πούμε πως απέ-βησαν ανενεργές και υπήρχε ανάγκη για μια από την αρχή προσέγγιση στην τεκμηρίωση και αποθήκευση του αρχαιολογικού αυτού υλικού.

Έπρεπε να αποφασίσουμε τον τρόπο με τον οποίο θα κεφαλαιοποιούσαμε τις δύο καταγρα-φές που είχαν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν από την Υπηρεσία, έχοντας υπόψη σχετικά, τα παρακάτω:

α) Δεν μας ήταν γνωστό σε ποιο αρχαιολογι-κό υλικό αντιστοιχούσε η κάθε καταγραφή. Εάν αφορούσε το σύνολο του υπάρχοντος στη Ρο-τόντα κατά την έναρξη της δικής μας καταγρα-φής αρχαιολογικού υλικού, μέρος του, ή εάν καταγράφηκαν περισσότερα αντικείμενα από τα υπάρχοντα αυτή τη στιγμή εντός του περιβόλου.

β) Δεν ήταν γνωστό το πότε (χρονικά) και για ποιούς λόγους, πιθανώς σημαντικούς για το είδος της, είχε αποφασισθεί να γίνει η κατα-γραφή.

γ) Οι πληροφορίες, πέρα από κάποιες που απαντούν σε συγκεκριμένα πεδία, ποικίλλουν, άλλοτε είναι αναλυτικότερες, άλλοτε -συνήθως- τηλεγραφικές, αποδεικνύοντας την ποικιλία και την αποσπασματικότητα στην προσέγγιση του υλικού.

Οι καταγραφείς άλλοτε είναι πιο αναλυτικοί στην περιγραφή άλλοτε όχι, π.χ. στη συντριπτική πλειονότητα των περιπτώσεων δεν δίνονται στοιχεία για την προέλευση του υλικού ενώ πολλές φορές δίνονται ακριβή στοιχεία για το πού βρίσκεται το αντικείμενο στον αυλόγυρο, πράγμα που δεν είναι βοηθητικό καθώς δεν αντιστοιχεί στη σημερινή θέση του αντικειμέ-νου, που έχει στο μεταξύ μετακινηθεί.

δ) Οι δύο καταγραφές δεν αντιστοιχούν σε βιβλία εισαγωγής αποθήκης.


47

Η εισαγωγή των αντικειμένων δεν ακολου-θούσε κανονική διαδικασία με πρωτόκολλα πα-ράδοσης-παραλαβής και καταχώρηση σε βιβλίο εισαγωγής αποθήκης, αλλά, όπως φαίνεται, η αυλή της Ροτόντας λειτουργούσε ανέκαθεν σαν μάντρα αρχαιολογικού υλικού προερχόμενου από ποικίλες δραστηριότητες της Υπηρεσίας.

Εδώ, για παράδειγμα, βρέθηκαν τμήματα των θωρακίων της Αχειροποιήτου και της Ροτό-ντας, που δεν γνωρίζουμε σε ποια χρονική στιγ-μή έφτασαν εδώ, οπότε δεν μπορούμε να τα αντιστοιχήσουμε με κάποια από τις φάσεις ερ-γασιών ανασκαφής ή αναστήλωσης των μνη-μείων. Βρίσκονται επίσης κίονες διαφόρων ει-δών και εποχών προερχόμενοι από ανασκαφές στην πόλη αλλά και από περισυλλογές, χωρίς ενδείξεις προέλευσης, καθώς και καλύμματα σαρκοφάγων ρωμαϊκών χρόνων προερχόμενα από τα δύο μεγάλα αρχαία νεκροταφεία της πόλης. Τα παραπάνω πιθανώς προέρχονται από ανασκαφικές δράσεις αλλά χωρίς συσχετισμό με αυτές. Απαντούν επίσης επιτύμβιες στήλες εβραϊκών χρόνων, τμήματα από οθωμανικές επιγραφές, βυζαντινές επιγραφές, πεσσίσκοι τέμπλου και θωράκια αγνώστου προελεύσεως κ.ο.κ.

Οι παλαιές καταγραφές αποδείχθηκε ότι θα πρέπει να αντιμετωπισθούν ως αποσπασματικές προσπάθειες καταγραφής ενός μεταβαλλόμε-νου συνόλου, εφόσον τα καταγραφόμενα αντι-κείμενα στο μεταξύ πολλαπλασιάστηκαν καθώς γινόταν εισαγωγή νέων και ταυτόχρονα... λιγό-στευαν. Στο φαινόμενο αυτό συνέβαλε και η κατά καιρούς μεταφορά γλυπτών από τη Ροτό-ντα στις αποθήκες του Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού μετά το 1996, για φύλαξη και για έκθεσή τους χωρίς να κατατεθούν, ωστόσο, συνοδοί κατάλογοι των αντικειμένων που απο-μακρύνθηκαν, συσχετισμένοι με την καταγραφή της Εφορείας.

ε) Τα ευρετήρια, τα οποία αναφέρονται στις καρτέλες καθώς και πολλές καρτέλες καταγρα-φής είχαν χαθεί, εφόσον δεν υπήρχε σταθερός

χώρος αποθήκευσής τους ούτε ορισμένος υπεύθυνος για τη διαχείρισή τους.

στ) Σε πολλές περιπτώσεις οι αριθμοί των παλαιών καταγραφών έχουν σβηστεί από τα αντικείμενα, οπότε δεν ήταν εύκολη η ταύτισή τους με τις καρτέλες.

ζ) Υπήρχαν περιπτώσεις που υπήρχαν καρ-τέλες αλλά όχι τα αντικείμενα.

η) Ως προς τη φωτογραφική τεκμηρίωση, η αντιστοίχιση των αριθμών των αρνητικών των φωτογραφιών της παλιάς καταγραφής, όπου αυτοί υπήρχαν, δεν ήταν συχνά ακριβής σε σχέ-ση με τα περιεχόμενα του φωτογραφικού αρ-χείου, πιθανότατα λόγω του τρόπου καταχώρη-σης που δεν ακολουθούσε τον συνήθη τρόπο καταχώρησης αρνητικών στο γενικό φωτογρα-φικό αρχείο της Εφορείας.

Έγινε προσπάθεια, ωστόσο, να συσχετι-σθούν στο βαθμό που ήταν εφικτό, οι παλιές με τη νέα μας καταγραφή. Για τις ανάγκες της νέας καταγραφής καταρτίσθηκε σε πρόγραμμα Excel, η νέα καρτέλα καταγραφής Συλλογής Γλυπτών Ροτόντας.

Σε αυτήν καταχωρήθηκε ο παλαιός αριθμός καταγραφής του αντικειμένου, εφόσον υπήρχε, η ημερομηνία της νέας καταγραφής, ο νέος αριθμός ταξινόμησης με το χαρακτηριστικό ΡΓ, η θέση αποθήκευσης του αντικειμένου και ο αριθμός λήψης της ψηφιακής φωτογραφικής μηχανής που χρησιμοποιήθηκε για τη φωτο-γράφηση.

Η καρτέλα συμπληρώθηκε σε συμβατική μορφή και στη συνέχεια καταχωρήθηκε σε ηλεκτρονική μορφή ώστε να συσχετισθεί ηλεκ-τρονικά με την ψηφιακή φωτογραφία του αντι-κειμένου.

Η διαδικασία αυτή, δεδομένου ότι δεν υπήρχε ακόμα τότε το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»), ήταν αρκετά κοπιώδης, χρονοβόρα, και ενίοτε προβληματική, λαμβάνοντας υπόψη και τον παλαιάς τεχνολο-γίας ηλεκτρονικό εξοπλισμό της Εφορείας.


48

Το αποτέλεσμα, ωστόσο, της προσπάθειας, υπήρξε η ηλεκτρονική καταγραφή και ψηφιακή φωτογράφηση 2.356 γλυπτών και θα έχει ολο-κληρωθεί με την πλήρη καταχώρηση των στοι-χείων στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνη-μείων («Πολέμων»), όπου έχουν μέχρι στιγμής εισαχθεί πιλοτικά 210 αντικείμενα (Δεκέμβριος 2008).

Αποθήκευση

Το δεύτερο στάδιο της εργασίας μας αφορούσε την αποθήκευση του υλικού.

Τα θέματα που τέθηκαν προς επίλυση ήταν:

α) Το θέμα της οργάνωσης κατάλληλου χώ-ρου αποθήκευσης εντός του περιβόλου, ώστε να είναι τα μάρμαρα εμφανή και αφανή ταυ-τόχρονα.

β) Το θέμα φύλαξης των μικρών αντικειμέ-νων και προσβασιμότητας των μεγάλων.

γ) Το θέμα της ανάδειξης και νέας χρήσης επιλεγμένων ομάδων αντικειμένων.

δ) Το θέμα της ανάγκης μετακίνησης ομά-δων ομοειδών αντικειμένων σε χώρους εκτός περιβόλου του μνημείου.

Επιλέχθηκαν πέντε σημεία αποθήκευσης του αρχαιολογικού υλικού, τα τέσσερα εντός του περιβόλου και το πέμπτο εξωτερικά και σε επαφή με τη βορειοδυτική γωνία του, σε χώρο περιφραγμένο που μας διατέθηκε για το σκοπό αυτό από το Δήμο Θεσσαλονίκης.

Η τακτοποίηση των αντικειμένων έγινε κα-ταρχήν ανάλογα με το μέγεθός τους και δεύτε-ρον με προσπάθεια να αποθηκεύονται μαζί ομοειδή αντικείμενα.

Έτσι, στη θέση αποθήκευσης 5, σε χώρο κλειστό και στεγασμένο, προσβάσιμο με πόρτα με κλειδαριά, τοποθετήθηκαν μικρά σε διαστά-σεις μάρμαρα, τα οποία μπορούσαν εύκολα να μεταφερθούν αλλά και θα μπορούσαν, αν το-ποθετούνταν αλλού, εύκολα να κλαπούν.

Στον χώρο αποθήκευσης 4, εκτός περιβόλου, τοποθετήθηκαν, αφού μεταφέρθηκαν με γερα-νό, οι κίονες μεγάλων και μεσαίων διαστάσεων που ήταν πριν σκόρπιοι στον αύλειο χώρο.

Μεγάλα και μεσαία αντικείμενα, τοποθετή-θηκαν στους χώρους 1 και 2, όπου δημιουργή-θηκαν επίπεδα έδρασης με μπετόν και έγιναν φυτεύσεις ώστε να μετριάζεται ή να κρύβεται ο όγκος τους.

Τέλος, επιλεγμένα μάρμαρα, όπως π.χ. Τμή-μα επιστυλίου με επιγραφή μεσοβυζαντινών χρόνων, ή κιονόκρανο με διπλή σειρά φύλλων άκανθας που προέρχεται από τον Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης, τοποθετήθηκαν στον περίπατο.

Οθωμανικών χρόνων μάρμαρα, κυρίως επι-τύμβιες στήλες, μεταφέρθηκαν σε έναν από τους κλειστούς και ασφαλείς χώρους των Λου-τρών Φοίνιξ ενώ κάποια παρέμειναν εντός του μεταβυζαντινού μνημείου του τάφου του Χορ-τάτζη στην ανατολική πλευρά της αυλής.

Γενικά για την αποθήκευση, προσπαθήσαμε κατά το δυνατόν να διατηρήσουμε τη δυνατότη-τα πρόσβασης στο υλικό, όσο και αν αυτό είναι τεχνικά δύσκολο, κυρίως όσον αφορά τα ογκώ-δη αντικείμενα, διασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη φύλαξή τους.

Στους κλειστούς χώρους αποθήκευσης, την αποθήκευση συνοδεύει κατάλογος ανά ράφι.

Στις καρτέλες καταγραφής αναφέρεται η τε-λική θέση αποθήκευσης του αντικειμένου (θέση αποθήκευσης 1-5 στην περιοχή του μνημείου και χώρος 4 στα Λουτρά Φοίνικας, για τα οθω-μανικά κινητά μνημεία). Έτσι, με δεδομένο ότι δεν έχουμε βρει μέχρι στιγμής τρόπο να εξα-σφαλισθεί ότι η επί του αντικειμένου σήμανση θα παραμείνει και αποδεχόμενοι αυτό που δεί-χνει η εμπειρία, ότι μοιραία κάποια στιγμή θα σβηστούν οι επί του αντικειμένου σημάνσεις, τουλάχιστον θα είναι ευκολότερο να εντοπι-σθούν τα αντικείμενα, τα οποία θα βρίσκονται σε συγκεκριμένο, προσβάσιμο χώρο.


49

Η κατάρτιση των καταλόγων των χώρων αποθήκευσης, ευελπιστούμε ότι θα γίνεται αυ-τόματα, με την ολοκλήρωση της εισαγωγής και των υπόλοιπων στοιχείων της καταγραφής μας στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»).

Τέλος, οι κατάλογοι αποθήκευσης θα κατα-τεθούν στο αρχείο καταγραφών της Εφορείας, του οποίου αποτελούν μέρος.

ΙΙ. Εκτιμήσεις

Οι εκτιμήσεις μας μετά την ολοκλήρωση της τεκμηρίωσης της Αρχαιολογικής Συλλογής της Ροτόντας, μπορούν να συνοψισθούν στα ακό-λουθα:

α) Βασική προϋπόθεση για την επιτυχία τέ-τοιων εγχειρημάτων, αποτελεί η διατήρηση της έννοιας του κλειστού συνόλου για το αντικείμε-νο της καταγραφής.

Το συμπέρασμα είναι προφανές, δεδομένου ότι στην περίπτωση της Ροτόντας, το πρόβλημα δεν ήταν η έλλειψη τεκμηρίωσης, αλλά πρώτα από όλα η μεταβολή των δεδομένων (θέση, αριθμός) του καταγραφόμενου υλικού.

β) Είναι πολύ σημαντικό η μέθοδος που θα ακολουθηθεί για την καταγραφή, να είναι συνε-πής με βασικούς κανόνες που θα αφορούν όλες τις ομοειδείς καταγραφές.

γ) Η συσσώρευση τέτοιου τύπου αρχαιολο-γικού υλικού, θέτει δύσκολα διλήμματα στον διαχειριστή του. Προτιμότερο να δίνονται και άλλες λύσεις έγκαιρα, π.χ.

α. επί τόπου ταφή στο χώρο της ανασκαφής για τα μάρμαρα, προϊόντα ανασκαφής που αξιολογούνται από τον ανασκαφέα ως μη συλλέξιμα,

β. επιλογή να παραμένουν τα αρχιτεκτονικά μέλη στο μνημείο όπου ανήκουν και να εκτίθενται εκεί, σε περίπτωση που προκύ-πτουν από αναστηλωτικές ή άλλες εργασίες σε μνημεία,

γ. να επιστρέφονται στην κοινότητα της οποίας αποτελούν μέρος της ιστορικής της ταυτότητας, όπως π.χ. οι εβραϊκές επιτύμβι-ες στήλες επιστρέφονται στην εβραϊκή κοι-νότητα κ.ο.κ.

δ) Το υλικό τέτοιου είδους έχει δυνατότητες να μελετηθεί, μόνο μετά από επαρκή τεκμηρίω-ση και σωστή αποθήκευση.

Η περίπτωση της Συλλογής της Ροτόντας, δεν είναι μοναδική. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, συχνά βρισκόμαστε αμήχανοι προ της πληθώρας των ευρημάτων και του ερωτήματος της διαχείρισής τους. Η αυτονόητη επιλογή, είναι η λειτουργική διαχείριση, που αποσκοπεί στην επίλυση προ-βλημάτων ρουτίνας με δοκιμασμένες μεθόδους.

Το ζητούμενο, ωστόσο, θα πρέπει να είναι η στρατηγική διαχείριση του υλικού, μια αντιμε-τώπιση δυναμική, που θέτει μακροπρόθεσμους στόχους και εντάσσει το συγκεκριμένο σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.

ε) Οι εργασίες τεκμηρίωσης μεγάλων συνό-λων αρχαιολογικού υλικού, απαιτούν ομάδα εργασίας από αρχαιολόγο, εργοδηγό και εργά-τες για τη μεταφορά και την τοποθέτηση, και πληροφορικό που να ασχοληθεί με την ηλεκ-τρονική καταχώρηση των στοιχείων. Χωρίς την ομάδα εργασίας, η προσπάθεια θα μείνει μοι-ραία ανολοκλήρωτη.

στ) Η πραγματικότητα στην περίπτωσή μας, ήταν η συγκέντρωση ενός εν πολλοίς άγνωστου όσον αφορά την προέλευση και το περιεχόμενο, μεγάλου σε έκταση συνόλου αρχαιολογικών αντικειμένων, ποικίλου ως προς το είδος, τη χρονολόγηση, την κατάσταση διατήρησης των γλυπτών, ακόμη και την αισθητική τους αξία. Ένα σύνολο του οποίου το περιεχόμενο ήταν υπό αυτές τις συνθήκες αδύνατο να εκτιμηθεί, πόσο μάλλον να μελετηθεί, με εξαίρεση κάποια από τα γλυπτά που έχουν μεμονωμένα δημοσι-ευθεί.


50

Η δυνατότητα οργάνωσης ενός τέτοιου συ-νόλου σε ευέλικτο σώμα πληροφοριών, μετα-τρέπει το απρόσωπο αρχαιολογικό υλικό σε υπό μελέτη αντικείμενα, εύκολα προσβάσιμα και με όλες τις διαθέσιμες για αυτά πληροφορίες συγκεντρωμένες σε μια μορφή, που παρέχει τη δυνατότητα να προστεθούν και άλλες, όποτε υπάρξει ανάγκη.

Για όλους αυτούς τους λόγους, που σε τελι-κή ανάλυση αφορούν την προστασία της ιστορι-κής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονομιάς,

επιβάλλεται να γίνονται συστηματικά οι κατα-γραφές των κινητών μνημείων από τις αρμόδιες για την προστασία τους Εφορείες.

Καλό θα είναι να αποτελούν όχι μεμονωμέ-νες και αυθόρμητες προσπάθειες, αλλά να εντάσσονται σε ένα πρόγραμμα τεκμηρίωσης βάσει του οποίου θα καταρτισθεί το Μητρώο Αρχαιολογικών Αντικειμένων εκάστου φορέα, που θα αποτελέσει μαζί με τα υπόλοιπα επί μέρους μητρώα, το Mητρώο Καταγραφής Αρ-χαίων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας.

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ*

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΛΙΑΚΟΣ

Η 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων έχει, ως γνωστόν, πεδίο δράσης της τη Χαλκιδική και το Άγιον Όρος. Από το 1973, έτος ίδρυσης της Εφορείας, μέχρι σήμερα, έχουν πραγμα-τοποιηθεί ανασκαφές, εργασίες συντήρησης σε πλήθος έργων (τοιχογραφημένα σύνολα, φορητές εικόνες, έργα γλυπτικής, μικροτεχνίας, ξυλόγλυπτα κ.ά.) και καταγραφές ακίνητων και κινητών μνημείων.

Η καταγραφή και τεκμηρίωση των ακίνητων και των κινητών αρχαιοτήτων αποτελεί κύριο μέρος της υπηρεσιακής καθημερινότητας και απαραίτητη προϋπόθεση για την παραγωγή αρχαιολογικού έργου. Οι πληροφορίες που συλλέγονται από τις αυτοψίες στους διάφορους αρχαιολογικούς χώρους καταγράφονται σε μία καταρχήν απλή βάση δεδομένων, στην οποία περιέχονται τα απολύτως απαραίτητα στοιχεία: η θέση του μνημείου, το είδος του και ενδεχο-μένως η χρονολόγησή του. Τις πληροφορίες αυτές αξιοποιούμε στη συνέχεια σε έναν αναλυτικό κατάλογο, στον οποίο περιέχονται διάφορα άλλα πεδία, τα οποία συμπληρώνονται με την πάροδο του χρόνου και την περαιτέρω ενασχόλησή μας και αφορούν π.χ. τον πλήρη γεωγραφικό προσδιορισμό του μνημείου με την προσθήκη ακόμη και των γεωγραφικών συντεταγμένων, αλλά και πεδίων σχετικών με τη διαδικασία και το κείμενο της κήρυξης, εάν υπάρχει, της ενδεχόμενης ζώνης προστασίας του, τη σχετική βιβλιογραφία κ.ά. 1

*Ευχαριστώ τον προϊστάμενο της 10ης ΕΒΑ Δρ

Ιωάννη Ταβλάκη για την παρότρυνσή του να πραγματοποιήσω την εισήγηση αυτή, καθώς και για τις χρήσιμες υποδείξεις του. Τις ευχαριστίες μου

Νέα ώθηση στη δραστηριότητα της Εφορεί-ας δόθηκε την περίοδο 2003-2008, όταν στο πλαίσιο του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης πραγματοποιήθηκαν συνολικά 175 δράσεις συντήρησης και αναστήλωσης στη Χαλκιδική και το Άγιον Όρος1.

Ο κύριος όγκος της δουλειάς μας επι-κεντρώθηκε στον τομέα της συντήρησης των κειμηλίων και των έργων τέχνης του Αγίου Όρους, όπου και απασχολήθηκε ο μεγαλύτερος αριθμός του επιστημονικού και τεχνικού προσωπικού της Εφορείας. Από τα έργα αυτά αναφέρω επιγραμματικά παρακάτω τα πιο σημαντικά.

Κορυφαίο έργο αποτέλεσε η καταγραφή της παθολογίας των τοιχογραφιών στο σημαντι-κότερο αγιορειτικό μνημείο, το Πρωτάτο, κτίσμα των τελευταίων δεκαετιών του 10ου αι. με μεταγενέστερες οικοδομικές φάσεις. Στον ίδιο τομέα των τοιχογραφιών πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης σε αρκετά σημαντικά τοιχογραφημένα σύνολα που προέρχονται από καθολικά και παρεκκλήσια: στο καθολικό της μονής Μεγίστης Λαύρας, στο παρεκκλήσι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στο κελί του Αγίου Προκοπίου της μονής Βατοπεδίου, στο κυριακό της βατοπεδινής σκήτης του Αγίου Δημητρίου, στο παρεκκλήσι της Κοίμησης της Θεοτόκου της μονής Ζωγράφου, στο παλαιό καθολικό της μονής Ξενοφώντος, στο καθολικό της μονής

εκφράζω και στους φίλους συναδέλφους κ.κ. Νίκο Μερτζιμέκη, Περικλή Φωτιάδη και Βαγγέλη Μαλαδάκη για τις εποικοδομητικές συζητήσεις μας. 1 Την ευθύνη όλων των έργων συντήρησης είχε ο προϊστάμενος της Εφορείας κ. Ιωάννης Ταβλάκης.


52

Δοχειαρίου2, στο καθολικό της μονής Σταυρονικήτα, στο παρεκκλήσι του κελιού του Αγίου Τρύφωνα της μονής Γρηγορίου στις Καρυές3, στα καμένα από την πυρκαγιά της 4ης Μαρτίου 2004 παρεκκλήσια της μονής Χελαν-δαρίου κ.α.

Επιπλέον, στον τομέα των ζωγραφικών έργων συντηρήθηκαν εκατοντάδες φορητές εικόνες στις μονές Βατοπεδίου, Ιβήρων, Σταυρο-νικήτα, Ξενοφώντος, Δοχειαρίου κ.α.

Στον τομέα των μαρμαροθετημένων δαπέ-δων συντηρήθηκαν και αποκαταστάθηκαν τα βυζαντινά δάπεδα των καθολικών στις μονές Μεγίστης Λαύρας, Βατοπεδίου, Καρακάλλου, στο παρεκκλήσι των Αγίων Αναργύρων στη μονή Βατοπεδίου, ενώ συντηρήθηκαν και έργα γλυπτικής, όπως το κατά χώραν σωζόμενο μαρμάρινο τέμπλο του καθολικού της μονής Ιβήρων, καθώς επίσης και γλυπτά και αρχιτεκτονικά μέλη στις μονές Αγίου Παύλου και Παντελεήμονος.

Σημαντική ήταν και η δραστηριότητα της Εφορείας μας στη συντήρηση έργων μικροτεχνίας. Πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης σε εκατοντάδες κειμήλια, κυρίως ξυλόγλυπτους σταυρούς με αργυρεπίχρυσες επενδύσεις, καλύμματα ευαγγελίων, εγκόλπια κ.ά. στις μονές Μ. Λαύρας, Βατοπεδίου4, Ιβήρων5, Ξηροποτάμου κ.α.

2 Ταβλάκης, Ι. και Σιώμκος, Ν. (2006) «Έργο συντήρησης τοιχογραφιών στο Άγιον Όρος. Η περί-πτωση του τρούλου του καθολικού της Ι. Μ. Δοχειαρίου», Το Αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και στη Θράκη 18 (2004), Θεσσαλονίκη, σσ. 199-212. 3 Μερτζιμέκης, Ν και Σιώμκος Ν. (2007) «Περί του Γρηγοριάτικου κελίου του Αγίου Τρύφωνα στις Καρυές Αγίου Όρους και της ιστορήσεως του ναού του», Εικοστό έβδομο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, 11-13 Μαΐου 2007, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων, Αθήνα, σσ. 74-75. 4 Ταβλάκης, Ι. και Λιάκος, Δ. (2008) «Ο σταυρός ο λεγόμενος του Μεγάλου Κωνσταντίνου στη μονή

Για τις εργασίες συντήρησης των χειρο-γράφων και των παλαιτύπων στο Άγιον Όρος παραπέμπω στην εισήγηση του συναδέλφου κ. Περικλή Φωτιάδη, «Τεκμηρίωση κινητών μνη-μείων: το παράδειγμα των χειρογράφων και των παλαιτύπων»6.

Οι εργασίες στον αναστηλωτικό τομέα αφο-ρούν την αναστήλωση του βυζαντινού κωδωνο-στασίου στη μονή Βατοπεδίου, των κτιρίων του μετοχιακού συγκροτήματος στα Νέα Φλογητά Χαλκιδικής7 και του κωδωνοστασίου στον ενοριακό ναό του Αγίου Αθανασίου στη Συκιά Χαλκιδικής.

Σε όλες τις εργασίες συντήρησης κειμηλίων και έργων τέχνης απαραίτητη προϋπόθεση αποτέλεσε, κατά την πάγια τακτική της Εφορείας μας, η σύνταξη λεπτομερούς μελέτης συντήρησης, με βάση την οποία υλοποιήθηκε το κάθε έργο. Η διαδικασία σύνταξης της σχετικής μελέτης διαφοροποιούνταν σε κάθε περίπτωση, αναλόγως του έργου και της φύσης των προβλημάτων του.

Βατοπεδίου: συντήρηση – τεκμηρίωση», Εικοστό όγδοο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, 16-18 Μαΐου 2008, Πρόγραμμα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανα-κοινώσεων, Αθήνα, σσ. 88-89. Ανάπτυξη της ανακοίνωσης δημοσιεύεται στο Περιοδικό της Εφορείας μας Δεκάτη, τ. 2 (υπό εκτύπωση). 5 Λιάκος, Δ. (2008) «Από το σκευοφυλάκιο της αγιορειτικής μονής Ιβήρων: πρόδρομες παρατη-ρήσεις στη μελέτη των έργων μικροτεχνίας», 20η Συνάντηση για το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη (2006), 2008, σ. 539-550. Ο ίδιος (2008) «Ξυλόγλυπτοι σταυροί με επενδύσεις στην αγιο-ρειτική μονή Ιβήρων (16ος - 17ος αιώνας)», Βυζα-ντινά 28, σσ. 331-362. 6 Βλ. αυτόθι, σσ. 93-96. 7 Ταβλάκης, Ι. και Καπανδρίτη, Α. (2008) «Αποκατάσταση - ανάδειξη παλαιού μετοχίου Νέων Φλογητών σε Κέντρο Βυζαντινού Πολιτισμού ‘‘Ιουστινιανός’’ (Α΄ κύκλος εργασιών)», 20η Συνά-ντηση για το αρχαιολογικό έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη (2006), Θεσσαλονίκη, σσ. 527-538.

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ

53

Ανεξαρτήτως όμως των διαφοροποιήσεων αυτών, η σύνταξη της μελέτης συντήρησης προϋποθέτει την σε βάθος προσέγγιση του έργου, την προσεκτική του ανάγνωση σε επίπεδο τεχνικής κατασκευής και τεχνοτροπικών γνωρισμάτων, τη διερεύνηση και καταγραφή των ιδιαιτεροτήτων και των προβλημάτων του, με στόχο τη διατύπωση κατ’ αρχήν των προτάσεων αντιμετώπισής τους και την υλοποίησή τους. Με αφορμή λοιπόν τη συντή-ρησή τους ένας μεγάλος αριθμός κειμηλίων και έργων τέχνης έτυχαν μιας συστηματικής τεκμη-ρίωσης, που περιλαμβάνει τόσο την αρ-χαιολογική τους προσέγγιση, όσο και τη λεπτομερή καταγραφή της κατάστασης διατή-ρησης και της παθολογίας τους.

Η εφαρμογή αυτής της μεθόδου σε έναν μεγάλο αριθμό έργων οδήγησε εκ των πραγμάτων στη συσσώρευση ενός τεράστιου όγκου δεδομένων και πληροφοριών. Η ανάγκη ταξινόμησης και διαχείρισης όλων αυτών των πληροφοριών επέβαλε τον σχεδιασμό μιας βάσης δεδομένων, στην οποία αυτές περιλαμ-βάνονται.

Τη θεμελιώδη αρχή της κατασκευής της βάσης δεδομένων για όλα τα μνημεία, επομένως και για τα ακίνητα, όπως προείπα, συνιστά η απολύτως βασική πληροφόρηση: 1) το είδος του μνημείου, 2) η θέση του και 3) η στοιχειώδης φωτογραφική τεκμηρίωση. Με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η ταυτότητα του κάθε μνημείου ή κειμηλίου. Με την πρόοδο των γενομένων εργασιών σε καθένα από αυτά, είτε πρόκειται για ανασκαφή, είτε για αναστήλωση, είτε για συντήρηση, προστίθενται στον φάκελο του κάθε μνημείου όλα τα νέα δεδομένα με την απαραίτητη φωτογραφική τεκμηρίωση.

Στα ακίνητα μνημεία περιλαμβάνονται οι αρχαιολογικοί χώροι, τα τοιχογραφημένα σύνολα, τα μαρμαροθετημένα δάπεδα και τα μεγάλης κλίμακας ξυλόγλυπτα. Για τον τρόπο καταγραφής των αρχαιολογικών χώρων ανα-φέρθηκα παραπάνω.

Από τις υπόλοιπες ενότητες των ακίνητων μνημείων αναπτύσσω στη συνέχεια την πρόταση που εφαρμόζουμε για την τεκμηρίωση και διαχείριση των τοιχογραφημένων συνόλων, καθώς η ενασχόλησή μας με αυτά (στο επίπεδο της συντήρησης) απορρόφησε ένα μεγάλο μέρος της δραστηριότητας της Εφορείας τα τελευταία χρόνια.

Ως ένα τυπικό παράδειγμα παρουσιάζω τις τοιχογραφίες του Πρωτάτου. Με απώτερο στόχο τη συντήρησή τους η Εφορεία μας ξεκίνησε από το 2002 τη λεπτομερή καταγραφή της κατά-στασης διατήρησής τους, η οποία αποπερα-τώθηκε στα τέλη του περασμένου έτους. Με βάση αυτές τις εργασίες δημιουργήθηκε μία από τις πιο σημαντικές ίσως βάσεις δεδομένων που αφορά τον τοιχογραφημένο διάκοσμο ενός από τα πιο σπουδαία βυζαντινά μνημεία.

Με τη βοήθεια ενός ανυψωτικού μηχανή-ματος, που φτάνει μέχρι το ύψος των 8 μ., πραγματοποιήθηκε η καταγραφή όλων των προβλημάτων της ζωγραφικής σε αδιάσταλτη πλαστική επιφάνεια. Η πλαστική διαφανής μεμβράνη τοποθετούνταν σε κάθε παράσταση χωριστά και έτσι ο συντηρητής σχεδίαζε πάνω σε αυτή τα περιγράμματα των μορφών και τα βασικά στοιχεία του εικονογραφικού θέματος σε φυσικές διαστάσεις. Στη συνέχεια πάνω σε αυτά σημείωνε με εξαντλητική επιμέλεια όλες του τις παρατηρήσεις για τα προβλήματα της ζωγραφικής με διαφορετικό χρώμα για κάθε πρόβλημα. Με τον τρόπο αυτό απογράφηκε η παθολογία των τοιχογραφιών του ναού σε 700 περίπου τ.μ. ζωγραφικής επιφάνειας, που συ-γκροτείται από 361 εικονογραφικά θέματα. Κάθε διαφάνεια, το σχεδιαστικό δηλαδή αντί-γραφο της κάθε παράστασης, αποθηκεύτηκε σε ψηφιακή μορφή και υπέστη την τελική επε-ξεργασία, ώστε να είναι αναγνώσιμες όλες οι πτυχές της παθολογίας.

Με τη διαδικασία αυτή δημιουργήθηκε ένα πλήρες αρχείο που περιλαμβάνει το σύνολο των τοιχογραφημένων επιφανειών του Πρωτάτου.


54

Κάθε εικονογραφικό θέμα αποτελεί μία χωριστή ενότητα, με μορφή μιας καρτέλας με όλα τα απαραίτητα στοιχεία: την ταυτοποίηση του κάθε θέματος, τη φωτογραφία του, την ακριβή θέση του στην κάτοψη και στην τομή του ναού και το υπόμνημα με τα σύμβολα της παθολογίας για κάθε περίπτωση. Τέλος, το αρχείο συμπλη-ρώνει ένα ευρετήριο εικονογραφικών θεμάτων, που αντιστοιχεί στον αύξοντα αριθμό κάθε παράστασης. Η αρίθμηση των εικονογραφικών θεμάτων έχει ως αφετηρία την άνω ζώνη του Α τοίχου στο κεντρικό κλίτος και συνεχίζεται κατά την κίνηση των δεικτών του ρολογιού από την ανώτερη στην κατώτερη ζώνη. Ακολούθως, στη βόρεια και στη νότια κεραία, στον χώρο της πρόθεσης και του διακονικού και ολοκλη-ρώνεται με το ΝΔ και το ΒΔ διαμέρισμα, πάντα από τις ανώτερες στις κατώτερες ζώνες και δεξιόστροφα.

Το αρχείο αυτό αποτέλεσε ουσιαστικά και το θεμέλιο της σύνταξης του πρώτου τόμου της Μελέτης Εφαρμογής Συντήρησης των τοιχο-γραφιών του Πρωτάτου, που εξέδωσε η Εφο-ρεία μας το 20088.

Στην ίδια λογική κινείται η καταγραφή και τεκμηρίωση όλων των τοιχογραφημένων συνό-λων στο Άγιον Όρος. Ως ένα ακόμη παράδειγμα αναφέρω τις τοιχογραφίες του τρούλου του καθολικού της μονής Δοχειαρίου9. Και στο μνημείο αυτό μια σειρά χρονοβόρων διαδικασιών, όπως ο ακριβής αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του τρούλου και του εικονογρα-φικού του προγράμματος, η λεπτομερής αποτύπωση της παθολογίας και των φθορών της κάθε παράστασης και η ψηφιακή τους

8 Ιερός Ναός Πρωτάτου 2007-2008. Παθολογία των τοιχογραφιών. Ι. Σχέδια αποτύπωσης, Ιερά Κοινότης Αγίου Όρους Άθω - Υπουργείο Πολιτισμού, Πολύγυρος 2008. Βλ. επίσης, Ταβλάκης, Ι. (2003) «Η μέριμνα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για το Πρωτάτο», Μανουήλ Πανσέληνος. Εκ του Ιερού Ναού του Πρωτάτου, Θεσσαλονίκη, σσ. 81 κ.ε. 9 Βλ. υποσημ. 2: Ταβλάκης και Σιώμκος (2006).

επεξεργασία, που προσφέρει τη δυνατότητα πολλαπλών εμφανίσεων σε κλίμακα, έχουν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός πλήρους αρχείου, στο οποίο περιέχονται όλες αυτές οι πληροφορίες. Και στην περίπτωση αυτή η ορολογία της παθολογίας είναι κοινή, όπως επίσης και τα σύμβολα με τα οποία αυτή καταγράφεται. Επιπλέον, η αρίθμηση των παραστάσεων ακολουθεί την ίδια λογική με αυτή του Πρωτάτου ξεκινώντας από την ανώ-τερη ζώνη στην κατώτερη και με τη φορά των δεικτών του ρολογιού.

Όπως φαίνεται από τα πιο πάνω παραδείγ-ματα, οι ιδιαιτερότητες και τα προβλήματα του κάθε μνημείου καθορίζουν ουσιαστικά τον τρόπο καταγραφής, τεκμηρίωσης και εν τέλει της διαχείρισης των πληροφοριών που σχετίζονται με αυτά. Καθώς η λειτουργία μιας βάσης δεδομένων πρέπει να προσβλέπει και στις ανάγκες που θα γεννηθούν σε ένα ευρύτερο βάθος χρόνου, από την εξελισσόμενη επιστημονική έρευνα, στον σχετικό φάκελο κάθε μνημείου έχουν προβλεφτεί πεδία, στα οποία θα καταχωρούνται τα επιστημονικά πορίσματα, είτε με μορφή δημοσιεύσεων είτε άλλων παρατηρήσεων, που θα προκύψουν από την ενδελεχή μελέτη ή την επανεξέταση του υλικού στο μέλλον. Επιπλέον, απαραίτητη θεωρούμε τη δημιουργία συνδέσεων, οι οποίες παραπέμπουν σε άλλα πεδία, στα οποία μπορεί να ανατρέχει κανείς προκειμένου να αποκομίσει μία σφαιρική εικόνα για το μνημείο που τον ενδιαφέρει. Για παράδειγμα, ανατρέχοντας κανείς στον φάκελο με τη σχετική πληροφόρηση για τις τοιχογραφίες του τρούλου του καθολικού της μονής Δοχειαρίου, μπορεί πέρα από τη μορφή μιας ζώνης που πιθανώς τον ενδιαφέρει, με την κατάλληλη σύνδεση να έχει εικόνα μεγαλύτερου τμήματος ή όλης της ζώνης του τρούλου, στην οποία βρίσκεται η μορφή που εκείνη τη στιγμή τον απασχολεί, ή και μια γενική εικόνα των τοιχογραφιών του τρούλου.

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ

55

Η ίδια λογική που εφαρμόζουμε στην τεκμηρίωση και διαχείριση των τοιχογραφη-μένων συνόλων, διέπει την τεκμηρίωση και όλων των άλλων κατηγοριών ακίνητων μνημείων (μαρμαροθετημένων δαπέδων, έργων γλυπτικής κ.λπ.). Στο αρχείο του κάθε μνημείου περιλαμβάνεται η φωτογραφική του τεκμη-ρίωση, η σχεδιαστική του αποτύπωση με την κατάσταση διατήρησης και την παθολογία του.

Ο τρόπος καταγραφής, τεκμηρίωσης και διαχείρισης του μνημειακού πλούτου που

εμπίπτει στην αρμοδιότητα της Εφορεία μας επιδέχεται σίγουρα βελτιώσεις. Η περαιτέρω εξέλιξη του πληροφοριακού μας συστήματος, που αφορά σε πολύ μεγάλο βαθμό μνημεία ευρισκόμενα σε έναν χώρο παγκοσμίου ενδιαφέροντος, όπως αυτός του Αγίου Όρους, θα συμβάλλει στην απρόσκοπτη διαχείριση στο μέλλον μιας πολύτιμης αρχειακής πηγής και επιθυμία μας είναι αυτή να καταστεί συνώνυμο της υποδειγματικής αξιοποίησης σε ευρεία πρόσβαση της πολιτισμικής πληροφορίας.

H ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ

ΕΛΕΝΑ ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ

Η Συλλογή Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου δημιουργήθηκε το 1892, τρία μόλις χρόνια μετά τα επίσημα εγκαίνια του ίδιου του Μουσείου. Σήμερα, η Συλλογή αριθμεί περί τα 15.500 γλυπτά από όλο τον ελλαδικό χώρο, τα μικρασιατικά παράλια και την Κύπρο. Σε αυτά βεβαίως δεν συνυπολογίζονται εκείνα που προ-έρχονται από κατασχέσεις και φέρουν προσω-ρινούς αριθμούς.

Τα γλυπτά καταγράφονται τόσο στο γενικό ευρετήριο της Συλλογής όσο και σε χάρτινα δελ-τία, που στη συνέχεια ταξινομούνται ευκολό-τερα ανάλογα με το είδος τους, στα συρόμενα συρτάρια της δελτιοθήκης, και είναι ταχύτερη η αναζήτησή τους. Τόσο η καταγραφή τους αυτή

καθεαυτή όσο και η κατηγοριοποίησή τους στα συρτάρια, με εσωτερική στο καθένα ταξινό-μηση, αποτέλεσε και την πρώτη «βάση δεδομέ-νων» έως τα μέσα της δεκαετίας του ’90.

Τότε, και ενώ από καιρό είχε γίνει κατα-νοητή η ανάγκη εκσυγχρονισμού, δημιουργή-θηκε από τη Συλλογή μία απλή βάση δεδομέ-νων, η οποία εξυπηρετεί όχι μόνον τις ανάγκες της μέσα από τη γρήγορη αναζήτηση στοιχείων αλλά αποτέλεσε και τη μαγιά για την προετοι-μασία του Corpus των αρχαϊκών γλυπτών, που είναι έτοιμο και πρόκειται να εκδοθεί πολύ σύ-ντομα. Η βάση αυτή έχει σήμερα ξεπεράσει τις 5.800 καταχωρήσεις.


58

Τα πεδία που περιλαμβάνονται σε ένα ηλεκτρονικό δελτίο καταγραφής, εμφανίζονται στην οθόνη του υπολογιστή σε σελίδα Α4. Θα αναφερθώ σε αυτά σύντομα, σχολιάζοντας κάποια λίγο περισσότερο.

Αριθμοί ευρετηρίου, παλαιοί και νέοι: Πέρα από τον ισχύοντα αριθμό ευρετηρίου, που καταγράφεται σε ένα πεδίο, σε ξεχωριστό πεδίο σημειώνονται όλοι οι προηγούμενοι αριθμοί που τυχόν φέρει ένα γλυπτό. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων αυτοί αντιστοιχούν σε παλαιά ευρετήρια και αποτελούν στοιχεία που σχετίζονται με τη θέση και τις συνθήκες εύρεσής του.

Κατηγορία: Στο πεδίο αυτό εμφανίζεται λίστα τιμών, οι οποίες αντιστοιχούν στις κατηγορίες των γλυπτών, όπως έχουν κατανεμηθεί τα δελτία τους και στα συρτάρια. Για τα μεν ολόγλυφα: α) αγάλματα (ανδρικά, γυναικεία, παιδιών, ζώων), β) προτομές, γ) ερμαϊκές στήλες, δ) εναέτια γλυπτά, ε) αγγεία, στ) τράπεζες, ζ) περιρραντήρια.

Για τα δε ανάγλυφα: α) επιτύμβια, β) αναθηματικά (με εσωτερική υποδιαίρεση τα νεκρόδειπνα), γ) ψηφισματικά, δ) διακοσμητικά, ε) αρχιτεκτονικά (μετόπες, ζωφόροι), στ) διάφορα ανάγλυφα (βάσεις, βάθρα, βωμοί).

H ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 59

Θέση φύλαξης: Σημειώνεται η συγκεκριμένη θέση του γλυπτού στο ράφι, τη βιτρίνα ή την αίθουσα, εάν αυτό εκτίθεται. Το ίδιο ισχύει και για την περίπτωση που αυτό φυλάσσεται σε κάποια αποθήκη. Σημειώνονται επίσης τόσο η ημερομηνία τοποθέτησης ή μετακίνησης σε άλλη θέση αλλά και οι ημερομηνίες ελέγχου που πραγματοποιούνται σε τακτά διαστήματα.

Προέλευση: Συμπληρώνεται ακόμη και εάν είναι άγνωστη. Σημειώνεται επίσης, εάν είναι γνωστή, και η χρονολογία εισαγωγής του γλυπτού στη Συλλογή. Εκτός από τον τόπο προέλευσης, που τις περισσότερες φορές είναι γενικός, δέον είναι να σημειώνεται και το τοπωνύμιο εύρεσης ενός γλυπτού. Εάν πρόκειται για ανασκαφικό εύρημα γίνεται συσχετισμός του με τη δημοσίευση της ανασκαφής και τις συνθήκες εύρεσής του. Εάν είναι προϊόν κατάσχεσης, παράδοσης ή αγοράς αναφέρονται τα σχετικά έγγραφα, σύμφωνα με τα οποία περιήλθε το γλυπτό στην κατοχή του Μουσείου, έτσι ώστε να είναι δυνατή η αναζήτηση των σχετικών στοιχείων και στον οικείο φάκελο της υπόθεσης.

Διαστάσεις: Σε ξεχωριστό πεδίο.

Περιγραφή: Είναι λιτή, περιεκτική, σύντομη και ακριβής. Στο ίδιο πεδίο συμπεριλαμβάνονται τόσο η κατάσταση διατήρησης, όσο και τα τεχνικά χαρακτηριστικά του γλυπτού (πχ. τόρμοι, τένοντες ένθεσης, οπές μολυβδοχόησης ή οπές προσάρτησης ή οπές επισκευής, ίχνη εργαλείων, ίχνη γραπτής διακόσμησης, καθώς και στοιχεία που καταδεικνύουν επαναχρησιμοποίηση). Η ερμηνεία δεν είναι απαραίτητη στο στάδιο της καταγραφής, εφόσον συνεπάγεται τη μελέτη. Καλό είναι δε να παραλείπεται εντελώς σε αυτό το στάδιο, προκειμένου να μην παραπλανηθεί ο μελλοντικός μελετητής σε περίπτωση λανθασμένης αρχικής εκτίμησης του καταγραφέα.

Επιγραφές: Σε ιδιαίτερο πεδίο σημειώνεται η τυχόν δημοσίευσή της σε κάποιο από τα

επιγραφικά corpora (Syll3, IG, SEG). Το ίδιο το κείμενο της επιγραφής γράφεται μέσα στο πεδίο της περιγραφής.

Φωτογραφίες: Εκτός από τον τύπο της φωτογραφίας (αναλογική, διαφάνεια, ψηφιακή) και την απεικονιζόμενη πλευρά του γλυπτού που τσεκάρεται, σημειώνεται και η θέση της στο συρτάρι της φωτοθήκης.

Χρονολόγηση: Υπάρχουν τρεις δυνατότητες. Είτε να γραφεί με εποχή, είτε με αιώνα, είτε με απόλυτους αριθμούς, σε περίπτωση που το γλυπτό είναι δημοσιευμένο και είναι γνωστή.

Βιβλιογραφία: Ενημερώνεται διαρκώς, χωρίς να παραλείπεται ποτέ η πρώτη δημοσίευση (editio princeps).

Μήτρα - εκμαγείο: Πολύ σημαντικό για τη Συλλογή είναι να γνωρίζει εάν υπάρχουν έτοιμα εκμαγεία κάποιων γλυπτών ή εάν υπάρχουν τα καλούπια για την κατασκευή τους, καθώς και το πού ακριβώς φυλάσσονται μέσα στην αποθήκη των εκμαγείων.

Συγκολλήσεις - συμπληρώσεις: Ποτέ μετά τη συγκόλληση διαφορετικών τμημάτων δεν καταργούνται οι επί μέρους αριθμοί ευρετηρίου, και δεν ενοποιούνται σε έναν κοινό, νέο, αριθμό. Υπάρχει χωριστό δελτίο καταγραφής του κάθε κομματιού και με σχετική ένδειξη τόσο στο πεδίο του αριθμού ευρετηρίου όσο και στο πεδίο της περιγραφής φαίνεται ότι συνανήκει ή συγκολλάται με το άλλο κομμάτι. Η μη ενοποίηση των αριθμών αποτελεί τη βασική προϋπόθεση για να γνωρίζουμε πάντοτε τον ακριβή αριθμό γλυπτών που φυλάσσονται στη Συλλογή.

Συντήρηση: Το δελτίο καταχώρησης ενός γλυπτού πρέπει να συσχετίζεται με το δελτίο συντήρησής του, το οποίο βέβαια συντάσσεται από τους συντηρητές. Ο συσχετισμός είναι αναγκαίος, γιατί μετά από τη συντήρηση είναι δυνατόν να διαφοροποιηθούν στοιχεία που αφορούν στην περιγραφή του γλυπτού ή σε τεχνικά του χαρακτηριστικά και κατ’ επέκταση


60

στη χρονολόγησή του. Για αυτό σημειώνεται και η χρονολογία συντήρησης.

Συντάκτης και ημερομηνία σύνταξης

Έχοντας, συνεπώς, αυτές τις προδιαγραφές στο μυαλό μας, που δεν αντιπροσωπεύουν βέβαια την τελειότητα αλλά επειδή έχουν τεθεί με βάση τα επιστημονικά ζητήματα και την εμπειρία, κρίνονται εκ του αποτελέσματος ως ικανοποιητικές, περνάμε τώρα στο Σύστημα Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»). Αρχικά στη Συλλογή Γλυπτών εργάστηκε ένας και κατόπιν δύο τεκμηριωτές και ολοκληρώθηκαν περί τις 1.950 καταχωρήσεις. Προσωπικά δεν ήμουν υπεύθυνη του προγράμματος και οι προβληματισμοί που ακολουθούν απορρέουν κυρίως από τη θέση μου ως χρήστη.

Ως γενική παρατήρηση θα μπορούσα να πω ότι δε βρίσκω σκοπιμότητα στον κατακερματισμό της πληροφορίας σε 100 και πλέον πεδία, που προσφέρει το Σύστημα Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων») στο χρήστη, εφόσον τελικά, τουλάχιστον όσον αφορά στα γλυπτά, αυτός χρησιμοποιεί μόνο το ¼ από αυτά, τα 23 δηλαδή πεδία, που πρέπει υποχρεωτικά να συμπληρώνονται από τον καταγραφέα. Με δεδομένο ότι στόχος της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης θα πρέπει να είναι η διευκόλυνση και η επιτάχυνση της εργασίας του χρήστη, τελικά ο τρόπος οργάνωσης του προγράμματος βρίσκεται μάλλον μακριά από αυτόν.

Και αναφέρομαι σε κάποια επί μέρους πεδία, με παραδείγματα.

Περιεκτικό είδος Μνημείου - Είδος Μνημείου: Εδώ υπάρχουν τα μεγαλύτερα προβλήματα της ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης.

1) H εξ αρχής διάκριση του περιεκτικού είδους του μνημείου δεν έχει γίνει με γνώμονα τη χρήση, που είναι και το πρωτεύον στοιχείο της αναζήτησης. Για παράδειγμα, στο Σύστημα

Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων») η σειρά είναι έργο πλαστικής - στήλη - στήλη αναθηματική.

Στην πραγματικότητα θα έπρεπε να είναι είδος πλαστικής---ανάγλυφο - αναθηματικό ανάγλυφο - αναθηματική στήλη. Αντίστοιχα και για μία επιτύμβια στήλη, π.χ. είδος πλαστικής---ανάγλυφο – επιτύμβιο ανάγλυφο – επιτύμβια στήλη.

Κατά τον ίδιο τρόπο θα τεκμηριώναμε μία επιτύμβια λήκυθο ή λουτροφόρο, που αυτή τη στιγμή δεν είναι δυνατόν να ενταχθεί στη βάση, δηλ. είδος πλαστικής---ολόγλυφο – αγγείο – λήκυθος, λουτροφόρος.

2) Δεν υπάρχει ενιαίος τρόπος διάκρισης στο πεδίο είδη των μνημείων: αλλού παράμετρος διάκρισης είναι το μέγεθος (π.χ. άγαλμα - άγαλμα κολοσσός).

H ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΤΗΣ ΣΥΛΛΟΓΗΣ ΓΛΥΠΤΩΝ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ 61

Ακόμη και τον υπερμεγέθη κούρο του Σουνίου, που έχει ύψος 3,05 μ., θα τον καταγράψουμε και κατ’ επέκταση θα τον αναζητήσουμε στη συνέχεια ως άγαλμα και ποτέ ως κολοσσό), και αλλού η τεχνοτροπία-χρονολόγηση (π.χ. εικονιστική κεφαλή. Οι κεφαλές με εξατομικευμένα χαρακτηριστικά εμφανίζονται από τον 4ο αι. π.Χ. και εξής, ενώ προηγουμένως είναι ιδεαλιστικές. Συνεπώς είναι πάντα κεφαλές.

Επίσης, η ζωφόρος, όπως και η μετόπη, δεν αποτελούν αρχιτεκτονικά μέλη αλλά αρχιτεκτονικά ανάγλυφα και ως τέτοια θα αναζητηθούν από τη βάση.

Προέλευση: Η προέλευση αποτελεί πάντα ένα ιδιαίτερο πεδίο στην τεκμηρίωση, είτε χειρόγραφη είτε ηλεκτρονική. Το ότι αναγκαστήκαμε να ενσωματώσουμε την προέλευση στο πεδίο του πληροφοριακού κειμένου, επειδή δεν προβλεπόταν σχετικό πεδίο, δεν είναι η ορθή και ενδεικνυόμενη πρακτική. Εάν ενδιαφερόμαστε για τη λειτουργία, κάποτε, ενός συστήματος τεκμηρίωσης σε διαδικτυακή βάση, πώς θα μπορέσουμε να συγκεντρώσουμε τα αρχαία που προέρχονται από ένα ανασκαφικό σύνολο ή από έναν αρχαιολογικό χώρο και είναι κατακερματισμένα ανάμεσα στο Εθνικό ή το Επιγραφικό Μουσείο και σε αποθήκες ή Μουσεία Περιφερειακών Εφορειών Αρχαιο-

τήτων, εάν δεν περιλαμβάνεται το πεδίο της προέλευσης στα ηλεκτρονικά δελτία;

Διαστάσεις: Επίσης πρέπει να καταχωρίζονται σε ιδιαίτερο πεδίο. Τώρα ενσωματώθηκαν και αυτές αναγκαστικά στο πεδίο του πληροφοριακού κειμένου.

Υλικό: Δέον είναι να προσδιορίζεται με μεγαλύτερη ακρίβεια το υλικό, δηλαδή όχι απλώς μάρμαρο, αλλά πρέπει να υπάρχει λίστα τιμών (θασιακό, παριανό, ναξιακό, υμήττιο, πεντελικό, κ.λπ.), δεδομένου ότι για κάποιες πρώιμες εποχές (δαιδαλική, αρχαϊκή) κάτι τέτοιο είναι ιδιαιτέρως σημαντικό. Στη Συλλογή Γλυπτών έχουν μάλιστα πραγματοποιηθεί κατά καιρούς και δειγματοληψίες, στο πλαίσιο συνεργασιών σε προγράμματα αρχαιομετρίας με ξένα επιστημονικά ιδρύματα, ώστε να είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ακόμη και το λατομείο, από το οποίο έχει εξορυχθεί το μάρμαρο.

Κατάσταση ακεραιότητας (ορθότερα, θα έλεγα, διατήρησης): Δεν υπάρχει λόγος να αποτελεί ιδιαίτερο πεδίο. Θα μπορούσε να ενσωματωθεί στο πληροφοριακό κείμενο, γιατί είναι μέρος της περιγραφής. Μια επίσης επισήμανση ως προς τη λίστα τιμών του πεδίου, που έχει να κάνει με την ακρίβεια. Ο χαρακτηρισμός χέρι ή πόδι θα πρέπει να αντικατασταθεί με τους όρους άνω άκρο και κάτω άκρο ή σκέλος αντιστοίχως, για το λόγο ότι το χέρι αντιστοιχεί στην κυριολεξία στο άκρο χέρι και αντίστοιχα το πόδι στο άκρο πόδι. Θα πρέπει συνεπώς να υπάρχει διάκριση αντίστοιχη της ανατομίας του σώματος: βραχίονας, πήχης, άκρο χέρι για το άνω άκρο, και αντιστοίχως μηρός, κνήμη, άκρο πόδι για το κάτω άκρο.


62

Χρονολόγηση: Είναι εξαιρετικά σύνθετη και εν τέλει ανώφελη η τριμερής διαίρεση του πεδίου χρονολόγηση σε βέβαιη, ταυτιζόμενη και αποδιδόμενη. Όπως επίσης προβληματικές είναι και κάποιες εκφράσεις προσδιορισμού χρόνου, π.χ. 330, ca. π.Χ., αντί του ορθού περ. 330 π.Χ. Δεν θα αναφερθώ σε προβληματικούς όρους, δεδομένου ότι αυτό είναι έργο, φαντάζομαι, της ειδικής επιτροπής ορολογίας. Δεν μπορώ ωστόσο να μη σχολιάσω ότι δεν υπάρχει απομίμημα αλλά ομοίωμα. Επίσης, η πλάκα δεν αποτελεί από μόνη της περιεκτικό είδος μνημείου αλλά τις περισσότερες φορές τμήμα ενός είδους, π.χ. πλάκα ζωφόρου (δηλ. ζωφόρος), πλάκα τραπεζιού (δηλ. τραπέζι), κ.λπ.

Και θα τελειώσω με δύο ερωτήματα-απορίες, που καταδεικνύουν τα προ-αναφερθέντα προβλήματα. Πώς τεκμηριώνονται για παράδειγμα, σύμφωνα με το Σύστημα Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»), τα ψηφισματικά ανάγλυφα; Στο διαχειριστικό είδος Επιγραφή; Και το ανάγλυφο στα κινητά; Και εάν ναι σε ποιο περιεκτικό είδος μνημείου; Και στη συνέχεια πώς θα αναζητηθούν μαζί για να μη διασπασθεί το μνημείο;

Η επιγραφή δεν είναι μόνη της, έχει πάντα έναν φορέα, κινητό ή και ακίνητο και μάλιστα κάποιες φορές είναι ο φορέας που χαρακτηρίζει το είδος της επιγραφής, π.χ. στην επιτύμβια στήλη η επιγραφή είναι επιτύμβια.

Το δεύτερο ερώτημα είναι: πώς τεκμηριώνουμε ένα μνημείο, στο οποίο διαπιστώνεται β΄ ή και γ΄ χρήση, πράγμα πολύ

συχνό στα γλυπτά, εφόσον για κάθε χρήση διαφοροποιούνται τα στοιχεία;

Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό ότι θεμελιώδη ζητήματα δεν έχουν ακόμη επιλυθεί και παρ’ όλα αυτά η τεκμηρίωση έχει προχωρήσει, τουλάχιστον στη Συλλογή Γλυπτών περίπου στο 13% επί του συνόλου των καταγραφών. Θεωρώ, λοιπόν, ότι θα έπρεπε να είχε προηγηθεί συζήτηση για θέματα προσδιορισμού τόσο σχεδιασμού όσο και ορολογίας, προτού τεθεί σε εφαρμογή ένα τέτοιο πρόγραμμα. Η επιτακτική ανάγκη ενός διευρυμένου συστήματος ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης είναι γεγονός μιας και το απαιτεί η εποχή αλλά και η ίδια η επιστήμη, εφόσον ο αριθμός των μνημείων αυξάνεται με γεωμετρική πρόοδο. Ίσως όμως εν τέλει να μη μπορεί να είναι ενιαίο για όλες τις κατηγορίες των μνημείων.

Η ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΓΩΝ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΝΟΜΙΚΗ ΠΑΛΑΙΟΚΡΑΣΣΑ

Επιτρέψτε μου αρχικά να ευχαριστήσω τη διευ-θύντρια της ΔΕΑΜ, Μ. Τσιποπούλου, για την πρόσκληση που μου απεύθυνε, δίνοντας μου έτσι την ευκαιρία να παρουσιάσω στο σεμινάριο το έργο της ψηφιακής τεκμηρίωσης της Συλλο-γής. Θα ήθελα επίσης να εκφράσω τις θερμές μου ευχαριστίες στη διευθύντρια της ΔΕΑΜ και στην αρχαιολόγο της ίδιας Διεύθυνσης, υπεύθυ-νη για τους σταθμούς του Μουσείου, Εφ. Πα-τσατζή, για την άριστη και επικοδομητική συ-νεργασία μας κατά τη διάρκεια του έργου «Ψη-φιοποίηση Συλλογών Κινητών Μνημείων του ΥΠΠΟ». Στάθηκαν αρωγοί και συμπαραστάτες μας καθ’ όλη τη διάρκεια του έργου. Θερμότα-τες ευχαριστίες οφείλω επίσης στην αρχαιολόγο – χειρίστρια του Συστήματος του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων «Πολέμων», Χρ. Μπολτσή, για τον περισσό ζήλο που υπέδειξε, την εξαιρετική ερ-γασία της και την άριστη συνεργασία μας. Τέλος, ευχαριστώ θερμά τους συναδέλφους μου στο φωτογραφικό αρχείο και το φωτογραφικό εργαστήριο του Μουσείου Ελ. Μωράτη, Π. Μπιμπή και Μ. Καραθανάση για την άμεση ανταπόκρισή τους και τη βοήθεια που μας πα-ρείχαν.

Η Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας του Εθνι-κού Αρχαιολογικού Μουσείου αναφέρεται για πρώτη φορά επισήμως ως Συλλογή Χαλκών στο Bασιλικό Διάταγμα της 31ης Iουλίου 1893 περί «Διοργανισμού του Eθνικού Aρχαιολογικού Mουσείου». Περιλαμβάνει περίπου 30.000 καταγεγραμμένα αγάλματα και έργα μικροτε-χνίας, στην πλειονότητά τους χάλκινα, λιγότερα σιδερένια και μολύβδινα, και ελάχιστα αργυρά και χρυσά.

Στη Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας, την οποία στο εξής για συντομία θα αποκαλώ Συλ-λογή Χαλκών, είχε γίνει μια πρώτη προσπάθεια ψηφιακής τεκμηρίωσης των αντικειμένων τη διετία 1997/1998 σε πρόγραμμα FileMaker Pro 2.1, με πρωτοβουλία των τότε επιμελητών της, Αν. Παναγιωτοπούλου και Δ. Κουρκουμέλη. Επρόκειτο για ένα ευσύνοπτο δελτίο που αντα-ποκρινόταν πλήρως στις ανάγκες της Συλλογής (Εικ. 1, 2). Σήμερα όμως, το πρόγραμμα αυτό είναι απαρχαιωμένο. Το 2007 σχεδιάστηκε από το συντηρητή της Συλλογής Π. Φελέρη και την ομιλούσα ένα ηλεκτρονικό δελτίο συντήρησης (Εικ. 3, 4) και ένα αρχαιολογικό δελτίο κατά-γραφής (Εικ. 5 - 7) με την ελπίδα να δημιουργη-θεί μελλοντικά μια ενιαία βάση δεδομένων. Δυστυχώς το πρόγραμμα δεν πραγματοποιή-θηκε, διότι εν τω μεταξύ ξεκίνησε το έργο ψηφιοποίησης των μνημείων του ΥΠΠΟΤ.

Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο στο πλαί-σιο του προγράμματος «Κοινωνία της Πληρο-φορίας» του Γ΄ ΚΠΣ συμμετείχε στο έργο «Ψη-φιοποίηση Συλλογών Κινητών Μνημείων του ΥΠΠΟ». Για την εφαρμογή «Πολέμων» εγκατα-στάθηκαν τέσσερις σταθμοί στις ισάριθμες κύ-ριες συλλογές του Μουσείου - Προϊστορικών, Αιγυπτιακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων, Αγγείων και Μικροτεχνίας, Γλυπτών, και Έργων Μεταλλοτεχνίας. Συνολικά στο Μουσείο τεκμη-ριώθηκαν ψηφιακά 6.154 αντικείμενα.


64

ΕΙΚΟΝΑ 1

ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΣΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΕΡΓΩΝ ΜΕΤΑΛΛΟΤΕΧΝΙΑΣ

65

ΕΙΚΟΝΑ 2


66

ΕΙΚΟΝΑ 4

ΕΙΚΟΝΑ 3


67

ΕΙΚΟΝΑ 5

ΕΙΚΟΝΑ 6

ΕΙΚΟΝΑ 7


68

Στη Συλλογή Χαλκών το πρόγραμμα διήρκησε από τον Ιούλιο έως το Δεκέμβριο του 2008. Πραγματοποιήθη-κε ψηφιακή τεκμηρίωση των χιλίων εξακοσίων πενήντα τεσσάρων (1.654) μετάλλι-νων αντικειμένων, που εκεί-νη την περίοδο εκτίθεντο στη μόνιμη έκθεση του Μουσείου. Τα αντικείμενα συνοδεύουν δύο χιλιάδες εκατόν είκοσι επτά (2.127) φωτογραφι-κές λήψεις. Οι προεργασίες για την εφαρμογή του ξεκίνησαν τον Οκτώβριο 2007, με τη σύντα-ξη του πρώτου καταλόγου με τα προς ψηφιοποί-ηση αντικείμενα και τον έλεγχο του φωτογραφι-κού υλικού που θα τα πλαισίωνε. Στις αρχές Ιου-λίου 2008 ξεκίνησε η υλοποίηση του έργου και στα τέλη του ίδιου μήνα στάλθηκαν οι κατάλο-γοι όλων των προς ψηφιοποίηση αντικειμένων (1.654) στη ΔΕΑΜ. Τέλος, στις αρχές Σεπτεμ-βρίου ολοκληρώθηκε η αρχαιολογική τεκμηρίω-ση όλων των αντικειμένων. Στο πεδίο του πλη-ροφοριακού κειμένου συμπεριλήφθηκαν επι-πλέον οι διαστάσεις και η προέλευση του αντι-κειμένου, που δεν προβλέπονταν σε αυτή τη φάση του προγράμματος. Επίσης, στο πεδίο της ονομασίας επαναλήφθηκε ο αριθμός ευρετηρί-ου του αντικειμένου, καθώς το πληροφοριακό κείμενο του πεδίου χρησιμοποιείται και ως επε-ξήγηση στις φωτογραφίες. Επιπλέον, το πεδίο της ονομασίας μαζί με τον αύξοντα αριθμό εισαγωγής στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων «Πολέμων» και το είδος μνημείου εμφανίζεται όταν γίνεται βασική αναζήτηση.

Παράλληλα με την αρ-χαιολογική τεκμηρίωση προχωρούσε και η φωτο-γραφική, που ήταν πολύ πιο χρονοβόρα και πολύ-πλοκη. Από τις αρχές Αυγούστου 2008 έως τα μέσα Σεπτεμβρίου ελέγ-

χθηκε ποιοτικώς το πρωτότυπο αναλογικό φω-τογραφικό υλικό που παρείχε προς σάρωση το Μουσείο (ασπρόμαυρες και έγχρωμες φωτο-γραφίες, διαφάνειες, αρνητικά film). Σαρώθη-καν από τους υπαλλήλους της αναδόχου εται-ρείας χίλιες τριακόσιες εξήντα επτά (1.367) φω-τογραφίες που αφορούν σε χίλια εκατόν τρία (1.103) αντικείμενα και επανασαρώθηκαν, λόγω ακαταλληλότητας, φωτογραφίες για διακόσια εξήντα (260) αντικείμενα. Επίσης, από το αρχείο του Μουσείου χρησιμοποιήθηκαν εξακόσιες σαράντα δύο (642) ψηφιακές φωτογραφίες, που πλαισιώνουν τετρακόσια τριάντα δύο αντικείμε-να (432). Το Νοέμβριο πραγματοποιήθηκαν από συνεργάτη της αναδόχου εκατόν είκοσι τέσσερις (124) λήψεις που αφορούν σε εκατόν δέκα εν-νέα (119) αντικείμενα της Συλλογής και δε διέ-θεταν κάποιου είδους φωτογραφία.

Από τις 20 Νοεμβρίου έως τη λήξη του έρ-γου έγιναν οι τελικές εργασίες. Ελέγχθηκαν και εισήχθησαν τα αρχεία Excel στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων «Πολέμων» και με-τατράπηκε το σύνολο του φωτογραφικού υλι-κού σε αρχεία τεσσάρων μορφών (TIFF, JPEG: προβολής, διαδικτύου και προεπισκόπησης).


69

Η έλλειψη σαφών υποδείξεων για το χαρα-κτήρα και τη χρήση πολλών κύριων πεδίων, π.χ. των πεδίων: περιεκτικό είδος, είδος μνημείου και υποδιαίρεση είδους μνημείου, δημιούργησε πολλά προβλήματα κατά τη διάρκεια του έργου. Επίσης οι ανεπαρκείς, επαναλαμβανόμενες και συχνά εκτός της φιλοσοφίας των μετάλλινων αντικειμένων λίστες τιμών σε ορισμένα πεδία εισαγωγής (π.χ. στα προαναφερθέντα, στη χρο-νολόγηση, κ.ά.), δυσχέραναν το έργο της ψηφιο-ποίησης. Αναφέρω αναλυτικά ορισμένα από τα προβλήματα:

1. Το πεδίο περιεκτικό είδος μνημείου δη-λώνει την κύρια χρήση του αντικειμένου. Ο ευ-ρύς όρος αγγείο, ποια ακριβώς χρήση αντικειμέ-νου περιλαμβάνει; Ένα αγγείο χρησιμοποιείται ως αγγείο πόσεως, τεφροδόχο, σήμα σε τάφο, έπαθλο, ανάθημα, τελετουργικό, κ.ά.

Επίσης, ο όρος έργο μικροπλαστικής αναφέ-ρεται π.χ. σε ανδρικό ειδώλιο. Ποια είναι όμως η χρήση του αντικειμένου; Θα μπορούσε να εί-ναι αυτοτελές ανάθημα, λαβή αγγείου, διακο-σμητικό προσάρτημα αγγείου, κ.ά.

Είναι λοιπόν αναγκαίο να προστεθούν στο πεδίο τιμές όπως: ανάθημα, όργανο μέτρησης, αντικείμενο μαγείας, αντικείμενο δημόσιου βίου, παιχνίδι, είδος καλλωπισμού, ιπποσκευή, διακοσμητικό προσάρτημα, κατάλοιπο και εξάρ-τημα μεταλλουργίας, εργαλείο γραφής, ιατρικό εργαλείο, κ.ά.

2. Στο πεδίο είδος μνημείου: καταγράφο-νται τα αντικείμενα χωρίς κατασκευαστικές ή

τυπολογικές αναφορές, π.χ. ο αμφορεύς. Θεω-ρώ ότι ο όρος αμφορεύς σε σχέση με το προη-γούμενο πεδίο, όπου σημειώνεται το αγγείο, εμπεριέχει και τυπολογική και κατασκευαστική αναφορά. Ο αμφορεύς είναι το αγγείο που φέρει δύο λαβές.

3. Το πεδίο υποδιαίρεση είδους μνημείων: αποτελεί περαιτέρω εξειδίκευση και αφορά σε χρηστικές παραλλαγές του είδους του αντικει-μένου.

Στην προσπάθεια να καταγράψουμε κάποια αντικείμενα κληθήκαμε να ξεπεράσουμε τις προαναφερθείσες αδυναμίες του συστήματος και να κάνουμε νέες εισαγωγές τιμών στις λί-στες των πεδίων, ιδιαιτέρως στο περιεκτικό εί-δος μνημείου. Σας αναφέρω ενδεικτικά κάποια παραδείγματα που αναφέρονται στα τρία πιο προβληματικά κατά τη γνώμη μου πεδία, στο περιεκτικό είδος μνημείου, στο είδος μνημείου και στο υποδιαίρεση είδους μνημείου. Με κόκ-κινο χρώμα δηλώνεται η διαφορετική ως προς το Σύστημα Εθνικού Αρχείου Μνημείων «Πολέ-μων» καταγραφή του αντικειμένου που προτι-μήθηκε στο σταθμό της Συλλογής.

• Καταγραφή μιας μορφής πολεμιστή από τη λαβή γεωμετρικού λέβητα με τριπο-δικό υποστάτη, ανάθημα στο ιερό της Ολυμπίας.

Σύμφωνα με τις ενδεικτικές λίστες του Συστήματος Εθνικού Αρχείου Μνημείων «Πολέ-μων» θα έπρεπε να καταγραφεί στα τρία αυτά πεδία ως Έργο μικροπλαστικής, Πλαστική μορφή


70

εξαρτημένη, Ειδώλιο πολεμιστή σε λαβή λέβητα. Πιστεύω ότι είναι πιο σαφής η παρακάτω κα-ταγραφή: Έργο μικροπλαστικής _ _ _ Αναθημα-τικό αγγείο, Ειδώλιο πολεμιστή, Ειδώλιο πολε-μιστή από τη λαβή λέβητα με τριποδικό υποστάτη.

• Καταγραφή μιας τοξωτής πόρπης.

Σύμφωνα με το Σύστημα του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων «Πολέμων» καταγράφεται: Κό-σμημα, Κόσμημα ενδύματος, Πόρπη. Αντί αυτού προτείνεται: Έργο μικροτεχνίας _ _ _ Εξάρτημα ενδυμασίας, Πόρπη, Τοξωτή πόρπη.

• Καταγραφή ανδρικών μορφών με δεμέ-να χέρια που σχετίζονται με τέλεση πρά-ξεων μαγείας.

Σύμφωνα με το Σύστημα του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων «Πολέμων» θα καταγραφόταν μάλλον ως: Μαγικό αντικείμενο, Ομοιώματα μορφών. Κρίθηκε καταλληλότερη η καταγραφή: Αντικείμενο μαγείας, Ομοιώματα μορφών,

Ομοιώματα ανδρικών μορφών με δεμένα χέ-ρια για τέλεση πράξεων σχετικών με μαγεία.

• Καταγραφή υποστηρίγματος κατόπτρου σε μορφή πεπλοφόρου.

Σύμφωνα με το Σύστημα του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων «Πολέμων» φαίνεται πιο πιθανή η τεκμηρίωση: Έργο μικροπλαστικής, Πλαστική μορφή εξαρτημένη, Ειδώλιο γυναικείο σε λαβή κατόπτρου.

Προτείνεται η καταγραφή: Είδος καλλωπι-σμού _ _ _ Έργο πλαστικής (ο προτιμότερος όρος έργο μικροπλαστικής έχει περισσότερους χαρακτήρες από αυτούς που δέχεται το πεδίο), Ειδώλιο πεπλοφόρου, Υποστήριγμα κατόπτρου σε μορφή πεπλοφόρου.

• Καταγραφή μιας δικρόας μήλης.

Σύμφωνα με το σύστημα ισχύει το : Ατομικό είδος, Μήλη, Δικρόα μήλη ιατρική. Στο σταθμό της Συλλογής τεκμηριώθηκε ως: Ιατρικό εργα-λείο _ _ _ Ατομικό είδος, Μήλη, Δικρόα μήλη.


71

Αν και είναι λίγα τα παραδείγματα που σας παρέθεσα, θεωρώ ότι είναι ικανά να φανερώ-σουν την πολυπλοκότητα του έργου και τη σύγ-χυση, όσον αφορά στη χρήση και στις λίστες τιμών των πεδίων.

Η χρήση του Συστήματος του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων «Πολέμων» προς το παρόν στις Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ καθίσταται δύσκολη έως αδύνατη. Πρόκειται για ένα πολύπλοκο σύστη-μα, μη φιλικό προς το μέσο χρήστη, που χρειά-ζεται απαραίτητα επανασχεδιασμό. Για να μπο-ρεί να χρησιμοποιηθεί από τους αρχαιολόγους της Υπηρεσίας πρέπει οι πληροφορίες του μνη-μείου να δίνονται σε δύο, το πολύ τρεις καρτέ-λες, και τα σημαντικότερα στοιχεία του όπως π.χ. ο αριθμός ευρετηρίου να βρίσκονται σε πρώτη θέση.

Επίσης, είναι αναγκαία η ευελιξία στη χρήση των πεδίων. Οι προκαθορισμένες τιμές, που κα-λείται ο χρήστης να επιλέξει, δεν αντιστοιχούν στις ανάγκες των μνημείων ενός εξειδικευμένου σταθμού, όπως της Συλλογής Χαλκών. Θα ήταν χρήσιμο να γίνει διαχωρισμός σε νέα ευσύνοπτα και εξειδικευμένα πεδία, συμβατά με τις ειδικές κατηγορίες των κινητών μνημείων της χώρας.

Θεωρώ ότι τα πεδία τεκμηρίωση ονομασίας και χρονολόγησης, και κατάσταση ακεραιότητας μνημείου, δημοσιευμένο/αδημοσίευτο, περι-φέρεια, επαρχία, φορέας, κεντρική διεύθυνση δεν είναι απαραίτητα. Αντιθέτως, θεωρούνται άμεσης προτεραιότητας τα εξής: προέλευση αντικειμένου, διαστάσεις, δημοσιεύσεις, μελε-

τητές, συμμετοχή σε περιοδικές εκθέσεις, ερ-γαστήρια, ακτινογραφήσεις, χημικές αναλύσεις, άλλοι προηγούμενοι αριθμοί καταγραφής, κ.ά.

Η κατάσταση διατήρησης, και όχι ακεραι-ότητας του μνημείου, μπορεί να συμπεριληφθεί στο πληροφοριακό κείμενο, ενώ η υποδιαίρεση είδους μνημείου μπορεί να συγχωνευτεί με την Ονομασία/Θέμα μνημείου. Επίσης, είναι ανα-γκαίο η διαχείριση και εισαγωγή των φωτογρα-φιών να γίνεται με απλό τρόπο, με μια κίνηση.

Είναι πολύ σημαντικό το ότι ξεκίνησε η ψη-φιακή τεκμηρίωση των μνημείων της χώρας. Ωστόσο, αποτελεί επιτακτική ανάγκη και υπο-χρέωση όλων μας η συνέχιση και βελτίωση του έργου, η ουσιαστική εκπαίδευση όλων των εμπλεκομένων στο σύστημα και η παρουσία εξειδικευμένου προσωπικού στις υπηρεσίες, όπως τεχνικών ηλεκτρονικών υπολογιστών και φωτογράφων ειδικευμένων στην επεξεργασία της ψηφιακής φωτογραφίας.

ΨΗΦΙΑΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΝΟΜΙΣΜΑΤΩΝ, ΜΕΤΑΛΛΙΩΝ, ΜΟΛΥΒΔΟΒΟΥΛΛΩΝ ΚΑΙ ΣΦΡΑΓΙΔΟΛΙΘΩΝ

ΕΥΤΕΡΠΗ ΡΑΛΛΗ

Στο Νομισματικό Μουσείο, κατά το έτος 2008 πραγματοποιήθηκε η ψηφιοποίηση – τεκμη-ρίωση συνολικά πέντε χιλιάδων διακοσίων εβδομήντα τεσσάρων (5.274) προσκτημάτων του Μουσείου. Από αυτά τα χίλια τριακόσια σαράντα (1.340) ήταν νέα κινητά μνημεία. Τα υπόλοιπα τρεις χιλιάδες εννιακόσια τριάντα τέσ-σερα (3.934) αντικείμενα ήταν ήδη καταγεγραμ-μένα στη βάση δεδομένων καταγραφής του Μουσείου, με την επωνυμία «ΦΕΙΔΩΝ». Με την άριστη συνεργασία που είχαμε με τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων παραχωρήθηκαν τα πεδία της προϋπάρχουσας βάσης δεδομένων, έτσι ώστε να γίνει η μετάπτωση στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»).

Στα προσκτήματα του Νομισματικού Μου-σείου ανήκουν κυρίως νομίσματα και χαρτονο-

μίσματα, μετάλλια, μολυβδόβουλλα και σφραγι-δόλιθοι. Υπάρχουν όμως κι άλλα αντικείμενα, όπως έγγραφα, σφραγίδες, μήτρες, αγγεία, οβελοί, τάλαντα, έπιπλα, βιβλία κ.ά.

Το πρόγραμμα «ΦΕΙΔΩΝ» του Μουσείου είναι σε λειτουργία από το 1995, ενώ το 2005 έγινε η αναβάθμισή του. Το πρόγραμμα αντα-ποκρίνεται ακριβώς στις απαιτήσεις κατα-γραφής των αντικειμένων που περιγράψαμε και κυρίως των βασικών κατηγοριών, που είναι τα νομίσματα, τα μετάλλια, τα μολυβδόβουλλα και οι σφραγιδόλιθοι. Αυτή είναι και η βασική διαφορά του με το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, το οποίο είναι προ-σαρμοσμένο ώστε να μπορούν να καταγρα-φούν σ’ αυτό πολλά και διαφορετικά είδη μνημείων.


74

Η πρώτη σελίδα του «ΦΕΙΔΩΝΑ» περιλαμ-βάνει τα στοιχεία ταυτότητας του αντικειμένου και ως πεδία καταγραφής τον αριθμό ευρετη-ρίου, την ημερομηνία εισαγωγής του στο Μου-σείο, τον τρόπο απόκτησης και τα σχετικά έγ-γραφα, το είδος αντικειμένου, τη βασική χρονο-λογική κατηγορία στην οποία ανήκει, το βιβλίο εισαγωγής και το σύνολο σε περίπτωση που πρόκειται για ομάδα ίδιων αντικειμένων. Τέ-τοιες ομάδες, όπως είναι οι νομισματικοί θη-σαυροί, είναι μία από τις σημαντικότερες κατη-γορίες προσκτημάτων του Μουσείου, στις οποίες εκτός από τα στοιχεία καταγραφής καθε-νός από τα νομίσματα του θησαυρού είναι απα-ραίτητα και τα στοιχεία του ως συνόλου αντι-κειμένων που έχουν βρεθεί όλα μαζί. Στη συνέ-

χεια έχουμε τις Πληροφορίες Απόκτησης, την ονομασία του Θησαυρού, αν ανήκει σε θησαυ-ρό, αν είναι Κίβδηλο ή Ανασκαφικό.

Ακολουθούν τα στοιχεία ταυτότητας προ-σωρινού αντικειμένου. Αυτά τα πεδία συμπλη-ρώνονται μόνο στην περίπτωση που κάποια αντικείμενα δεν αποτελούν μόνιμα προσκτήμα-τα του Μουσείου. Μερικές φορές αποτελούν χρησιδάνεια, δηλαδή αντικείμενα μακροχρόνιου δανεισμού και άλλες φορές παραχωρούνται στο Μουσείο σε περιπτώσεις αρχαιοκαπηλίας. Επει-δή μεσολαβεί αρκετό διάστημα έως την εκδίκα-ση της υπόθεσης, κρίνεται απαραίτητο τα μνη-μεία να έχουν μία προσωρινή αρχική καταγρα-φή και αφού παραχωρηθούν στο Μουσείο συμπληρώνονται και τα υπόλοιπα πεδία και

ολοκληρώνεται η καταγραφή τους. Στην ταυτότητα ανήκουν και τα πεδία φύλαξης – έκθεσης - δανεισμού του αντικειμένου, με τη θέση φύλαξης, τη θέση του αντικειμένου στην Έκθεση και τα στοιχεία σε περίπτωση δανεισμού. Ακολουθούν τα στοιχεία των χειρισμών και των χρηστών.


75

Η δεύτερη οθόνη περιλαμβάνει την περι-γραφή του κινητού μνημείου και συγκεκριμένα τα πεδία νομισματική υποδιαίρεση, υλικό, βά-ρος, διάμετρος και άξονας. Αυτά τα πεδία, κα-θώς και οι διαστάσεις, βρίσκονται συγκεντρω-μένα, γιατί όλα μαζί προσδιορίζουν την υποδιαί-ρεση. Ειδικά το πεδίο του άξονα, βάσει του οποίου έχουν χτυπηθεί οι δύο όψεις του αντι-κειμένου, αφορά μόνο στην καταγραφή όσων άπτονται της αρμοδιότητας του Μουσείου και όχι σε άλλες κατηγορίες κινητών μνημείων,

π.χ. ένα αγγείο, ένα γλυπτό ή μία επιγραφή δεν μπορεί να έχει άξονα. Ακολουθεί η εκδίδουσα αρχή, η οποία είναι σημαντικό να διαφοροποι-ηθεί από το νομισματοκοπείο, γιατί τις περισσό-τερες φορές δεν συμπίπτουν. Για παράδειγμα, τα νομίσματα που εξέδωσε ο Αλέξανδρος Γ’ έχουν διάφορα νομισματοκοπεία, όπως Αμφί-πολη, Χίος, Λάμψακος κ.ά. Το πεδίο του χαρά-κτη συμπληρώνεται σπανιότερα, είναι όμως απαραίτητο στην περιγραφή.


76

Τα βασικότερα πεδία είναι αυτά της περι-γραφής, με αναπόσπαστα στοιχεία την επιγρα-φή, τη γλώσσα στην οποία αναγράφεται, το έξεργο, δηλαδή τι υπάρχει στη γραμμή κάτω από τη βασική παράσταση, το πεδίο, δηλαδή στον ελεύθερο χώρο μέσα και γύρω από την παράσταση, αν υπάρχει μονογράφημα και αν το αντικείμενο είναι επισημασμένο ή επικεκκομμέ-νο. Εκτός από τη βασική περιγραφή της παρά-στασης, η οποία είναι σημαντικό και χρήσιμο να διαχωρίζεται σε αυτήν του εμπροσθότυπου και του οπισθότυπου, όλα τα υπόλοιπα πεδία αφο-ρούν αποκλειστικά στις κατηγορίες του Μου-σείου και αν και φαίνεται ότι πρόκειται για λε-πτομέρειες, όταν αυτά τα στοιχεία συμπληρώ-νονται κάνουν τη διαφορά, γιατί μας επιτρέ-πουν να χρονολογήσουμε με ακρίβεια ή να αποδώσουμε κάποια ονομασία που δεν είναι γνωστή από άλλη πηγή.

Οι φωτογραφίες είναι αναπόσπαστο στοι-χείο της καταγραφής του κινητού μνημείου, κυ-ρίως για λόγους ασφαλείας.

Η επόμενη οθόνη αφορά στα στοιχεία ανεύ-ρεσης, τις γενικές πληροφορίες, τη θέση και το χρόνο ανεύρεσης, στοιχεία κοινά για όλα τα αντικείμενα.

Στην οθόνη της μελέτης του αντικειμένου ανήκουν τα πεδία της κατηγορίας, της χρονολό-γησης κοπής ή των ετών βασιλείας, η δημοσίευ-ση και η γενική βιβλιογραφία, σχόλια, ο αριθμός του φωτογραφικού αρχείου και στοιχεία για τη συντήρηση του αντικειμένου.


77

Η ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ «ΦΕΙΔΩΝ» ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ


78

Στο πληροφοριακό Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων καταχωρήθηκαν και 1.340 νέα κινητά μνημεία, σε συνεργασία με την ανά-δοχο εταιρεία. Συγκεκριμένα πρόκειται για τη Συλλογή Ηλία Καντά, αποτελούμενη από χίλια εβδομήντα τέσσερα (1.074) νομίσματα, το Θη-σαυρό Χειμαδίτιδος Φλωρίνης ογδόντα (80) νο-μισμάτων και το Θησαυρό Ζούγρας Ξηλόκα-στρου, εκατόν ογδόντα έξι (186) νομισμάτων. Αυτά τα αντικείμενα δεν είναι χαρακτηριστικά προσκτήματα του Μουσείου, με την έννοια ότι δεν αντιπροσωπεύουν όλα τα είδη προσκτημά-των ή ανήκουν σε διάφορες χρονολογικές περιό-δους ή είναι αυτά που διατηρούνται καλύτερα ή έχουν σημαντικές παραστάσεις. Το κυριότερο κριτήριο επιλογής τους ήταν ότι πρόκειται για δημοσιευμένα κινητά μνημεία, γεγονός που ση-μαίνει ότι τα περισσότερα ή και όλα τα στοιχεία καταγραφής ήταν συγκεντρωμένα στη δημο-σίευση, συμπεριλαμβανομένης και της φωτο-γραφίας, στην περίπτωση της συλλογής. Αυτή η επιλογή διευκόλυνε από πρακτικής άποψης ως προς την καλύτερη παρακολούθηση της προ-όδου της εργασίας, αλλά και του ελέγχου του τελικού προϊόντος. Επίσης, ο εκπρόσωπος της αναδόχου εταιρίας δεν χρειάστηκε να ανατρέχει σε διαφόρων ειδών αρχεία, τις περισσότερες φορές χειρόγραφα και δυσανάγνωστα, εξοικο-νομώντας έτσι χρόνο και δρώντας χωρίς να εξαρτάται καθημερινά από τους υπεύθυνους του Μουσείου.

Όπως προαναφέρθηκε, επειδή στο Μουσείο υπάρχουν και άλλα είδη προσκτημάτων, το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων επι-

τρέπει ακριβώς την καταγραφή μιας μεγάλης ποικιλίας αντικειμένων, που μπορεί να περι-λαμβάνει όλα τα είδη και εξυπηρετεί το Μου-σείο σε όλες του τις ανάγκες και σε ευρεία κλί-μακα. Από την άλλη πλευρά, το πρόγραμμα «ΦΕΙΔΩΝ» του Μουσείου εξυπηρετεί όσον αφορά στην καλύτερη διαχείριση του Μουσεί-ου, αλλά και στη διευκόλυνση των μελετητών και του κοινού που απευθύνονται σε αυτό. Με τη συγκέντρωση συναφών μεταξύ τους πεδίων μπορεί εύκολα να γίνει η ανεύρεση ενός μεμο-νωμένου ή και συνόλου αντικειμένων και η ανάκτηση όλων ή των επί μέρους πληροφοριών που τα αφορούν. Το ίδιο ισχύει και για το Σύ-στημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, υπάρχει όμως πλήθος πεδίων, που εκ των πραγμάτων δεν συμπληρώνονται. Επιπλέον, σε κάποια σημαντικά πεδία δεν μπορεί να γίνει επιμερι-σμός των στοιχείων που καταγράφονται. Για παράδειγμα, στο δελτίο πληροφοριακού κειμέ-νου του μνημείου πρέπει κανείς να καταχωρή-σει όλα τα δεδομένα που δεν ταιριάζουν σε κά-ποιο άλλο πεδίο. Αυτά έχουν τη μορφή ρέοντος κειμένου, με αποτέλεσμα να δυσκολεύει η δια-δικασία ανεύρεσης βάσει κάποιων συγκεκριμέ-νων στοιχείων. Έτσι όταν στο δελτίο πληροφο-ριακού κειμένου του μνημείου συμπεριληφθεί η περιγραφή του έξεργου, από τη στιγμή που δεν υπάρχει αντίστοιχο πεδίο, όταν θα χρειαστεί να αναζητήσουμε όλα τα αντικείμενα που έχουν τρίαινα στο έξεργο θα πρέπει να κάνουμε πολ-λές αναζητήσεις, π.χ. με τη λέξη τρίαινα, με τη λέξη έξεργο κ.ο.κ. Επιπλέον, στον τόπο φυλάξε-ως μνημείου τα πεδία είναι γενικά, όπως περι-


79

φέρεια, νομός κ.λπ., ενώ χρησιμότερη για τις ανάγκες του Μουσείου και για την ευκολότερη ανεύρεσή του είναι η ακριβής θέση εντός του Μουσείου.

Από την άλλη πλευρά η ευρύτητα των πεδί-ων του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνη-μείων επιτρέπει να εγγράφονται κάποια επι-πλέον στοιχεία, που είναι σύμφωνα με τις απαι-τήσεις της νέας τεχνολογίας, η οποία συνεχώς εξελίσσεται και διευκολύνει γενικότερα τη δου-λειά του αρχαιολόγου και ως υπαλλήλου μιας υπηρεσίας και ως ερευνητή. Για παράδειγμα, στα δελτία συσχετισμών μνημείου, μπορούν να βγουν πολύτιμα συμπεράσματα για ομαδο-ποιήσεις αντικειμένων σχετικά με τις παραστά-σεις, την τεχνική, κοινές μήτρες και γενικά κοινά στοιχεία.

Δεν τίθεται θέμα σύγκρισης των προγραμ-μάτων καταγραφής που χρησιμοποιεί ένας φο-ρέας για την καταγραφή των προσκτημάτων του. Όλοι συμφωνούμε ότι πρωτεύουσα είναι η ανάγκη καταγραφής των αντικειμένων. Σε πολ-λές περιπτώσεις το Σύστημα του Εθνικού Αρχεί-ου Μνημείων ήρθε να καλύψει τα κενά της κα-ταγραφής των κινητών μνημείων, εκεί όπου δεν γινόταν. Στην περίπτωση του Νομισματικού Μουσείου έγινε μια γόνιμη σύνθεση των στοι-χείων της προϋπάρχουσας βάσης δεδομένων με το νέο πρόγραμμα, έτσι ώστε να μπορούν να εξυπηρετηθούν όχι μόνο το Νομισματικό Μου-σείο, αλλά και άλλες υπηρεσιακές μονάδες του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού και άλ-λοι φορείς, που διαθέτουν τέτοιου είδους κινη-τά μνημεία.

ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ: Η ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΤΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ

ΤΩΝ ΕΝΕΠΙΓΡΑΦΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΣΕ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΜΟΥΣΕΙΑ

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Α. ΘΕΜΟΣ

Εισαγωγή

Στόχος της παρέμβασης που ακολουθεί είναι η πληροφόρηση των αρχαιολόγων για τις προϋπο-θέσεις και προδιαγραφές της εύχρηστης και ορθής ηλεκτρονικής καταγραφής των ενε-πιγράφων μνημείων1. Όπως άλλωστε είναι γνωστό κάθε κατηγορία αρχαίων μνημείων έχει ιδιαιτερότητες οι οποίες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την καταγραφή τους, ώστε να παραδίδονται αξιόπιστες πληροφορίες μέσω των χειρογράφων αλλά και των ηλεκτρονικών πλέον ευρετηρίων των Μουσείων. Έτσι λοιπόν και για τα ενεπίγραφα μνημεία θα ήταν καλό να τηρούνται ορισμένες σταθερές, οι οποίες θα περιγραφούν κατωτέρω ώστε να βοηθηθούν τα Τμήματα Τεκμηρίωσης στο έργο τους.

Το κείμενο που ακολουθεί αποτελείται από τέσσερεις ενότητες οι οποίες υπηρετούν, κατά τη γνώμη μου έναν μόνον στόχο, την καλύτερη κατανόηση της διαδικασίας της τεκμηρίωσης των ενεπιγράφων μνημείων. Οι ενότητες είναι οι εξής: (α) η ιδιαιτερότητα των επιγραφών ως μνημείων και ο τρόπος καταγραφής τους, 1 Καταβλήθηκε προσπάθεια το παρόν κείμενο να είναι παρεμφερές με εκείνο που παρουσιάσθηκε στο ακροατήριο της 19ης Φεβρουαρίου 2010. Μερικά από τα αναφερόμενα αποτελούν κοινό τόπο για τους ενασχολούμενους με τις επιγραφές και την επιγρα-φική επιστήμη, όμως κρίθηκε αναγκαίο να αναφερθούν για τους συναδέλφους άλλων ειδικο-τήτων που ασχολούνται με την τεκμηρίωση. Σκοπί-μως προστέθηκαν μόνον οι παραπομπές που κρίθηκαν απαραιτήτως αναγκαίες για να διευκρι-νισθούν ορισμένα ζητήματα, τα οποία δεν ήταν δυνατόν να προστεθούν στη ροή του κειμένου.

(β) η εμπειρία από τη δημιουργία βάσεων δεδομένων από την Ελληνική Επιγραφική Εταιρεία, (γ) η βάση δεδομένων του Επιγρα-φικού Μουσείου που δημιουργήθηκε στα πλαίσια του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» και (δ) προτάσεις για τη δημιουργία της νέας πλατφόρμας από τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Παρ’ ότι φαινομενικά η ενότητα (α) φαίνεται ότι δεν σχετίζεται απόλυτα με τις υπόλοιπες εκτιμούμε ότι εντάσσεται στον ευρύτερο στόχο της βοήθειας που πρέπει να παρασχεθεί στο προσωπικό που ασχολείται με την τεκμηρίωση των μνημείων και τις περισσότερες φορές δεν γνωρίζει σε βάθος το αντικείμενο της Επιγρα-φικής.

Ι. Η ιδιαιτερότητα των επιγραφών ως μνημεία

Τα ενεπίγραφα μνημεία έχουν μια ιδιαιτε-ρότητα. Εκτός από την υλική τους υπόσταση διαθέτουν κείμενο, είναι δηλαδή φορείς λόγου. Το κείμενο της επιγραφής αποτελεί ίσως το κυριότερο στοιχείο τους, για την ερμηνεία τους όμως σημαντικό στοιχείο είναι η μορφή και το υλικό της κατασκευής τους. Η συγκεκριμένη ιδιαιτερότητα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η καταγραφή και η αρχειοθέτηση των ενεπι-γράφων μνημείων πρέπει να περιλαμβάνει και τη μεταγραφή του κειμένου της επιγραφής στην οποία θα αναφερθώ μόνον εισαγωγικά.

Έχουμε συναντήσει πολλές φορές σε ευρετήρια Μουσείων ή ακόμη και σε δημο-σιοποιήσεις νέων ευρημάτων, την παρουσίαση του κειμένου της επιγραφής σε μεγαλογράμ-


82

ματη γραφή, χωρίς τον απαραίτητο διαχωρισμό των λέξεων. Στην Επιγραφική όμως, η ορθή καταγραφή ή ακόμη και δημοσιοποίηση μιας επιγραφής, ακόμα και αν δεν ακολουθείται από φιλολογικό, ιστορικό και αρχαιολογικό σχολια-σμό, επιβάλλει τη μεταγραφή του κειμένου της με μικρογράμματη γραφή, τονισμό, στίξη και χρήση επιγραφικών συμβόλων2 (Εικ. 1). Μπορούμε να μεταγράψουμε με κεφαλαία γράμματα μόνον κάποια σημεία της επιγραφής που δεν είναι κατανοητά ή είναι πολύ αποσπα-σματικά.

Το θέμα της μεταγραφής είναι ιδιαίτερα σημαντικό γιατί είναι πολύ εύκολο η λανθασμένη πληροφορία να περάσει σε κάποια παρουσίαση ή δημοσίευση. Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί ότι η έντυπη ή ηλεκτρο-νική παρουσίαση μιας επιγραφής ακόμα και με μεγαλογράμματη, συνεχή γραφή, όπως συχνά γίνεται στα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου, περιλαμβάνεται σε ιδιαίτερο λήμμα στις διεθνείς, περιοδικές εκδόσεις του Supple-mentum Epigraphicum Graecum (SEG)3 και του Bulletin Epigraphique, οι οποίες αποδελτιώνουν βιβλιογραφικά ετησίως όλες τις παρουσιάσεις νέων επιγραφών, τα άρθρα σχετικά με επιγρα-φές και τις επαναδημοσιεύσεις ή τον σχολιασμό 2 Για τα επιγραφικά σύμβολα ακολουθείται το σύστημα του SEG. Επιπλέον σε περίπτωση που δεν μπορούν για οποιοδήποτε λόγο να υποστηριχθούν πολυτονικά στον υπολογιστή που χρησιμοποιούμε και αναγκαστούμε να χρησιμοποιήσουμε κεφαλαία για τη μεταγραφή, είναι υποχρεωτικό να διαχω-ρίζουμε τις λέξεις και όπου είναι αναγκαίο να βάζου-με στίξη. 3 Βασική αναφορά για τις επιγραφές αποτελεί το corpus των επιγραφών Inscriptiones Graecae (IG), το οποίο εκδίδεται από την Ακαδημία του Βερολίνου. Σύμφωνα με τον αρχικό του προγραμματισμό στόχος του είναι να καλύψει τον ελληνικό χώρο και μέχρι σήμερα έχουν εκδοθεί οι περισσότεροι τόμοι, ενώ σε κάποιες περιοχές έχει ολοκληρωθεί η δεύτερη ή η τρίτη νεώτερη και πλήρως ενημερωμένη έκδοση. Η αναφορά στον αριθμό του IG αποτελεί τον βασικό τρόπο ταύτισης, δηλαδή το όνομα μιας επιγραφής.

ήδη γνωστών και δημοσιευμένων επιγραφών. Στα σχετικά λήμματα του SEG και του Bulletin Epigraphique, η βιβλιογραφική αποδελτίωση συνοδεύεται από μικρό σχολιασμό, μεταγραφή του κειμένου της επιγραφής που έχουμε ήδη δημοσιοποιήσει και συχνά διορθώσεις του κειμένου μας από τους συντάκτες του περιοδικού, αν διαπιστωθούν λάθη, είτε από το κείμενο που παραθέσαμε, είτε από τις συνο-δευτικές φωτογραφίες. Έτσι, είναι δυνατόν να περάσει στη διεθνή βιβλιογραφία μια λάθος ανάγνωσή μας ή παρερμηνεία. Από την άλλη πλευρά μπορεί να γίνει διόρθωση στο κείμενο που έχουμε παραθέσει και στη συνέχεια οι παραπομπές στην επιγραφή να γίνονται μόνον στο σχετικό λήμμα του SEG με τις διορθώσεις.

II. Οι βάσεις δεδομένων επιγραφών της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας

Βάσεις δεδομένων αποκλειστικά για επιγραφές άρχισαν να δημιουργούνται από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 με πρωτοβουλία της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας. Σκοπός της σύνταξης καταλόγων των επιγραφών των Μου-σείων και κάποιων αρχαιολογικών χώρων, ήταν εξαρχής η καταγραφή του εύρους του αριθμού του επιγραφικού υλικού, η ταύτιση των λίθων που φυλάσσονταν στις αποθήκες των Μουσείων με τις δημοσιεύσεις και η διακρίβωση του αριθμού των λανθανόντων σήμερα λίθων κατά περιοχή4.

Το δελτίο που χρησιμοποιείται από τα μέλη της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας (Εικ. 2, 3) ακόμη και σήμερα είναι απλό και εύχρηστο και δίνει τη δυνατότητα στον εκάστοτε χρήστη του να το προσαρμόζει στις ιδιαίτερες ανάγκες του, προσθέτοντας κατά περίπτωση διάφορα πεδία5.

4 Βλ. αναφορές για τη δραστηριότητα αυτή: ΗΟΡΟΣ 10-12 (1992-1998), σσ. 636-638 και ΗΟΡΟΣ 13 (1999), σσ. 275-280, ΗΟΡΟΣ 14-16 (2000-2003), σσ. 472-474. 5 Διευκρινίζουμε στο σημείο αυτό ότι οι βάσεις δεδομένων που έχουν δημιουργηθεί από την Επιγρα-

ΒΑΣΕΙΣ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ

83

Περιέχει:

1) Τον αριθμό του Ευρετηρίου του Μουσείου συμπεριλαμβανομένων σε ιδιαίτερο πεδίο όλων των αριθμών των παλαιότερων καταγραφών, οι οποίοι δίδουν πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία των μνημείων από τη στιγμή της εύρεσής τους.

2) Τη θέση αποθήκευσης αν πρόκειται για Μουσείο ή τη θέση τοποθέτησης αν πρόκειται για αύλειο χώρο Μουσείου ή αρχαιολογικό χώρο.

3) Τη βιβλιογραφική «ταύτιση» του μνημείου με τη βασική βιβλιογραφική ένδειξη. Αυτό συνήθως στις περισσότερες περιοχές του ελλαδικού χώρου είναι το IG (Inscriptiones Graecae), η βασική συλλογή επιγραφών, η οποία εκδίδεται από το 19ο αιώνα και εξής από την Ακαδημία του Βερολίνου. Στην περίπτωση κατά την οποία μια επιγραφή δεν είχε συμπε-ριληφθεί στο IG, ή βρέθηκε μετά την έκδοση του σχετικού τόμου, επιλεγόταν η πρώτη δημο-σίευση της επιγραφής (editio princeps) ή μια άλλη έγκυρη συλλογή επιγραφών που περιελάμβανε το εν λόγω μνημείο.

4) Την περιγραφή του μνημείου και της κατάστασης της ενεπιγράφου επιφανείας (άλλοτε με ένα ενιαίο πεδίο και άλλοτε με περισσότερα όπου δίδονται λεπτομερέστερα κάποια στοιχεία).

5) Τον τόπο ευρέσεως και την ιστορία του λίθου μέχρι τον τελικό τόπο φύλαξης.

6) Τη χρονολόγηση του μνημείου.

7) Το είδος της επιγραφής, αν δηλαδή είναι ψήφισμα, νόμος, επιτύμβιο μνημείο κλπ.

φική Εταιρεία έχουν καθαρά επιστημονικό – ερευνη-τικό χαρακτήρα, ενώ οι βάσεις δεδομένων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας οφείλει να έχει και διαχει-ριστικό χαρακτήρα. Συνεπώς δεν είναι απόλυτα συγκρίσιμες αφού οι πρώτες συντάσσονται από εξει-δικευμένο στην επιγραφική προσωπικό, ενώ οι δεύ-τερες συνήθως όχι.

8) Το κείμενο της επιγραφής σε μεταγραφή.

9) Παρατηρήσεις στις οποίες μπορούν να περιληφθούν παρατηρήσεις επί του λίθου ή ακόμη και κριτικό υπόμνημα των δημοσιευμέ-νων αναγνώσεων του λίθου.

10) Σχολιασμό, όπου είναι δυνατόν να γίνει σχολιασμός αρχαιολογικός, τοπογραφικός, ιστορικός κλπ

11) Τη βιβλιογραφία, μερικές φορές σε δύο πεδία. Στο ένα αναφέρονται οι παλαιές δημοσιεύσεις, συνήθως προ του IG που αποτελεί τη βασική ταύτιση. Στο πεδίο αναγράφεται οπωσδήποτε η πρώτη δημοσίευση του λίθου δηλαδή η editio princeps και όλες οι άλλες εκδόσεις που έγιναν μέχρι την τελευταία έκδοση του IG (συμπεριλαμβανομένων και παλαιοτέρων εκδόσεων του IG εφόσον αυτές υπάρχουν). Στο άλλο πεδίο αναφέρεται η νεώτερη βιβλιογραφία του IG. Σε αυτή περιλαμβάνονται όλες οι επιγραφικές εκδόσεις μετά την έκδοση του IG ή την editio princeps ή τη Συλλογή που έχει χρησιμοποιηθεί για τη βασική ταύτιση.

12) Τέλος, σε ξεχωριστά πεδία σημειώνεται αν υπάρχει φωτογραφία, έκτυπο, απόγραφο, ή ακόμα και δημοσιευμένη φωτογραφία του μνημείου. Πρέπει να σημειωθεί ότι το σχέδιο ή το απόγραφο, η φωτογραφία και το έκτυπο αποτελούν ουσιώδη στοιχεία για την τεκμη-ρίωση ενός μνημείου, ιδιαίτερα αν αυτά προέρ-χονται από αρχεία του 19ου ή των αρχών του 20ου αιώνα. Δεν είναι άλλωστε λίγες οι περι-πτώσεις της διάβρωσης ή και εξάλειψης μιας επιγραφής από την εποχή της εύρεσής της μέχρι σήμερα, ιδιαίτερα μάλιστα αν αυτή βρίσκεται ή φυλάσσεται σε υπαίθριο χώρο. Για το λόγο αυτό είναι επιβεβλημένο να γίνει από ειδικευμένους αρχαιολόγους ή συντηρητές μια σειρά εκτύπων από όλες τις επιγραφές ώστε να διασωθεί η σημερινή τουλάχιστον κατάσταση των μνη-μείων.


84

III. Η βάση δεδομένων του Επιγραφικού Μουσείου

Στα τέλη της δεκαετίας του 1990 το Επιγραφικό Μουσείο ξεκίνησε να δημιουργεί τη δική του βάση δεδομένων. Είχε προηγηθεί συνεργασία με τη ΔΕΑΜ από το έτος 1994 για τον ορισμό των παραμέτρων σχετικά με την καταγραφή των επιγραφών. Έτσι, στο πλαίσιο του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» δημιουργήθηκε ένα δελτίο εισαγωγής που περι-λάμβανε όλα τα πεδία που είχαν προβλεφθεί για τις επιγραφές και μεταφέρθηκε σε πρό-γραμμα FileMaker για Macintosh γιατί και αυτό μπορούσε τότε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των πολυτονικών γραμματοσειρών. Βασικά στοιχεία του δελτίου (Εικ. 4) είναι τα ακόλουθα:

1) O αριθμός Ευρετηρίου του Μουσείου.

2) Ακολουθεί η ταύτιση με τον αριθμό του IG ή

3) του SEG (Supplementum Epigraphicum Graecum), ο οποίος συχνά χρησιμοποιείται αντί της editio princeps για την ταύτιση των επιγρα-φών που βρέθηκαν ή δημοσιεύθηκαν μετά την έκδοση του IG.

4) Σε άλλο πεδίο αναγράφονται οι άλλοι αριθμοί καταγραφής του μνημείου πριν τον τελευταίο που αντιστοιχεί στο Ευρετήριο του Επιγραφικού Μουσείου. Οι αριθμοί αυτοί είναι ιδιαίτερα ση-μαντικοί και δεν πρέπει να απαλείφονται από τα μνημεία γιατί προσδιορίζουν την πορεία και την ιστορία των ενεπιγράφων λίθων από τη στιγμή της εύρεσής τους. Στις επιγραφές του Επιγραφι-κού Μουσείου για παράδειγμα αναγράφεται ο πρώτος αριθμός ευρετηρίου που δόθηκε σε πολλούς λίθους κατά τον 19ο αιώνα, δηλαδή εκείνος του Ευρετηρίου της Ακροπόλεως ή του Ευρετηρίου της Αρχαιολογικής Εταιρείας.

5) Το πεδίο «συγκολλήσεις» είναι επίσης πολύ σημαντικό γιατί σε αυτό αναγράφονται οι αριθ-μοί του ευρετηρίου των θραυσμάτων με τα οποία ένα συγκεκριμένο θραύσμα συγκολ-λήθηκε στο Επιγραφικό Μουσείο6.

6 Κατά την ηλεκτρονική καταγραφή ακολουθήθηκε

6) Το πεδίο «σχετικές Επιγραφές» εντάσσεται επίσης στο ίδιο πρόβλημα αφού σε αυτό ανα-γράφονται τα θραύσματα τα οποία συνανήκουν σε ένα μνημείο αλλά για διάφορους λόγους δεν έχουν συγκολληθεί μεταξύ τους.

7) Ο τόπος Ανευρέσεως.

8) Ο τόπος Αρχικής Προελεύσεως.

9) Η πρώτη Δημοσίευση.

10) Η βιβλιογραφία της επιγραφής.

11) Η περιγραφή του μνημείου.

12) Η χρονολόγηση του μνημείου.

13) Το είδος της επιγραφής και οι περαιτέρω προσδιορισμοί της σε χωριστά πεδία σύμφωνα με το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» (υλικό, περιγραφή, βέβαιη περι-γραφή, ακεραιότητα, διατήρηση, χρονολόγηση [βέβαιη, ταυτιζόμενη ή αποδιδόμενη], φωτο-γραφία, διαστάσεις, γραφή, γράμματα, είδος επιγραφής, περιεκτικό είδος μνημείου, είδος μνημείου, υποδιαίρεση είδους μνημείων).

14) Το κείμενο της επιγραφής.

ως οδηγός το Ευρετήριο του Μουσείου, το οποίο άρ-χισε να συντάσσεται μετά το έτος 1886 και σε αυτό εντάχθηκαν πάρα πολλά ενεπίγραφα θραύσματα πριν την οποιαδήποτε συγκόλλησή τους. Στο ευρε-τήριο του Επιγραφικού Μουσείου δηλαδή, δεν έχουν καταγραφεί τις περισσότερες φορές τα ενεπίγραφα μνημεία ως σύνολο, αλλά τα θραύσματα που τα απο-τελούν. Συνεπώς ένα ενεπίγραφο μνημείο είναι δυ-νατόν να προσδιορίζεται από περισσότερους αριθ-μούς Ευρετηρίου, οι οποίοι αντιστοιχούν στα θραύ-σματα που το απαρτίζουν. Από την άλλη πλευρά, αν και στον κατάλογό μας περιλαμβάνονται 14061 δελ-τία, τα οποία συντάχθηκαν στο σύνολό τους με την επίβλεψη του επίτιμου σήμερα διευθυντή του Επι-γραφικού Μουσείου κ. Χαρ. Κριτζά, ο πραγματικός αριθμός των ενεπιγράφων μνημείων που φυλάσ-σονται στο Μουσείο είναι μικρότερος αφού υπάρ-χουν περιπτώσεις κατά τις οποίες μέχρι και 150 θραύσματα έχουν συγκολληθεί και αποτελούν ένα και μόνον μνημείο. Παράδειγμα αποτελούν οι λεγό-μενοι κατάλογοι της εξηκοστής του φόρου στο οποίο φαίνεται ο αριθμός των συγκολλήσεων (Εικ. 5).


85

15) Η φωτογραφία

16) Οι παρατηρήσεις

Το περιγραφόμενο Δελτίο της ηλεκτρονικής καταγραφής του Επιγραφικού Μουσείου όπως είδαμε έχει ακολουθήσει (εκτός από πεδία που είναι κοινά και στις βάσεις δεδομένων που προαναφέρθηκαν) τη λογική του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» στη συμπλήρωση των πληροφοριών (Εικ. 6). Η βάση δεδομένων που προέκυψε από την ηλεκ-τρονική αυτή μεταφορά του ευρετηρίου του Επιγραφικού Μουσείου χρησιμοποιείται κατά τα τελευταία χρόνια μετά την ολοκλήρωσή της για την καθημερινή εργασία του Μουσείου, την αντιμετώπιση αιτημάτων μελέτης αλλά και τη διοργάνωση εκθέσεων.

Κατά τη χρήση της διαπιστώθηκαν, όπως ήταν και λογικό, πολλά προβλήματα τα οποία πιθανότατα ξεκίνησαν από τον αρχικό σχεδιασμό και την αδυναμία συναρμογής της γενικής λογικής για την καταγραφή των μνη-μείων του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» με τις πραγματικές ανά-γκες καταγραφής των ενεπίγραφων μνημείων7 (π.χ. δυσκολίες στον τρόπο αναζήτησης, αδυνα-μία προσδιορισμού όλων των συγκολλήσεων των επί μέρους θραυσμάτων που απαρτίζουν ένα μνημείο σε σχέση με το σύνολο του μνημεί-ου8, ελλείψεις στη βιβλιογραφία και την ιστορία της μελέτης των λίθων). Για το λόγο αυτό θα πρέπει να γίνουν αλλαγές, που θα οδηγήσουν στη ριζική αναδιοργάνωση της βάσης, ώστε να

7 Εκτιμούμε ότι η λογική πως ένα δελτίο μπορεί να περιλαμβάνει όλες τις πληροφορίες για όλα τα είδη μνημείων χρήζει περαιτέρω συζητήσεως. 8 Κατά τη διάρκεια συζήτησης με τον κ. Δημήτρη Καλομοιράκη πληροφορήθηκα ότι στο Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» προβλεπό-ταν η δυνατότητα συνένωσης δελτίων και δημιουρ-γία νέων δελτίων που θα περιελάμβαναν τις πληρο-φορίες των παλαιών. Δυστυχώς εξ όσων θυμάμαι και κατά την εκπαίδευσή μας στο Σύστημα δεν αναφέρ-

δημιουργηθεί τελικά ένα πρότυπο για την ηλεκ-τρονική καταγραφή των επιγραφικών μνημείων στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Στη νέα αυτή βάση που θα προκύψει και εν πολλοίς θα πρέ-πει να διατηρεί το βασικό επιστημονικό και ερευνητικό χαρακτήρα της και να λαμβάνει υπ’ όψιν και την μέχρι τώρα εμπειρία, θα πρέπει να προβλεφθούν ιδιαίτερα:

Α) Ο πληρέστερος ορισμός πεδίων, ιδίως όσων αφορούν στη βιβλιογραφία και η εύκολη αναζή-τηση μέσω πολλών πεδίων «κλειδιών».

Β) Η επαναδημιουργία της βάσης σε τρεις «εκδόσεις»:

1) Μία έκδοση για το εσωτερικό του Μουσείου και τις ανάγκες του.

2) Μια δεύτερη για το επιστημονικό κοινό που έχει ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και

3) Μια έκδοση για το ευρύ κοινό η οποία θα περιλαμβάνει περιορισμένο αριθμό μνη-μείων γενικότερου ενδιαφέροντος, κατάλ-ληλα υπομνηματισμένα ώστε να γίνονται αμέσως απόλυτα κατανοητά.

Τα δελτία της τελευταίας κατηγορίας θα μπορούν εύκολα να ενταχθούν και σε ευρύτερα προγράμματα που δημιουργούνται κατά εποχές όπως είναι π.χ. το Europeana και το ATHENA. Παράλληλα, οι παραπάνω προτεινόμενες εκδόσεις 2 και 3 θα πρέπει να σχεδιαστούν έτσι ώστε να μπορούν να «ανέβουν» στην ιστο-σελίδα του Μουσείου στο διαδίκτυο. Πολλές από τις πληροφορίες άλλωστε που περιλαμβά-νει η βάση δεδομένων του Επιγραφικού Μου-σείου που συντάχθηκε στο πλαίσιο του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων «Πολέμων», δεν ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό αντίθετα του δημιουργούν μεγάλη σύγχυση.

Είναι επίσης απαραίτητη η αναμόρφωση της βάσης δεδομένων ώστε να καταστεί πρωτίστως δυνατή η σύνταξη του επιστημονικού καταλό-

θηκε αυτή η δυνατότητα και ο τρόπος πραγματο-ποίησής της.


86

γου του Επιγραφικού Μουσείου9 αφού δεν νοείται ένα κλειστό μουσείο να μην διαθέτει έναν επιστημονικό κατάλογο έστω και συνο-πτικό, από τον οποίο θα ήταν δυνατόν να προκύψουν και εκδόσεις για το ευρύ αλλά και το επιστημονικό κοινό, όπως είναι οι αρχαιολο-γικοί οδηγοί.

Η βάση δεδομένων του Επιγραφικού Μου-σείου όπως και οι άλλες σχετικές με τις επιγρα-φές βάσεις που προαναφέρθηκαν έχουν υπο-στηριχθεί από το πρόγραμμα FileMaker της Claris για computer Macintosh. Μάλιστα το Επι-γραφικό Μουσείο αν και έχει ακολουθήσει τη δομή του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων», έχει χρησιμοποιήσει το λειτουργικό Macintosh. Αυτό έγινε για τους εξής λόγους:

1. Όταν ξεκίνησε η σύνταξη βάσεων δεδομέ-νων το περιβάλλον Mac ήταν σαφώς πιο φιλικό για το χρήστη, πράγμα που διευκόλυνε τους ερευνητές των κλασικών σπουδών. Άλλωστε μέχρι πρόσφατα το πρόγραμμα FileMaker ήταν η καλύτερη επιλογή για τη δημιουργία βάσεων δεδομένων οι οποίες περιελάμβαναν μεγάλα κείμενα.

2. Η χρήση των πολυτονικών ήταν πολύ πιο εύκολη, ενώ γρήγορα σχετικά δημιουργήθηκε μια ειδική επιγραφική γραμματοσειρά από την Αρχαιολογική Εταιρεία, η Epigraphic New Hellenic, η οποία διευκόλυνε πάρα πολύ στη μεταγραφή των επιγραφικών κειμένων επειδή περιείχε επιγραφικά σύμβολα.

Πολλές τεχνικές δυσκολίες που υπήρχαν κατά το παρελθόν στα PC σχετικά με θέματα καταγραφής επιγραφών έχουν πλέον ξεπε-ρασθεί και είναι πλέον δυνατή η χρήση και των δύο συστημάτων (Mac και PC). Επιπλέον υπάρ-χουν πολυτονικές γραμματοσειρές, οι οποίες 9 Για το θέμα αλλά και γενικότερα για το Επιγραφικό Μουσείο, τη βάση δεδομένων και τα επιστημονικά του προγράμματα βλ. Ματθαίου, Α. Π. «Το Επιγραφικό Μουσείο», ΗΟΡΟΣ 17-21 (2004-2009), σσ. 708-710.

διαθέτουν επιγραφικά σύμβολα, που χρησιμο-ποιούνται και στα δύο συστήματα. Άλλωστε έχει αποδειχθεί ότι το βασικό ζήτημα για την τεκμηρίωση των μνημείων δεν είναι τεχνικής φύσεως αλλά λογικής της οργάνωσης των στοι-χείων, δηλαδή το περιεχόμενο και η δομή της τεκμηρίωσής μας.

IV. Προϋποθέσεις και προδιαγραφές για την υποστήριξη της καταγραφής των επιγραφών

Μετά από τη σύντομη αυτή αναφορά στις προσπάθειες τεκμηρίωσης κατά την τελευταία εικοσαετία ειδικότερα για τις επιγραφές, θα ήθελα να καταλήξω σε ορισμένα συμπεράσματα που πιστεύω ότι έχουν, λίγο ως πολύ, διατυ-πωθεί με κάποιους τρόπους από πολλούς συναδέλφους.

1. H νέα έκδοση της βάσης δεδομένων του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» θα πρέπει να είναι εύκολη και φιλική στο χρήστη. Αυτό είναι υποχρεωτικό να συμβεί γιατί από τη μακροχρόνια πείρα μου ως αρχαιολόγου Εφορείας Αρχαιοτήτων, δεν είναι δυνατόν να προχωρήσουν οι ηλεκτρονικές καταγραφές με τη δομή που έχει σήμερα το πρόγραμμα, όσο καλό και να είναι αυτό, λόγω του φόρτου εργασίας των Εφορειών και της αδυναμίας τους να διαθέσουν αρχαιολόγο μόνο για το συγκεκριμένο πρόγραμμα10. Φυσικά,

10 Η πρόσληψη κάποιων νέων και συχνά άπειρων αρχαιολόγων για να «προχωρήσουν τις καταγραφές» έχει αποδειχθεί ότι δεν είναι πάντοτε η ενδεικνυ-όμενη λύση, αφού οι καταγραφές και η εποπτεία τους απαιτούν πείρα και γνώση, που πάρα πολλές φορές οι νέοι αρχαιολόγοι δεν διαθέτουν παρά την καλή διάθεση και τον ενθουσιασμό τους. Η κατά-γραφή άλλωστε είναι μια από τις σπουδαιότερες εργασίες σε ένα μουσείο ή αρχαιολογικό χώρο. Δεν είναι επίσης λίγες οι περιπτώσεις κατά τις οποίες ευρήματα διπλοκαταγράφηκαν επειδή ένας αριθμός σβήστηκε για διαφόρους λόγους προϊόντος του χρόνου και δεν έγινε η ταύτιση του μνημείου με τις ήδη καταγεγραμμένες αρχαιότητες. Δεν πρέπει επί-σης να ξεχνούμε ότι τα ευρετήρια των Μουσείων και


87

ευχής έργο θα ήταν η βάση δεδομένων να δημιουργηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε μόλις έρ-χεται στο φως ένα αντικείμενο να εντάσσεται στην ηλεκτρονική αυτή καταγραφή, όπου θα μπορούσαν επίσης να συμπληρωθούν και στοι-χεία για τη συντήρηση ή τη συγκόλλησή του.

2. Το νέο σύστημα θα πρέπει να υποστηρίζει τις πολυτονικές γραμματοσειρές γιατί διαφορε-τικά όπως αναφέρθηκε παραπάνω, δεν μπορεί να γίνει ορθή καταγραφή των επιγραφών. Τα πολύτονικά σύμβολα άλλωστε δεν είναι χρήσιμα μόνον για τις επιγραφές. Θυμίζω ότι το μονοτονικό ισχύει στην Ελλάδα από το 1983 και όλες οι τυπωμένες ή γραπτές πληροφορίες που έχουμε έως τότε είναι σε πολυτονικό. Κατά τη γνώμη μου όλες οι πληροφορίες που περιλαμ-βάνονται σε έγγραφα ή δημοσιεύσεις μέχρι την υιοθέτηση του μονοτονικού συστήματος θα πρέπει να μεταφέρονται με την αρχική τους ορθογραφία για την αποφυγή λαθών ή παρερμηνειών.

3. Προτείνω τα νέα δελτία, που θα δημιουρ-γηθούν (ελπίζω ότι θα είναι πιο θεματικά και απλά) μετά τα αναγκαία και υποχρεωτικά για όλους πεδία να αφήνουν τη δυνατότητα στην οποιαδήποτε Εφορεία ή Μουσείο να μπορεί να προσθέσει πεδία, τα οποία θα βοηθούν στην καλύτερη καταγραφή των αρχαιοτήτων της περιοχής. Τα επιπλέον αυτά πεδία δεν θα αλλοιώνουν τον χαρακτήρα της καταγραφής, θα δημιουργούνται σε συνεννόηση με τη ΔΕΑΜ, η οποία έχει την αρμοδιότητα και τη σχετική εμπειρία, θα επιτρέπουν όμως στους κατά τόπους αρχαιολόγους να τεκμηριώσουν καλύ-τερα τα μνημεία της περιοχής τους με στοιχεία που μόνον αυτοί γνωρίζουν. Για παράδειγμα μία

κατά συνέπεια οι ηλεκτρονικοί κατάλογοι αποτελούν επίσημα έγγραφα και θα πρέπει να υπάρχει μεγίστη προσοχή στη διαχείρισή τους, ενώ η ταυτότητα κάθε αντικειμένου είναι μόνον ο αριθμός καταγραφής του στα ευρετήρια. Με τη θεσμοθέτηση των Τμημάτων Τεκμηρίωσης πιστεύουμε ότι η εργασία της κατά-γραφής θα αποκτήσει κανονικό ρυθμό με ορθές προοπτικές.

ή δύο βασικές βιβλιογραφικές ενδείξεις μπορεί να χρησιμοποιηθούν ως ανεξάρτητα πεδία και με τη σειρά τους να καταστούν δευτερεύουσες «ταυτίσεις» βοηθώντας όμως στην καλύτερη αναγνώριση του μνημείου, της ιστορίας του και της ιστορίας της έρευνάς του.

Όπως γίνεται κατανοητό ο κύριος στόχος των βάσεων δεδομένων είναι ερευνητικός και επιστημονικός. Με την καταγραφή και την ταύτιση των λίθων μπορούν να εντοπισθούν λανθάνοντα ενεπίγραφα μνημεία και οι Εφο-ρείες Αρχαιοτήτων ή τα Μουσεία να αποκτή-σουν έναν ολοκληρωμένο και χρηστικό κατά-λογο για μία τουλάχιστον κατηγορία μνημείων. Δεν είναι άλλωστε λίγες οι φορές κατά τις οποί-ες μια γνωστή και δημοσιευμένη επιγραφή θεω-ρείται ότι λανθάνει - αν και μπορεί φυλάσσεται στις αποθήκες ενός Μουσείου – επειδή η διατήρηση της επιφανείας της δεν επιτρέπει την ανάγνωσή της από αρχαιολόγους μη εξοικειω-μένους με το αντικείμενο της Επιγραφικής.

Η δημιουργία αμιγώς θεματικών δελτίων, τα οποία θα υποστηρίζουν τα γενικά δελτία του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων», θα είναι χρήσιμη και για πιο εξειδικευμένες ανάγκες των ερευνητών και στο μέλλον θα αποτελέσουν τη βάση για την παροχή περισσότερο εξειδικευμένων υπηρεσιών στους ερευνητές της ελληνικής αρχαιότητος.

Τέλος, πιστεύω ότι πριν προχωρήσουμε στην επόμενη φάση του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων - «Πολέμων» πρέπει να γίνει ένας απολογισμός από το προσωπικό που σχεδίασε το πρόγραμμα και το προσωπικό που το εφάρμοσε, προκειμένου να χρησιμοποιή-σουμε την κτηθείσα εμπειρία για να προχω-ρήσουμε στην ολοκλήρωση της διαδικασίας της δημιουργίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων11.

11 Τμήμα αυτού του απολογισμού έγινε κατά τη γνώ-μη μου με την εισήγηση του κ. Δ. Καλομοιράκη, προϊσταμένου του Τμήματος Αρχείου Μνημείων της ΔΕΑΜ.


88

ΕΙΚΟΝΑ 1

ΕΙΚΟΝΑ 2


89

ΕΙΚΟΝΑ 3

ΕΙΚΟΝΑ 4


90

ΕΙΚΟΝΑ 5

ΕΙΚΟΝΑ 6

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΓΥΑΛΙΝΩΝ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΩΝ

ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΑΝΤΩΝΑΡΑΣ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το γυαλί, μία από τις πρώτες συνθετικές ύλες που παρασκεύασε ο άνθρωπος, αποτέλεσε μόλις τα τελευταία χρόνια θέμα της έρευνας στην Ελλάδα με αποτέλεσμα τα περισσότερα θέματα ορολογίας, τεχνολογίας και τυπολογίας να παραμένουν στα ελληνικά αρκετά ασαφή. Στην παρουσίαση θα εξετα-σθούν θέματα της διφυούς παραγωγικής διαδικασίας του γυαλιού, της υαλοποιίας και της υαλουργίας. Εν συνεχεία, θα παρουσιαστούν οι τεχνικές παραγωγής και διακόσμησης γυάλινων αγγείων και κοσμη-μάτων στα αρχαία και μεσαιωνικά χρόνια. Η παρουσίαση θα ολοκληρωθεί με την ανάλυση της ορολο-γίας των μορφών γυάλινων αγγείων και των επιμέρους στοιχείων τους, καθώς και των μορφών διά-βρωσής τους.

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΛΑΙΤΥΠΑ

ΠΕΡΙΚΛΗΣ Γ. ΦΩΤΙΑΔΗΣ

Η διαχείριση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς αποτελεί από συστάσεως του ελληνικού κράτους μία από τις σημαντικότερες εργασίες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο η καταγραφή και η τεκμηρίωση όλων των μνημείων της χώρας συνιστούν την ανα-γκαία και επιτακτική προϋπόθεση για την ορθή και πλέον αποτελεσματική αξιοποίησή τους.

Η αξιοποίηση αυτή συνδέεται όχι μόνον με την απλή καταγραφή και τη μέριμνα του μνημείου, αλλά και με την εν γένει λειτουργία της Υπηρεσίας, δεδομένου ότι έτσι εξυπη-ρετούνται όλες τις ενέργειές της, από τις διοικη-τικές έως τις καθαρά ερευνητικές.

Μέχρι σήμερα δημιουργήθηκαν πολλά αρχεία κινητών μνημείων και προτάθηκαν διάφοροι τρόποι αρχειοθέτησης και τεκμη-ρίωσής τους. Όλα αυτά τα αρχεία σχετίζονται με τη δημιουργία διαφόρων τρόπων καταγραφής κινητών μνημείων, που περιλαμβάνουν έργα μεταλλοτεχνίας, κεραμικής, υαλουργίας, φορη-τές εικόνες, χειρόγραφους κώδικες κ.λπ.

Η καταγραφή και η τεκμηρίωση των κινητών μνημείων είναι μία χρονοβόρα και επίπονη εργασία, ειδικά αν λάβει κανείς υπόψη τον όγκο όσων καλείται ο αρχαιολόγος να διαχειριστεί. Ακριβώς για αυτόν τον λόγο ο σχεδιασμός ενός κατά το δυνατόν πιο ολοκληρωμένου τρόπου καταγραφής προϋποθέτει να είναι σχεδιασμός συνέχειας. Ο αρχαιολόγος πρέπει να είναι σε θέση να διαμορφώνει και να προσθέτει όλα εκείνα τα απαραίτητα στοιχεία που θεωρεί ότι πρέπει κάθε φορά να καταγράφονται. Το βασικότερο κριτήριο αυτής της προσπάθειας είναι η δυνατότητα αξιοποίησης των στοιχείων της καταγραφής στο μέλλον, όταν αφενός θα

έχει καταγραφεί ένας ικανός αριθμός και αφε-τέρου θα υπάρχουν νέες δυνατότητες ηλεκτρο-νικής αξιοποίησης των δεδομένων.

Σε καμία, ωστόσο, περίπτωση δεν πρέπει να ξεχνάμε τον πρωταρχικό στόχο της καταγραφής, που είναι ο ταχύτερος και ασφαλέστερος τρό-πος προσέγγισης και έρευνας των αρχαίων, είτε αυτά προέρχονται από ανασκαφή είτε όχι. Βασικό λοιπόν στοιχείο η πρακτικότητα και η χρησιμότητα κάθε τρόπου καταγραφής και τεκμηρίωσης ενός κινητού μνημείου.

Εξίσου αναγκαία και αυτονόητη είναι η συνέχεια στην ενημέρωση των αρχείων. Οι καταγραφές πρέπει να διενεργούνται, έστω και με λιγότερο εντατικούς ρυθμούς, ώστε να υπάρ-χει αφενός μία ροή νέων δεδομένων, και αφετέ-ρου μία επικαιροποίηση των παλαιών.

Ένα σημαντικό, επίσης, κεφάλαιο της καταγραφής και της τεκμηρίωσης αποτελεί η δυνατότητα βελτίωσης και εξέλιξης των ήδη καταγεγραμμένων στις βάσεις δεδομένων. Αυτό βέβαια εξαρτάται άμεσα από τις δυνατότητες σε τεχνική υποστήριξη (ηλεκτρο-νικοί υπολογιστές, προγράμματα κ.λπ).

Ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο βήμα για την εξέλιξη αυτή αποτέλεσε το πρόγραμμα «Πολέμων» του ΥΠΠΟΤ. Η μεγαλύτερη συμβολή του συνίσταται στο ότι έγινε συνείδηση η χρήση μίας κοινής ορολογίας για όλα τα μνημεία, καθώς και η καταλογογράφηση κοινά αποδεκτών και απαραίτητων στοιχείων για την καταγραφή ενός μνημείου στο σύστημα (πρόκειται για τη λεγόμενη διαχειριστική τεκμηρίωση).

Και μόνον αυτή η πρακτική οδήγησε τους περισσότερους, οι οποίοι ασχολούνται με θέμα-


94

τα καταγραφής, τεκμηρίωσης και διαχείρισης μνημείων να ακολουθήσουν έκτοτε μία κοινή γραμμή, τουλάχιστον στο στάδιο εμπλουτισμού του συστήματος με παρόμοια στοιχεία.

Εξίσου σίγουρο είναι ότι οι ανάγκες και οι τεχνικές δυνατότητες κάθε Υπηρεσίας διαμορ-φώνουν κάθε φορά μία ιδιαίτερη κατάσταση, χωρίς όμως να παραμερίζονται οι βασικές αρχές του «Πολέμωνα».

Στην παρούσα εισήγηση αναλύονται ως παράδειγμα τεκμηρίωσης και διαχείρισης των κινητών μνημείων, τα χειρόγραφα και τα παλαί-τυπα βιβλία της περιοχής ευθύνης της 10ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους. Οι κώδικες και τα έντυπα απο-τελούν τον κύριο κειμηλιακό πλούτο του Άθωνα, μαζί βέβαια με τα υπόλοιπα κινητά μνημεία (εικόνες, έργα μικροτεχνίας και μεταλλοτεχνίας, έργα γλυπτικής και ξυλογλυπτικής κ.λπ.).

Σε ό,τι αφορά αυτόν τον πλούτο θα λέγαμε ότι σταθήκαμε πολύ τυχεροί, αν λάβουμε υπό-ψη πως από ένα σημείο και μετά όλα τα χειρόγραφα, συμπεριλαμβανομένων των εντύ-πων βιβλίων, αποτέλεσαν ένα ευρύ πεδίο μέρι-μνας από πεφωτισμένους μοναχούς, πριν ακόμη απελευθερωθεί η περιοχή το 1912/13, και αναλάβει πλέον το ελληνικό κράτος την υποχρέ-ωση της φροντίδας τους.

Έτσι, μας σώθηκαν όλες οι καταγραφές μοναχών και επιστημόνων, οι οποίοι εργά-στηκαν κατά καιρούς στις βιβλιοθήκες των μονών και δημοσίευσαν αργότερα τους πρώ-τους καταλόγους με τα βασικά στοιχεία για τα χειρόγραφα που φθάνουν και ξεπερνούν τις 14.000. Πολλαπλάσιος, βέβαια, είναι ο αριθμός των εντύπων βιβλίων ή παλαιτύπων.

Αναφορικά με τους καταγραφείς των χειρογράφων του Αγίου Όρους αξίζει να σημειώσουμε τα ονόματα των Σπ. Λάμπρου, Σωφ. Ευστρατιάδη, Σπυρίδωνος και Χρυσόστο-μου Λαυριωτών, και από τους σύγχρονους αυτά των Λ. Πολίτη, Μ. Μανούσακα, Σ. Καδά, Ε. Lam-berz, Π. Σωτηρούδη και άλλων.

Ανεξάρτητα από τις όποιες μικρές διαφο-ροποιήσεις, όλοι περιστράφηκαν γύρω από την καταγραφή των βασικών στοιχείων των χειρο-γράφων που είναι:

1) η κατά μονή αύξουσα αρίθμηση,

2) το υλικό του κυρίως σώματος (περγα-μηνή ή χαρτί),

3) το μέγεθος του υλικού (διαστάσεις),

4) ο βασικός τίτλος του θέματος,

5) η Χρονολόγηση ή η αναφορά της ακρι-βούς (εφόσον υπάρχει).

Με την πάροδο του χρόνου προστέθηκαν και άλλα στοιχεία, όπως:

1) οι αναλυτικές διαστάσεις,

2) ο αριθμός των φύλλων,

3) ο αριθμός και το είδος των μικρογρα-φιών,

4) τα σημαντικότερα σημειώματα.

Εκτός από τον κλασικό τρόπο καταγραφής δημιουργήθηκαν κατά καιρούς νέα αρχεία που συμπεριέλαβαν χειρόγραφα ειδικών κατηγο-ριών. Έτσι, καταγράφηκαν τα χειρόγραφα της βυζαντινής μουσικής, όπου εμφαίνονται τα βασικά στοιχεία που προαναφέρθηκαν, μαζί όμως με μία αναλυτικότερη αναφορά των περιεχομένων τους (ψαλμοί, τίτλοι, ήχοι κ.λπ.). Τελευταία, εκδόθηκε μία σύνοψη των εικονο-γραφημένων χειρογράφων, ο αριθμός των οποίων ξεπερνά τα 640. Στην καταγραφή αυτή του Σωτήρη Καδά, δίδονται ο τελευταίος αριθ-μός καταγραφής, ο τίτλος του κώδικα, η χρονο-λόγηση, ενώ στο τέλος παρατίθενται οι μικρο-γραφίες με τον αριθμό του φύλλου στο οποίο βρίσκονται. Η καταγραφή ολοκληρώνεται με τη σχετική βιβλιογραφία.

Όλα αυτά τα στοιχεία αποτέλεσαν για τους ανθρώπους της Υπηρεσίας το εργαλείο της δουλειάς τους, όταν κλήθηκαν, με αφορμή τα έργα συντήρησης των κειμηλίων Αγίου Όρους του Γ’ ΚΠΣ, να συντάξουν μία συνολική μελέτη συντήρησης, επιβεβαιώνοντας από τη μία και εμπλουτίζοντας από την άλλη, τον αριθμό των

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ. ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΛΑΙΤΥΠΑ

95

χειρογράφων και την καταγραφή της κατά-στασής τους.

Για τη σύνταξη της συνολικής μελέτης, αρχικά δημιουργήθηκε μία καρτέλα καταγρα-φής, η οποία χωρίστηκε σε δύο τμήματα: α) την υπάρχουσα κατάσταση και β) τις προτεινόμενες δράσεις συντήρησης των εν λόγω κειμηλίων. Στο πρώτο τμήμα καταχωρήθηκαν:

1) ο αριθμός του κώδικα,

2) το υλικό κατασκευής,

3) ο αριθμός των φύλλων, και

4) οι διαστάσεις, σύμφωνα με το τυπικό.

Στο δεύτερο τμήμα γίνεται:

1) αναφορά στην κατάσταση του κώδικα, με το τσεκάρισμα των όρων καλή, μέτρια, κακή και πολύ κακή, ενώ,

2) ακολουθεί συνοπτικά η πρόταση συντή-ρησης του κειμηλίου.

Αποτέλεσμα αυτής της επίπονης εργασίας ήταν η δίτομη Μελέτη Συντήρησης Χειρογρά-φων Αγίου Όρους, όπου η Εφορεία παρουσίασε ουσιαστικά το σύνολο των μέχρι σήμερα γνω-στών χειρογράφων του Αγίου Όρους μαζί με τις δράσεις συντήρησής τους.

Αναλυτικότερα, επιλέχθηκε η παρουσίαση των στοιχείων ανά μονή σε μία απλοποιημένη μορφή πίνακα, ώστε να εξοικονομηθεί χώρος, δεδομένου του μεγάλου αριθμού των κωδίκων.

Έτσι στις στήλες παρουσιάζονται:

1) στις δύο πρώτες ο αριθμός καταγραφής της μονής και αυτός του πρώτου κατα-γραφέα,

2) ακολουθούν τέσσερις στήλες με τα γνω-στά απαραίτητα στοιχεία, δηλαδή, το υλικό, τον αριθμό των φύλλων και τις διαστάσεις (σχήμα, τετραγωνικά),

3) στις τελευταίες δύο στήλες δίδονται κωδικοποιημένα οι προτεινόμενες δρά-σεις συντήρησης και η προϋπολογιζό-μενη δαπάνη.

Όλες οι δράσεις σημειώνονται στο τέλος και με γραφήματα, ώστε να είναι καλύτερα αντιληπτό το μέγεθος των προτεινόμενων δράσεων.

Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθούμε σε ένα ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της περαιτέρω τεκμηρίωσης ενός κινητού μνημείου, όπως το χειρόγραφο. Πρόκειται για τις εξελιγμένες τεχνολογικές μεθόδους ανάλυσης των συστατικών στοιχείων του.

Έτσι, στον κώδικα 25 της μονής Κουτλουμουσίου αναλύθηκαν το ξύλο και το δέρμα των πινακίδων με στόχο να διευκρι-νιστούν το είδος από το οποίο κατασκευάστη-καν, καθώς και το είδος και η έκταση της φθοράς τους. Μετά από ειδικές μικροφωτογρα-φήσεις χαρακτηρίστηκαν το μεν ξύλο ως καρυδιά το δε δέρμα ως κατσίκι, ενώ έντονες ήταν οι φθορές από φωτιά (που άλλωστε κατέστρεψε και μέρος του κυρίως σώματος).

Σε μία άλλη ενδιαφέρουσα περίπτωση, αυτήν του κώδικα 655 της μονής Βατοπεδίου (Γεωγραφία του Πτολεμαίου) έγινε ανάλυση των χρωστικών των μελανιών και διευκρινίστηκαν, εκτός από το είδος και την υδατοδιαλυτότητα των χρωμάτων, και όλα εκείνα τα ερωτήματα που είχαν να κάνουν με αυτήν την ίδια την αντιγραφή του κειμένου (αρχικός αντιγραφέας, συμπληρώσεις κ.λπ).

Σε ό,τι αφορά την καταγραφή εντύπων βιβλίων ή παλαιτύπων δημιουργήθηκε μία φόρ-μα, όπου καταγράφονται τα εξής:

1) η προέλευση του παλαιτύπου,

2) το υλικό του κυρίως σώματος (στην πε-ρίπτωση αυτή το χαρτί),

3) οι διαστάσεις,

4) η χρονολόγηση (στην περίπτωση των παλαιτύπων σώζεται ακριβής μαζί με τον τόπο έκδοσης,

5) η περιγραφή, όπου αναφέρεται ο τίτλος του κειμένου και οι σελίδες,


96

6) η υπάρχουσα κατάσταση ή συντήρηση, και

7) ο καταγραφέας.

Η απλή αυτή μορφή τεκμηρίωσης αφορά τις καταγραφές ή τον επανέλεγχο ήδη καταγε-γραμμένων κινητών μνημείων στην περιφέρεια της Χαλκιδικής, και ειδικά στους ενοριακούς ναούς και τα εξωκκλήσια της. Στην περίπτωση των πρόδρομων καταγραφών δόθηκαν τα βασι-κά στοιχεία, όπως ο τίτλος και η χρονολόγηση του παλαιτύπου, χωρίς αριθμό καταγραφής.

Σε όλες τις καταγραφές τον πλέον σημα-ντικό ρόλο έπαιζε και παίζει η φωτογράφηση. Έτσι, από τις πρώτες καταγραφές που προαναφέρθηκαν μας σώζεται ένα αρχείο της τότε κατάστασης του αντικειμένου. Με την εισαγωγή της ψηφιακής μηχανής, έχουμε τη δυνατότητα λήψης πολλαπλάσιων φωτογρα-φιών του ίδιου αντικειμένου.

Ειδικά για όσα από τα χειρόγραφα και τα παλαίτυπα εντάσσονται στον προγραμματισμό της συντήρησης, τότε απαραίτητη είναι η ολική φωτογράφηση του κώδικα –από τη βιβλιο-δεσία έως και το σύνολο του κυρίως σώματος– και η οποία διαχωρίζεται σε τρία στάδια: 1) την προτεραία κατάσταση, 2) τις κατά τη διάρκεια της συντήρησης εργασίες, και 3) την τελική κατάσταση του κώδικα. Η πρακτική αυτή, βέ-βαια, ακολουθείται πιστά σε όλα τα μνημεία, κινητά και μη, και στόχο έχει την ορθή τεκμη-ρίωση της οποιασδήποτε επέμβασης της Εφο-ρείας στο μνημείο.

Συμπερασματικά, αξίζει να επισημανθούν τα εξής:

1) Η καταγραφή και η τεκμηρίωση αναφέ-ρονται στο σύνολο των μνημείων της χώρας μας, και για αυτό κρίνονται ως πολύ σημαντικές για τη διατήρηση και

αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονο-μιάς,

2) Όλες οι ενέργειες πρέπει να έχουν χρη-στικό και όχι μόνον «αποθηκευτικό» χαρακτήρα,

3) Το υλικό που δημιουργείται πρέπει να είναι σε θέση να εμπλουτίζεται και να αναβαθμίζεται, ανάλογα με τις κατά καιρόν ανάγκες και φυσικά τις τεχνικές δυνατότητες,

4) Η καταγραφή οφείλει να ακολουθεί κάποιους γενικούς κανόνες που περι-λαμβάνουν οπωσδήποτε την κοινή ορολογία κατά τη διαδικασία κατα-γραφής.

5) Σε ό,τι αφορά την τεκμηρίωση των χει-ρογράφων και των παλαιτύπων, αυτή κινείται γύρω από δύο άξονες:

α) την καταγραφή των βασικών στοι-χείων, και

β) την καταγραφή όλων των συμπλη-ρωματικών στοιχείων, που συνήθως σχετίζονται άμεσα με εργασίες πάνω στο αντικείμενο.

Επειδή η καταγραφή και η τεκμηρίωση των κινητών μνημείων είναι μία συνεχής διαδικασία που ποτέ δεν πρόκειται να ολοκληρωθεί, οφεί-λουμε αφενός να βρισκόμαστε σε εγρήγορση για τον εντοπισμό και τον έλεγχό τους και αφετέρου να αξιοποιούμε αυτά τα αντικείμενα, μέσα από την έρευνα, τη συντήρηση και την ανάδειξή τους.

Είναι φανερό σε όλους ότι η ένταξη των μουσείων και των αποθηκών μας σε αυτή τη λογική αποτελεί τον ασφαλέστερο δρόμο για την εξέλιξη, όχι μόνον της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αλλά και αυτής της ίδιας της επιστήμης μας.

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΪΚΗΣ ΤΕΧΝΗΣ

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΚΑΡΒΕΛΗ – ΟΥΡΑΝΙΑ ΡΑΠΤΗ

Το Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης, είναι το κεντρικό κρατικό μουσείο που από το 1918, έτος της ίδρυσής του, συγκεντρώνει στις συλλογές του τεκμήρια της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς που καλύπτουν την περίοδο από τα μέσα του 17ου μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα. Λόγω της ταυτότητάς του ως λαογρα-φικού – εθνογραφικού μουσείου, περιέχει στις συλλογές του ένα μεγάλο αριθμό αντικειμένων, που σήμερα αριθμούν περίπου 22.000, με αντιπροσωπευτικά δείγματα όλων των κλάδων της νεοελληνικής λαϊκής τέχνης, τα οποία αναδεικνύουν τα στοιχεία εκείνα που διαμόρφωσαν την πολιτισμική ταυτότητα του νεώτερου ελληνισμού, τεκμηριώνουν τον υλικό βίο των ανθρώπων, τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμα και καταγράφουν την κοινωνικο-οικονομική κατάσταση τόσο των ανθρώπων όσο και των τόπων απ’ όπου προέρχονται.

Ένα μεγάλο μέρος της συλλογής αυτής καταλαμβάνουν τα αντικείμενα από ύφασμα. Τα υφάσματα αυτά ανάλογα με τη χρήση, το υλικό και την τεχνική κατασκευής τους έχουν χωριστεί στις ακόλουθες κατηγορίες: 1) Κεντητική, 2) Εκ-κλησιαστική Κεντητική, 3) Υφαντική, 4) Ενδυ-μασίες και 5) Εξαρτήματα Ενδυμασιών. Κάθε μία από τις κατηγορίες αυτές έχει τις δικές της ιδιαιτερότητες και απαιτεί διαφορετική προσέγγιση στην καταγραφή και την τεκμη-ρίωσή της. Οι δυσκολίες που προκύπτουν από αυτό το γεγονός, αποτελούν κοινό τόπο για όλους τους φορείς της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς πού έχουν στις συλλογές τους αντίστοιχα κινητά μνημεία.

Ίσως είναι σκόπιμο –για να είναι ευρύτερα κατανοητά τα προβλήματα στον τρόπο τεκμηρίωσης– να αναφερθούμε στην κατά-σταση που επικρατούσε μέχρι πριν λίγα χρόνια στα λαογραφικά μουσεία της χώρας. Έως και τις αρχές της δεκαετίας του ’90, είχαν καταγραφεί 400 περίπου λαογραφικά μουσεία και συλλογές σε όλη την Ελλάδα. Εκτός από λίγες φωτεινές εξαιρέσεις, τα περισσότερα από αυτά δεν πληρούσαν τις στοιχειώδεις προδιαγραφές ενός σύγχρονου μουσείου. Ζητήματα χρηματοδό-τησης, αλλά και η έλλειψη του νομικού πλαισίου που θα κάλυπτε όλες τις κατηγορίες λαογραφικών μουσείων και συλλογών και θα διείπε τη λειτουργία τους, είχε ως αποτέλεσμα την πλημμελή αποθήκευση και συντήρηση, τα προβλήματα ασφάλειας, την αναχρονιστική προβολή των εκθεμάτων και την έλλειψη εξειδικευμένου προσωπικού1. Πολλά από τα προβλήματα αυτά σήμερα έχουν αρθεί με την αλλαγή του νομικού πλαισίου που πλέον έχει διατυπώσει τους όρους προστασίας της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς2 αλλά και με την ανάπτυξη της ψηφιακής τεχνολογίας που προσφέρει εξαιρετικές δυνατότητες. Παρόλα αυτά, η όλη κατάσταση κληρονόμησε πολλά προβλήματα τα οποία αντιμετωπίζουμε μέχρι σήμερα με τις συλλογές, άρα και με τον τρόπο τεκμηρίωσής τους.

1 Χατζηνικολάου, Τ. (1994) «Λαογραφικά μουσεία και συλλογές στην Ελλάδα», Μίτος, τ. 2, σ. 29. 2 Με τον Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς».


98

Με αφορμή τις συλλογές του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (ΜΕΛΤ) και ειδικότερα τα ενδύματα και τα εξαρτήματά τους, στα οποία θα επικεντρωθούμε, θα προσπαθήσουμε να κωδικοποιήσουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν σχεδόν όλα τα μουσεία που έχουν στις συλλογές τους κινητά μνημεία της νεώτερης πολιτιστικής κληρονομιάς.

Ένα πολύ σημαντικό ζήτημα είναι ο τρόπος με τον οποίο έχουν αποκτηθεί τα μουσειακά αντικείμενα. Για μια μεγάλη χρονική περίοδο, ό,τι συλλεγόταν στα λαογραφικά μουσεία δεν ήταν προϊόν επιτόπιας ή άλλης έρευνας αλλά προέρχονταν κυρίως από αγορές από παλαιοπωλεία και γυρολόγους, με αποτέλεσμα οι πληροφορίες τεκμηρίωσης να είναι ελλιπείς. Πολλές φορές επίσης, τα αντικείμενα που εισάγονταν με αυτό τον τρόπο στις συλλογές των μουσείων είχαν αποσπαστεί από τα πολιτι-σμικά συμφραζόμενα του συνόλου που ανήκαν λόγω της τμηματικής πώλησής τους. Επιπρό-σθετα, πολλά από τα λαογραφικά μουσεία προήλθαν από ιδιωτικές συλλογές που συγκρο-τήθηκαν αρχικά από συλλέκτες-φιλότεχνους, οι οποίοι ενδιαφέρονταν περισσότερο για την αισθητική αξία των αντικειμένων παρά για την αξία τους ως φορείς πληροφοριών.

Ένα άλλο πρόβλημα είναι ότι στα περισσότερα μουσεία, κυρίως λόγω έλλειψης χρηματοδότησης και περιορισμένου προσω-πικού, δεν έχουν γίνει συστηματικές επιτόπιες έρευνες ώστε να συγκεντρωθούν πληροφορίες οι οποίες μπορούν να τεκμηριώσουν όχι μόνο μεμονωμένα αντικείμενα αλλά και ομάδες ομοειδών συλλογών. Με την εθνογραφική επιτόπια έρευνα γίνεται μια οργανωμένη προσέγγιση ενός χώρου, που αντιστοιχεί σε ένα πολιτισμικό σύνολο, με άξονα το τρίπτυχο «κοινωνία – διαδικασία – αντικείμενο», ώστε να δημιουργηθεί ένα υπόβαθρο πληροφορίας και γνώσης το οποίο θα χρησιμοποιηθεί για να γίνει επαρκής καταγραφή και τεκμηρίωση των αντικειμένων που συλλέγονται. Σε διαφορετική περίπτωση, παραμένουμε στο περιγραφικό

στάδιο και τη μορφολογική καταγραφή των αντικειμένων. Για παράδειγμα, το ΜΕΛΤ στην πολύχρονη ιστορία του έχει να παρουσιάσει σχετικά λίγα παραδείγματα επιτόπιας έρευνας τα οποία προέκυπταν συνήθως με αφορμή κάποια έκθεση αντικειμένων, και όχι στο πλαί-σιο ενός μακροπρόθεσμου προγραμματισμού.

Σημαντικό επίσης πρόβλημα αποτελεί και η έλλειψη κοινά αποδεκτής ορολογίας για την περιγραφή των αντικειμένων, καθώς σε κάποιες κατηγορίες υπάρχουν τοπικοί όροι που τα χαρακτηρίζουν, αλλά ταυτόχρονα και μία επίσημη ορολογία που χρησιμοποιούν τα μουσεία για τα ίδια αντικείμενα. Στα πλαίσια αυτά, ασαφής είναι ακόμη και η χρήση των γενικότερων εννοιολογικών όρων κατηγο-ριοποίησης, για παράδειγμα, ο διαχωρισμός τους σε αστικά και αγροτικά, καθώς με το όρο αστικά εννοούμε τόσο το αστικό λαογραφικό π.χ. αστική ενδυμασία, όσο και το αστικό-βιομηχανικό αντικείμενο.

Πρόσθετη δυσκολία στη διαδικασία της τεκμηρίωσης, προσθέτει και το γεγονός ότι οι συλλογές των λαογραφικών μουσείων εμπλουτίζονται με ταχύτερο ρυθμό από τις συλλογές μουσείων άλλης κατηγορίας3. Ο συνεχής αυτός εμπλουτισμός των συλλογών απαιτεί και την τεκμηρίωσή τους σε σύντομο χρονικό διάστημα από την απόκτησή τους. Αυτό συμβαίνει γιατί, από τη στιγμή που τα αντι-κείμενα συνδέονται με μια συγκεκριμένη κοινωνία και με την ανθρώπινη μαρτυρία που τα συνοδεύει, όσο περισσότερο και για μεγα-λύτερο χρονικό διάστημα απομακρύνονται από αυτά, τόσο χάνουν σημαντικό μέρος από το σύνολο των πληροφοριών που τα πλαισιώνουν.

Πέρα από τα γενικότερα αυτά προβλήματα, οι ενδυμασίες και τα εξαρτήματά τους παρου-σιάζουν πρόσθετες ιδιαιτερότητες στην τεκ-μηρίωσή τους. Βασικότερη από αυτές είναι ότι

3 Βελιώτη, Μ. (1994) «Εθνογραφικά μουσεία και τεκμηρίωση», Μίτος, τ. 2, σ. 5.

ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΥΦΑΣΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΝΔΥΜΑΤΩΝ ΣΤΟ ΜΕΛΤ

99

τα εξαρτήματα ενδυμασιών αποτελούν μεν απλές αυτόνομες οντότητες, αλλά ταυτόχρονα συνιστούν μέρη άλλων, σύνθετων οντοτήτων, των ενδυματολογικών συνόλων4. Προκύπτουν λοιπόν οι σχέσεις μέρους προς όλο, όλου προς μέρος, μέρος προς άλλο μέρος κτλ., οι οποίες είναι απαραίτητο να αποσαφηνιστούν και να είναι διακριτές στην καταγραφή.

Η έλλειψη μιας κοινά αποδεκτής ορολογίας, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, είναι σημαντικό πρόβλημα και στην περίπτωση του ενδύματος, με συνέπεια τη συνεχιζόμενη, εναλλακτική και χωρίς συσχετισμό μεταξύ τους χρήση επίσημων και τοπικών ονομασιών που προκαλεί σύγχυση.

Παράλληλα με την ανυπαρξία ενδυματο-λογικής τυπολογίας έχουμε και μια σημαντική έλλειψη τυπολογίας των τεχνικών κατασκευής των υφασμάτων και ενδυμάτων, καθώς τέτοιες πληροφορίες δεν συλλέγονταν παλαιότερα, κάτι που δυσχεραίνει κατά πολύ τη διαδικασία της τεκμηρίωσης.

Μία άλλη σημαντική ιδιαιτερότητα που πρέπει να λαμβάνει υπόψη ο καταγραφέας είναι ότι τα ενδύματα λειτουργούν πάντοτε σε σχέση με το ανθρώπινο σώμα, ως προς το οποίο κατέχουν πάντα μια συγκεκριμένη θέση και φοριούνται με συγκεκριμένο τρόπο. Το ένδυμα, ως στοιχείο του υλικού βίου του ανθρώπου που είναι άμεσα συνδεδεμένο με τον ίδιο (πολύ περισσότερο από άλλα αντικείμενα που χρησιμοποιεί στην καθημερινότητά του), φέρει ισχυρά συμβολικά φορτία και συνδέεται άμεσα με την ταυτότητά του. Γίνεται έτσι φορέας πολλαπλών συμβολισμών που εκφράζουν αλλά και ορίζουν τους ρόλους και τους συσχετισμούς των ρόλων, την κοινωνική θέση, την ηλικιακή και οικογενειακή κατάσταση του χρήστη του. Ανύπαντρες, παντρεμένες ή χήρες, για να πάρουμε τις γυναίκες ως παράδειγμα, φορούν διαφορετικά εξαρτήματα ενδυμασίας που με τους συμβολισμούς που φέρουν κάνουν

4 Τσενόγλου, Ε. (1994) «Ενδυματολογικές συλλογές», Μίτος, τ. 2, σ. 8.

εμφανές στον περίγυρό τους την κοινωνική ταυτότητα του φορέα τους.

Είναι λοιπόν εμφανές ότι η περίπτωση των ενδυμάτων αναδεικνύεται ως περισσότερο περίπλοκη στην τεκμηρίωσή της, μια που υπάρχουν πολλά αλληλοσυνδεόμενα στοιχεία που πρέπει να περιληφθούν στην περιγραφή τους.

Εντοπίζοντας τα παραπάνω προβλήματα, τα τελευταία χρόνια οι ερευνητές του νεώτερου πολιτισμού αναπτύσσουν ένα συνεχή διάλογο που αφορά στην εξεύρεση ενός κοινού τρόπου καταγραφής, χωρίς όμως θεαματικά αποτε-λέσματα καθώς όσες προσπάθειες εκπονήθηκαν από κοινού μεταξύ φορέων έμειναν ημιτελείς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ΜΟΥΣΑ, ηλεκτρονικό πρόγραμμα καταγραφής και τεκμηρίωσης λαογραφικών συλλογών, που εκπονήθηκε από το Πελοποννησιακό Λαο-γραφικό Ίδρυμα και χρησιμοποιήθηκε από το ΜΕΛΤ. Ωστόσο, το πρόγραμμα αυτό χρησι-μοποιήθηκε για μικρό διάστημα από το Μου-σείο και περιέπεσε σε αχρηστία.

Παρόλα αυτά, το συγκεκριμένο πρόγραμμα αποτέλεσε για το ΜΕΛΤ αφορμή για έναν ευρύτερο προβληματισμό σχετικά με την ηλεκτρονική τεκμηρίωση των συλλογών και οδήγησε στη διαμόρφωση ενός συνόλου αντικειμένων με επαρκέστερη τεκμηρίωση τα οποία ενσωματώθηκαν στο νέο πρόγραμμα ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης του Μουσείου, το Museum Plus5. Το πρόγραμμα αυτό, σύγχρονο και με σημαντικές δυνατότητες, παραμετρο-ποιήθηκε σε πολλά πεδία ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες των συλλογών και σήμερα χρησιμοποιείται από το ΜΕΛΤ για την τεκ-μηρίωση του συνόλου των μουσειακών αντικει-μένων. Είναι ένα πρόγραμμα που διαθέτει πολλαπλά και αλληλοσυνδεόμενα πεδία που καταγράφουν τις βασικές πληροφορίες για κάθε αντικείμενο, ειδικότερες πληροφορίες, τη θέση

5 Πρόκειται για την έκδοση Museum Plus 4.5 της εταιρείας ZETCOM.


100

του στις αποθήκες του Μουσείου, την κατά-σταση διατήρησής του και τις επεμβάσεις που έχει δεχθεί, τη συμμετοχή του σε εκθέσεις, τη βιβλιογραφία που αναφέρεται σ’ αυτό, και όποια άλλη πληροφορία πιθανόν συλλεγεί στο μέλλον. Ειδικότερα όσον αφορά τα ενδύματα, το πρόγραμμα προσφέρει τη δυνατότητα εύκο-λης διασύνδεσης μεταξύ των επιμέρους πεδίων καταγραφής για το σχηματισμό συνόλων και έτσι επιλύει το πρόβλημα που προαναφέρθηκε για τη σχέση μεταξύ όλου προς μέρος και μέ-ρους προς όλο, δηλαδή μεταξύ των ενδυμασιών και των εξαρτημάτων τους. Τέλος, είναι ένα πρόγραμμα που χρησιμοποιείται ευρέως από αρκετά μουσεία στην Ελλάδα και το εξωτερικό, γεγονός που παρέχει τη δυνατότητα άμεσης επι-κοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών μεταξύ των φορέων.

Για όλους αυτούς τους λόγους, το πρόγραμμα έχει συντελέσει σημαντικά προς έναν πιο ολοκληρωμένο τρόπο καταγραφής των μουσειακών αντικειμένων. Ωστόσο, όσες δυνατότητες και να παρέχει ένα πρόγραμμα ηλεκτρονικής τεκμηρίωσης, δεν θα πρέπει να θεωρείται ως πανάκεια, κυρίως όταν δεν έχουν επιλυθεί στο σύνολό τους τα προβλήματα των βασικών πληροφοριών που αποτελούν την ταυτότητα του μουσειακού αντικειμένου. Η ολοκληρωμένη τεκμηρίωση που προέρχεται από σχετική έρευνα συνεχίζει να αποτελεί τη βάση οποιασδήποτε προσέγγισης των μουσειακών αντικειμένων, χειρόγραφης ή ηλεκτρονικής, και είναι αυτή που αναδεικνύει το ίδιο το αντικείμενο ως ενεργό φορέα νοημάτων και αναμεταδότη του κοινωνικού πλαισίου μέσα από το οποίο προήλθε.

ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΘΗΚΩΝ ΣΤΗΝ ΚΣΤ΄ ΕΦΟΡΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

Εισαγωγή

Το πλήθος των αντικειμένων που συσσωρεύ-ονται σε μια Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτι-σμού και Τουρισμού, όπως μια Εφορεία Προϊ-στορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, είναι συνεχώς αυξανόμενο. Σε αντίθεση με έναν φο-ρέα όπως ένα μουσείο -του οποίου η συλλο-γή(ες) είναι κλειστό σύνολο και δεν ανανεώνε-ται- η καθημερινή ανεύρεση αντικειμένων σε σωστικές ανασκαφές ως αποτέλεσμα οικοδομι-κής δραστηριότητας, δημοσίων έργων ή άλλων δραστηριοτήτων στην περιοχή ευθύνης μιας εφορείας αρχαιοτήτων, καθιστά προϊόντος του χρόνου, τη διαχείριση αυτού του όγκου αρκετά προβληματική. Σε συνδυασμό με ελλείψεις –σε τομείς όπως το ειδικευμένο προσωπικό– παρα-τηρείται και μια σημαντική καθυστέρηση στη μελέτη και καταγραφή αυτού του υλικού το οποίο συσσωρεύεται στις αποθήκες. Μέχρι σή-μερα, η διαχείριση ευρημάτων και αποθηκών με τη χρήση «παραδοσιακών» μεθόδων, όπως ένα ευρετήριο σε χαρτί όπου καταγράφονται με τη σειρά τα εισερχόμενα αντικείμενα και μετέπειτα η θέση στην οποία αποθηκεύονται, είναι ίσως η συνηθέστερη λύση για τον χειρισμό της κα-τάστασης. Τα τελευταία χρόνια όμως, με την ολοένα και αυξανόμενη χρήση των ηλεκτρονι-κών υπολογιστών (Η/Υ) στη ροή των καθημερι-νών εργασιών, η δυνατότητα που παρέχεται πλέον για τη διαχείριση μεγάλου πλήθους πλη-ροφοριών (όπως είναι οι πληροφορίες θέσεως των αντικειμένων μέσα στις αποθήκες) και την εύκολη ανάκτησή τους δεν είναι καθόλου αμελητέα.

Η κατηγορία εκείνη λογισμικού που ονομά-ζεται Βάσεις Δεδομένων (Β/Δ) μετρά ήδη πολλά χρόνια παράλληλης εξέλιξης με αυτής των Η/Υ και είναι σε θέση να διευκολύνει κατά πολύ το έργο της διαχείρισης αντικειμένων και της απο-θήκευσής τους. Η εφαρμογή που παρουσιάζεται εδώ, αποτελεί μια πιλοτική ανάπτυξη τέτοιου λογισμικού με χρήση του εμπορικού πακέτου Β/Δ Filemaker Pro Advanced ver.10.

Κίνητρα για την ανάπτυξή της αποτέλεσαν κυρίως τα εξής:

• οι περιορισμένοι αποθηκευτικοί χώροι, • η δυσκολία διαχείρισης/προγραμματισμού λόγω του μεγάλου πλήθους αντικειμένων, • η ανάγκη για εξοικονόμηση του χρόνου ανεύρεσης αντικειμένων, • η διευκόλυνση της μετά-ανασκαφικής μελέ-της, • η ανάγκη για συνεχή παρακολούθηση του αποθέματος.

Παράλληλα, η όλη πρόταση στηρίχθηκε στον ακόλουθο συλλογισμό:

• οι αποθηκευτικοί χώροι ήταν ήδη διαμορ-φωμένοι και χωρισμένοι σε ενότητες/τομείς που διευκολύνουν την τακτοποίηση των ευρημάτων,

• η αποθήκευση των αντικειμένων ανά ομά-δες (π.χ. με κοινή προέλευση) προκειμένου να διευκολύνεται η αναζήτησή τους, δεν συμπίπτει με τη βέλτιστη εκμετάλλευση διαθέσιμου χώ-ρου,

• η αύξηση του αριθμού των αντικειμένων και ως εκ τούτου η ανάγκη εξοικονόμησης χώρου γίνεται ολοένα και πιο αισθητή.


102

I. Περιγραφή της εφαρμογής

Πρόκειται για μια σχεσιακή Β/Δ που ως κύρια αποστολή της έχει την καταγραφή της θέσης των αντικειμένων εντός των αποθηκευτικών χώ-ρων ευθύνης της Εφορείας.

Η διαφορά της από ένα συμβατικό ευρετή-ριο αποθηκών έγκειται στο γεγονός ότι η κατα-γραφόμενες πληροφορίες ενός αντικειμένου αναλύονται σε πολλά ιεραρχικά επίπεδα (πράγ-μα πρακτικά αδύνατον για ένα συμβατικό βι-βλίο) που δίνουν τη δυνατότητα ανάκτησης και ομαδοποίησής της με ποικίλους τρόπους, όπως θα φανεί και παρακάτω.

Το κυριότερο κομμάτι αυτής της ανάλυσης αφορά τη θέση αποθήκευσης για ένα αντικείμε-νο. Η εφαρμογή επιτρέπει την καταχώρηση σε προ-διατυπωμένες θέσεις αποθήκευσης εντός των αποθηκευτικών χώρων, υιοθετώντας το ήδη υπάρχον σύστημα οργάνωσης των αποθηκών σε κάθετους και οριζόντιους τομείς. Προτυποποι-ήθηκε όμως η περιγραφή της θέσης ενός αντι-κειμένου η οποία στο εξής αναλύεται ιεραρχικά στα εξής επίπεδα:

Κτίριο Είδος χώρου

Χώρος Οριζ. τομέας

Κάθετος τομέας (Κιβώτιο)

ΕΙΚΟΝΑ 1: Η ιεραρχική διάρθρωση των πληροφοριών θέσης ενός αντικειμένου

Χρησιμοποιώντας την ανάλυση αυτή ο χρήστης της εφαρμογής μπορεί να καταχωρήσει όλες τις πιθανές θέσεις αποθήκευσης για ένα αντικείμενο, συμπεριλαμβάνοντας ακόμα και τους χώρους έκθεσης αν υπάρχουν. Η υιοθέτη-ση ενός τέτοιου συστήματος περιγραφής σε συνδυασμό με ανάλογα διαγράμματα των απο-θηκευτικών χώρων δίνει τη δυνατότητα ακρι-βούς περιγραφής της θέσης ενός αντικειμένου στο χώρο.

Στον κόσμο της πληροφορικής και ειδικά στις Β/Δ, η αντιστοίχιση μονοσήμαντων ανα-γνωριστικών σε οτιδήποτε καταγράφεται είναι ένα κομβικό σημείο. Η αντίστοιχη απαίτηση σε ένα βιβλίο ευρετηρίου είναι ο αύξων αριθμός ευρετηρίου που χαρακτηρίζει μοναδικά κάθε καταγραφόμενο αντικείμενο.

Στην περίπτωση μιας εφορείας αρχαιοτή-των, ο αριθμός των καταγεγραμμένων αντικει-μένων που ως εκ τούτου μπορούν εύκολα να αντιστοιχηθούν σε έναν μοναδικό αριθμό είναι σχετικά μικρός. Η πλειονότητα των αντικειμένων που βρίσκονται στους αποθηκευτικούς χώρους είναι αντικείμενα που δεν έχουν μελετηθεί και καταγραφεί στα ευρετήρια αντικειμένων και συνεπώς δεν μπορούν να αντιστοιχηθούν σε έναν μοναδικό αριθμό εντός της Υπηρεσίας. Για τη παράκαμψη αυτού του προβλήματος επι-λέχθηκε η εφαρμογή να περιέχει επιπλέον πε-ριγραφικές πληροφορίες και πληροφορίες προ-έλευσης για τα αντικείμενα ώστε να γίνεται δυ-νατή η ανεύρεσή τους μέσα στο συνολικό πλή-θος. Κατά τη διάρκεια ανάπτυξής της έγινε επί-σης φανερή η ανάγκη να ενσωματώνει ένα πλή-θος άλλων πληροφοριών για κάθε αντικείμενο έτσι ώστε να παρέχει όσο το δυνατόν περισ-σότερες επιλογές αναζήτησης πληροφοριών για τα αντικείμενα. Οι πληροφορίες αυτές παρου-σιάζονται συνολικά στον Πίνακα 1.

II. Γραφικό περιβάλλον

Σε όλη τη διάρκεια ανάπτυξης της εφαρμογής ιδιαίτερη σημασία δόθηκε ώστε η λογική λει-τουργίας να είναι απλή και κατανοητή αλλά και το περιβάλλον εργασίας να είναι ευχάριστο και ξεκούραστο. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθη-καν εκτός από εντολές σε μενού στο άνω μέρος της οθόνης, μικρά εικονίδια με τις πιο συχνά χρησιμοποιούμενες εντολές. Το γραφικό περι-βάλλον της εφαρμογής αποτελείται από την κύ-ρια οθόνη του ευρετηρίου, την οθόνη του εκά-στοτε επιλεγμένου αντικειμένου και τις αναφο-ρές αντικειμένων ανάλογα με τα κριτήρια ανα-ζήτησης.

ΠΙΛΟΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΠΟΘΗΚΩΝ

103

Ομάδα πληροφοριών Πληροφορία Επεξήγηση - Περιγραφή

Πληροφορίες ευρετη-ρίου

Αριθμός ευρετηρίου Αύξων αριθμός από το ευρετήριο των συλλογών Γενική κατηγορία αντικειμένου Π.χ. Λίθινο, μεταλλικό Τύπος αντικειμένου Π.χ. Επιτύμβια στήλη Υλικό κατασκευής Π.χ. Μάρμαρο, Πορώλιθος

Πληροφορίες αντικει-μένου

Περιγραφή Ελεύθερο κείμενο Επιγραφές Πιθανές αναγνωσμένες επιγραφές Παρατηρήσεις / Σημειώσεις Ελεύθερο κείμενο

Πληροφορίες προέλευ-σης

Ευρύτερη περιοχή εύρεσης Π.χ. Γλυφάδα Τόπος Εύρεσης Διεύθυνση, τοπολογία Οικόπεδο / Ιδιοκτήτης Επωνυμία Ανασκαφή Ονομασία ανασκαφής Ημερομηνία εύρεσης Ημερομηνία Υπεύθυνος αρχαιολόγος Ονοματεπώνυμο

Φωτογραφική Τεκμη-ρίωση

Φωτογραφία Εικόνα Παρατηρήσεις / Σημειώσεις Ελεύθερο κείμενο

Μητρώο μελετητών

Ονοματεπώνυμο μελετητή Ονοματεπώνυμο Αρ. Πρωτ. έγκρισης Αριθμός και έτος Διάρκεια μελέτης Ημ/νία από, έως Δραστηριότητες Π.χ. Φωτογράφηση, Λήψη εκτύπου

Απαγόρευση δραστηριοτήτων Αν έχουν απαγορευθεί συγκεκριμένες δραστηριό-τητες π.χ. φωτογράφηση, έκτυπο κ.τ.λ.

Βιβλιογραφικές παρα-πομπές

Στοιχεία βιβλιογραφικών πα-ραπομπών για το αντικείμενο (αν υπάρχουν)

Ελεύθερο κείμενο

Πληροφορίες αποθή-κευσης

Θέση αποθήκευσης Ιεραρχημένη πληροφορία

Αιτιολογία θέσης Έκθεση, Συντήρηση, Μόνιμη / Προσωρινή αποθή-κευση

Ημερομηνία τοποθέτησης Ημερομηνία Λεπτομέρειες / Παρατηρήσεις Ελεύθερο κείμενο

ΠIΝΑΚΑΣ 1: Οι πληροφορίες του αντικειμένου που καταχωρούνται στην εφαρμογή

Από την κύρια οθόνη (Εικ. 2) είναι δυνατή η επισκόπηση (όχι η τροποποίηση) όλων των κα-ταγεγραμμένων αντικειμένων της βάσης δεδο-μένων, με συνοπτική παρουσίαση των εξής πληροφοριών (από αριστερά): Αριθμός ευρετη-ρίου, Γενική κατηγορία αντικειμένου, Τύπος αντικειμένου, Υλικό κατασκευής, Θέση αντικει-μένου, Αιτιολογία θέσης, Προέλευση. Ενδιαμέ-σως εμφανίζονται σε ορισμένα αντικείμενα και τα παρακάτω σύμβολα/πλήκτρα:

Υπάρχουν καταγεγραμμένες παρατηρή-σεις για το αντικείμενο.

abc Υπάρχει κείμενο περιγραφής για το αντι- κείμενο.

Υπάρχουν βιβλιογραφικές αναφορές για το αντικείμενο.

Τα εμφανιζόμενα αντικείμενα μπορούν να ταξινομηθούν κατά αριθμό ευρετηρίου ή θέση αποθήκευσης, με αύξουσα ή με φθίνουσα σειρά.

Οι πληροφορίες για τα αντικείμενα έχουν οργανωθεί οπτικά σε διαφορετικές οθόνες (Εικ. 3α-η), στις οποίες η πλοήγηση είναι κατά το δυ-νατόν ελεγχόμενη με ενδιάμεσα πλαίσια διαλό-γου, έτσι ώστε να αποφεύγεται η εκ παραδρο-μής ελλιπής καταχώριση απαραίτητων πληρο-φοριών ή η εσφαλμένη εισαγωγή στοιχείων. Επίσης, μεγάλη έμφαση έχει δοθεί στη γραφική απεικόνιση των πληροφοριών και τη χρήση επε-ξηγηματικών ετικετών για τις εντολές της εφαρ-μογής με στόχο τη διευκόλυνση του χρήστη.


104

ΕΙΚΟΝΑ 2: Η οθόνη του γενικού ευρετηρίου

ΕΙΚΟΝΕΣ 3 α-η: Οι υπο-οθόνες προσδιορισμού θέσης ενός αντικειμένου

α) γενικές πληροφορίες

β) στοιχεία προέλευσης


105

γ) φωτογραφίες

δ) στοιχεία μελετητών

ε) βιβλιογραφικές παραπομπές στ) στοιχεία Θέσης

ζ) επιλογή γενικού σημείου θέσης

η) προσδιορισμός θέσης στην αποθήκη


106

Για την καταχώρηση της θέσης ενός αντικει-μένου υπάρχουν διαμορφωμένες οθόνες με τις κατόψεις των αποθηκευτικών χώρων, πάνω στις οποίες ο χρήστης επιλέγει τα ιεραρχικά επίπεδα που αναφέρθηκαν προηγουμένως φτάνοντας σταδιακά σε επίπεδο αποθήκης (Εικ. 3η), αφε-νός διευκολύνοντας τη καταχώρηση, αφετέρου αποφεύγοντας πιθανά λάθη. Η εφαρμογή βέ-βαια αποτρέπει τη λάθος καταχώρηση και μέσω των προδιατυπωμένων πιθανών θέσεων. Ακο-λούθως, η εφαρμογή υπολογίζει με αυτόματο τρόπο τη θέση του αντικειμένου και ενημερώνει την αντίστοιχη καρτέλα στις πληροφορίες του.

III. Οθόνες συγκεντρωτικών αναφορών

Η εφαρμογή δίνει τη δυνατότητα εκτύπωσης των δεδομένων που εμφανίζονται στην οθόνη του γενικού ευρετηρίου, υπό τη μορφή συγκε-ντρωτικών αναφορών. Οι αναφορές αυτές μπο-ρούν να συνοψίζουν τα καταγεγραμμένα αντι-

κείμενα και να τα εμφανίζουν ομαδοποιημένα με διάφορους τρόπους. Κατά αύξοντα αριθμό ευρετηρίου (Εικ. 5) ομαδοποιημένα σε χώρους και σημεία αποθήκευσης, ανά κιβώτιο ή σε συ-νοπτικό κατάλογο, ενώ ταυτόχρονα υπολογίζο-νται αυτόματα τα σύνολα αντικειμένων ανά χώ-ρο τοποθέτησης. Οι αναφορές αυτές μπορούν να χρησιμοποιούνται είτε για το σύνολο των εγγραφών είτε για μεμονωμένες ομάδες αντικει-μένων βάσει κριτηρίων αναζήτησης που θέτει ο χρήστης. Στην τελευταία περίπτωση, αντί του κειμένου «Απογραφή αντικειμένων (###)», αναγράφεται αυτόματα στο πάνω μέρος της αναφοράς το κείμενο «Μερική απογραφή αντι-κειμένων (## από ##)», όπου ## ο αριθμός αντι-κειμένων.

Επίσης, δίνεται η δυνατότητα εκτύπωσης καταλόγων με τα επιλεγμένα αντικείμενα και τις πληροφορίες τους (Εικ. 6), καθώς επίσης κατα-λόγων με τα περιεχόμενα κιβωτίων και ετικέτες για τα κιβώτια (Εικ. 7-8).

ΕΙΚΟΝΑ 4: Συγκεντρωτική αναφορά αντικειμένων


107

ΕΙΚΟΝΑ 5: Συγκεντρωτική αναφορά αντικειμένων ταξινομημένη ανά αριθμό ευρετηρίου

ΕΙΚΟΝΑ 6: Παράδειγμα αναφοράς καταλόγου ευρημάτων


108

IV. Δυνατότητες αναζήτησης

Η εφαρμογή δίνει τη δυνατότητα αναζήτησης στα δεδομένα (για ένα ή περισσότερα αντικεί-μενα) με βάση:

• τον αριθμό ευρετηρίου, • τις πληροφορίες προέλευσης (π.χ. Υπεύθυνο αρχαιολόγο, οικόπεδο κ.ά.), • τη θέση αποθήκευσης (π.χ. Αίθουσα Α, DEXION κ.α.), • τον αριθμό ευρετηρίου IG, • τον αριθμό ευρετηρίου CONZE, • την αιτιολογία αποθήκευσης (μόνιμη/ προ-σωρινή αποθήκευση, συντήρηση, έκθεση).

V. Χαρακτηριστικά ασφαλείας

Για τη διασφάλιση της ακεραιότητας και της ορθότητας των πληροφοριών, έχουν ληφθεί κα-τά το σχεδιασμό της εφαρμογής συγκεκριμένες δικλείδες ασφαλείας, όπως:

• κωδικοί πρόσβασης με περιορισμούς, • εισαγωγή πληροφοριών με δομημένο τρόπο και αυτόματη επαλήθευση,

• πλαίσια διαλόγου με επεξηγήσεις για τον χρήστη, • γραφική απεικόνιση των χώρων αποθήκευ-σης, • προδιατυπωμένοι συνδυασμοί για την πε-ριγραφή πιθανών θέσεων αποθήκευσης, • επεξηγηματικές ετικέτες κουμπιών.

VI. Πλεονεκτήματα – Μειονεκτήματα

Σε συνέχεια του σκεπτικού που καθόρισε τον σχεδιασμό της εφαρμογής προέκυψαν κάποια επιπλέον ενδιαφέροντα στοιχεία. Η εφαρμογή τελικά υλοποιήθηκε έτσι ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για την καταγραφή αντικει-μένων της συλλογής του Μουσείου πέραν των αποθηκών, όπως αυτών που βρίσκονται στους εκθεσιακούς χώρους ή προσωρινά στο εργα-στήριο συντήρησης.

Όπως ίσως έχει γίνει ήδη αντιληπτό από τα προηγούμενα, η συγκεκριμένη εφαρμογή δια-θέτει μια πληθώρα δυνατοτήτων που μπορούν να την καταστήσουν ένα ισχυρό εργαλείο στην υπηρεσία του προσωπικού του Μουσείου. Τα

ΕΙΚΟΝΑ 8: Παράδειγμα εκτύπωσης ετικέτας κιβωτίου

ΕΙΚΟΝΑ 7: Παράδειγμα αναφοράς περιεχομένων κιβωτίου


109

πλεονεκτήματα που μπορούν να προκύψουν από τη χρήση της είναι:

• ακριβής και λεπτομερής καταγραφή των συλλογών του Μουσείου (ψηφιακό ευρετήριο), • ακριβής καταγραφή της θέσης κάθε αντικει-μένου, • εύκολη ανάκτηση αντικειμένων από τους αποθηκευτικούς χώρους, • εξοικονόμηση χώρου μέσω της ταξινόμησης κατά μέγεθος αντικειμένου.

Παράλληλα, πρέπει να επισημανθούν και ορισμένα αδύνατα σημεία που προκύπτουν από τη χρήση της. Το κυριότερο από αυτά είναι η απαίτηση να τηρείται αυστηρά και απαρέγκλιτα η διαδικασία καταχώρησης και ενημέρωσης της βάσης δεδομένων. Σε αντίθετη περίπτωση, δεν θα είναι δυνατόν να επανέλθει σε λειτουργική κατάσταση, παρά μόνον εφόσον γίνει εκ νέου απογραφή των αντικειμένων. Ως δεύτερο αδύ-νατο σημείο μπορεί να θεωρηθεί ο κίνδυνος που διατρέχουν τα δεδομένα να διαγραφούν από τον υπολογιστή συνεπεία λάθους χειρισμού ή αστοχίας του Η/Υ. Ως αντίμετρο μπορεί να

εφαρμοστεί μια τυπική διαδικασία λήψης αντι-γράφων ασφαλείας στο τέλος κάθε εβδομάδας για ελαχιστοποίηση των απωλειών, καθώς και συχνή ενημέρωση των εκτυπωμένων αναφορών για την τήρηση εκτυπωμένου αρχείου.

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι όπως σε όλες τις περιπτώσεις βάσεων δεδομένων, έτσι και στην εφαρμογή αυτή είναι απαραίτητη η περιοδική «συντήρησή» της από κάποιον που θα ανατρέχει στο σύνολο των πληροφοριών που καταγράφονται και θα φροντίζει να σβήνει ή να προσθέτει δεδομένα που έχουν προκύψει από λάθος εισαγωγή ή αδυναμίες της εφαρμογής.

Συνολικά, το εγχείρημα μπορεί να θεωρηθεί επιτυχές καθώς και πολλά υποσχόμενο για την εύρυθμη λειτουργία των αποθηκών. Καθώς όμως πρόκειται για μια δοκιμαστική εφαρμογή κρίνεται σκόπιμη η αναθεώρησή της από το προσωπικό μιας Υπηρεσίας που ασχολείται με τη διαχείριση των αντικειμένων έτσι ώστε να αναδειχθούν επιπλέον αδυναμίες και να αντιμετωπιστούν σχεδιαστικά πριν υιοθετηθεί η χρήση της.

ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΚΙΝΗΤΩΝ ΚΑΙ ΑΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΙΝΩΣ – ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΜΟΣΧΟΝΑ-ΚΑΤΣΑΡΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η συστηματική εξέταση, τεκμηρίωση και μελέτη ενός μνημείου αποτελεί το πρώτο βήμα για τη συντή-ρησή του. Μέσα από ένα συνδυασμό αρχαιολογικής έρευνας, τεχνολογικής εξέτασης και μελέτης των αιτιών μεταβολής, μπορούν να συγκεντρωθούν όλες εκείνες οι πληροφορίες και τα στοιχεία που αφο-ρούν στο μνημείο και προσδιορίζουν με ακρίβεια τα υλικά και τις μεθόδους κατασκευής του, καθώς και τις μεταβολές που αυτά τα υλικά έχουν υποστεί στη μακρά πορεία της ζωής του.

Η τεκμηρίωση εστιάζει περισσότερο σε διαδικασίες και σε γεγονότα που έλαβαν χώρα και άφησαν τα ίχνη τους πάνω στο μνημείο. Αποτελεί μια ιδιαίτερα συνθέτη διαδικασία που περιλαμβάνει τη συλ-λογή, την καταγραφή, τη συσχέτιση και την ερμηνεία πλήθους πληροφοριών από διαφορετικά πεδία. Η γραφική τεκμηρίωση αποκτά ιδιαίτερη σημασία καθώς δημιουργεί τη βάση για μία συνολική, συστη-ματική προσέγγιση των πολύπλοκων προβλημάτων που εμφανίζει ένα μνημείο. Παρέχει επίσης πλη-ροφορίες που δεν μπορούν να αποδοθούν διαφορετικά, καθώς περιέχει και το τμήμα της κρίσης και της παρατήρησης του συντηρητή, κάτι που ακόμη και μία ακριβής φωτογραφική τεκμηρίωση δεν μπο-ρεί να προσφέρει, ενώ λειτουργεί και ως ένα αρχείο για τις φάσεις ενός μνημείου.

Στο πλαίσιο αυτό μέσα στις αρμοδιότητες της Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων, όπως αυτές περιγράφονται στον Οργανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού, είναι και η εκπό-νηση μελετών συντήρησης καθώς και η εκτέλεση εργασιών αποκατάστασης σε μνημεία, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από την αρχαιότητα έως σήμερα. Μέσω της παρουσίασης τμημάτων μελετών συ-ντήρησης διαφόρων αντικειμένων, παρουσιάζονται οι βασικές αρχές εκπόνησης και σύνταξης μελέτης καθώς και οι κατευθυντήριες γραμμές για την ψηφιακή αρχειοθέτησή της.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΚΑΤΑΛΟΓΩΝ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΙΣΣΑ

Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων προκειμένου να γίνει εφικτή η συλλογή των στοιχείων που αφορούν στα κινητά μνημεία με σκοπό τον καλύτερο δυνατό σχεδιασμό κε-ντρικού συντονισμού, αλλά και την αρχειακή καταγραφή και φύλαξη των στοιχείων αυτών, εγκαινίασε τη δράση με τίτλο «Ηλεκτρονική Απογραφή Καταλόγων Κινητών Μνημείων».

Η συγκεκριμένη δράση αφορά στην κατα-γραφή στοιχείων που σχετίζονται με την τεκμηρίωση, διαχείριση και ψηφιοποίηση των καταλόγων των κινητών μνημείων, των Υπηρε-σιών που υπάγονται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού.

Στόχοι της δράσης είναι:

1) Να συγκεντρώνονται σε ενιαίο σύστημα και με ενιαία μέθοδο και κοινή πλατφόρμα επικοινωνίας με τις Υπηρεσίες όλα τα στοιχεία που αφορούν σε καταλόγους με κινητά μνημεία. Όλες οι αρμόδιες Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ θα διαθέτουν πλέον ομοιογενή αριθμητικά δεδομένα για τα κινητά τους μνημεία.

2) Το ΥΠΠΟΤ θα διαθέτει συνολικά πλέον ακριβείς πληροφορίες για τον αριθμό των καταγραμμένων κινητών μνημείων και τις θέσεις που φυλάσσονται αυτά κατά περίπτωση, όπως επίσης και κατά προσέγγιση τον αριθμό των μη καταγραμ-μένων. Μέχρι σήμερα η ενημέρωση αυτή είναι αντικειμενικά αδύνατη. Παράλληλα θα υπάρξει αποτελεσματικότερη προστασία των κινητών μνημείων σε τυχόν περιπτώσεις κλοπής.

3) Γίνεται πλέον εφικτός ο προγραμματισμός της ψηφιακής καταγραφής και διαχείρισης

των κινητών μνημείων κυριότητας και αρμο-διότητας του ΥΠΠΟΤ από τις περιφερειακές Υπηρεσίες. Μέχρι σήμερα η αντίστοιχη δραστηριότητα των Εφορειών/Μουσείων ακολουθούσε διαφορετικά κριτήρια κατά κανόνα μη συγκρίσιμα, με αποτέλεσμα να είναι ανέφικτη η συλλογή των απαραίτητων συγκεντρωτικών και στατιστικών δεδομένων από την Κεντρική Υπηρεσία.

4) Θα παρακολουθείται πλέον κατά έτος η πορεία και ο ρυθμός εμπλουτισμού των καταλόγων των κινητών μνημείων από τα μη καταγραμμένα και της σχετικής ψηφιοποί-ησης τους μέσω των αριθμητικών και στατι-στικών δεδομένων

5) Τέλος, και πολύ σημαντικό: ανά αρμόδια Υπηρεσία και συνολικά για το ΥΠΠΟΤ θα είναι εφικτή η τεκμηριωμένη ενημέρωση και της πολιτικής ηγεσίας για τον προγραμ-ματισμό της απαιτούμενης υλικοτεχνικής υποδομής και του απαραίτητου ανθρώπινου δυναμικού και ωρών εργασίας στο θέμα της καταγραφής και ψηφιοποίησης των κινητών μνημείων.

Όσον αφορά τη διαδικασία εξέλιξης της δράσης υπήρξαν τα ακόλουθα βήματα:

1) Ανάλυση-σχεδιασμός και εφαρμογή των απογραφικών δελτίων.

2) Αρχική επικοινωνία με Υπηρεσίες (8 Ιου-λίου) και αρχική προθεσμία παράδοσης 15 Σεπτεμβρίου 2009.

3) Παράδοση πρώτων απαντήσεων (15-20 Σε-πτεμβρίου 2009), καταγραφή των προβλημάτων και δεύτερη εγκύκλιος με συμπληρωματικές επεξηγηματικές οδηγίες.

4) Παράδοση επιπλέον απαντήσεων (15 Οκτωβρίου2009).

ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΙΣΣΑ

114

5) Συνέχεια επικοινωνίας με τις Υπηρεσίες και παράδοση συμπληρωματικών στοιχείων από τις Υπηρεσίες (μέχρι και τέλη Ιανουαρίου 2010).

6) Πρώτη επεξεργασία των απογραφικών δελτίων, ανάλυση των προβλημάτων και σύνταξη διορθώσεων.

Ας αναφερθώ πιο συγκεκριμένα σε όλα τα στάδια της δράσης:

Αρχικά έγινε η ανάλυση, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή των απογραφικών δελτίων στην πλατφόρμα του Εxcel από τον τμηματάρχη Αρχείου Μνημείων της ΔΕΑΜ κ. Δημήτρη Καλο-μοιράκη. Σχεδιάστηκαν συνολικά επτά απογρα-φικά δελτία, ένα απογραφικό δελτίο για διοικη-τικές πληροφορίες και έξι απογραφικά δελτία για διάφορες κατηγορίες καταλόγων που μπορεί να διαθέτει μια περιφερειακή Υπηρεσία της ΓΔΑΠΚ.

Τα απογραφικά δελτία είναι τα εξής:

Α) το απογραφικό δελτίο Α που αφορά στις διοικητικές πληροφορίες, ζητάει τόσο τα στοιχεία επικοινωνίας της Υπηρεσίας, όσο και τα ονόματα των υπευθύνων (προϊσταμένων - τμηματαρχών και υπευθύνων συμπλήρωσης των απογραφικών δελτίων),

Β) το απογραφικό δελτίο Β έχει πεδία που αφορούν στα στοιχεία που έχουν καταχωρηθεί στους σταθμούς του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνημείων («Πολέμων»),

Γ) το απογραφικό δελτίο Γ αφορά στις προϋπάρχουσες βάσεις δεδομένων κινητών μνημείων (προϋπάρχουσες του ΣΕΑΜ),

Δ) το απογραφικό δελτίο Δ ζητά στοιχεία που αφορούν σε προγράμματα ψηφιοποίησης κινητών μνημείων,

Γ) το απογραφικό δελτίο Ε αφορά στους μη ψηφιακούς καταλόγους κινητών μνημείων,

Ζ) το απογραφικό δελτίο Ζ σχετίζεται με τις ενότητες μη ψηφιακών δελτίων κινητών μνημείων,

Η) και, τέλος, το απογραφικό δελτίο Η αφορά στις μη καταγεγραμμένες συλλογές κινητών μνημείων.

Δυστυχώς παρά τον αρχικό σχεδιασμό της ΔΕΑΜ να ξεκινήσει η δράση αρχές Μαΐου, η απογραφή ξεκίνησε αρχές Ιουλίου με όλες τις δυσκολίες που συνεπάγεται η συγκεκριμένη περίοδος (ανασκαφές, άδειες προσωπικού).

Σε όλες τις αρμόδιες περιφερειακές μονάδες της ΓΔΑΠΚ στάλθηκε ένας οπτικός δίσκος (CD) με τα επτά ηλεκτρονικά απογραφικά δελτία –τύπου λογιστικών φύλλων Excel– και οδηγίες συμπλήρωσης, ενώ παράλληλα κλήθηκαν να συντάξουν και από μια συνοδευτική έκθεση.

Η απογραφική δράση παρατάθηκε μέχρι και τέλη Οκτωβρίου 2010, αφού δόθηκαν απαραί-τητες επεξηγηματικές οδηγίες, όπως προέκυψαν από την επικοινωνία με τις εφορείες. Μέχρι και τα τέλη Ιανουαρίου αρκετές Υπηρεσίες μας έστελναν συμπληρωματικά στοιχεία.

Συνολικά από τις 85 Υπηρεσίες της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς έστειλαν σε ηλεκτρονική μορφή τα στοιχεία των καταλόγων τους 49 Υπηρεσίες, ενώ με αρνητική απάντηση δηλώσαν αδυναμία συμπλήρωσης των στοιχείων –κυρίως λόγω έλλειψης διάθεσης προσωπικού– 10 Υπηρεσίες.

Αναλυτικά:

• Από τις 39 Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων απάντησαν 22. Δύο Εφορείες έστειλαν κατάσταση μόνο των αποθηκών τους (μεγάλη σποραδικότητα και αδυναμία διάθεσης προσωπικού).

• Από τις 28 Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων απάντησαν οι 17.

• Έστειλαν τα στοιχεία τους η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων και οι δύο Εφορείες Παλαιο-ανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας,

• Από τα έξι Αρχαιολογικά Ινστιτούτα απά-ντησαν τα τρία (ειδική περίπτωση καθώς δε

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΑΠΟΓΡΑΦΗ ΚΑΤΑΛΟΓΩΝ ΚΙΝΗΤΩΝ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

115

χειρίζονται συλλογές κινητών μνημείων, αλλά μπορεί να έχουν πραγματοποιήσει προγράμ-ματα ψηφιοποίησης), ενώ από τα οκτώ Μου-σεία της ΓΔΑΠΚ απάντησαν τα τέσσερα.

• Στο πλαίσιο διάθεσης ευρύτερης συνεργασίας, συντονισμού, αλλά και υιοθέτησης κοινών πρακτικών η Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς μας έστειλε τα στοιχεία για μία συλλογή κινητών μνημείων που διαθέτει.

Οι απαντήσεις των Υπηρεσιών πριν δημοσιοποιηθούν στην Κεντρική Διεύθυνση του ΥΠΠΟΤ θα πρέπει να πάρουν την τελική επικύρωση και επιβεβαίωση από τις Υπηρεσίες, ούτως ώστε να μπορέσουν να ελεγχθούν ξανά και στη συνέχεια να περάσουν αυτόματα στη διαδικτυακή πλατφόρμα που υλοποιείται από τη Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλεπικοινω-νιών.

Μερικά προβλήματα που διαπιστώθηκαν από τη δράση και οι πρώτες λύσεις:

1) Ο συντονισμός μεγάλου αριθμού Υπηρε-σιών έχει ως συνέπεια να καταστεί η δράση αρκετά χρονοβόρα, όπως επίσης χρονοβόρα είναι και η επεξεργασία των αποτελε-σμάτων. Φυσικά η απογραφή είναι ακόμη πιο χρονοβόρα διαδικασία για τις ίδιες τις Υπηρεσίες λόγω όγκου περιεχομένου αλλά και σοβαρής έλλειψης προσωπικού. Η δια-δικτυακή πλατφόρμα των απογραφικών δελτίων θα δώσει τη δυνατότητα στις Υπηρεσίες να συμπληρώνουν και να επικαι-ροποιούν τα δεδομένα τους ανά πάσα στιγμή, χωρίς να χρειάζεται να συγκε-ντρώσουν τα δεδομένα τους συνολικά, ενώ η επικοινωνία με τη Διεύθυνση θα μπορεί να συνεχίζεται σε θέματα συμβουλών, απο-ριών και συντονισμού.

2) Κάποιες αλλαγές στα πεδία των απογραφικών δελτίων κρίθηκαν απαραί-τητες μετά από την εικόνα που αποκτήσαμε

συνολικά από τις απαντήσεις των Υπηρεσιών. Οι απαντήσεις των Υπηρεσιών διαμόρφωσαν και τις διαφορές που υπάρ-χουν στον τρόπο καταγραφής των καταλόγων και της αποθήκευσης των κινητών μνημείων. Οι αλλαγές θα πρέπει να ενσωματωθούν στη διαδικτυακή πλατ-φόρμα.

3) Θα χρειαστεί να δημιουργηθεί ένα επιπλέον απογραφικό δελτίο προκειμένου να καταγραφούν ξεχωριστά συλλογές που αποτελούν παρακαταθήκη σε τρίτους και να αποκοπούν από το γενικό απογραφικό δελτίο που αφορά στις συλλογές μη καταγεγραμμένων κινητών μνημείων.

Η δράση της «Ηλεκτρονικής Απογραφής Καταλόγων Κινητών Μνημείων» διευκολύνει τις μεν εφορείες να αποκτήσουν καλύτερη εποπτεία του υλικού που διαχειρίζονται και τις αρμόδιες Διευθύνσεις που υπάγονται οι Υπηρεσίες να έχουν πλήρη εικόνα της κατάστασης που επικρατεί στις Υπηρεσίες τους και να προγραμματίζουν τις απαραίτητες δράσεις καταγραφής, τεκμηρίωσης, αξιοποίησης, μελέτης και προβολής της κινητής μνημειακής κληρονομιάς.

Θα ήθελα να σημειώσω ότι στην τελική επεξεργασία των συγκεντρωτικών στοιχείων συμμετείχε και η κ. Νεφέλη Λιόντου, αρχαιολόγος-μουσειολόγος, ενώ η Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών του ΥΠΠΟΤ. επεξεργάζεται σύστημα για την απευθείας εισαγωγή των απαντήσεων των Υπηρεσιών σε online ενδοδικτυακή (intranet) πλατφόρμα.

Τέλος θα ήθελα να συμπληρώσω το πλέον σημαντικό –και να κλείσω την παρουσίαση– ότι η μεθοδική καταγραφή κατά ενιαίο τρόπο προστατεύει κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον πλούτο της ελληνικής πολιτιστικής κληρο- νομιάς.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ

Οι περισσότερες Εφορείες Αρχαιοτήτων και τα Μουσεία έχουν στην κατοχή τους σημαντικό αρχειακό υλικό, το οποίο αποτυπώνει τη μα-κρόχρονη και πλούσια δράση της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, από την ίδρυση της μέχρι σήμερα. Σε κάποιες περιπτώσεις, τα παλαιότερα αρχειακά σύνολα έχουν πλέον χαρακτηρισθεί ως ανενερ-γά και παραμένουν ακατάγραφα και ανεκμε-τάλλευτα. Σε άλλες περιπτώσεις η διάκριση με-ταξύ ενεργών και ανενεργών, παρά την παλαιό-τητά τους, αρχείων δεν είναι εφικτή ή δόκιμη, δεδομένου ότι τα αρχειακά τεκμήρια που αφο-ρούν σε αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία κρίνονται απαραίτητα για τη σημερινή λειτουρ-γία κάποιας Εφορείας.

Το ιστορικό αρχειακό υλικό αποτελεί μια σημαντικότατη πηγή, συχνά άγνωστων, πληρο-φοριών σχετικά με τα μνημεία και τους αρχαιο-λογικούς χώρους της Ελλάδας. Πέρα όμως από την αδιαμφισβήτητη επιστημονική τους σημα-σία, τα αρχειακά τεκμήρια (τα έγγραφα, οι φω-τογραφίες, τα σχέδια κ.λπ.) είναι και τα ίδια πο-λύτιμα μνημεία που χρήζουν διάσωσης, διατή-ρησης και ανάδειξης. Από τη φύση τους τα «μνημεία» αυτά είναι ευαίσθητα και χρειάζο-νται ειδικές διαδικασίες συντήρησης και συνθή-κες φύλαξης. Επιπλέον, η ένταξή τους στο ευρύ-τερο πλαίσιο της αρχειακής κληρονομιάς της χώρας, επιβάλει την τεκμηρίωση και διαχείρισή τους βάσει των αρχών της Αρχειονομίας.

Τη σπουδαιότητα, αλλά και την ιδιαιτερότη-τα, των ιστορικών αρχειακών συνόλων έχει αναγνωρίσει και το Υπουργείο μας. Με τον Ορ-γανισμό του Υπουργείου Πολιτισμού του 20031 1 ΦΕΚ 146/Α/13-6-2003.

δημιουργήθηκε, στο πλαίσιο της Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων, το Τμήμα Αρχείου Υπηρεσιών των Αρχαιοτήτων, το οποίο είναι αρ-μόδιο για

«α) την τήρηση του αρχείου της Αρχαιολογι-κής Υπηρεσίας από συστάσεως της μέχρι σήμερα, β) την τακτοποίηση των φακέλων και τη σύνταξη γενικού ευρετηρίου, γ) τη μέριμνα για την εκκαθάριση, μικροφωτο-γράφηση και παροχή αντιγράφων του αρ-χείου, καθώς επίσης και για δ) τη λήψη κάθε πρόσφορου μέσου για τη συντήρηση των διατηρητέων εγγράφων και την εν γένει επιστημονική εκμετάλλευση του αρχείου».

Η ΔΕΑΜ συνεχίζει τις προσπάθειες, οι οποίες ξεκίνησαν ήδη από το 1999, να συγκε-ντρώσει και να ταξινομήσει το σύνολο του αρ-χείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Για την κα-ταγραφή και τεκμηρίωση του σημαντικού αυτού αρχείου έχει αναπτυχθεί σχεσιακή βάση δεδο-μένων, η οποία μπορεί να λειτουργήσει και δι-κτυακά. Ο σχεδιασμός της βάσης ακολουθεί το γενικό διεθνές πρότυπο αρχειακής καταγραφής, επιτρέποντας έτσι την ανταλλαγή πληροφοριών με άλλες συναφής βάσεις δεδομένων. Στην κα-ταγραφή διατηρείται η ιεραρχική δομή του αρ-χείου, επιτρέποντας στα διαφορετικά επίπεδα (κιβώτια, φάκελοι, υποφάκελοι, τεκμήρια) να μοιράζονται κάποιες ιδιότητες (όπως λέξεις κλειδιά), ενώ είναι δυνατή η αναζήτηση πληρο-φοριών σε όλα τα επίπεδα.

Παράλληλα, έχουν δημιουργηθεί ολοκλη-ρωμένοι σταθμοί ψηφιοποίησης, κυρίως με


118

Η Βάση Δεδομένων του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας


119

χρηματοδότηση του επιχειρησιακού προγράμ-ματος Κοινωνία της Πληροφορίας μέσω του έρ-γου «Ψηφιοποίηση και Ψηφιακή Τεκμηρίωση Συλλογών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτι-σμού» (Μέτρο 1.3)2, αλλά και με χρηματοδότη-ση από το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων. Οι σταθμοί αποτελούνται από ηλεκτρονικούς υπο-λογιστές, σαρωτές (Α3, Α4, και χαρτών), έγχρω-μους εκτυπωτές (laser και inkjet), εξοπλισμό για ψηφιακή φωτογράφηση, αλλά και το απαραίτη-το λογισμικό για την επεξεργασία των ψηφια-κών αρχείων. Έτσι ενσωματώνονται στην καθη-μερινή πρακτική της τεκμηρίωσης και οι διαδι-κασίες ψηφιοποίησης.

Με την εγκαινίαση του νέου κτηρίου του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας το Δεκέμβριο του 2008, στο οποίο έχουν δια-

2 Βλ. επίσης Αλεξανδρή, Α. και Βάσιλας, Ι. (2008) «Η Ψηφιοποίηση του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολο-γικής Υπηρεσίας» στα Πρακτικά της Διηµερίδας Ψη-φιοποιώντας Μνημεία, Συλλογές και Αρχεία - προς ένα ενεργό και προσβάσιμο πολιτιστικό περιεχόμενο, Αθήνα 21-22 Νοεµβρίου 2008 (ψηφιακή έκδοση).

μορφωθεί ειδικοί χώροι για την ταξινόμηση και φύλαξη του αρχείου (με ελεγχόμενο κλιματισμό, ειδική πυρασφάλεια κ.λπ.), καθώς και πλήρως εξοπλισμένο εργαστήριο συντήρησης3, η Διεύ-θυνση μπορεί να υποδεχτεί πλέον όλα τα τμή-ματα των αρχείων των Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ, τα οποία έχουν χαρακτηρισθεί ιστορικά ή ανε-νεργά. Τι γίνεται όμως με τα αρχεία που παρά την παλαιότητά τους και την ιστορική τους ση-μασία αποτελούν ακόμη ενεργό κομμάτι μιας Υπηρεσίας;

Δεδομένου του μεγάλου φόρτου εργασίας, την έλλειψη προσωπικού, αλλά και των επιτα-κτικών αναγκών της άμεσης τεκμηρίωσης των αρχαιολογικών μνημείων (κινητών και ακινή-των) για την καλύτερη προστασία και διαχείρισή τους, η τεκμηρίωση και η ψηφιοποίηση αρχεια-κών συνόλων δεν αποτελεί πάντα μια από τις προτεραιότητες των Υπηρεσιών του Υπουργείου. Πέρα όμως από τις κατα-νοητές πρακτικές δυσκολίες, οι βα-σικές αρχές κατα-γραφής και διαχεί-ρισης ενός ιστο-ρικού αρχειακού υλικού, καθώς και οι ειδικές απαιτή-σεις της ψηφιοποί-ησης των τεκμηρίων, διαφέρουν από τις συνή-θεις πρακτικές τεκμηρίωσης των Υπηρεσιών του Υπουργείου. 3 Σύντομη παρουσίαση του εργαστηρίου συντήρησης υπάρχει και στη διαδικτυακή πύλη της ΔΕΑΜ.


120

Μέσα από την εμπειρία της η Διεύθυνση Εθ-νικού Αρχείου Μνημείων μπορεί να υποστηρίξει τις προσπάθειες καταγραφής και ψηφιοποίησης αρχαιολογικών αρχείων σε τοπικό επίπεδο, πα-ρέχοντας τεχνογνωσία, καθώς και μια σειρά από συνεργατικά εργαλεία που μπορούν να βοηθή-σουν τις Υπηρεσίες του Υπουργείου στο δύσκο-λο έργο τους. Εδώ, θα παρουσιαστούν εν συ-ντομία κάποιες γενικές αρχές τεκμηρίωσης και ψηφιοποίησης αρχειακών συνόλων.

Ι. Τεκμηρίωση αρχειακών συνόλων

Το Γενικό Διεθνές Πρότυπο Αρχειακής Περιγρα-φής δίνει κάποιες κατευθυντήριες γραμμές για την καταγραφή αρχειακών συνόλων, διασφαλί-ζοντας παράλληλα για τους ερευνητές την εύκο-λη ανάκτηση και σύγκριση πληροφοριών.4

4 Το Γενικό Διεθνές Πρότυπο Αρχειακής Περιγραφής διατίθεται και στη διαδικτυακή πύλη της ΔΕΑΜ, στα αγγλικά και στην ελληνική του μετάφραση από την Ελληνική Αρχειακή Εταιρεία.

Με μια πρώτη ματιά, γίνεται αντιληπτό ότι το είδος της πληροφορίας, αλλά και ο τρόπος οργάνωσής της διαφέρει σε αρκετά σημεία από τον τρόπο με τον οποίο καταγράφουμε το αρ-χαιολογικό υλικό. Οι ενότητες περιγραφής περι-λαμβάνουν στοιχεία που αποτυπώνουν την ιδιαίτερη μορφή των αρχειακών συνόλων. Για παράδειγμα, τα αρχειακά σύνολα που φυλάσ-σονται σε έναν φορέα σπάνια είναι πλήρη. Τα τεκμήρια που αποτυπώνουν το έργο ενός αρ-χαιολόγου μπορεί να είναι διάσπαρτα στις Εφο-ρείες που εργάστηκε, στην Αρχαιολογική Εται-ρεία, στα αρχεία των Κεντρικών Υπηρεσιών, αλλά και στο προσωπικό του αρχείο. Έτσι οι συ-μπληρωματικές πηγές αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο για την διαμόρφωση μιας σφαιρικής εικόνας.

Από τα 26 στοιχεία, που καλύπτονται από τους γενικούς κανόνες, μόνον μερικά από αυτά θεωρούνται απαραίτητα σε κάθε περιγραφή, κυρίως σε ότι αφορά την ανταλλαγή περιγραφι-κών πληροφοριών: Κωδικός αναγνώρισης, Τίτλος, Χρονολογία (ες), Επίπεδο περιγραφής,


121

Μέγεθος της ενότητας περιγραφής, και ο Παρα-γωγός.

Σύμφωνα με τις προδιαγραφές του αρχεια-κού προτύπου το αρχειακό υλικό περιγράφεται περνώντας από τα ευρύτερα στα ειδικότερα επίπεδα και η ιεραρχική δομή που προκύπτει αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο για την κατα-νόηση του περιεχομένου. Εδώ ίσως πρέπει να σημειωθεί ότι η διεθνής αρχειακή κοινότητα στην πλειονότητά της δεν υιοθετεί τη λεπτομερή καταγραφή σε επίπεδο τεκμηρίου, τόσο γιατί ο όγκος του υλικού είναι μεγάλος, αλλά και γιατί η αναγνώριση και περιγραφή ενός τεκμηρίου απαιτεί επιστημονική έρευνα και ειδικές γνώ-σεις που δεν εμπίπτουν πάντα στο πεδίο ειδικό-τητας των αρχειονόμων.

Το αρχειακό πρότυπο δίνει κατευθυντήριες γραμμές για την οργάνωση της πληροφορίας, οι οποίες όμως δεν αποτελούν στο σύνολό τους λεπτομερείς προδιαγραφές για την υλοποίηση μιας βάσης δεδομένων. Για παράδειγμα, τα στοιχεία «υπόστρωμα» και «περιεχόμενο», όπως αυτά παρουσιάζονται στα παραδείγματα που παραθέτει το πρότυπο, αποτελούν πεδία ελεύθερου κειμένου. Ωστόσο, τυχόν διαφορές στον τρόπο καταχώρησης της πληροφορίας (π.χ. ενικός/πληθυντικός αριθμός), ή ακόμα και λάθη κατά την πληκτρολόγηση, επηρεάζουν τα απο-τελέσματα αναζήτησης. Προκειμένου να είναι εφικτή η ορθή ανάκληση της πληροφορίας από το σύνολο της βάσης δεδομένων, θα πρέπει να

προβλεφθούν και αντίστοιχα πεδία ελεγχόμενης λίστας τιμών ή ορολογίας. Ομοίως, το πεδίο ελεύθερου κειμένου «χρονολογίες», θα πρέπει να συνοδεύεται και από ειδικά πεδία καταχώ-ρησης ημερομηνίας, προκειμένου να είναι δυ-νατός ο εντοπισμός υλικού μιας συγκεκριμένης χρονολογίας ή περιόδου.

ΙΙ. Ψηφιοποίηση αρχειακών συνόλων

Μπορεί να μην κρίνεται πάντα απαραίτητη η πλήρης και αναλυτική περιγραφή των τεκμη-ρίων στη βάση δεδομένων, οι περισσότεροι φο-ρείς όμως προσπαθούν να διαθέσουν το υλικό τους σε ψηφιακή μορφή, δίνοντας τη δυνατότη-τα στον ερευνητή να ανακαλέσει και μελετήσει τα αρχειακά τεκμήρια.

Στις περισσότερες περιπτώσεις οι εργασίες ψηφιοποίησης μπορούν να επικεντρωθούν στη σάρωση των τεκμηρίων (δηλ. έγγραφα, φωτο-γραφίες, σχέδια κ.α.). Κάποια τεκμήρια μπορεί να χρειάζονται ειδική αποτύπωση (όπως για πα-ράδειγμα, μεγάλοι χάρτες), οπότε μπορεί να χρησιμοποιηθεί εναλλακτικά η ψηφιακή φω-τογράφηση. Σε κάθε περίπτωση, καλό θα ήταν να προηγηθούν κάποιες δοκιμές για να καθο-ριστεί η καλύτερη μέθοδος ψηφιοποίησης, δη-λαδή η παραμετροποίηση των μηχανημάτων ή ο τρόπος επεξεργασίας του ψηφιοποιημένου υλι-κού. Σκοπός είναι να επιτευχθεί η όσο το δυνα-τόν πιστότερη χρωματική απόδοση (στην οθόνη


122

και στην εκτύπωση) και να είναι ευκρινές το τε-λικό αποτέλεσμα. Για κάθε τεκμήριο θα πρέπει να δημιουργείται ένα αρχικό αρχείο master με μικρή συμπίεση. Στη συνέχεια μπορούν να πα-ραχθούν αρχεία μικρότερου μεγέθους και ανά-λυσης, ανάλογα με τις ανάγκες της Υπηρεσίας και με τις επιθυμητές χρήσεις. Στα παραγόμενα αυτά αρχεία μπορούν να γίνουν και κάποιες επεμβάσεις (π.χ. για να αυξηθεί η ευκρίνεια ενός εγγράφου ή μιας φωτογραφίας), καθαρί-ζοντας λεκέδες ή διορθώνοντας την αλλοίωση χρωμάτων από το χρόνο. Οι επεμβάσεις αυτές δεν πρέπει να γίνονται στο αρχείο master γιατί αποτελούν μια αλλοίωση του ίδιου του τεκμη-ρίου. Να υπενθυμίσουμε ότι στην περίπτωση της ψηφιοποίησης αρχειακού υλικού δεν παρά-γουμε μια μορφή τεκμηρίωσης για κάποιο άλλο φυσικό αντικείμενο, δηλ. για κάποιο μνημείο. Δεν σαρώνουμε μια φωτογραφία για να προ-σθέσουμε άλλη μια πληροφορία για κάποιο αγ-γείο – η φωτογραφία η ίδια ή το έγγραφο το ίδιο είναι το μνημείο. Στη συνέχεια τα ψηφιακά αρχεία μπορούν εύκολα να συνδεθούν με τη βάση δεδομένων του αρχειακού συνόλου.

Στόχος είναι τα τεκμήρια να μην υποβλη-θούν σε πολλαπλές διαδικασίες ψηφιοποίησης, οι οποίες μπορούν να τα φθείρουν (π.χ. είτε λό-γω της έντασης του φωτός κατά τη σάρωση ή

ακόμα και από τον ίδιο το χειρισμό τους). Έτσι οι αποφάσεις που αφορούν για παράδειγμα στην επιλογή της ανάλυσης της σάρωσης πρέπει να είναι αποτέλεσμα σοβαρού σχεδιασμού, όπου θα λαμβάνονται υπόψη παράμετροι όπως α) οι πιθανές χρήσεις των ψηφιακών αρχείων (τα αρχεία αυτά θα υποκαταστήσουν τα τεκμή-ρια για την χρήση ερευνητών; θα τυπωθούν σε βιβλία ή οδηγούς; θα μεγεθυνθούν για εκτύπω-ση σε μορφή αφίσας; θα προβληθούν στο διαδί-κτυο;) και β) τις απαιτήσεις αποθηκευτικού χώ-ρου σε σκληρούς δίσκους (για τα πρωτότυπα και για τα αντίγραφα ασφαλείας) ή ακόμα και γ) τις απαιτήσεις σε προσωπικό και εργατοώρες.

Πολλές από τις παραπάνω επισημάνσεις φαίνονται προφανής. Από την επαφή μας όμως με συναδέλφους, αλλά και από την ίδια μας την εμπειρία μέσα από την τεκμηρίωση και ψηφιο-ποίηση του Ιστορικού Αρχείου της Αρχαιολογι-κής Υπηρεσίας, σε αρκετές περιπτώσεις δεν λαμβάνονται πάντοτε υπόψη όλες οι πιθανές παράμετροι ή δεν γίνονται εξαρχής αντιληπτά όλα τα προβλήματα. Αυτό φυσικά δεν είναι ίδιον της τεκμηρίωσης και ψηφιοποίησης μόνο των ιστορικών αρχείων. Οι ευκολίες και δυνατό-τητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες και τα σύγχρονα εργαλεία (είτε μιλάμε για λογισμι-κό, είτε μιλάμε για μηχανήματα), αλλά και οι διάφορες ευκαιρίες χρηματοδότησης έργων ψηφιοποίησης (που παράλληλα επιβάλλουν συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα ή άλλες προ-διαγραφές), μας οδηγούν συχνά με ενθουσια-σμό αλλά χωρίς πάντα με μεγάλη προετοιμασία στη διαμόρφωση έργων.

ΙΙΙ. Δίκτυα συνεργασίας

Η υιοθέτηση προτύπων και η διαμόρφωση των εργασιών τεκμηρίωσης και ψηφιοποίησης βάσει οδηγών και «καλών πρακτικών» είναι ένα ση-μαντικό βήμα. Ωστόσο, οι καλές πρακτικές δί-νουν γενικές κατευθυντήριες γραμμές, οι οποίες, για να είναι αποτελεσματικές, πρέπει να προσαρμοσθούν στις ειδικότερες ανάγκες κάθε


123

Υπηρεσίας. Από την άλλη πλευ-ρά, οι περισσότεροι φορείς που διαχειρίζονται αρχαιολογικό αρ-χειακό υλικό αντιμετωπίζουν πα-ρόμοια προβλήματα και, εδώ, η ανταλλαγή γνώσεων και πρακτι-κής εμπειρίας μπορεί να αποδει-χθεί πολύτιμος αρωγός.

Η διαδικτυακή πύλη της ΔΕΑΜ προσφέρει αρκετές δυνα-τότητες για την δημιουργία ενός συνεργατικού περιβάλλοντος. Δύο ενότητες που ίσως έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα αρ-χαιολογικά αρχεία είναι η «Ψη-φιακή Βιβλιοθήκη» και το forum. Η «Ψηφιακή Βιβλιοθήκη» περι-λαμβάνει «Πρότυπα και Οδηγούς Καλής Πρακτικής» (όπως π.χ. το Διεθνές Πρότυπο Αρχειακής Κα-ταγραφής), «Πηγές και Βιβλιογραφία» (όπου έχει συγκεντρωθεί μια πρώτη βιβλιογραφία αρ-χειονομίας και αρχειακών συνόλων), καθώς και «Χρήσιμους Συνδέσμους» (όπου υπάρχει ειδική ενότητα για τα ιστορικά αρχεία στο διαδίκτυο). Στόχος της Διεύθυνσης είναι το περιεχόμενο της ψηφιακής βιβλιοθήκης να εμπλουτίζεται συνε-χώς και όλες οι υποδείξεις και οι προτάσεις εί-ναι ευπρόσδεκτες.

Πέρα από τη δημιουργία ενός αποθετηρίου πληροφοριών, στόχος της ΔΕΑΜ είναι η διαδι-κτυακή πύλη να γίνει ένας ζωντανός χώρος

ανταλλαγής απόψεων. Στο forum έχει ήδη δημι-ουργηθεί ενότητα αφιερωμένη στα αρχαιολογι-κά αρχεία, όπου μπορούν να αναπτυχθούν συ-ζητήσεις σχετικά με πληθώρα θεμάτων (θέματα συντήρησης αρχειακού υλικού, θέματα τεκμη-ρίωσης, αλλά και θέματα που αφορούν στην αρχαιολογική έρευνα και την ιστορία της Αρχαι-ολογίας). Ενδεικτικά έχει δημιουργηθεί ομάδα συζήτησης που αφορά σε θέματα συντήρησης, αλλά και εδώ θα ήταν πολύτιμη η συνδρομή των συναδέλφων, καθώς και προτάσεις σχετικά με τη επιθυμητή θεματολογία. Τις γενικές ομάδες συζήτησης τις δημιουργούν οι διαχειριστές,


124

αλλά κάθε εγγεγραμμένος χρήστης μπορεί να ξεκινήσει νέα συζήτηση κάτω από μια συγκε-κριμένη ομάδα. Όσοι από εσάς έχετε χρησιμο-ποιήσει κάποιο forum, ξέρετε ότι μπορείτε, για παράδειγμα, να διατυπώσετε κάποια προβλή-ματα που ίσως έχουν αντιμετωπίσει και άλλοι συνάδελφοι, οι οποίοι στη συνέχεια μπορούν να προτείνουν λύσεις. Φυσικά, θέματα που αφο-ρούν στα αρχαιολογικά αρχεία θα παρουσιάζο-νται και στο ενημερωτικό δελτίο της ΔΕΑΜ.

Ένα άλλο σημαντικό εργαλείο συνεργασίας μπορεί να αποτελέσει και ο Κατάλογος των Ελ-ληνικών Αρχείων της Αρχαιολογίας. Η σύνταξη του καταλόγου αυτού ξεκίνησε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος AREA (Archives of European Archaeology - Αρχεία της Ευρωπαϊκής Αρχαιολογίας), το οποίο ξεκίνησε από το 1999 και τελείωσε το 2008. Τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν έχουν εισαχθεί σε βάση δεδομένων και εντάχθηκαν σε έναν ευρύτερο Κατάλογο Ευρωπαϊκών Αρχείων Αρχαιολογίας.

Το σκεπτικό της βάσης αυτής ήταν να δημιουρ-γηθεί ένα εργαλείο το οποίο θα επέτρεπε σε κάθε ενδιαφερόμενο (ερευνητές, φοιτητές, ευρύ κοινό) να ανακαλύψει το συχνά διάσπαρτο αρχειακό υλικό που παράγει η αρχαιολογική δραστηριότητα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, η μακροχρόνια δραστηριότητα τόσο των ελλή-νων, όσο και των ξένων αρχαιολόγων, έχει συ-χνά ως αποτέλεσμα το αρχειακό υλικό για ένα μνημείο ή έναν χώρο να φυλάσσεται σε διαφο-ρετικούς φορείς (π.χ. στα αρχεία των αρμόδιων κεντρικών και τοπικών Υπηρεσιών του Υπουρ-γείου, της Αρχαιολογικής Εταιρείας ή των Ξένων Αρχαιολογικών Σχολών).

Η ΔΕΑΜ, θεωρώντας ότι ο Κατάλογος των Ελληνικών Αρχείων της Αρχαιολογίας μπορεί να αποτελέσει ένα σημαντικό εργαλείο για τη διαχείριση και μελέτη των αρχαιολογικών αρχεί-ων, αλλά και για την κατανόηση της ιστορίας της Αρχαιολογίας στον τόπο μας, ευελπιστεί να προβεί, με την πολύτιμη βοήθεια της Διεύ-


125

θυνσης Πληροφορικής του Υπουργείου, στη δημιουργία μιας ελληνικής διαδικτυακής εφαρ-μογής του καταλόγου με επικαιροποιημένα στοιχεία. Οι φορείς που μπορούν να αντιπροσω-πευθούν στον κατάλογο αυτό είναι πολλοί: Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ (Εφορείες και Μουσεία), Ξένες Αρχαιολογικές Σχολές, Πανεπιστήμια, Ερευνητικά Ιδρύματα, Πολιτιστικοί Φορείς, Ιστορικά Αρχεία, Εκκλησιαστικά Αρχεία (εκκλη-σίες, μονές), Τοπικά Αρχεία (τοπική αυτοδιοίκη-ση, ΓΑΚ), αλλά και Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης (εφημερίδες, τηλεόραση).

Η χρήση συνεργατικών εργαλείων και δια-δικτυακών εφαρμογών μπορεί να υποστηρίξει τη δημιουργία ενός δικτύου φορέων που διαχει-ρίζονται αρχαιολογικό αρχειακό υλικό. Κτίζο-ντας ένα ευρύ και εύκολα προσβάσιμο δίκτυο γνώσης, τόσο σε επιστημονικό όσο και σε πρα-κτικό επίπεδο, διευκολύνεται η ανταλλαγή τε-χνογνωσίας, ενώ αναδεικνύονται ευκαιρίες για σημαντικές και γόνιμες συνεργασίες, μέσα από τις οποίες μπορεί να προβληθεί αυτό το σημα-ντικό, αλλά συχνά παραμελημένο, υλικό: τα Αρ-χεία της Αρχαιολογίας.

ΠΡΟΒΟΛΗ ΚΑΙ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ

ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΜΝΗΜΕΙΩΝ, ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ

ΔΙΟΝΥΣΙΑ ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ

I. Βασικοί κανόνες για την πνευματική ιδιο-κτησία

Ο Ν.2121/1993 στο άρθρο 1 προβλέπει ρητά ότι η πνευματική ιδιοκτησία περιλαμβάνει δύο επιμέρους δικαιώματα, το ηθικό και το περιουσιακό δικαίωμα. Από τα δικαιώματα αυτά, το μεν ηθικό έχει προσωπικό χαρακτήρα και αποσκοπεί στην προστασία του προσωπικού δεσμού του δημιουργού με το έργο του, ενώ το περιουσιακό έχει οικονομική αξία και είναι δεκτικό εκμετάλλευσης.

Τα δικαιώματα αυτά χαρακτηρίζονται από το νόμο ως αποκλειστικά και απόλυτα και περιλαμβάνουν τις εξουσίες που απαριθμούνται ενδεικτικά στα άρθρα 3 και 4 (άρθρο 1 παρ. 2 Ν. 2121/1993).

Αντικείμενο της πνευματικής ιδιοκτησίας είναι το έργο ως άυλο αγαθό (άρθρο 2 Ν.2121/1993). Η διάκριση μεταξύ άυλου αγαθού και υλικού φορέα είναι γνωστή και διατρέχει όλο το δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας. Το βιβλίο, ως έντυπο ή ψηφιακό μέσο, αποτελεί ενσώματο αντικείμενο και βρίσκεται έξω από το χώρο της πνευματικής ιδιοκτησίας, σε αντίθεση με το λογοτεχνικό ή επιστημονικό έργο που αποτυπώνεται πάνω σ’ αυτό. Είναι γνωστό ότι βασικά στοιχεία του έργου είναι η μορφή και η πρωτοτυπία. Η ιδέα δεν αποτελεί αντικείμενο προστασίας με το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας παρά μόνο αν πάρει ορισμένη μορφή. Η ιδέα είναι ελεύθερη και προσιτή στον καθένα και παρά τις αμφιβολίες και τους προβληματισμούς που κατά καιρούς διατυπώθηκαν, ο διαχωρισμός αυτός μεταξύ μορφής και ιδέας αποτελεί βασικό

κανόνα για τον καθορισμό των ορίων της πνευματικής ιδιοκτησίας. Στο πνεύμα αυτό δεν προστατεύονται οι διαδικασίες, οι μέθοδοι λειτουργίας και οι μαθηματικές έννοιες αυτές καθαυτές.

Η προστασία δεν εκτείνεται και στα επίσημα κείμενα με τα οποία εκφράζεται η άσκηση πολιτειακής αρμοδιότητας και ιδίως στα νομοθετικά, διοικητικά ή δικαστικά κείμενα, καθώς και στις εκφράσεις λαϊκής παράδοσης, στις ειδήσεις και στα απλά γεγονότα ή στοιχεία, εκτός αν μπορούν να υπαχθούν στην κατηγορία των συλλογών ή των παραγώγων έργων.

Οι διατάξεις της πνευματικής ιδιοκτησίας δεν συμβιβάζονται με την προστασία των εκφράσεων λαϊκής παράδοσης, κυρίως γιατί η προστασία των έργων του πνεύματος υπόκειται σε χρονικούς περιορισμούς -το έργο προστατεύ-εται όλη τη ζωή του δημιουργού και 50 ή 70 χρόνια μετά το θάνατό του- ενώ οι φολκλορικές δημιουργίες πρέπει να προστατευθούν ανεξάρτητα από κάθε χρονική διάρκεια. H πνευματική ιδιοκτησία προστατεύει το δημιουργό διαμέσου του έργου του, ενώ οι φολκλορικές δημιουργίες χαρακτηρίζονται από τον απρόσωπο χαρακτήρα τους και ανήκουν στην παράδοση του κάθε λαού. Η πνευματική ιδιοκτησία αναγνωρίζει στο δημιουργό το απόλυτο και αποκλειστικό δικαίωμα να επιτρέπει ή να απαγορεύει την εκμετάλλευση του έργου του. Στις δημιουργίες του folklore το δικαίωμα αυτό θα πρέπει να αναγνωρισθεί σε κάποια διοικητική αρχή, αφού πρόκειται για απρόσωπες δημιουργίες που ανήκουν στην πολιτιστική παράδοση των κοινωνικών ομάδων.


130

Η προσπάθεια αναγνώρισης σε διεθνές επίπεδο μίας ειδικής, sui generis, προστασίας των φολ-κλορικών δημιουργιών δεν έχει προχωρήσει.

Τα έργα του folklore μπορούν να προστα-τευθούν ως συλλογή έργων ή στοιχείων, π.χ. συλλογή κειμηλίων και ως παράγωγα έργα, καθώς και με το sui generis δικαίωμα του κατά-σκευαστή βάσης δεδομένων δυνάμει της Οδηγίας 96/9.

Αντικείμενο προστασίας με την πνευματική ιδιοκτησία είναι και οι βάσεις δεδομένων, οι οποίες λόγω της επιλογής ή της διευθέτησης του περιεχομένου τους αποτελούν πνευματικά δημιουργήματα (άρθρο 2 παρ. 2α Ν.2121/1993 όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 7 παρ. 1 Ν. 2819/2000). Εκτός από την προστασία με το δικαίωμα του δημιουργού, αναγνωρίζεται και το δικαίωμα ειδικής φύσης του κατασκευαστή βάση δεδομένων (άρθρο 45Α Ν. 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 7 παρ.5 Ν. 2819/2000 σε εναρμόνιση με την Οδηγία 96/9). Με βάση το δικαίωμα αυτό ο κατασκευαστής βάσης δεδομένων μπορεί να απαγορεύσει την εξαγωγή ή επαναχρησιμοποίηση του συνόλου ή ουσιώδους μέρους του περιεχομένου της βάσης δεδομένων, αξιολογούμενου ποιοτικά ή ποσοτικά, εφόσον η απόκτηση, ο έλεγχος ή η παρουσίαση του περιεχομένου της βάσης δεδομένων καταδεικνύει ουσιώδη ποιοτική ή ποσοτική επένδυση. Η ηλεκτρονική βάση που διατηρεί το ΥΠΠΟΤ με ψηφιακές εικόνες μνημείων (π.χ. Οδυσσέας) μπορεί να υπαχθεί στη νομική προστασία των βάσεων δεδομένων.

Τα αρχαία έργα δεν προστατεύονται με το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας για το βασικό λόγο ότι έχει παρέλθει η διάρκεια προστασίας. Σε περίπτωση όμως προσβολής της πατρότητας ή της ακεραιότητας του έργου θα μπορούσε ενδεχομένως να εφαρμοσθεί το άρθρο 29 παρ. 2 Ν. 2121/1993 που δίνει τη δυνατότητα στον Υπουργό Πολιτισμού μετά τη λήξη της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας να ασκεί τις εξουσίες αναγνώρισης της πατρότητας και προστασίας της ακε-

ραιότητας του έργου που απορρέουν από το ηθικό δικαίωμα (άρθρο 4 παρ. 1 στοιχείο β και γ Ν. 2121/1993).

Η νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία δεν ρυθμίζει το θέμα της αποκατάστασης παλαιών κειμένων (π.χ. αρχαίων κειμένων). Η αναγκαιότητα αποκατάστασης παλαιών κει-μένων ή παλιών σχεδίων οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το κείμενο ή το σχέδιο έχει καταστραφεί ή αλλοιωθεί. Έχει υποστηριχθεί ότι δεν υπάρχει πνευματική ιδιοκτησία στο απο-κατεστημένο κείμενο γιατί δεν υπάρχει πνευματική δημιουργία, αλλά εμφάνιση στη δημοσιότητα της αρχικής μορφής έργου άλλου δημιουργού1. Γίνεται πάντως δεκτό ότι υπάρχει πνευματική ιδιοκτησία στα κριτικά σχόλια, καθώς και στα τμήματα εκείνα που έχουν χαθεί και κατά συνέπεια συμπληρώνονται από το πρόσωπο που επιχειρεί την αποκατάσταση2.

Η δυνατότητα προστασίας του αποκατεστημένου κειμένου υποστηρίζεται από μία επιστημονική άποψη που δέχεται ότι η αποκατάσταση κειμένων (στη συγκεκριμένη περίπτωση χειρόγραφο ποιημάτων του Σολωμού) συνιστά πνευματικό έργο γιατί και «ο αποκαθιστών δημιουργεί»3. Το Μονομελές Πρωτοδικείο Αθηνών σε απόφασή του4, έκρινε ότι η αποκατάσταση χειρογράφων σε αραβική γλώσσα τεσσάρων βιβλίων από τα αριθμητικά του μεγάλου μαθηματικού της αρχαιότητας Διόφαντου είναι πρωτότυπο πνευματικό έργο. Η πρωτοτυπία συνίσταται στην αποκατάσταση ολοκλήρου του ανευρεθέντος κειμένου, στη

1Βλ. Ασπρογέρακα-Γρίβα, Κ. (1975) Θέματα πνευ-ματικής ιδιοκτησίας και νομολογιακή έρευνα αυτών εν Ελλάδι, σ. 26 και επιμ. Τ. Ιωάννου - Κ. Λυκιαρδό-πουλου (1962) Η Πνευματική Ιδιοκτησία, σ. 108. 2 Βλ. Κουμάντου, Γ. (2002) Πνευματική Ιδιοκτησία, σ. 159. 3 Πασσιά, Ι. (1985) Παρατηρήσεις στο ΒούλΣυμβΠλημΑθ 2519/ 1958 ΝΔ 1958, σσ. 504-507. 4 ΜονΠρωτΑθ 11672/1995 αδημοσίευτη σε νομικά περιοδικά.


131

συμπλήρωση των κενών και στο σχολιασμό. Η άποψη αυτή πιστεύουμε ότι είναι ακριβής. Η απόκατάσταση αρχαίου κειμένου φέρει τα στοιχεία της προσωπικής συμβολής του επιστή-μονα ο οποίος επεμβαίνει στο παλαιό κείμενο για να αναδείξει την πραγματική μορφή και τη σύνθεσή του.

Ειδικότερα, η αποκατάσταση κειμένου αρχαίας επιγραφής αποτελεί πρωτότυπο πνευματικό έργο γιατί η μέθοδος ανάγνωσης και ερμηνείας των επιγραφών απαιτεί ιδιαί-τερες επιστημονικές γνώσεις και πνευματική εργασία. Η λεπτομερής και σαφής περιγραφή της επιγραφής ως μνημείου, η χρήση των επι-γραφικών συμβόλων, το απόγραφο, οι συμπλη-ρώσεις, οι μεταγραφές, η τελική επεξεργασία είναι αποτέλεσμα της προσωπικής πνευματικής εργασίας του επιγραφολόγου, ο οποίος με βα-θειά επιστημονική γνώση και σύγκριση των στοιχείων επεμβαίνει στο αρχικό κείμενο για να αναδείξει την αληθινή μορφή και σύνθεσή του. Η αποκατάσταση της επιγραφής απαιτεί πνευ-ματικό μόχθο και επιστημονική εμπειρία και συνιστά πρωτότυπο έργο, διαφορετικό από το αρχικό κείμενο. Η πρωτοτυπία συνίσταται στην προσωπική συμβολή του επιγραφολόγου, ο οποίος με την κατάλληλη επεξεργασία απο-καλύπτει τον ενεπίγραφο λόγο, ανευρίσκει τη σύνθεση και τη διατύπωση του αρχικού κει-μένου, με συνέπεια να δημιουργεί ένα πρωτό-τυπο έργο το οποίο φέρει τη σφραγίδα της δικής του ιδιαίτερης ατομικότητας και υψηλής δημιουργικότητας ανεξάρτητα από το αρχικό κείμενο που διατηρείται αιώνιο χάρη στην αποκατάσταση και επιγραφική5.

Παρεμφερές είναι και το ειδικό συγγενικό δικαίωμα που αναγνωρίζεται στα λεγόμενα μεταθανάτια ή προηγουμένως αδημοσίευτα έργα. Το άρθρο 51Α Ν. 2121/1993 προβλέπει προστασία ανάλογη με το περιουσιακό δικαί-ωμα του δημιουργού για κάθε πρόσωπο το

5 Καλλινίκου, Δ. (2008) Πνευματική Ιδιοκτησία και Συγγενικά Δικαιώματα, σσ. 62-63.

οποίο μετά τη λήξη της διάρκειας προστασίας του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας για πρώτη φορά δημοσιεύει νομίμως ή παρουσιάζει νομίμως στο κοινό έργο που ήταν προηγου-μένως «αδημοσίευτο». Η δημοσίευση θα πρέπει να εκληφθεί με την ευρεία έννοια του όρου και να θεωρηθεί «αδημοσίευτο» το έργο το οποίο δεν έχει παρουσιασθεί προηγουμένως στο κοινό με οποιοδήποτε τρόπο. Ως «νόμιμη» δημο-σίευση ή παρουσίαση στο κοινό θεωρείται εκείνη που δεν αντίκειται σε καμία διάταξη του νόμου π.χ. η κλοπή αδημοσίευτου χειρογράφου που ανήκει σε τρίτο προσβάλει το δικαίωμα κυριότητας στον υλικό φορέα, αλλά και το συγ-γενικό δικαίωμα που έχει ο κύριος του αδη-μοσίευτου χειρογράφου παρά το ότι το σχετικό δικαίωμα δεν έχει ακόμη ασκηθεί με την πρώτη δημοσίευση ή παρουσίαση στο κοινό του χειρο-γράφου. Η διάρκεια προστασίας του συγγενικού αυτού δικαιώματος είναι 25 έτη από τη στιγμή που για πρώτη φορά το έργο δημοσιεύθηκε νομίμως ή παρουσιάσθηκε στο κοινό νομίμως. Η διάρκεια υπολογίζεται από την 1η Ιανουαρίου του έτους το οποίο έπεται της πρώτης νόμιμης δημοσίευσης ή παρουσίασης στο κοινό6.

Σκοπός της διάταξης του άρθρου 51Α Ν. 2121/1993 είναι αφενός να μην μείνουν απροστάτευτα τα έργα αυτά και αφετέρου να ενθαρρύνει ο νομοθέτης τη δημοσίευση ή παρουσίαση στο κοινό έργων τα οποία δεν έχουν δημοσιευθεί όσο διαρκεί το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας. Θα πρέπει όμως να θεωρηθεί ότι η διάταξη αυτή δεν καταλαμβάνει τις αρχαιότητες που αποτελούν αντικείμενο προστασίας με το Ν. 3028/2002.

Άλλωστε στην αρχαία και ρωμαϊκή εποχή δεν υπήρχε δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησία 6 Η διάταξη αυτή του άρθρου 51 Α Ν. 2121/1993 εναρμονίζει το εθνικό δίκαιο με το άρθρο 4 της Οδηγίας 93/98 (άρθρο 4 Οδηγίας 2006/116) και αντι-καθιστά στην πραγματικότητα τις διατάξεις των άρθρων 11 παρ. 2 και 31 παρ. 2 Ν. 2121/1993 που αφορούσαν τα μεταθανάτια έργα και καταργήθηκαν με το Ν. 2557/1997 (άρθρο 8 παρ. 17).


132

με την έννοια που αναπτύσσεται σήμερα. Η υλική ικανοποίηση των πνευματικών δη-μιουργών γινόταν με βραβεία της πόλης ή χορη-γών, καθώς και με το τίμημα για την απόκτηση του υλικού αντικειμένου πάνω στο οποίο είχε ενσωματωθεί το πνευματικό δημιούργημα7. Τότε οι ποιητές και οι καλλιτέχνες περιορι-ζόντουσαν σε μια ηθική ανταμοιβή ενώ η «αρπαγή» των έργων έβρισκε την κοινωνική αποδοκιμασία. Τα επιγράμματα του ποιητή Martialis αναφέρονται σε παρόμοια θέματα και αυτό που διεκδικούσε πάντοτε ο ποιητής ήταν η μνεία της πατρότητας. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια που ο Martialis απευθύνει στον Fidenti-nus: «ακούω ότι υφαρπάζεις τους στίχους μου Fidentinus. Αν θέλεις τα ποιήματα που διαθέτεις στο κοινό να κυκλοφορούν με το όνομά μου, θα σου τα στείλω δωρεάν, αν θέλεις όμως να έχουν το δικό σου όνομα, θα πρέπει να τα αγοράσεις από εμένα».

Ορόσημο για την προστασία της πνευ-ματικής ιδιοκτησίας υπήρξε η τυπογραφία και πρόσφατα το διαδίκτυο που έφερε τη μεγάλη ανατροπή. Στο πεδίο της μεταβιομηχανικής κοι-νωνίας το διαδίκτυο λειτουργεί πραγματικά ως μία μεγάλη δυνατότητα διάδοσης και διάσωσης των έργων, ως μία μεγάλη πολιτιστική αγορά που επιτρέπει την άμεση πρόσβαση στο έργο, την πληροφορία και τον πολιτισμό, αλλά λειτουργεί και ως απειλή για τα δικαιώματα του δημιουργού. Οι Συνθήκες Internet8, η Οδηγία 2001/29 για την κοινωνία της πληροφορίας και η εθνική νομοθεσία (άρθρο 81 Ν. 3057/2002) προβλέπουν το θεσμικό πλαίσιο προστασίας, αλλά η τεχνολογία προχωράει τόσο γρήγορα που ο νομοθέτης δεν μπορεί να προλάβει τις εξελίξεις. Όταν ψηφίστηκαν οι Συνθήκες Internet (1996) τα ομότιμα δίκτυα (peer to peer) δεν ήταν γνωστά, το ίδιο και οι εφαρμογές του web 2.0. Η ολότητα και η κοινωνική πραγ-

7 Βλ. Κουμάντου, Γ. (2002) Πνευματική Ιδιοκτησία, σ. 11. 8 Για τις Συνθήκες Internet, βλ. υποσημ. 13.

ματικότητα επιζητούν ένα εύπλαστο και πιο ισορροπημένο δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας. Τα αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα είναι σκόπιμο σε ορισμένες περιπτώσεις να αντι-κατασταθούν με την εύλογη αμοιβή και να καθιερωθούν ευρύτερες εξαιρέσεις για την εκπαίδευση, τον πολιτισμό, τις βιβλιοθήκες και τα μουσεία, καθώς και για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Το θέμα των εξαιρέσεων συζητείται την εποχή αυτή στον Παγκόσμιο Οργανισμό Δια-νοητικής Ιδιοκτησίας και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ συγχρόνως βρίσκεται σε μυστική διαπραγμάτευση ένα νέο σχέδιο Συνθήκης για την επιβολή των δικαιωμάτων, το λεγόμενο Anti-Counterfeiting Trade Agreement. Παράλ-ληλα έχει ενδυναμωθεί το κίνημα ανοιχτής πρό-σβασης και γενικά όλες οι πρωτοβουλίες ανοιχτού περιεχομένου, όπως η Γενική Δημόσια Άδεια, η Άδεια Δημόσιας Χρήσης για την Ευρω-παϊκή Ένωση και οι άδειες creative commons.

Υποστηρίζεται η μη εμπορευσιμότητα του διαδικτύου και η αποδέσμευση από τους κλασικούς κανόνες στο πλαίσιο των συνταγματικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η συνεισφορά του χρήστη αποτελεί το βασικό περιεχόμενο του web 2.0 που στηρίζεται στην αρχή ότι, όσο περισσότεροι είναι οι χρήστες, τόσο καλύτερη είναι η τεχνολογική εφαρμογή για ένα κοινωνικό δίκτυο. Ο καταναλωτής έχει μετατραπεί σε διανομέα του έργου, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις γίνεται εν δυνάμει δημιουργός, πέρα από τα κλασικά όρια που όλοι γνωρίζουμε. Η τριλογία μεταξύ δη-μιουργού, ολότητας και πολιτιστικών επι-χειρήσεων μετατοπίζεται σε ένα άλλο επίπεδο σχέσεων, ανάμεσα στο δημιουργό/δικαιούχο και στην ολότητα. Έτσι δημιουργοί και πολιτιστικές επιχειρήσεις έχουν να αντι-μετωπίσουν το κοινό που επιζητεί την ελευθε-ρία στο διαδίκτυο ή ένα σχήμα πνευματικής ιδιοκτησίας πιο ισορροπημένο. Την ισορροπία αυτή επιζητούν οι εμπειρογνώμονες στα διεθνή fora, αλλά δυστυχώς το δίκαιο εξελίσσεται πιο αργά από την τεχνολογία.


133

ΙI. Πολιτιστική κληρονομιά και ψηφιοποίηση μνημείων

Η πολιτιστική κληρονομιά της Χώρας υπάγεται στην προστασία του Ν. 3028/2002 «Για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της Πολιτιστικής Κληρονομιάς». Η νομοθετική προστασία έχει ως σκοπό «τη διατήρηση της ιστορικής μνήμης χάριν της παρούσας και των μελλοντικών γενεών και την αναβάθμιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος» (άρθρο 1 παρ. 1 εδ. β Ν. 3028/2002). Η προστασία της πολι-τιστικής κληρονομιάς επιτυγχάνεται με πολλούς τρόπους, όπως έρευνα, καταγραφή, τεκμηρίωση και μελέτη, διατήρηση και αποτροπή της καταστροφής, αποτροπή της παράνομης ανα-σκαφής και κλοπής, διευκόλυνση πρόσβασης και επικοινωνίας του κοινού, παιδεία και ευαισθητοποίηση των πολιτών, ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς και ένταξή της στη σύγχρονη κοινωνία (άρθρο 3 Ν. 3028/2002). Το Υπουργείο Πολιτισμού μεριμνά επίσης για την προστασία των άυλων πολιτιστικών αγαθών του παραδοσιακού, λαϊκού και λόγιου πολιτισμού που παρουσιάζουν ιδιαίτερη σημασία με την αποτύπωση σε γραπτή μορφή ή σε υλικούς φορείς ήχου ή/και εικόνας, καθώς και με την καταγραφή και την τεκμηρίωση (άρθρο 5 Ν. 3028/2002).

Σύμφωνα με το άρθρο 4 του Ν. 3028/2002 τα μνημεία καταγράφονται, τεκμηριώνονται και καταχωρούνται στο Εθνικό Αρχείο Μνημείων που τηρείται στο Υπουργείο Πολιτισμού9. Με την καθιέρωση του Εθνικού Αρχείου Μνημείων επιτυγχάνεται η πλήρης και συστηματική καταγραφή και περιγραφή όλων των μνημείων της Χώρας, καθώς και η καλύτερη κατά το δυ-νατόν αξιοποίηση αυτών10.

9 http://nam.culture.gr. 10 Παπαπετρόπουλος, Δ. (2006) Νόμος 3028/2002 για την προστασία των Αρχαιοτήτων και εν γένει της πολιτιστικής κληρονομιάς, Εκδόσεις Σάκκουλα: Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σ. 49.

Με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας η ψηφιοποίηση και ηλεκτρονική διαχείριση των Μνημείων αποκτά ιδιαίτερη πολιτιστική σημασία και αξία γιατί συντελεί στη διάσωση και ανάδειξη του εθνικού πολιτιστικού αποθέματος. Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων (στο εξής ΔΕΑΜ) είναι κεντρική υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού που υπάγεται στη Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Η ΔΕΑΜ έχει αναλάβει την ηλεκτρονική καταγραφή, τεκμηρίωση και διαχείριση του υλικού που σχετίζεται με την εθνική πολιτιστική κληρονομιά με στόχο τη διαφύλαξη και αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος της Χώρας στηρίζοντας την έρευνα, την επι-στημονική μελέτη, τη διάδοση της γνώσης και την πρόσβαση στο αρχειακό υλικό11.

Η ψηφιοποίηση εικόνων αρχαιολογικού περιεχομένου και γενικά αντικειμένων τα οποία εμπίπτουν στην πολιτιστική κληρονομιά θα πρέπει να γίνεται σύμφωνα με τους όρους και κανόνες που προβλέπονται στο Ν. 3028/2002 και στη σχετική Υπουργική Απόφαση.

Ειδικότερα, σύμφωνα με την παράγραφο 4 του άρθρου 46 Ν.3028/2002 «Για την παραγωγή, αναπαραγωγή και διάδοση στο κοινό, για άμεσο ή έμμεσο οικονομικό ή εμπο-ρικό σκοπό, εκμαγείων, αντιγράφων ή απει-κονίσεων μνημείων, που ανήκουν στο Δημόσιο, είτε ακινήτων που βρίσκονται σε αρχαιολο-γικούς χώρους και ιστορικούς τόπους ή είναι μεμονωμένα, είτε κινητών που βρίσκονται σε μουσεία ή συλλογές του Δημοσίου, με οποιονδήποτε τρόπο και μέσο, συμπερι-λαμβανομένων των ηλεκτρονικών και ψη-φιακών, του διαδικτύου (internet), των δικτύων τηλεπικοινωνιακής ή άλλης σύνδεσης και της δημιουργίας βάσεων δεδομένων με εικόνες των παραπάνω, από άλλους φορείς ή πρόσωπα πλην του Δημοσίου, του ΤΑΠΑ και του

11 http://nam.culture.gr/portal/page/portal/deam/ deam.


134

Οργανισμού Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού Α.Ε. απαιτείται προηγούμενη άδεια. Η άδεια χορηγείται έναντι τέλους, υπέρ του ΤΑΠΑ σε φυσικά ή νομικά πρόσωπα, με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, στην οποία καθορίζεται και η χρονική διάρκεια της άδειας, οι όροι υπό τους οποίους παρέχεται και το καταβλητέο τέλος».

Η παράγραφος 5 του άρθρου 46 Ν. 3028/2002 ορίζει ότι «Η παραγωγή, αναπα-ραγωγή και χρήση των παραπάνω προϊόντων για άλλους σκοπούς, όπως καλλιτεχνικούς, εκπαιδευτικούς ή επιστημονικούς, επιτρέπεται, έναντι της καταβολής τέλους, υπέρ του ΤΑΠΑ από την οποία είναι δυνατή η απαλλαγή με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού».

Με την από 12-9-2005 κοινή απόφαση Υφυπουργών Οικονομίας και Οικονομικών και Πολιτισμού καθορίζονται το ύψος του τέλους των προηγουμένων παραγράφων, οι δια-δικασίες και ο τρόπος είσπραξής τους, οι περιπτώσεις και προϋποθέσεις απαλλαγής από την υποχρέωση καταβολής τους, καθώς και κάθε άλλη σχετική λεπτομέρεια 12. Η απόφαση αυτή ρυθμίζει μεταξύ άλλων τα τέλη δημο-σίευσης, slides, διαφανειών και λοιπών ανα-παραστάσεων εικόνων αρχαιολογικού περιεχο-μένου για εμπορική εκμετάλλευση, τους όρους και τα τέλη δημοσίευσης εικόνων αρχαιολο-γικού περιεχομένου σε ηλεκτρονικούς τίτλους, τη χρήση εικόνων αρχαιολογικού περιεχομένου στο διαδίκτυο ή /και ενδοδίκτυο, καθώς και τη διαδικασία καταβολής τελών για χρήση ακινήτων και κινητών μνημείων σε λογότυπο.

Από τις παραπάνω διατάξεις συνάγεται ότι, όταν η ψηφιοποίηση πραγματοποιείται από το Δημόσιο, το ΤΑΠΑ και τον ΟΠΕΠ, δεν χρειάζεται η άδεια του άρθρου 46 παρ. 4 Ν. 3028/2002. Όταν όμως η ψηφιοποίηση πραγματοποιείται από άλλους φορείς ή ιδιώτες, απαιτείται

12 Βλ. άρθρο 46 παρ. 8 Ν. 3028/2002 και Υπ. Απ. αριθμ. ΥΠΠΟ/ΓΔΑΠΚ/ΔΜΕΕΠ/Γ2/Φ51-52-54/8139/ 2199/12-9-2005, ΦΕΚ Α΄1491/Α/27-10-2005.

προηγούμενη άδεια η οποία χορηγείται έναντι τέλους υπέρ του ΤΑΠΑ. Από το τέλος αυτό είναι δυνατή η απαλλαγή με απόφαση του Υπουργού Πολιτισμού, όταν η ψηφιοποίηση γίνεται για καλλιτεχνικούς, εκπαιδευτικούς ή επιστημο-νικούς σκοπούς.

Κατά συνέπεια για την ψηφιοποίηση «πρωτογενούς πολιτιστικού υλικού» που ανήκει στο πεδίο εφαρμογής του Ν. 3028/2002 (π.χ. ψηφιακές φωτογραφίες κινητών μνημείων), η ΔΕΑΜ δεν χρειάζεται την άδεια που προβλέ-πεται στο άρθρο 46 παρ. 4 και 5 Ν.3028/2002, γιατί υπάρχει ρητή εξαίρεση στο νόμο για το Δημόσιο.

III. Πνευματική ιδιοκτησία και ψηφιοποίηση μνημείων

Η νομοθεσία για την πνευματική ιδιοκτησία εφαρμόζεται όταν η ψηφιοποίηση γίνεται από «παράγωγο υλικό» (π.χ. φωτογραφίες ή εικόνες και κείμενα που περιλαμβάνονται σε βιβλία), γιατί στην περίπτωση αυτή είναι αναγκαία η χορήγηση της σχετικής άδειας από το δημιουργό (π.χ. φωτογράφο ή συγγραφέα) ή άλλο δικαιούχο (π.χ. εκδότη), εκτός εάν για το συγκεκριμένο έργο έχει παρέλθει η διάρκεια προστασίας. Το ίδιο ισχύει και όταν η ψηφιοποίηση γίνεται από φωτογραφίες που ανήκουν σε αρχεία Μουσείων ή Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ, εκτός αν έχει χορηγηθεί σχετική άδεια.

Η φωτογραφία που απεικονίζει ένα αρχαίο μνημείο προστατεύεται με το δικαίωμα πνευματικής ιδιοκτησίας, εφόσον εμφανίζει πρωτοτυπία. Για το λόγο αυτό, όταν η ψη-φιοποίηση γίνεται από προϋπάρχουσες φωτο-γραφίες, θα πρέπει να ερευνάται, αν ο φωτο-γράφος έχει δώσει άδεια για την ψηφιοποίηση και ειδικότερα, αν ο φωτογράφος έχει μετα-βιβάσει το δικαίωμα ψηφιακής αναπαραγωγής στο Δημόσιο ή στο Μουσείο ή σε άλλο φορέα. Στο δίκαιο της πνευματικής ιδιοκτησίας το έργο, ως άυλο αγαθό, διακρίνεται από τον υλικό φορέα πάνω στον οποίο ενσωματώνεται. Κατά


135

συνέπεια ο αγοραστής ενός βιβλίου δεν αποκτά καμία από τις εξουσίες του περιουσιακού δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας και δεν μπορεί να εκμεταλλευθεί το έργο. Στο πνεύμα αυτό το άρθρο 17 Ν. 2121/1993 διευκρινίζει ότι η μεταβίβαση της κυριότητας του υλικού φορέα δεν επιφέρει μεταβίβαση του περιουσιακού δικαιώματος και δεν δίνει στο νέο κτήτορα καμία από τις εξουσίες εκμετάλλευσης του έργου, εκτός αν έχει συμφωνηθεί εγγράφως κάτι διαφορετικό.

Ψηφιοποίηση είναι η διαδικασία με την οποία τα διάφορα στοιχεία ή δεδομένα αναλύ-ονται σε δυαδικό κώδικα και μετασχηματίζονται σε μορφή αναγνώσιμη από ηλεκτρονικό υπολογιστή. Από πλευράς πνευματικής ιδιοκτησίας η ψηφιοποίηση βιβλίων, εικόνων, φωτογραφιών, αρχαιολογικών χαρτών ή άλλων έργων συνιστά αναπαραγωγή και κατά συνέ-πεια είναι αναγκαία η άδεια του δημιουργού ή/και των άλλων δικαιούχων. Η θέση αυτή αποτυπώνεται στην ευρεία έννοια της αναπαραγωγής που προβλέπεται στην Οδηγία 2001/29 (άρθρο 2),καθώς και στην εθνική νομο-θεσία (άρθρο 3 παρ. 1 στοιχείο α Ν. 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 81 παρ. 1 Ν. 3057/2002). Η ίδια άποψη εκφράζεται και στην Κοινή Δήλωση κατά τη Διπλωματική Διάσκεψη της Γενεύης (1996) σχετικά με το άρθρο 1 παρ. 4 της Συνθήκης για την Πνευματική Ιδιοκτησία13 ότι «Το δικαίωμα αναπαραγωγής, όπως ορίζεται στο άρθρο 9 της Σύμβασης της Βέρνης, καθώς και οι εξαιρέσεις που προβλέπονται σε αυτό,

13 Βλ. Ν. 3184/2003 Κύρωση της Συνθήκης του Πα-γκόσμιου Οργανισμού Διανοητικής Ιδιοκτησίας για την πνευματική ιδιοκτησία (ΦΕΚ Α΄ 228/26.9.2003), καθώς και την απόφαση του Συμβουλίου της 16ης Μαρτίου 2000 για την έγκριση εξ ονόματος της Ευρωπαϊκής Κοινότητας της παραπάνω Συνθήκης καθώς και της Συνθήκης για τις εκτελέσεις και τα φωνογραφήματα (ΕΕΕΚ L 89/6- 11.4.2000).Η πράξη επικύρωσης έγινε στον Παγκόσμιο Οργανισμό Διανοητικής Ιδιοκτησίας στις 14.12.2009 (http://www.wipo.int).

έχουν πλήρη εφαρμογή στο ψηφιακό περιβάλ-λον, και ιδίως στη χρήση έργων σε ψηφιακή μορφή. Η αποθήκευση ενός προστατευομένου έργου σε ψηφιακή μορφή θεωρείται ότι απο-τελεί αναπαραγωγή κατά την έννοια του άρθρο 9 της Σύμβασης της Βέρνης».

Η ψηφιοποίηση μπορεί ενδεχομένως να υπαχθεί και στην εξουσία διασκευής, προσαρ-μογής ή άλλης μετατροπής, αν υπάρχει αλλαγή της μορφής η οποία καταλήγει σε παράγωγο έργο, οπότε στην περίπτωση αυτή είναι αναγκαίο να δοθεί και η άδεια αυτή (άρθρο 3 παρ. 1 στοιχείο γ Ν. 2121/1993, όπως τροπο-ποιήθηκε με το άρθρο 81 παρ. 1 Ν. 3057/2002).

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι η ψη-φιοποίηση έργων προστατευομένων με την πνευματική ιδιοκτησία προϋποθέτει την άδεια του δημιουργού ή/και των άλλων των δικαιού-χων, διαφορετικά υπάρχει προσβολή του δικαιώματος. Δεν χρειάζεται άδεια για έργα που έχουν πέσει στο δημόσιο τομέα λόγω παρέ-λευσης της διάρκειας προστασίας.

Όταν πρόκειται για ψηφιοποίηση βιβλίων με εικόνες αρχαιολογικού περιεχομένου, εκτός από τη διάρκεια προστασίας του δικαιώματος του συγγραφέα, εικονογράφου, φωτογράφου και λοιπών δημιουργών, είναι σκόπιμο να ελέγχεται και η διάρκεια προστασίας του ειδικού συγ-γενικού δικαιώματος των εκδοτών εντύπων, όσον αφορά τη στοιχειοθεσία και σελιδοποίηση των έργων, γιατί η διάρκεια του δικαιώματος αυτού ορίζεται σε πενήντα χρόνια μετά την τελευταία έκδοση του έργου (άρθρο 51 σε συνδυασμό με άρθρο 52 στοιχείο στ Ν. 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 8 παρ. 10 ν. 2557/1997).

Δεν χρειάζεται άδεια των δικαιούχων για περιπτώσεις που ανήκουν στο πεδίο εφαρμογής των περιορισμών του περιουσιακού δικαιώ-ματος πνευματικής ιδιοκτησίας (άρθρα 18 επ. Ν. 2121/1993, όπως ισχύει). Αναφέρονται ενδεικτικά η αναπαραγωγή για ιδιωτική χρήση, η χρήση για λόγους ενημέρωσης του κοινού, η αναπαραγωγή για διδασκαλία και για άλλες


136

εκπαιδευτικές ανάγκες, η αναπαραγωγή για διοικητικούς ή δικαστικούς σκοπούς, η παρά-θεση αποσπασμάτων με σκοπό την πρόοδο της επιστήμης και των γραμμάτων, η αναπαραγωγή προς όφελος ορισμένων ατόμων με αναπηρία. Ας σημειωθεί ότι όλοι οι προβλεπόμενοι στο νόμο περιορισμοί υπόκεινται στο τεστ / διαδικασία των τριών σταδίων, δηλαδή εφαρ-μόζονται μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώ-σεις, οι οποίες δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου ή άλλου προστα-τευομένου αντικειμένου και δεν θίγουν αδικαι-ολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου (άρθρο 28Γ και άρθρο 5 παρ. 5 Οδηγίας 2001/29).

H αποσπασματική ψηφιοποίηση εντύπου υλικού που ανήκει κατά κυριότητα σε Μουσεία, Αρχεία ή άλλους φορείς, εφόσον το περιε-χόμενο εμπίπτει στο πεδίο προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας, των συγγενικών δικαιωμάτων ή ενδεχομένως στο ειδικής φύσης δικαίωμα του κατασκευαστή βάσης δεδομένων, δεν καλύπτεται από τον περιορισμό του άρθρου 19 Ν. 2121/1993 που αναφέρεται στην παρά-θεση αποσπασμάτων14 για τον εξής λόγο: ο περιορισμός αυτός εφαρμόζεται χάρη της προόδου των γραμμάτων και της επιστήμης, αλλά μόνο όταν πρόκειται για παράθεση αποσπασμάτων από ξένα έργα τα οποία έχουν νομίμως δημοσιευθεί και με στόχο την ενίσχυση της γνώμης εκείνου που παραθέτει ή την άσκηση κριτικής κατά της γνώμης του άλλου. Η παράθεση αποσπασμάτων πρέπει να είναι σύμφωνη με τα χρηστά ήθη και να δικαι-ολογείται από τον επιδιωκόμενο σκοπό που είναι η επιστημονική τεκμηρίωση ή κριτική. Κατά συνέπεια, η διαδικασία επιλογής αποσπα-σμάτων χωρίς την άδεια του συγγραφέα ή /και του εκδότη μόνο για το σκοπό ψηφιοποίησης δεν είναι νόμιμη.

14 Βλ. και άρθρο 10 παρ.1 και 3 της Διεθνούς Σύμ-βασης Βέρνης, καθώς και άρθρο 5 παρ. 3 στοιχείο δ Οδηγίας 2001/29.

Η ψηφιοποίηση θα πρέπει επίσης να μην οδηγεί σε προσβολή του ηθικού δικαιώματος. Αυτό μπορεί να συμβεί αν η ψηφιακή ανα-παραγωγή καταλήγει σε παραμόρφωση, περι-κοπή ή τροποποίηση του έργου ή αν το έργο παρουσιάζεται στο διαδίκτυο κάτω από συν-θήκες που προσβάλουν το δημιουργό, καθώς και όταν δεν γίνεται μνεία του ονόματος. Στις περιπτώσεις αυτές θα υπάρχει προσβολή της εξουσίας περιφρούρησης της ακεραιότητας του έργου, καθώς και της εξουσίας αναγνώρισης της πατρότητας (άρθρο 4 Ν. 2121/1993).

Η διατήρηση του ψηφιακού περιεχομένου σε αρχεία δεν φαίνεται να ενδιαφέρει την πνευ-ματική ιδιοκτησία, εφόσον πρόκειται για υλικό του οποίου η ψηφιακή αναπαραγωγή έγινε με άδεια του δημιουργού ή των άλλων δικαιούχων ή πρόκειται για τον περιορισμό του άρθρου 22 Ν. 2121/1993 (αναπαραγωγή από βιβλιοθήκες ή αρχεία). Η διάσωση του ψηφιακού υλικού κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις δεν αποτελεί πράξη εκμετάλλευσης και δεν ανήκει στο πεδίο εφαρμογής του περιουσιακού δικαιώματος (άρθρο 1 παρ. 1 Ν. 2121/1993 σε συνδυασμό με άρθρο 3 παρ. 1 Ν. 2121/1993, όπως τροπο-ποιήθηκε με το άρθρο 81 παρ. 1 Ν. 3057/2002). Θα ήταν βέβαια σκόπιμο να υπάρξει ειδική ρύθμιση που να επιτρέπει την ψηφιοποίηση για αρχειακούς σκοπούς στα εθνικά Μουσεία, Αρχεία του Κράτους και την Εθνική Βιβλιοθήκη.

Η on line διάθεση του ψηφιακού περιεχο-μένου, εκτός από το δικαίωμα αναπαραγωγής, θέτει σε εφαρμογή το δικαίωμα της παρου-σίασης/διάθεσης στο κοινό. Σύμφωνα με το εθνικό δίκαιο ο δημιουργός έχει την εξουσία (δικαίωμα) να επιτρέπει ή να απαγορεύει την παρουσίαση στο κοινό των έργων του, ενσυρμάτως ή ασυρμάτως ή με οποιονδήποτε άλλο τρόπο, καθώς και να καθιστά προσιτά τα έργα του στο κοινό κατά τρόπο ώστε οποιοσ-δήποτε να έχει πρόσβαση σε αυτά όπου και όταν ο ίδιος επιλέγει. Όπως είναι γνωστό το δικαίωμα αυτό δεν αναλώνεται από οποια-δήποτε πράξη παρουσίασης στο κοινό (άρθρο 3


137

παρ. 1 στοιχείο η Ν. 2121/1993, όπως τροπο-ποιήθηκε με το άρθρο 81 παρ. 1 Ν. 3057/2002). Με βάση τη ρύθμιση αυτή που αναγνωρίζεται, τόσο σε εθνικό όσο και σε κοινοτικό και διεθνές επίπεδο, οι δημιουργοί και οι δικαιούχοι συγ-γενικών δικαιωμάτων μπορούν να επιτρέψουν ή να απαγορεύσουν τη διάθεση των έργων ή άλ-λων προστατευομένων αντικειμένων στο κοινό κατά τρόπο ώστε οποιοσδήποτε να έχει προ-σβαση σε αυτά όπου και όταν ο ίδιος επιλέγει. Κατά συνέπεια η πράξη διάθεσης ψηφιακού υλικού on line προϋποθέτει τη χορήγηση της συγκεκριμένης άδειας παρουσίασης/διάθεσης στο κοινό, πέρα από την άδεια ψηφιακής αναπαραγωγής.

Η υλική ενσωμάτωση του προστατευομένου περιεχομένου σε ψηφιακό υλικό φορέα (CD, CD-Rom) και η διανομή στο κοινό αντιγράφων ή αντιτύπων των έργων με πώληση ή με άλλο τρό-πο εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής του δικαιώ-ματος διανομής που αφορά, τόσο την πνευματική ιδιοκτησία (άρθρο 3 παρ. 1 στοιχείο δ Ν. 2121/1993, όπως τροποποιήθηκε με το άρ-θρο 81 παρ. 1 Ν. 3057/2002), όσο και τα συγ-γενικά δικαιώματα (άρθρα 46 παρ. 2 στοιχείο γ, 47 παρ. 1 στοιχείο β και παρ. 2 στοιχείο β, 48 στοιχείο ε Ν. 2121/1993, όπως τροποποιήθηκαν με το άρθρο 81 παρ. 3,4,5, αντίστοιχα Ν. 3057/2002) και προϋποθέτει την άδεια του δικαιούχου.

Στις συμβάσεις με φωτογράφους, συγ-γραφείς ή άλλους δημιουργούς που υπογρά-φονται στο πλαίσιο των εργασιών για την ψη-φιοποίηση είναι σκόπιμο για τις φωτογραφίες και τα κείμενα που παράγονται να είναι σαφές το καθεστώς των πνευματικών δικαιωμάτων. Ειδικότερα θα πρέπει να υπάρχει ειδική ρήτρα ως προς τις εξουσίες του περιουσιακού δι-καιώματος που μεταβιβάζονται στον φορέα που έχει αναλάβει την ψηφιοποίηση, ενώ είναι σκό-πιμο να εξετάζεται η δυνατότητα αναγραφής του ονόματος του φωτογράφου, συγγραφέα ή τυχόν άλλων δημιουργών παράλληλα με την αναφορά στην πηγή (ΥΠΠΟΤ, ΔΕΑΜ κ.λπ.).

Το ψηφιακό υλικό μπορεί να προέρχεται από κείμενα, βιβλία και άλλα δημοσιεύματα τα οποία αρχικά είχαν αναλογική μορφή και στη συνέχεια ψηφιοποιήθηκαν ή να πρόκειται για περιεχόμενο το οποίο εξαρχής δημιουργήθηκε σε ψηφιακή μορφή. Στη δεύτερη περίπτωση είναι φανερό ότι η διευθέτηση των θεμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας είναι πρακτικά ευκο-λότερη, αφού ο δικαιούχος μπορεί εξαρχής να προσδιορίσει συμβατικά τους όρους χρήσης του έργου του. Το ίδιο δεν συμβαίνει και στην πρώτη περίπτωση, γιατί η άρνηση του δικαι-ούχου να χορηγήσει τη σχετική άδεια, θα εμπο-δίσει την ψηφιοποίηση του έργου, εκτός αν πρόκειται για έργο που έχει πέσει στο δημόσιο τομέα ή ισχύουν οι νόμιμοι περιορισμοί.

Η δυσκολία κτήσης των πνευματικών δικαιωμάτων είναι φανερή για ορισμένες περιπτώσεις. Για το λόγο αυτό και με βάση το σκεπτικό ότι τα Ελληνικά Μουσεία κατέχουν αντικείμενα αρχαιολογικού περιεχομένου και ότι γενικά στο Ελληνικό Δημόσιο ανήκει η εθ-νική πολιτιστική κληρονομιά, θα ήταν σκόπιμο να εξετάζεται η δυνατότητα απευθείας ψη-φιοποίησης εικόνων αρχαιολογικού ή συναφούς περιεχομένου και να αποφεύγεται η ψηφιοποί-ηση από έντυπο υλικό.

ΙV. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη

Η ανάπτυξη του διαδικτύου οδήγησε στη διαμόρφωση ενός νέου είδους βιβλιοθήκης, της ψηφιακής βιβλιοθήκης. Οι όροι ηλεκτρονική ή εικονική βιβλιοθήκη χρησιμοποιούνται πολλές φορές για να αποδώσουν την έννοια της ψηφιακής βιβλιοθήκης, της βιβλιοθήκης χωρίς τοίχους που ανήκει και αυτή στην κουλτούρα του 21ου αιώνα. Στόχος της η άμεση πρόσβαση και διακίνηση της πληροφορίας χωρίς εμπόδια που έχουν σχέση με τον τόπο, το χρόνο ή τον όγκο.

Η συμβατική βιβλιοθήκη βασίζεται στο έντυπο υλικό, καθώς και σε άλλα αναλογικά μέσα που χρησιμοποιούνται στο πλαίσιο της


138

παραδοσιακής λειτουργίας των βιβλιοθηκών. Η ψηφιακή βιβλιοθήκη έχει άυλη μορφή, βασίζεται σε ψηφιακό περιεχόμενο, ενώ με τον κατάλληλο τεχνολογικό εξοπλισμό και το ειδικό λογισμικό μπορεί να αξιοποιεί τις δυνατότητες που παρέχει το ψηφιακό περιβάλλον για απο-θήκευση, αναζήτηση και διακίνηση των πληρο-φοριών και των δεδομένων.

Η ψηφιακή βιβλιοθήκη αποτελεί ένα κοινω-νικό θεσμό με τεράστια πολιτιστική σημασία γιατί μπορεί να συμβάλει στη διάδοση της γνώ-σης σε παγκόσμιο επίπεδο χωρίς τοπικούς, ποσοτικούς ή χρονικούς περιορισμούς.

Στα μεγάλα προγράμματα ψηφιακών βιβλιοθηκών ανήκει το φιλόδοξο σχέδιο της Google που ανακοινώθηκε το Δεκέμβριο του 2004 με στόχο να ψηφιοποιηθεί και να αποθη-κευθεί το περιεχόμενο βιβλίων που ανήκουν σε βιβλιοθήκες μεγάλων αμερικανικών Πανεπιστη-μίων, γνωστό με την ονομασία Google Print Library Project. Η Συμφωνία μεταξύ της Google, της Ένωσης Αμερικανών Εκδοτών και της Αμερι-κανικής Εταιρίας Συγγραφέων που υπεγράφη στις 28 Οκτωβρίου 2008 δεν έχει ακόμη επι-κυρωθεί από το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ και γενικά έχει θεωρηθεί αμφιλεγόμενο εγχεί-ρημα ιδίως από τους Ευρωπαίους15.

Η Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη (Europeana) αποτελεί το νέο πολιτιστικό όραμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης για ψηφιοποίηση και διάσωση της ευρωπαϊκής πνευματικής κληρο-νομιάς. Σκοπός του προγράμματος είναι η δυνατότητα on line πρόσβασης σε δημόσιες βιβλιοθήκες και αρχεία των κρατών μελών, η ανταλλαγή βέλτιστων πρακτικών και μεταφορά τεχνογνωσίας για την εφαρμογή των σχετικών προγραμμάτων, καθώς και η αξιοποίηση των

15 Για τα βασικά σημεία της Συμφωνίας, βλ. http://www.osdel.gr Βλ. επίσης United States District Court Southern District of New York Filed 02/04/2010 The Authors Guild Inc et al v. Google Inc Statement of interest of the United States of America regarding proposed amended Settlement Agreement.

πορισμάτων διαβούλευσης σε σχέση με θέματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η Europeana προσφέ-ρει πρόσβαση σε πολιτιστικό υλικό από όλη την Ευρώπη σε ψηφιοποιημένη μορφή, όπως βιβλία, ταινίες, χάρτες, φωτογραφίες, ζωγρα-φικοί πίνακες, εφημερίδες, χειρόγραφα, εικόνες μνημείων, και συλλογές εικαστικών έργων16.

Η Επιτροπή εξέδωσε τη Σύσταση της 24ης Αυγούστου 2006 για την ψηφιοποίηση και επιγραμμική (on line) προσβασιμότητα πολιτι-στικού υλικού, καθώς και για την ψηφιακή διαφύλαξη (EEΕΚ L 236/28 31.8.2006) με βασικό στόχο την ανάπτυξη των ψηφιακών βιβλιο-θηκών και τη διατήρηση της ψηφιακής ευρω-παϊκής συλλογικής μνήμης.

Η ψηφιοποίηση αποτελεί σημαντικό μέσο για την εξασφάλιση ευρύτερης πρόσβασης σε πολιτιστικό υλικό που θα είναι διαθέσιμο και στις επόμενες γενιές. (αιτ. σκ. 6). Η ύπαρξη κοινού πολιτιστικού σημείου πρόσβασης θα καταστήσει δυνατή την επιγραμμική αναζήτηση της ευρωπαϊκής πολιτιστικής κληρονομιάς (αιτ. σκ. 9).

Το πολιτιστικό υλικό θα πρέπει να ψηφιοποιηθεί με πλήρη σεβασμό των δικαιωμάτων διανοητικής ιδιοκτησίας δεδο-μένου ότι τα δικαιώματα αυτά αποτελούν καίριο εργαλείο για την τόνωση της δημιουρ-γικότητας. Ιδιαίτερη σημασία έχουν οι περιο-ρισμοί που προβλέπονται για τις βιβλιοθήκες, μουσεία και αρχεία στην Οδηγία 2001/29 (άρθρο 5 παρ. 2 στοιχείο γ και άρθρο 5 παρ. 3 στοιχείο ιδ καθώς και αιτ. σκ. 40 Οδηγίας 2001/29).

Η Σύσταση χωρίζεται σε τρία μέρη: α) ψηφιοποίηση και επιγραμμική προσβασιμότητα (άρθρα 1-6), β) ψηφιακή διαφύλαξη (άρθρα 7-11), και γ) συνέχεια στη σύσταση (άρθρο 12).

Όσον αφορά την ψηφιοποίηση και επιγραμμική προσβασιμότητα (άρθρα 1-6) συνιστάται στα κράτη μέλη: α) να συλλέξουν

16 http://www.europeana.eu.


139

πληροφορίες σχετικά με τις προγραμ-ματιζόμενες ψηφιοποιήσεις πολιτιστικού υλικού, όπως βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων, φωτογραφιών, μουσειακών αντικειμένων, αρχειακών τεκμηρίων και οπτικοακουστικού υλικού, β) να ενθαρρύνουν τη συνεργασία μεταξύ πολιτιστικών ιδρυμάτων και ιδιωτικού τομέα αποβλέποντας στη δημιουργία νέων τρόπων χρηματοδότησης γ) να προωθήσουν μια ευρωπαϊκή βιβλιοθήκη υπό μορφή πολυγλωσ-σικού σημείου κοινής πρόσβασης για ψηφιακό πολιτιστικό υλικό ενθαρρύνοντας τους εκδότες και τους δικαιούχους να διαθέτουν το ψηφιακό υλικό προς αναζήτηση και εξασφαλίζοντας κοινά πρότυπα ψηφιοποίησης ώστε να επιτευχθεί η διαλειτουργικότητα και διαγλωσ-σική δυνατότητα αναζήτησης δ) να βελτιώσουν τις συνθήκες ψηφιοποίησης και επιγραμμικής προσβασιμότητας καθιερώνοντας μηχανισμούς για τη διευκόλυνση της χρήσης «ορφανών έργων» ή έργων που είναι εξαντλημένα ή έχουν αποσυρθεί από την κυκλοφορία, πάντοτε όμως ύστερα από διαβουλεύσεις με τα ενδιαφε-ρόμενα μέρη, ενώ ενθαρρύνεται η διάθεση καταλόγων γνωστών ορφανών έργων και έργων ελεύθερης πρόσβασης καθώς και ο εντοπισμός των φραγμών που υπάρχουν στη νομοθεσία για την προσβασιμότητα και χρήση πολιτιστικού υλικού.

Όσον αφορά την ψηφιακή διαφύλαξη, συνιστάται στα κράτη μέλη να θεσπίσουν εθνικές στρατηγικές για τη μακροχρόνια ψη-φιακή διαφύλαξη και πρόσβαση σε ψηφιακό υλικό με σεβασμό στη νομοθεσία για την πνευ-ματική ιδιοκτησία, να προβλέψουν νομοθετικές ρυθμίσεις που να επιτρέπουν στα δημόσια ιδρύματα την πολλαπλή αντιγραφή και μετα-κίνηση ψηφιακού πολιτιστικού υλικού για λόγους διαφύλαξης, με πλήρη συμμόρφωση στη κοινοτική και διεθνή νομοθεσία για την πνευ-ματική ιδιοκτησία, να θεσπισθούν ρυθμίσεις αναφορικά με την κατάθεση υλικού που έχει δημιουργηθεί αρχικά σε ψηφιακή μορφή, λαμ-βάνοντας υπόψη τις εξελίξεις στα άλλα κράτη

μέλη, ώστε να αποφεύγονται οι αποκλίσεις στη σχετική νομοθεσία (άρθρα 7-10).

Περαιτέρω συνιστάται η «ιστοσυγκομιδή», δηλαδή η τεχνική συλλογής υλικού από το διαδίκτυο για σκοπούς διαφύλαξης ιστικού περιεχομένου που γίνεται από εντεταλμένα ιδρύματα τα οποία μπορούν να προβούν στις σχετικές ενέργειες χωρίς να περιμένουν την κατάθεση (άρθρο 11).

Τα κράτη μέλη έχουν την υποχρέωση να ενη-μερώνουν την Επιτροπή δεκαοχτώ μήνες ύστερα από τη δημοσίευση της Σύστασης στην Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και στη συνέχεια ανά διετία για τη δράση που κάθε φορά αναλαμβάνεται (άρθρο 12).

Το συμπέρασμα που συνάγεται από την παραπάνω ανάλυση είναι ότι ο σεβασμός των δικαιωμάτων του δημιουργού αποτελεί προϋπόθεση για κάθε ζήτημα που έχει σχέση με τη ψηφιοποίηση, επιγραμμική προσβασιμότητα και ψηφιακή διαφύλαξη του υλικού. Πέρα από το θέμα αυτό μεγάλη σημασία έχει και η ανταλ-λαγή πληροφοριών μεταξύ των φορέων, ώστε να αποφεύγεται η ψηφιοποίηση του ίδιου υλικού από περισσότερες βιβλιοθήκες ή αρχεία.

Προβληματισμός υπάρχει τελευταία σε σχέση με τα λεγόμενα «ορφανά έργα» (orphan works). Πρόκειται για έργα με δημιουργό αγνώστου ταυτότητας (unidentified) ή με δημιουργό γνωστό που όμως δεν μπορεί να εντοπισθεί, π.χ. έχει άγνωστη κατοικία ή έχει πεθάνει και υπάρχει αβεβαιότητα ως προς τους κληρονόμους του. Η χρήση των έργων αυτών χωρίς την άδεια του δικαιούχου είναι παράνομη και για το λόγο αυτό γίνεται προσπάθεια επίλυσης του θέματος17.

17 Για τα ορφανά έργα βλ. Final Report on Digital Preservation, Orphan Works and Out-of-Print Works και Memorandum of Understanding on orphan works (http://ec.europa.eu/information_society/activities/digitla_libraries). Βλ. επίσης Green Paper - Copyright in the Knowledge Economy, Brussels, COM(2008) 455/3, σ. 10.


140

Μία πρώτη λύση που έχει προταθεί είναι η παροχή πληροφοριών ως προς τον δικαιούχο με οποιονδήποτε τρόπο ή με μορφή DRM στο πλαίσιο των υποχρεώσεων σχετικά με την ενημέρωση για τη διαχείριση των δικαιωμάτων (άρθρο 7 Οδηγίας 2001/29, άρθρο 12 Συνθήκης για την Πνευματική Ιδιοκτησία, άρθρο 19 Συν-θήκης για τις εκτελέσεις και τα φωνογρα-φήματα, άρθρο 66 Β Ν. 2121/1993). Η δημιουργία βάσης δεδομένων με πληροφορίες για τους δικαιούχους σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο θα διευκόλυνε την ανεύρεση του δημιουργού, αλλά αν λάβει υποχρεωτικό χαρακτήρα θα ερχόταν σε αντίθεση με την αρχή της προστασίας χωρίς την τήρηση διατυπώσεων και ειδικότερα με το άρθρο 5 παρ.2 της Διεθ-νούς Σύμβασης Βέρνης. Θα μπορούσε βέβαια να διαμορφωθεί ένα σύστημα που θα ενθαρρύνει τους δημιουργούς να δίνουν στο κοινό παρό-μοιες πληροφορίες ή να διαθέτουν το έργο τους με ηλεκτρονικές άδειες.

Σημαντική μπορεί να είναι η συμβολή των οργανισμών συλλογικής διαχείρισης που έχουν πάντοτε τη δυνατότητα να βρουν το δικαιούχο ή να δώσουν στο χρήστη συλλογική άδεια χρήσης του ρεπερτορίου τους ή να ακολουθήσουν το γνωστό σύστημα των διευρυμένων συλλογικών αδειών (extended collective licensing) και να καλύψουν όλους τους δικαιούχους του κλάδου που εκπροσωπούν. Θα μπορούσε επίσης να προβλεφθεί νομοθετικά υποχρεωτική συλλογική διαχείριση για τα ορφανά έργα.

Σε ορισμένες νομοθεσίες προβλέπονται ειδικές ρυθμίσεις που επιτρέπουν τη χορήγηση αδειών από αρμόδιο δημόσιο φορέα. Σύμφωνα με το άρθρο 77 του Καναδικού Copyright Act, όποιος θέλει να χρησιμοποιήσει «ορφανά έργα» έχει τη δυνατότητα να υποβάλλει αίτηση στο Copyright Board που μπορεί να χορηγήσει μη αποκλειστική άδεια, εφόσον αποδειχθεί ότι ο χρήστης κατέβαλε δικαιολογημένες προσπά-θειες (reasonable efforts) για τον εντοπισμό του δικαιούχου. Η αμοιβή καταβάλλεται συνήθως στον οικείο οργανισμό συλλογικής διαχείρισης

που αναλαμβάνει για χρονικό διάστημα συνήθως πέντε ετών να πληρώσει το δικαιούχο αν αυτός αναφανεί. Στην Ιαπωνία σχετική άδεια χορηγείται από την Japanese Agency for Cultural Affairs και στο Ηνωμένο Βασίλειο από το UK Copyright Tribunal. Στις ΗΠΑ εκκρεμεί νομοσχέδιο με τίτλο «The Orphan Works Act of 2006 » που περιορίζει την ευθύνη για προσβολή του δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας για τους καλλιτέχνες και τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι θέλουν να χρησιμοποιήσουν και δεν ανευρίσκουν το δημιουργό παρά τη δικαιολο-γημένη και επιμελή έρευνα («reasonably diligent search»). Έχει επίσης προταθεί να προβλεφθεί ένας νέος περιορισμός στην Οδηγία 2001/29 αφού οποιαδήποτε λύση θα πρέπει να είναι σύμφωνη με το κοινοτικό κεκτημένο. Πέρα από τους οργανισμούς συλλογικής διαχείρισης που μπορούν να βοηθήσουν στην αναζήτηση των δικαιούχων, σημαντικό ρόλο μπορεί να έχουν και οι βιβλιοθήκες που αναλαμβάνουν τη νομική κατάθεση, καθώς και τα αρχεία.

IV. Επίλογος

Τον 21ο αιώνα βρισκόμαστε μπροστά σε νέες προκλήσεις που επιτρέπουν τη διαχρονική προστασία των άυλων και υλικών πολιτιστικών αγαθών. Το διαδίκτυο και η ψηφιακή τεχνο-λογία έδωσαν στην ανθρωπότητα ένα μοναδικό εργαλείο διαφύλαξης και καταγραφής της συλλογικής μνήμης. Η Europeana είναι ανοιχτή στο σύνολο των έργων και μνημείων με στόχο την προβολή της πολυμορφίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Η διάσωση και διάδοση του ελληνι-κού πολιτισμού μέσα από ένα ψηφιακό μουσείο δίνει τη δυνατότητα ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς της Χώρας και των πολιτιστικών αγαθών που προέρχονται από την ελληνική επικράτεια οπουδήποτε και αν βρίσκονται τώρα, έτσι ώστε όλα τα πολιτιστικά δεδομένα να μπορούν να γίνουν προσιτά στην παγκόσμια κοινωνία.

Η ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ: ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗΣ

ΒΑΣΙΛΗΣ Α. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ

Εισαγωγή

Η διαδικτυακή πύλη (portal) της ΔΕΑΜ (http://nam.culture.gr) (Εικ. 1) σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ως ένα σημείο πρόσβασης σε συνεργατικές υπηρεσίες που απευθύνονται στα στελέχη των υπηρεσιακών μονάδων του ΥΠΠΟΤ, με σκοπό την καλύτερη οργάνωση και διαχεί-ριση των εργασιών ψηφιοποίησης και τεκμη-ρίωσης πολιτισμικού περιεχομένου. Το portal λειτουργεί και ως μέσο προβολής των συγκεκριμένων εργασιών, παρέχοντας ενημέ-ρωση για τα αποτελέσματά τους.

Η παρουσίαση επικεντρώνεται στα συνερ-γατικά εργαλεία που αναπτύχθηκαν μέσα από το σύστημα διαχείρισης και προβολής περιεχο-μένου του portal: το forum συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων, το συνεργατικό ημε-ρολόγιο εργασιών και γεγονότων, καθώς και μία σειρά θεματικών ενοτήτων αναφοράς, όπως η βιβλιοθήκη υποστηρικτικού υλικού για θέματα ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης.

Ι. Σύντομη περιγραφή

Το portal υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του έργου «Ψηφιοποίηση και Ψηφιακή Τεκμηρίωση Συλ-λογών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού» (Γ’ ΚΠΣ – ΕΠ ΚτΠ – Μέτρο 1.3). Σε αυτό συνερ-γάστηκε έκτακτο, στην πλειονότητά του, επιστημονικό προσωπικό της ΔΕΑΜ με την ανάδοχο εταιρεία του Έργου.

Στις θεματικές ενότητες του portal που είναι διαθέσιμες στο ευρύ κοινό (περιοχή internet) αναπτύσσονται και προβάλλονται ο χαρακτή-ρας, τα έργα και οι δράσεις της Διεύθυνσης (Εικ. 2). Ο επισκέπτης / η επισκέπτρια έχει πρό-

σβαση σε σχετικούς ψηφιακούς πόρους (πρότυ-πα και οδηγοί καλής πρακτικής, πηγές, βιβλιο-γραφία, διαδικτυακοί σύνδεσμοι) (Εικ. 3), ενώ μπορεί να περιηγηθεί και σε μία εφαρμογή εικονικών εκθέσεων ψηφιοποιημένων μνημείων (Εικ. 4).

ΙΙ. Τεχνικά χαρακτηριστικά

Το τελικό πληροφοριακό προϊόν είναι ένα Content Management System (CMS) ανεπτυγ-μένο σε Oracle Application Server, ο οποίος χρησιμοποιεί το Oracle Portal ως front-end. Πρόκειται για μία διαδικτυακή πύλη στον πυρήνα της οποίας λειτουργεί ένα πλήρες Σύστημα Διαχείρισης Ψηφιακού Περιεχομένου.

Οι διαδικτυακές πύλες (web portals) αποτε-λούν εφαρμογές, οι οποίες συνδυάζουν πολ-λαπλές «νησίδες» πληροφορίας (portlets) σε ένα ενοποιημένο γραφικό περιβάλλον, μαζί με μία σύνθετη μηχανή αναζήτησης πληροφοριών επί του περιεχομένου. Επιπλέον, μπορούν να ενέχουν τη δυνατότητα και για εγγραφή χρη-στών με διαβαθμισμένα δικαιώματα (login) σε περιοχές του portal, οι οποίες δεν είναι προσβά-σιμες από μη εξουσιοδοτημένους χρήστες (extranet). Το extranet του portal της ΔΕΑΜ σχεδιάστηκε και αναπτύχθηκε με κύριο στόχο να υποστηρίξει το συντονισμό των εργασιών ψηφιοποίησης και τεκμηρίωσης πολιτισμικού περιεχομένου (Εικ. 5).

Τα ανωτέρω εξασφαλίζονται μέσω του Συ-στήματος Διαχείρισης και Προβολής Περιεχομέ-νου, το οποίο παρέχει τις υποδομές για τη δια-χείριση των ψηφιακών δεδομένων και των μετα-δεδομένων τους, όπως και την εκτέλεση εργα-σιών σε συνεργατικά περιβάλλοντα.


142

ΙΙΙ. Οι συνεργατικές υπηρεσίες του portal

Οι συνεργατικές υπηρεσίες που αναπτύχθηκαν για το portal της ΔΕΑΜ λειτουργούν στο extranet περιβάλλον και προορίζονται για το εγκεκριμένο προσωπικό των συμμετεχόντων φορέων και υπηρεσιακών μονάδων.

Θεματικές ενότητες αναφοράς (Εικ. 5). Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται το γλωσσάρι, οι συχνές ερωτήσεις και οι αναφορές προόδου του έργου, καθώς και μια ξεχωριστή συλλογή υποστηρικτικού υλικού ψηφιοποίησης. Το περιεχόμενο αυτών των ενοτήτων αναπτύχθηκε από το επιστημονικό προσωπικό της ΔΕΑΜ σύμ-φωνα με τις ανάγκες και τα ερωτήματα που τέθηκαν από τους συμμετέχοντες, κατά τη διάρκεια της συνεργασίας για το έργο της ψηφιοποίησης και ψηφιακής τεκμηρίωσης.

Συνεργατικό ημερολόγιο εργασιών και γεγονότων (Εικ. 6). Πρόκειται για ένα βασικό εργαλείο project management, το οποίο επιτρέπει την ομαδική παρακολούθηση και τον έλεγχο εξέλιξης των φάσεων ενός έργου. Καθο-ρίζονται, με διαβαθμιζόμενη σήμανση, χρονικές διορίες και ημερομηνίες - ορόσημα (milestones) κατά τη ροή των εργασιών, τα οποία θέτουν το χρονικό πλαίσιο ενός project. Στο παράδειγμα του portal της ΔΕΑΜ, κάθε καταχώρηση στο ημερολόγιο συνδέεται άμεσα και με μία ή περισσότερες αναφορές προόδου.

Forum συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων (Εικ. 7 και 8). Το forum αποτελεί την κορωνίδα των συνεργατικών εφαρμογών του portal της ΔΕΑΜ. Σε αυτό οι εγγεγραμμένοι χρήστες συμμετέχουν σε συζητήσεις και μπορούν να θέτουν ερωτήματα ή να ανταλ-λάσουν απόψεις γύρω από θέματα που εντάσ-σονται στις συντονιστικές αρμοδιότητες της ΔΕΑΜ. Το forum διατάσσεται με μία γνωστή ιεραρχική δομή, η οποία περιλαμβάνει ομάδες συζητήσεων, ξεχωριστές συζητήσεις ανά ομάδα και δημοσιεύσεις επί των συζητήσεων. Ο χρήστης / Η χρήστρια μπορεί να συμμετάσχει στις υπάρχουσες συζητήσεις ή να ξεκινήσει νέες,

σύμφωνα με τις ανάγκες και τα ενδιαφέροντά εργασίας του / της. Επίσης, έχει τη δυνατότητα να διαχειρίζεται τις λεπτομέρειες του προφίλ του / της (όνομα, ιδιότητα, υπηρεσιακή μονάδα ή φορέας κ.λπ.).

IV. Οφέλη και πλεονεκτήματα

Τα πλεονεκτήματα της υιοθέτησης και της χρήσης συνεργατικών εφαρμογών διαχείρισης, επικοινωνίας και προβολής βρίσκονται στη δυνατότητα για επίτευξη ουσιαστικής επικοινω-νίας και άμεσης συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων που εργάζονται στις κεντρικές και περιφερειακές υπηρεσιακές μονάδες, όσο απομακρυσμένες και εάν είναι αυτές. Το τελικό αποτέλεσμα θα πρέπει να είναι η αύξηση της παραγωγικότητας και η ταχύτερη και αποτελε-σματικότερη διεκπεραίωση των εκάστοτε καθηκόντων και εργασιών του προσωπικού.

Η επιτυχής χρήση ψηφιακών συνεργατικών εργαλείων, όσο απλά και εύχρηστα και αν είναι αυτά, προϋποθέτει την επιμόρφωση, την εκπαίδευση αλλά και την προσωπική διάθεση ενασχόλησης. Το αντιστάθμισμα, ωστόσο, πρέπει να θεωρείται δεδομένο, ειδικότερα στις περιπτώσεις κοινών δράσεων διαφορετικών υπηρεσιακών μονάδων.

Η συνέχεια;

Τα συνεργατικά εργαλεία που παρουσιάστηκαν αποτελούν ένα μικρό αλλά ενδεικτικό σύνολο, το οποίο επιδεικνύει τις δυνατότητες που ενέχουν οι σύγχρονες εφαρμογές Συνεργατικού Λογισμικού.1 Οι εφαρμογές αυτές, οι οποίες μπορούν να αναπτυχθούν και με τη χρήση

1 Stahl, G. (2006) Group Cognition: Computer Support for Building Collaborative Knowledge. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

Rummler, S., and Ng, K.B. (2010) Collaborative Technologies and Applications for Interactive Information Design: Emerging Trends in User Experiences. Hershey: Information Science Reference.

Η ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΠΥΛΗ ΤΗΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ

143

ελεύθερου/ανοικτού λογισμικού,2 είναι κυρίως διαδικτυακές: e-mail, instant messaging, web conferencing, fora, wikis, blogs, calendaring, bookmarking/tagging, syndication, document sharing (Εικ. 9). Σε σημαντικό βαθμό σχετίζονται με την έννοια του Web 2.0,3 καθώς με τη χρήση

2 Ελεύθερο Λογισμικό / Λογισμικό ανοιχτού κώδικα - Αρχική. Available at: http://ellak.gr/ [Accessed November 6, 2010].

3 Musser, J. (2006) Web 2.0 Principles and Best Practices. Sebastopol: O'Reilly Media.

Dasgupta, S., Khosrow-Pour, M., Clarke, S., Jennex, M.E and Becker, A. (2010) Social Computing: Concepts, Methodologies, Tools, and Applications. Hershey: Information Science Publishing.

τους δημιουργούνται δυναμικά ανθρώπινα δίκτυα, όπως αυτά νοούνται στη θεωρία και την ανάλυση των κοινωνικών δικτύων4. Οι επιτυχείς υλοποιήσεις συνεργατικών εφαρμογών οφεί-λουν να ακολουθούν καθορισμένα πρότυπα και οντολογίες (Semantic Web)5.

Στο παράδειγμα του portal της ΔΕΑΜ ένα σύνολο συνερ-γατικών εργαλείων χρησιμο-ποιήθηκε για την κεντρική και κατά τόπους διαχείριση ψηφιο-ποιημένου πολιτισμικού αποθέ-ματος, το οποίο υπόκειται σε πνευματικά δικαιώματα και έχει αξία εμπορική, εκτός από επι-στημονική. Συμπερασματικά, το συγκεκριμένο πεδίο εφαρμογής είναι εξαιρετικά πρόσφορο για την υποστήριξη των παρόντων και την ανάπτυξη νέων εργαλεί-ων, σύμφωνα πάντα με τον καθορισμό συγκεκριμένων ανα-

γκών και στόχων εργασίας.

4 Scott, P.J.P. (2000) Social Network Analysis: A Handbook. 2nd ed. London: Sage Publications. Monge, P.R., and Contractor, N. (2003) Theories of Communication Networks. Oxford: Oxford University Press.

5 Semantic Web - W3C. Available at: http://www.w3.org/standards/semanticweb/ [Accessed November 6, 2010].

Antoniou, G., and Harmelen, F.V. (2008) A Semantic Web Primer. 2nd ed. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

World Cloud εννοιών και εφαρμογών Web 2.0 και Semantic Web


144

ΕΙΚΟΝΑ 1: Η αρχική σελίδα του portal της ΔΕΑΜ


145

ΕΙΚΟΝΑ 3: Η ενότητα και υποενότητες της ψηφιακής βιβλιοθήκης

ΕΙΚΟΝΑ 2: Ο χάρτης με τις θεματικές ενότητες του portal της ΔΕΑΜ (Internet)


146

ΕIKONA 4: Παράδειγμα της εφαρμογής εικονικών εκθέσεων


147

ΕIKONA 5: Θεματικές ενότητες και συνεργατικά εργαλεία του portal της ΔΕΑΜ (extranet)

ΕΙΚΟΝΑ 6: Απόσπασμα από το συνεργατικό ημερολόγιο εργασιών και γεγονότων


148

ΕΙΚΟΝΕΣ 7 & 8: Το online forum στο portal της ΔΕΑΜ - ομάδες συζητήσεων και δημοσίευση

Η ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ

ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΑΠΟΘΕΜΑΤΟΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΣ - ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΛΑΖΑΡΙΔΟΥ

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, παρακο-λουθώντας τους προβληματισμούς που ανα-πτύσσονται στον χώρο της μουσειολογίας και της διαχείρισης πολιτιστικών αγαθών, επικε-ντρώνεται τα τελευταία χρόνια σε ενέργειες που αποσκοπούν στην ποιοτική και όχι μόνο βελτίω-ση της διαχείρισης. Επιχειρεί, με άλλα λόγια, να συμβάλλει στην υλοποίηση της αποστολής που έχει μια δημόσια υπηρεσία, ένα μεγάλο δημό-σιο μουσείο: τη διάχυση των πολιτιστικών αγα-θών στην κοινωνία.

Η επίδραση της τεχνολογίας έχει μεταβάλλει ριζικά τόσο τις μεθόδους οργάνωσης και διαχεί-

ρισης όσο και τις μεθόδους και τεχνικές προβο-λής των πολυεπίπεδων δράσεων που πραγμα-τοποιούνται στο Μουσείο, από τις εργασίες αποθήκευσης, συντήρησης, τεκμηρίωσης, επι-στημονικής μελέτης των μουσειακών αντικειμέ-νων, μέχρι τις εξωστρεφείς δράσεις επικοινω-νίας με το κοινό του.

Τα αποτελέσματα τέτοιων ενεργειών γίνο-νται σύντομα φανερά όχι μόνο ανάμεσα στο ανθρώπινο δυναμικό που συμμετέχει καθημερι-νά στις διαδικασίες, αλλά και στη σταθερά προ-σανατολισμένη οπτική του Μουσείου προς τον πολίτη.


150

Στην κατεύθυνση αυτή, από το 2004 έως σήμερα, πραγματοποιήθηκε σειρά ενεργειών και συνεργασιών που αποσκοπούσαν στη στα-διακή αναδιοργάνωση του τρόπου διαχείρισης, τεκμηρίωσης, αξιοποίησης και προβολής του πλούτου του Μουσείου.

Επιχειρήθηκε ενεργή συμμετοχή όλων των εμπλεκομένων επιστημόνων (αρχαιολόγων, συντηρητών, ιστορικών, αρχειονόμων, επιστη-μόνων και τεχνικών πληροφορικής κ.ά.) ώστε να διαμορφωθούν κοινές αντιλήψεις για τη διαχεί-ριση και την τεκμηρίωση, να αναθεωρηθούν οι ποικίλες επιμέρους προσεγγίσεις και να γίνουν κατανοητές οι ιδιαιτερότητες του κάθε γνωστι-κού πεδίου.

Αναζητήθηκαν και προσαρμόστηκαν στις ιδιαίτερες ανάγκες του Μουσείου αφενός διεθ-νή και ελληνικά πρότυπα και αφετέρου καλές πρακτικές για την ψηφιοποίηση.

Για την επιστημονική τεκμηρίωση των αρ-χαιολογικών συλλογών και των ιστορικών αρ-


151

χείων πραγματοποιήθηκαν εργασίες υποδομής, κωδικοποιήθηκαν πληροφορίες, συντάχθηκαν πρότυπα δελτία τεκμηρίωσης για κάθε θεματική ενότητα και εφαρμόστηκαν νέες τεχνολογίες.

Οργανώθηκε και υλοποιήθηκε σταδιακά η ψηφιοποίηση και η δημιουργία ψηφιακών συλ-λογών. Το 90% της εργασίας αυτής ολοκληρώ-θηκε ενώ προδιαγράφηκαν τα χαρακτηριστικά ενός κεντρικού και ενιαίου συστήματος διαχεί-ρισης και τεκμηρίωσης, η δομή του οποίου αντι-στοιχεί στην οργανωτική δομή του Μουσείου.

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο σή-μερα έχει στην κατοχή του πληθώρα ψηφιακών τεκμηρίων, διαφόρων τύπων και μορφών ενώ, εξακολουθώντας να ψηφιοποιεί τις συλλογές του, συνεχίζει με γοργό ρυθμό να μεταβιβάζει την πληροφορία από το επίπεδο του αναλογι-κού τεκμηρίου στο ψηφιακό.

Ο προβληματισμός που έχει τεθεί ήδη, στο πλαίσιο των πολλαπλών και συνεχώς αναπτυσ-σόμενων δραστηριοτήτων του Μουσείου, σχετί-ζεται με το πώς θα γίνει από τούδε και στο εξής η διαχείριση των παραγόμενων ψηφιακών τεκ-μηρίων.

Συγχρόνως μεγάλη σημασία για το μουσείο έχει η προβολή και ανάδειξη αυτού του ψηφια-

κού πλούτου μέσα από ευρωπαϊκά και διεθνή ψηφιακά αποθετήρια.

Υπό αυτές τις συνθήκες και ανταποκρινόμε-νο στις προκλήσεις της εποχής, το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο σκοπεύει να δημιουργήσει ένα διαχειριστικό πρόγραμμα ψηφιακών τεκμη-ρίων και να εφαρμόσει όλες τις απαραίτητες διαδικασίες για την εφαρμογή του.


152


153


154

Ο ρόλος του Γραφείου Τεκμηρίωσης του Βυ-ζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου

Το Γραφείο Τεκμηρίωσης, που δημιουργήθηκε στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο το 2003, εντάσσεται στο Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων, Τεκ-μηρίωσης και Δημοσιευμάτων, και έχει ως σκο-πό την οργάνωση και τον συντονισμό όχι μόνον της διαχειριστικής και επιστημονικής τεκμηρίω-σης των συλλογών του Μουσείου αλλά και όλων των δραστηριοτήτων του.

Ο ρόλος του γραφείου είναι η οργάνωση και ο συντονισμός της τεκμηρίωσης όλων των δρα-στηριοτήτων γύρω από

α. τη διαχείριση των αρχαιολογικών συλ-λογών, των αρχείων και των τρεχουσών δρα-στηριοτήτων του Μουσείου,

β. ζητήματα νέων τεχνολογιών που ενισχύ-ουν τις δράσεις τεκμηρίωσης αλλά και

γ. το νομικό πλαίσιο που απαιτείται για την υποστήριξη της κάθε δράσης.

Μέσα στις δράσεις του γραφείου ανή-

κουν:

1. η ψηφιοποίηση των συλλογών 2. η ψηφιοποίηση των δραστηριοτή-

των των εργαστηρίων συντήρησης 3. η διαχείριση και προβολή των ψη-

φιακών αποθεμάτων


155

Για τη διαχείριση και την προβολή του ψη-φιακού αποθέματος, το Βυζαντινό και Χριστια-νικό Μουσείο μέσα από τις δράσεις του Γραφεί-ου Τεκμηρίωσης

α. συμμετέχει σε Ευρωπαϊκά Προγράμματα που σχετίζονται με την προβολή του πολιτιστι-κού ψηφιακού αποθέματος

β. ασχολείται με την αναβάθμιση του δικτυ-ακού τόπου του Μουσείου

1. Ψηφιοποίηση των συλλογών

Το Μουσείο βασίστηκε σε διεθνή πρότυπα κα-ταγραφής και διαχείρισης πολιτιστικών αγαθών (CIDOC-CRM, SPECTRUM) τα οποία προσαρμό-στηκαν στις ιδιαίτερες ανάγκες των αντικειμέ-νων που αποτελούν τις συλλογές του Βυζαντι-νού και Χριστιανικού Μουσείου. 2. Ψηφιοποίηση και διαχείριση της πληροφορίας του Τμήματος Συντήρη-σης του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου

Η ιστορία της συντήρησης των συλλο-γών στο Βυζαντινό και Χριστιανι- κό Μουσείο ξεκινά στις αρχές του 20ού αιώνα και πιο συγκεκριμένα το 1915. Τότε χρονολογείται η πρώτη επίσημη αναφορά για τη συντήρηση-επιδιόρθωση φορητών εικόνων, που

εντοπίστηκε στα αρχεία του Μου-σείου.

Από το 1930, με την οριστική εγκατάσταση του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου στη σημερινή του στέγη, οργανώνεται το πρώτο εργαστήριο που εξυπηρετεί τις ανά-γκες συντήρησης φορητών εικόνων, γλυπτών, υφασμάτων και τοιχογρα-φιών.

Με αφορμή τη μεγάλη έκθεση του 1964 με τίτλο «Η Βυζαντινή Τέ-χνη, Τέχνη Ευρωπαϊκή», που διοργα-νώθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώ-

πης στην Αθήνα, το μέχρι τότε μοναδικό στην Ελλάδα εργαστήριο συντήρησης αναδιαρθρώ-θηκε σε τέσσερα ξεχωριστά τμήματα: φωτο-γραφικό, ξυλουργικό, συντήρησης εικόνων και συντήρησης τοιχογραφιών.

Την ίδια εποχή, η προστασία της πολιτιστι-κής κληρονομιάς μετατρέπεται διεθνώς σε ζη-τούμενο, ενώ η συντήρηση αρχίζει να αποκτά χαρακτηριστικά επιστήμης. Το ΚΕΣ, Κεντρικό Εργαστήριο Συντηρήσεως και Αποκαταστάσεως Τοιχογραφιών και Ψηφιδωτών, που λειτούργη-σε στο Βυζαντινό Μουσείο, αποτέλεσε σταθμό για την ιστορία της συντήρησης. Η ίδρυσή του το 1965, σηματοδοτεί την πρώτη ουσιαστική προσπάθεια για τη χάραξη μιας πολιτικής σχετι-κά με τη συντήρηση στην Ελλάδα.


156

Η πλούσια δράση των συνεργείων του ΚΕΣ αποτυπώνεται στο πολύτιμο αρ-χείο του, το οποίο φυλάσσεται μέχρι σή-μερα στο Μουσείο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικό φωτογραφικό αρχείο που αριθμεί πάνω από 12.000 ασπρόμαυρες φωτογραφίες και άλλα τόσα περίπου αρνητικά. Σ’ αυτά καταγράφονται οι ερ-γασίες συντήρησης που πραγματοποιή-θηκαν από το ΚΕΣ μεταξύ 1965 και 1973 στο Βυζαντινό Μουσείο αλλά και σε μνη-μεία και αρχαιολογικούς χώρους σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το φωτογραφικό αρχείο συνοδεύεται από αναφορές των

προϊσταμένων των συνεργείων που πε-ριγράφουν τα πεπραγμένα και από πρό-τυπα δελτία εργασιών συντήρησης.

Το 1973 το ΚΕΣ διαλύεται και στη θέση του δημιουργείται το διευρυμένο Κέντρο Συντηρήσεως Αρχαίων (ΚΣΑ). Ο νέος αυ-τός θεσμός λειτουργεί ανεξάρτητα και εκτός Βυζαντινού Μουσείου. Στο Μουσείο παραμένει μόνον μια ομάδα συντηρητών που υπό την επίβλεψη ενός επιθεωρητή συντηρήσεως είναι επιφορτισμένη με την ευθύνη συντήρησης των αρχαιοτήτων και έργων τέχνης του Μουσείου.


157

Σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μου-σείο λειτουργεί Τμήμα Συντήρησης που περι-λαμβάνει εννέα εργαστήρια συντήρησης έργων τέχνης και αρχαιοτήτων.

⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Φορητών Εικό-νων και Ξυλογλύπτων

⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Χαρτώων Αντι-κειμένων και Εντύπων

⇒ Εργαστήριο Υφάσματος ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Γλυπτών ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Μικροτεχνίας ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Τοιχογραφίας ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Ψηφιδωτού ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Πινάκων ⇒ Εργαστήριο Συντήρησης Φωτογραφίας

Τα εργαστήρια αυτά, εκτός της εξαιρετικής και σημαντικής εργασίας που επιτελούν για την προστασία και αποκατάσταση των συλλογών του Μουσείου, διατηρούν και υλικό (αναλογικό και ψηφιακό) σχετικό με τις δράσεις τους, με την ιστορία της συντήρησης των μουσειακών αντικειμένων και αλλά και έργων τέχνης και αρχαιοτήτων γενικότερα.

Στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων διαχείρι-

σης του ψηφιακού αποθέματος, μέρος του υλι-κού, και πιο συγκεκριμένα το Αρχείο του ΚΕΣ, έχει ψηφιοποιηθεί και κωδικοποιηθεί. Μάλιστα βρίσκεται ήδη στο τυπογραφείο μια σχετική έκ-δοση. Αντίστοιχα, υλικό (αναλογικό και ψηφια-κό) που προέρχεται από τα υπόλοιπα εργαστή-ρια πρόκειται σύντομα να κωδικοποιηθεί και να ενταχθεί σε πρόγραμμα ψηφιακής καταγραφής, ώστε να διατηρηθεί και να αξιοποιηθεί σε μελέ-τες και ερευνητικά προγράμματα.


158


159

Πέρα από το αμιγώς διαχειριστικό κομμάτι της πληροφορίας, έμφαση δίδεται και στην προβολή της πληροφορίας αυτής είτε μέσα από την έρευνα είτε μέσα από διεθνείς συνεργασίες. Έτσι, το Τμήμα Συντήρησης έχει συμμετάσχει σε ευρωπαϊκές συνεργασίες προβολής του ψηφια-κού αποθέματος, όπως στο ICON-Network.org. Πρόκειται για μια συνεργασία μεταξύ Γαλλίας, Φινλανδίας και Ελλάδας, που σκοπό της έχει την προβολή της μελέτης, συντήρησης και αποκα-τάστασης των φορητών εικόνων στην Ευρώπη. Η συνεργασία αυτή υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Προγράμματος Culture 2007-2011.

3. Διαχείριση και προβολή του ψηφιακού απο-θέματος

Για την προβολή του ψηφιοποιημένου πολιτι-στικού αποθέματος, το Βυζαντινό και Χριστιανι-κό Μουσείο έχει ενεργή συμμετοχή σε Ευρω-παϊκά Προγράμματα και συνεργασίες με άλλους πολιτιστικούς φορείς. Πιο συγκεκριμένα έχει συνεργαστεί στα ακόλουθα:

1. Ψηφιοποίηση Κινητών Μνημείων του ΥΠΠΟ

Στο πρόγραμμα αυτό το Μουσείο συμπεριέλαβε 8.258 αντικείμενα από το σύνολο των 20.545 αντικειμένων που έχουν ήδη καταγραφεί ψη-φιακά στο μουσείο (δηλαδή περίπου το 40% του συνόλου).

Στόχος του Μουσείου είναι στο μέλλον να εμπλουτίσει τη συγκεκριμένη βάση δεδομένων και με τα υπόλοιπα αντικείμενα των συλλογών.

2. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Προβολής Συλλογών MICHAEL

Το Μουσείο έχει επιλέξει στην παρούσα φάση να προβάλει στη δικτυακή πύλη του MICHAEL Plus επιλεγμένα αντικείμενα ανά συλλογή. Στό-χος του Μουσείου είναι να εμπλουτίσει την προβολή αυτή και με την εισαγωγή αντικειμέ-νων που απαρτίζουν δημοσιευμένες θεματικές συλλογές (για παράδειγμα τον «Θησαυρό της Κρατήγου Μυτιλήνης» με Νομίσματα και Τιμαλφή αντικείμενα του 7ου αι. μ.Χ. που περι-


160

λαμβάνει 65 αντικείμενα ή τα «Κεντήματα από την Κωνσταντινούπολη» με 10 αντικείμενα, ή ακόμα τους «Κρητικούς Ζωγράφους στο Ιόνιο» με 10 αντικείμενα, καθώς και την «Έκφραση της Ναζαρηνής Ζωγραφικής» με 10 αντικείμενα)

3. Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα DARIAH (Digital Re-search Infrastructure for the Arts and Humani-ties) 2009-2013.

Το DARIAH είναι το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα που έχει ως στόχο την υποστήριξη της ψηφιοποίη-σης της πολιτιστικής κληρονομιάς στην Ευρώπη μέσω μιας τεχνικής πλατφόρμας που θα ενισχύ-ει την ανταλλαγή της πληροφορίας ανάμεσα στις ερευνητικές και επιστημονικές κοινότητες. Στο έργο συμμετέχουν 14 φορείς από 10 ευρω-παϊκές χώρες που έχουν αναλάβει να οργανώ-σουν την προετοιμασία της πλατφόρμας. Από την πλευρά της Ελλάδας συμμετέχει η Ακαδημία Αθηνών και το Ερευνητικό Κέντρο «Αθήνα», ενώ το Μουσείο, μέσω του τότε διευθυντή του Δη-μήτριου Κωνστάντιου, συμμετείχε ως σύμβου-λος του διαχειριστή του έργου, κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του προγράμματος.

4. Συμμετοχή στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα ΑΤΗΕ-ΝΑ-Εuropeana

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο έχει ανταποκριθεί θετικά στην πρόσκληση συμμετο-χής στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο ΑΤΗΕΝΑ (Access to Cultural Heritage Networks Across Europe), για να προβάλει το ψηφιοποιημένο πολιτιστικό περιεχόμενο του στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βι-βλιοθήκη Εuropeana. Για αυτόν τον σκοπό συ-νεργάζεται με τη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων που συντονίζει το σχετικό έργο.

5. Προβολή των συλλογών και των δραστηριοτή-των του Μουσείου μέσα από την ιστοσελίδα του

Το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο γνωρί-ζοντας τη σημασία της προβολής τόσο των συλ-λογών του όσο και των δραστηριοτήτων του, ήδη από το 2007, προχώρησε στον σχεδιασμό ενός δικτυακού τόπου. Ο δικτυακός τόπος σχε-διάστηκε και υλοποιήθηκε το 2008 από διεπι-στημονική ομάδα εργασίας.

Η ιστοσελίδα του Μουσείου παρουσιάζει ευσύνοπτα τη λειτουργία, την ιστορία, τις συλ-λογές, τις εκθέσεις του, ενημερώνει δηλαδή το κοινό για τις τρέχουσες αλλά και παρελθούσες δραστηριότητές του. Συγχρόνως στον δικτυακό τόπο προβάλλονται οι εκδόσεις του Μουσείου καθώς και η βιβλιοθήκη του.

Σήμερα, ο δικτυακός τόπος του ΒΧΜ βρίσκε-ται σε τελική φάση ανασχεδιασμού αλλά και αναβάθμισης (πληροφορία, αισθητική, χρηστι-κότητα, προσβασιμότητα), που θα επιτρέψει την κάλυψη των διευρυμένων αναγκών του.


161


162


163


164


165


166

Μελλοντικές δράσεις

Τις τελευταίες δεκαετίες, η αύξηση των ψηφια-κών πληροφοριών που σχετίζονται με τον πολι-τισμό όχι μόνον έχει κινήσει το διεθνές ενδια-φέρον, αλλά αποτελεί και τον πυρήνα ενός διεθ-νούς διαλόγου, που αποσκοπεί στον ορισμό κοινώς αποδεκτών μεθόδων τεκμηρίωσης, κατα-γραφής και διατήρησης των πληροφοριών εκεί-νων που αποτελούν ένα είδος πολιτιστικού αποθέματος.

Τα ζητήματα αυτά δεν είναι καθόλου απλά, κυρίως λόγω του μεγέθους και της τεχνικής πο-λυπλοκότητας των ψηφιακών δεδομένων, που συνδέονται άμεσα με την εξέλιξη της τεχνολο-γίας. Θέματα όπως η αποθήκευση των ψηφια-κών αποθεμάτων, η πρόσβαση και η αυθεντικό-τητά τους, αποτελούν καίρια ζητήματα προς επί-λυση για την επιστημονική κοινότητα. Συγχρό-νως, είναι απαραίτητη η αξιολόγηση του παρα-γόμενου ψηφιακού αποθέματος πριν αποφα-σιστεί η μελλοντική διατήρηση και αποθήκευσή του, εξαιτίας, κυρίως, του κόστους της επένδυ-σης. Πέρα όμως από την παραγωγή του ψηφια-κού περιεχομένου, γίνεται πλέον έντονη η ανά-γκη, ιδιαίτερα στους πολιτιστικούς φορείς της διασύνδεσης και διαλειτουργικότητάς του σε σχέση με αδελφά ή συναφή ψηφιακά εθνικά ή διεθνή αποθέματα. Καθώς το υλικό βρίσκεται σε ψηφιακή μορφή υπάρχει εύλογη απαίτηση να παραμένει διαθέσιμο και ασφαλές παρά τις μελ-λοντικές αστοχίες του εξοπλισμού ή τις τεχνολο-γικές αλλαγές και να είναι καταρχήν δυνατή


167

η ευρεία και συνδυαστική πρόσβαση σε αυτό για την αποτελεσματικότερη διεξαγωγή ερευ-νών, εκπαιδευτικών, εκδοτικών και εκθεσιακών δραστηριοτήτων. Η θέσπιση καλύτερων πρακτι-κών και προτύπων είναι ως εκ τούτου αναγκαία. Οι στρατηγικές για τη διατήρηση της πρόσβασης στα ψηφιακά αντικείμενα πρέπει να εξετάσουν την ακεραιότητα και τη λειτουργία αυτών των ψηφιακών αντικειμένων. Τα τυποποιημένα στοι-χεία μεταδεδομένων πρέπει να χρησιμοποιη-θούν για να εξασφαλίσουν πρόσβαση στις πλη-ροφορίες. Η διαρκής έρευνα αλλά και η διάδοση των συμπερασμάτων είναι επίσης αναγκαίες. Οι στρατηγικές για τη διατήρηση της πρόσβασης στα ψηφιακά αντικείμενα θα πρέπει να αναθε-ωρούνται περιοδικά και να τροποποιούνται ώστε να απεικονίζουν την τρέχουσα καλύτερη πρακτική. Είναι σαφές ότι η διατήρηση του ψη-φιακού υλικού θα πρέπει να καταστεί ζήτημα πολιτικής για όλες τις υπηρεσίες πληροφόρη-σης, καθώς είναι προς το συμφέρον των υπηρε-σιών αυτών να εξασφαλίσουν τη μακροπρόθε-σμη συντήρηση αυτού του εύθραυστου υλικού.

Είναι σαφές ότι η κατάρτιση κοινών πρακτι-κών σε επίπεδο ευρύτερης Υπηρεσίας του ΥΠΠΟΤ, για τη διαχείριση του ψηφιακού τεκμη-ρίου είναι επιβεβλημένη και απαραίτητη. Συγ-χρόνως όμως, η προεργασία για τη διαχείριση και διατήρηση του ψηφιακού τεκμηρίου σε επί-πεδο Υπηρεσίας είναι προϋπόθεση.

Κατά αυτόν τον τρόπο το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο έχει ήδη ορίσει ομάδα εργασίας που εντάσσεται στο Γραφείο Τεκμηρί-ωσης, με σαφείς αρμοδιότητες και ευθύνες


168

σχετικές τόσο με τη δημιουργία του διαχειριστι-κού προγράμματος των ψηφιακών τεκμηρίων αλλά συγχρόνως και των εφαρμογών του.

Σύμφωνα με αυτές τις αρμοδιότητες, η ομά-δα έχει ήδη δρομολογήσει τις διαδικασίες προσδιορισμού των πρακτικών διαχείρισης της ψηφιακής πληροφορίας, επιχειρώντας να τις εντάξει με εύρυθμο τρόπο και μέθοδο στο σύ-νολο των δραστηριοτήτων του Μουσείου. Το πλάνο εργασιών του Μουσείου για την εφαρμο-γή του διαχειριστικού προγράμματος των ψη-φιακών τεκμηρίων περιλαμβάνει τα ακόλουθα πεδία:

1. Κατάρτιση καταλόγων απογραφής των ψηφιακών τεκμηρίων (κείμενα, βάσεις δε-δομένων, ψηφιακές εικόνες, ψηφιοποιημέ-νο υλικό, οπτικοακουστικό υλικό κ.ά.).

Οι κατάλογοι απογραφής που έχουν συγκρο-τηθεί ταυτίζουν το κάθε ψηφιακό τεκμήριο με τύπους και περιεχόμενα, ώστε στη συνέχεια να μπορούν να ομαδοποιηθούν και να ενταχθούν σε διαχειριστικά συστήματα ανάλογα με τις ανάγκες τους. Οι κατάλογοι απογραφής των

ψηφιακών τεκμηρίων χρησιμεύουν επίσης σε ποσοστιαίες εκτιμήσεις που βοηθούν στη συνο-λική διαχείρισή τους.

2. Καθορισμός του αριθμού των δομών (support) των ψηφιακών τεκμηρίων και συστηματική αντιγραφή τους.

Ο αριθμός και η οργάνωση των τύπων των ψηφιακών τεκμηρίων καθώς και η πλατφόρμα αντιγραφής τους εξαρτάται από την προκαθο-ρισμένη από την Υπηρεσία περίοδο διατήρησής τους σε αυτή τη μορφή (βάθος πενταετίας ή δεκαετίας), καθώς και το απαιτούμενο κόστος για τη διαδικασία αυτή.

3. Καθορισμός αξιολόγησης και προτεραιο-τήτων για κάθε μορφή ψηφιακού τεκμηρίου (format) σχετικά με τη διαδικασία διαχείρι-σής του (διατήρηση ή μη).

Ανάλογα με το είδος των ψηφιακών τεκμη-ρίων η Υπηρεσία θα πρέπει να ορίσει τα απαι-τούμενα τεχνικά χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει κάθε μορφή του τεκμηρίου ώστε να υπάρ-χει συνέπεια στο σύνολο των ψηφιακών συλ-λογών.


169

4. Καθορισμός ενός αναγνωριστικού κώδικα για κάθε ψηφιακό τεκμήριο.

Αντίστοιχα με τη μεθοδολογία τεκμηρίωσης του φυσικού αντικειμένου, όπου του αποδίδε-ται ένας μοναδικός και χαρακτηριστικός για την Υπηρεσία αριθμός καταγραφής, κατά τον ίδιο τρόπο το ψηφιακό τεκμήριο οφείλει να κωδικο-ποιείται. Η κωδικοποίηση αυτή θα βασίζεται σε διεθνή πρότυπα και πρακτικές, ώστε το αποτέ-λεσμα να είναι συμβατό με αντίστοιχες συλ-λογές.

5. Καθορισμός χρονοδιαγράμματος αξιολό-γησης της κατάστασης των ψηφιακών τεκ-μηρίων, της εξακρίβωσης της ολότητάς τους και των μεταδεδομένων τους, καθώς και του προγραμματισμού για τη διατήρησή τους.

Το χρονοδιάγραμμα εργασιών πρέπει να λει-τουργεί οριζόντια και σε πολλαπλά επίπεδα εφαρμογών (εβδομαδιαία, μηνιαία, εξαμηνιαία, κάθε δύο χρόνια, κάθε πέντε χρόνια, κάθε δέκα

χρόνια κ.ο.κ.). Η Υπηρεσία οφείλει εκ των προ-τέρων και ανάλογα με το μέγεθος των παραγό-μενων ψηφιακών τεκμηρίων να επιλέξει ανάμε-σα από διάφορες μεθόδους διατήρησης δεδο-μένων (αναζωογόνηση, διατήρηση της τεχνολο-γίας, εξομοίωση ή ενθυλάκωση και μετανά-στευση).

6. Καθορισμός τυποποίησης των μεταδεδο-μένων διατήρησης, σύμφωνα με διεθνείς παραμέτρους και διαδικασίες.

Τα μεταδεδομένα διατήρησης είναι ένας συνδυασμός μεταδεδομένων που παρέχουν τε-χνικές και διοικητικές λεπτομέρειες για τη μορ-φή, τη χρήση και την ιστορία όλων των ενεργει-ών που συμπεριλήφθηκαν στον κύκλο ζωής ενός ψηφιακού τεκμηρίου. Όμως, τα ψηφιακά τεκ-μήρια δεν είναι αμετάβλητα. Συνεπώς, η ιστορία των αλλαγών τους πρέπει να καταγραφεί, ώστε να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα, η αυθεντικό-τητα και η ακεραιότητά τους σε βάθος χρόνου.


170

7. Καθορισμός πρωτοκόλλου τεχνολογικής δικλείδας, ώστε να διασφαλιστεί ότι κανένα τεχνικό χαρακτηριστικό του ψηφιακού τεκ-μηρίου δεν θα είναι παρωχημένο.

8. Δημιουργία δικτύου συνεργασίας με άλ-λες Υπηρεσίες του ΥΠΠΟΤ αλλά και άλλους φορείς με συναφές αντικείμενο, ώστε να γί-νονται ανταλλαγές εμπειριών και τεχνογνω-σίας.

Επειδή η διατήρηση των ψηφιακών τεκμη-ρίων είναι χρονοβόρα διαδικασία και συχνά με υψηλό κόστος, είναι αναγκαία η δημιουργία δικτύου συνεργασίας, προκειμένου να διασφα-λιστεί η βιωσιμότητα των διαδικασιών στο διηνεκές.

9. Ενημέρωση των δημιουργών ψηφιακών τεκμηρίων για τα πρότυπα και τους τύπους των ψηφιακών τεκμηρίων με αρχειακή αξία.

Ο δημιουργός του ψηφιακού τεκμηρίου βρίσκεται στην πρώτη γραμμή της διαχείρισης του ψηφιακού τεκμηρίου. Συνεπώς πρέπει να λαμβάνει κεντρικά τις οδηγίες για τις μεθόδους δημιουργίας τους και να τις ακολουθεί συστη-ματικά.

10. Επιλογή ενός αυτόματου συστήματος διαχείρισης και διατήρησης των ψηφιακών τεκμηρίων.

Η επιλογή του αυτόματου συστήματος δια-χείρισης οφείλει να ακολουθεί διεθνείς προ-διαγραφές και πρότυπα και να είναι λειτουργικό και εφαρμόσιμο για την Υπηρεσία.

11. Ορισμός πνευματικών δικαιωμάτων για τα ψηφιακά τεκμήρια στο διηνεκές, για το πρωτογενές υλικό, για αντίγραφα καθώς και για τις λοιπές μεταβολές του.

Η Υπηρεσία θα καθορίσει σύμφωνα με πρό-τυπα και κανονισμούς και ακολουθώντας τους νόμους που διέπουν τα δημόσια ψηφιακά τεκ-μήρια, τα δικαιώματα και τους περιορισμούς χρήσης τους. Παρ’ όλα αυτά το σύνολο των

πνευματικών δικαιωμάτων και ο τρόπος με τον οποίο αυτά ορίζονται, δεσμεύονται, εγείρονται και μεταβιβάζονται μεταβάλλεται ριζικά, καθώς περνάμε από την πραγματική αναλογική μορφή στην άυλη ψηφιακή απεικόνιση. Τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και η ψηφιακή τους διάσταση, ενυπάρχουν σε κάθε έργο ψηφιοποί-ησης και διατρέχουν οριζόντια τη λειτουργική αλυσίδα αξιοποίησης πολιτισμικού υλικού, ψη-φιοποίηση — τεκμηρίωση — προβολή. Με βάση τα παραπάνω είναι εύλογη η ανάγκη ενός πολι-τιστικού οργανισμού να θεσμοθετήσει πολιτική διαχείρισης του ψηφιακού του αποθέματος. Η πολιτική διαχείρισης του ψηφιακού πολιτιστι-κού αποθέματος είναι μια σειρά δήλωσης αρχών.

Η στρατηγική ψηφιοποίησης και διαχείρισης του ψηφιακού αποθέματος, πλέον αποτελεί για τους πολιτιστικούς οργανισμούς και φορείς κύ-ριο μέλημα. Για την επιτυχή υλοποίησή της απαιτείται εκτός των καθορισμένων στόχων και επαρκών πόρων, προσωπικό κατάλληλα καταρ-τισμένο σε ζητήματα αφενός διαχείρισης και τεκμηρίωσης και αφετέρου νέων τεχνολογιών.

Θα πρέπει συνεπώς, τόσο κεντρικά όσο και περιφερειακά, να δίνεται η δυνατότητα αλλά και τα κίνητρα στο επιστημονικό προσωπικό των πολιτιστικών φορέων, να ενημερώνεται και να συμμετέχει σε προγράμματα σχετικά με το αντι-κείμενο ώστε η ψηφιακή πολιτιστική πολιτική να αποτελέσει κύριο μέλημα όλων των εμπλε-κομένων.

Ο ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΟΥ ΝΟΜΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΠΡΟΒΟΛΗ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑ

ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το Νομισματικό Μουσείο είναι ένα από τα πρώτα μουσεία που σχεδίασε και υλοποίησε τον δικό του διαδικτυακό τόπο (http://www.nma.gr/). Μικρός και συνοπτικός, με την ψηφιακή έκθεση “Presveis: One Currency for Europe. Common Currency from Antiquity to the Modern Age” έδινε το στίγμα του Μουσείου. Μετά την ολοκλήρωση της έκθεσης, την έναρξη των δραστηριοτήτων του και την εξέλιξη της τεχνολογίας, η αναβάθμιση του ήταν απαραίτητη. Ο νέος τόπος είχε ως στόχο να προβάλλει το Μουσείο και τις δραστηριότητες του και να προσελκύσει κόσμο για την αύξηση της επισκεψιμότητας του, αλλά να είναι δυνατή και η ψηφιακή επίσκεψη των συλλογών του. Η αισθητική έπρεπε να συμβα-δίζει τόσο με το μνημείο στο οποίο στεγάζεται το Μουσείο όσο και με τα εκθέματα της έκθεσης.

ΨΗΦΙΑΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΛΒ΄ ΕΠΚΑ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ – ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ – ΟΥΡΑΝΙΑ ΠΑΛΛΗ

Κύριος στόχος του παραρτήματος της Η΄ ΕΠΚΑ στη Θεσπρωτία και από το 2006 της νεοσύστα-της ΛΒ΄ ΕΠΚΑ, ήταν η λειτουργία του νέου Αρ-χαιολογικού Μουσείου Ηγουμενίτσας, στο οποίο πλέον συγκεντρώθηκαν τα αρχαιολογικά ευρήματα αλλά και οι εργασίες συντήρησης και καταγραφής, να σηματοδοτήσει και ένα νέο, σύγχρονο τρόπο διαχείρισης των ευρημάτων. Σε αυτό το πλαίσιο, το 2004 δημιουργήθηκε μια ψηφιακή βάση δεδομένων τοπικού και απομα-κρυσμένου δικτύου, η οποία αναβάθμισε τόσο την αρχαιολογική έρευνα όσο και τον τρόπο δια-χείρισης των αρχαιολογικών ευρημάτων. Η ηλεκτρονική βάση δεδομένων επιτρέπει την

τεκμηρίωση και ψηφιοποίηση του αρχαιολογι-κού υλικού και διευκολύνει την ταξινόμηση του στις προθήκες και στις αποθήκες του Μουσείου. Τα πλεονεκτήματα της νέας δικτυακής τεχνολο-γίας βρίσκονται στα βασικά της χαρακτηριστικά, δηλαδή στη συνδετικότητα και στην εν δυνάμει πολύπλευρη μετάδοση και πρόσληψη.

Η δομή της βάσης (Εικ. 1), η οποία στηρίζε-ται σε λογισμικό MS Access, αποτελείται από τέσσερα βασικά εργαλεία (Εικ. 2):

1. Εργαλείο διαχείρισης. Επιτρέπει την ει-σαγωγή και τροποποίηση των στοιχείων στα επιμέρους αρχεία (Εικ. 3).


174

2. Εργαλείο αναζήτησης. Παρέχει τη δυ-νατότητα αναζήτησης και απομόνωσης συγκεκριμένων εγγραφών από το σύνο-λο των δεδομένων, με βάση μεμονωμέ-να κριτήρια/χαρακτηριστικά αντικειμέ-νων ή συνδυάζοντας περισσότερες από μία παραμέτρους της καταγραφής, ανά-λογα με τον επιδιωκόμενο κάθε φορά στόχο (Εικ. 4).

3. Εργαλείο παρουσίασης και εκτύπωσης. Επιτρέπει την παρουσίαση των δεδομέ-νων σε ενιαία μορφή με δυνατότητα εκτύπωσης (Εικ. 5).

4. Εργαλείο βοήθειας. Παρέχει πληροφο-ρίες για την ομαλή λειτουργία της εφαρμογής (Εικ. 6).

Τα εισαγόμενα δεδομένα καταχωρούνται σε:

• πρωτεύοντα αρχεία, τα δελτία κατα-γραφής και συντήρησης. Το δελτίο κα-ταγραφής περιέχει τα απαραίτητα στοι-χεία του κάθε δελτίου (Εικ. 7), τα απα-ραίτητα στοιχεία τεκμηρίωσης (Εικ. 8) και τις διαστάσεις του ευρήματος (Εικ. 9). Το δελτίο συντήρησης περιλαμ-βάνει τις απαραίτητες παραμέτρους των επεμβάσεων συντήρησης και συνδέεται με το αντίστοιχο δελτίο καταγραφής (Εικ. 10).

• δευτερεύοντα αρχεία, τα οποία είναι δελτία οπτικής τεκμηρίωσης (φωτογρα-φίες - σχέδια), ανασκαφικών ημερολο-γίων και βιβλιογραφικών παραπομπών (Εικ. 11).

Η εφαρμογή παρέχει στο χρήστη τις παρακά-τω δυνατότητες:

• καταγραφή του αρχαιολογικού υλικού,

• ταξινόμηση των καταγεγραμμένων πληρο-φοριών, όπως προέλευση, ημερομηνία εύ-ρεσης και καταγραφής, περιγραφή, είδος, τύπος, υλικό, χρονολόγηση, μετρήσεις, θέση αποθήκευσης,

• άντληση πληροφοριών για μελέτη, δημοσί-ευση και προβολή με βάση το κριτήριο επι-λογής του χρήστη,

• αυτόματη σύνδεση των πρωτευόντων και των δευτερευόντων αρχείων,

• γρήγορη αλλά ελεγχόμενη πρόσβαση από τρίτους στη βάση δεδομένων.

Συγκεκριμένα, οι χρήστες χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες με διαφορετικά δικαιώματα πρό-σβασης (Εικ. 12):

o Supervisor: πρόσβαση σε όλες τις δυνατότητες της εφαρμογής.

o Administrator & registered user: πρόσβαση σε περιορισμένες δυνατό-τητες της εφαρμογής.

o Guest: πρόσβαση στο εργαλείο πα-ρουσίασης της εφαρμογής.

Η πολύπλευρη άντληση πληροφοριών δια-δραμάτησε καθοριστικό ρόλο στην ολοκλήρωση της μουσειολογικής - μουσειογραφικής μελέτης του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηγουμενίτσας, διευκολύνοντας σε επίπεδο επιστημονικής τεκ-μηρίωσης και χρονικής διάρκειας την επιλογή και τον υπομνηματισμό των ευρημάτων. Επι-πλέον, αποτελεί σημαντικό εργαλείο για την ταξινόμηση των ευρημάτων στις αποθήκες του Μουσείου. Τέλος, διευκολύνει την επιστημονική έρευνα και παρέχει τη δυνατότητα στο ευρύ κοινό -καθηγητές, μαθητές, τουρίστες- να γνω-ρίσει τα αρχαιολογικά ευρήματα της Θεσπρω-τίας (Εικ. 13).

Συμπληρωματικά με το Αρχαιολογικό Μου-σείο Ηγουμενίτσας και τα Ινστιτούτα Αρχαιολο-γίας στην περιοχή των Αγίων Σαράντα και Βου-θρωτού έρχεται να λειτουργήσει ο Ιστορικός Αρχαιολογικός Άτλας της Ελληνοαλβανικής Με-θορίου, μέσω της προβολής του πλούσιου πολι-τιστικού αποθέματος της περιοχής εκατέρωθεν των συνόρων.

Το έργο υλοποιήθηκε από τη ΛΒ’ ΕΠΚΑ στo πλαίσιο της κοινοτικής πρωτοβουλίας INTERREG III A/Cards Ελλάδα-Αλβανία 2000-2006 από τον


175

Οκτώβριο του 2006 έως τον Ιούνιο του 2009. Σκοπός είναι να λειτουργήσει ως πυξίδα για τον σύγχρονο επισκέπτη κατευθύνοντας τον -μέσω της ανασύνθεσης των αρχαίων διαδρομών με τη βοήθεια των σύγχρονων μεθόδων που προσφέ-ρουν τα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών- σε ένα δίκτυο οχυρωμένων πόλεων, μικρών οχυρών και φυλακίων εκατέρωθεν των συνόρων (Εικ. 14).

Στο πλαίσιο του έργου δημιουργήθηκε ένα CD-ROM και ένα έντυπο 132 σελίδων, όπου μέ-σα από 39 πρωτότυπους χάρτες, που απεικονί-ζουν, τόσο πρωτογενή, όσο και δευτερογενή δεδομένα, επιχειρείται η ιστορική και αρχαιο-λογική χαρτογράφηση της περιοχής παρέμβα-σης εκατέρωθεν των συνόρων, από την εμφάνι-ση του ανθρώπου (περίπου 200.000 Π.Σ.) έως και την ύστερη αρχαιότητα (6ο αι. μ.Χ.).

Για την υλοποίηση του εν λόγω έργου, σχε-διάστηκε και κατασκευάστηκε μια βάση δεδο-μένων προκειμένου να καταχωρηθούν οι αρχαι-ολογικές θέσεις. Πρόκειται για ένα πληροφο-ριακό σύστημα βασισμένο σε 16 πίνακες με τη μορφή ευρετηρίων, τα οποία συνδυάζουν δια-φορετικά είδη δεδομένων προσαρμοσμένων στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών (GIS). Υπάρχει η δυνατότητα αυτόνομης λειτουργίας της βάσης, έτσι ώστε η αναζήτηση, ανανέωση, ανάκτηση και επεξεργασία του διαθέσιμου υλι-κού να πραγματοποιείται χωρίς απαραίτητα ο χρήστης να βρίσκεται σε περιβάλλον GIS.

Πιο αναλυτικά το πληροφοριακό σύστημα περιλαμβάνει standalone εφαρμογή βασισμένη στα λογισμικά Microsoft SQL Server ως βάση δε-δομένων, την πλατφόρμα NET για τη δημιουρ-γία διεπαφής του χρήστη με τη βάση δεδομένων και το ArcGIS Desktop 9.2 (ArcView License) για τη χαρτογραφική απόδοση των χωρικών δεδο-μένων. Η χρήση του ArcGIS επιτρέπει για κάθε αρχαιολογική θέση τη χαρτογραφική της απόδοση και την ταυτόχρονη επέμβαση στα περιγραφικά της δεδομένα. Η παραμετροποί-ηση σε σχέση με τις λειτουργίες του ArcGIS γίνε-ται με ArcObjects προκειμένου η εισαγωγή και η

ενημέρωση δεδομένων να είναι απλή και προσι-τή στο μέσο χρήστη και να γίνεται από ένα κοινό περιβάλλον εργασίας (Εικ. 15).

Η βάση δεδομένων περιέχει αρχαιολογικές, γεωγραφικές και περιβαλλοντικές πληροφορίες από την προϊστορική εποχή έως και τη ρωμαϊκή περίοδο, με τη χρήση της τεχνολογίας των Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών και της Δορυφορικής Τηλεπισκόπησης. Όσον αφορά τα γεωγραφικά δεδομένα, περιλαμβάνει ακρι-βείς συντεταγμένες των θέσεων, περιβαλλοντι-κές πληροφορίες και συνοπτική αναφορά των σημαντικότερων ευρημάτων (Εικ. 16).

Το λογισμικό προσφέρει τη δυνατότητα κα-θορισμού ρόλων και δικαιωμάτων χρηστών σε επίπεδο διαχείρισης των χωρικών και αρχαιολο-γικών δεδομένων. Προβλέπονται τα εξής επίπε-δα χρηστών:

o Διαχειριστής (administrator) του συ-στήματος: Έχει πλήρη πρόσβαση στο σύστημα και μπορεί να διαχειρίζεται τους λογαριασμούς όλων των χρηστών.

o Χρήστες (users): είναι οι εξουσιοδοτη-μένοι χρήστες, με δυνατότητα παροχής διαφορετικών δικαιωμάτων (read, view, edit / επόπτευση ή/και επεξεργασία δε-δομένων) ανάλογα με το user name και το password. Η διαχείριση των χρηστών γίνεται εύκολα και άμεσα από τον ή τους administrator/s της εφαρμογής, ενώ υπάρχει δυνατότητα της ταυτόχρο-νης εργασίας έως και πέντε χρηστών.

Κατά τη διαδικασία της διαχείρισης και αποθήκευσης των δεδομένων παρέχεται η δυ-νατότητα της προσθήκης ή αφαίρεσης πληρο-φοριακών επιπέδων, όπως και η δυνατότητα ορισμού υποχρεωτικών καταχωρήσεων, ώστε να διασφαλίζεται αφενός, η ανανέωση του συστή-ματος ανάλογα με το υλικό που θα προκύπτει από μελλοντικές ερευνητικές δραστηριότητες και αφετέρου η μέγιστη δυνατότητα συνδυαστι-κών και πολύπλοκων κατηγοριών ανάγνωσης και επεξεργασίας του υλικού από τον χρήστη.


176

Η ανάκτηση των δεδομένων (υποβολή ερω-τημάτων) γίνεται με βάση την αρχαιολογική πληροφορία. Παρέχεται η δυνατότητα της θε-ματικής χαρτογραφικής απόδοσης των αποτε-λεσμάτων της αναζήτησης, με βάση είτε τη χρο-νολογική περίοδο, είτε την κατηγορία της εκά-στοτε αρχαιολογικής θέσης (Εικ. 17).

Πολύ σημαντική στη διευκόλυνση του χρή-στη κρίνεται η δυνατότητα εκτύπωσης, αποθή-κευσης ή και αποστολής μέσω e-mail, του πα-ραθύρου του χάρτη, του πίνακα πληροφοριών, του απαντητικού παραθύρου στις εκάστοτε αναζητήσεις.

Η αποθηκευτική δυνατότητα της βάσης δε-δομένων είναι 1.048.516 terabytes ενώ υπάρχει δυνατότητα αποθήκευσης και οπτικοακουστι-κού υλικού και σχεδίων που αφορούν την εκά-στοτε αρχαιολογική θέση (Εικ. 18).

Τα γεωγραφικά δεδομένα της βάσης περι-λαμβάνουν κυρίως τις ακριβείς συντεταγμένες των θέσεων καθώς και περιβαλλοντικές, γεωλο-γικές και άλλες πληροφορίες. Το υπόβαθρο του ηλεκτρονικού χάρτη αποτελείται από δορυφο-ρικές απεικονίσεις της περιοχής, ψηφιοποιημέ-νους τοπογραφικούς, γεωλογικούς, περιβαλ-λοντικούς χάρτες και θεματικούς χάρτες των σημαντικότερων νεότερων οικισμών και πόλεων (Εικ. 19).

Για τη συλλογή, ανάλυση και επεξεργασία της χωρικής πληροφορίας δημιουργήθηκαν μια σειρά από θεματικά επίπεδα (layers) που περι-γράφουν το χώρο και τις ιδιότητες του. Η μορφή αυτών των χωρικών δεδομένων είναι είτε δια-νυσματική είτε ψηφιδωτή. Τα χωρικά δεδομένα περιγράφουν τη γεωμορφολογία και το ανά-γλυφο της περιοχής, το υδρογραφικό δίκτυο, τη διοικητική διάρθρωση, τη γεωλογία, τις χρήσεις γης και τις αρχαιολογικές θέσεις (Εικ. 20).

Το λογισμικό που χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση και επεξεργασία των δεδομένων και τη δημιουργία χαρτών ήταν το ArcGIS και σαν γεωγραφικό σύστημα αναφοράς της χωρι-κής βάσης δεδομένων επιλέχθηκε το ΕΓΣΑ '87.

Οι κυριότερες εργασίες αφορούν τη συλλογή δεδομένων, τη γεωαναφορά τους, την προβολή τους στο ΕΓΣΑ '87, την ψηφιοποίηση δεδομένων και τη διόρθωση ή ενημέρωση όπου ήταν απα-ραίτητο.

Οι πληροφορίες που συνοδεύουν τη βάση δεδομένων του Αρχαιολογικού Άτλαντα της Ελληνοαλβανικής Μεθορίου προέρχονται από ελληνικά και ξενόγλωσσα περιοδικά και βιβλία (Εικ. 21).

Τα παραπάνω στοιχεία είναι προσβάσιμα στο σύνολό τους μόνο στην περίπτωση που έχει πραγματοποιηθεί συστηματική έρευνα στο χώ-ρο και τα αποτελέσματά αυτής έχουν δημοσι-ευθεί από τους ερευνητές. Για αρκετές θέσεις, όπως για εκείνες που: α) έχουν υποβληθεί μόνο σε επιφανειακή έρευνα, β) δεν έχει προχωρήσει αρκετά η ανασκαφική έρευνα και γ) δεν έχει δημοσιευθεί η μελέτη της κεραμικής ή άλλων ευρημάτων και αρχιτεκτονικών δομών, ορισμέ-να ειδικά θέματα δεν είναι δυνατόν να συμπλη-ρωθούν. Σε αυτές τις περιπτώσεις καταχωρείται μία γενική χρονολόγηση και κατηγορία ή σημει-ώνεται ότι τα μέχρι τώρα στοιχεία δεν επαρ-κούν για τη συμπλήρωση των αντίστοιχων πε-δίων. Στις περιπτώσεις που οι ερμηνείες των μελετητών ως προς το χώρο και το χρόνο δι-ίστανται, σημειώνονται στα σχόλια οι διαφορε-τικές απόψεις, επισημαίνοντας τα ονόματα και τα επιχειρήματα των μελετητών.

Με τον τρόπο αυτό εξοπλίσαμε τη ΛΒ΄ Εφο-ρεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων με ένα πολύτιμο εργαλείο, στο οποίο εντάσσε-ται πλέον ολοκληρωμένα το πλούσιο υλικό της Θεσπρωτίας καλύπτοντας 100 τουλάχιστον αρ-χαιολογικές θέσεις. Από την άλλη, διευκολύνε-ται η διαχείριση των αρχαιολογικών χώρων, τό-σο στο πλαίσιο των μεγάλων αναπτυξιακών έρ-γων, όσο και η δημοσιοποίηση μιας μέχρι πρόσφατα απομονωμένης περιοχής, η οποία είναι πλουσιότατη σε αρχαιολογικά ευρήματα και διαθέτει σημαντικούς αρχαιολογικούς χώ-ρους (Εικ. 22).


177

Τελικός στόχος της σύνδεσης των χαρτο-γραφικών προϊόντων με τα αρχαιολογικά δεδο-μένα είναι η αποτύπωση της διαχρονικής κατα-νομής στο χώρο και η καταγραφή της ποικιλότη-τας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Συγχρό-νως, επειδή η αρχαιολογική μελέτη της περιοχής

μέχρι σήμερα είναι αποσπασματική και καθώς λείπουν οι μονογραφίες, το πλούσιο υλικό συ-στηματοποιείται και διαφαίνονται ορίζοντες επιστημονικής παραγωγής και δυνατότητες προώθησης της διασυνοριακής έρευνας.


178

ΕΙΚΟΝΑ 1

ΕΙΚΟΝΑ 2


179

ΕΙΚΟΝΑ 3

ΕΙΚΟΝΑ 4


180

ΕΙΚΟΝΑ 5

ΕΙΚΟΝΑ 6


181

ΕΙΚΟΝΑ 7

ΕΙΚΟΝΑ 8


182

ΕΙΚΟΝΑ 9

ΕΙΚΟΝΑ 10


183

ΕΙΚΟΝΑ 11

ΕΙΚΟΝΑ 12


184

ΕΙΚΟΝΑ 13

ΕΙΚΟΝΑ 14


185

ΕΙΚΟΝΑ 15

ΕΙΚΟΝΑ 16


186

ΕΙΚΟΝΑ 17

ΕΙΚΟΝΑ 18


187

ΕΙΚΟΝΑ 19

ΕΙΚΟΝΑ 20


188

ΕΙΚΟΝΑ 21

ΕΙΚΟΝΑ 22

Η ΧΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΩΝ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ, ΤΗΝ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΡΟΒΟΛΗ

ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΡΗΓΙΝΟΣ - ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΜΠΑ - ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΟΥΛΟΥ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Το κλειδί για την προσέγγιση του κοινού –σύμφωνα και με σειρά ερευνών σχετικά με τα ενδιαφέροντα των επισκεπτών– είναι η επικοινωνία της πληροφορίας. Η παροχή πληροφορίας, με τρόπο ελκυστικό, πρωτότυπο και, ταυτόχρονα, μεστό, παρέχει στον επισκέπτη τη δυνατότητα της κατανόησης και εκτί-μησης των μουσειακών αντικειμένων. Στο πλαίσιο αυτό, σημαντικό ρόλο καλούνται να παίξουν οι νέες τεχνολογίες της πληροφορίας και των επικοινωνιών (ΤΠΕ).

Στην παρούσα εισήγηση θα παρουσιαστούν οι ψηφιακές δράσεις που υλοποιήθηκαν στο Αρχαι-ολογικό Μουσείο Άρτας και το Αρχαιολογικό Μουσείο Νικόπολης. Ιδιαίτερη αναφορά θα γίνει στις δυνατότητες που προσφέρουν οι νέες τεχνολογίες, σε ό,τι αφορά τόσο στην ψηφιακή τεκμηρίωση και ηλεκτρονική διαχείριση των συλλογών των μουσείων, όσο και στην ερμηνεία τους και παρουσίασή τους στο κοινό.

ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΟΥ ΔΙΚΤΥΑΚΟΥ ΤΟΠΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΥ

ΣΟΦΙΑ ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ – ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Στο πλαίσιο του υποέργου «Αποτύπωση, Τεκμη‐ρίωση και Ανάδειξη του Αρχαιολογικού Πάρκου του Δίου με ψηφιακές μεθόδους» του έργου «Ψηφιοποίηση και Ψηφιακή Τεκμηρίωση Συλ‐λογών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού» (Γ’ ΚΠΣ – ΕΠ ΚτΠ – Μέτρο 1.3), που ολοκληρώ‐θηκε μέσα στο 2008, δημιουργήθηκε στη διεύ‐θυνση www.ancientdion.org ο ιστότοπος του Δίου. Ο διαδικτυακός αυτός χώρος αποτελεί μια μικρή υποενότητα των εργασιών που υλοποιή‐θηκαν στο προαναφερθέν έργο και έχει σκοπό να εξυπηρετεί το ευρύ κοινό που θέλει να πε‐ριηγηθεί διαδραστικά στο αρχαιολογικό πάρκο μέσω ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή.

Το έργο δημιούργησε το κατάλληλο ψηφια‐κό υπόβαθρο καθώς και την απαραίτητη υπο‐δομή, ώστε η αρχαιολογική έρευνα στο Δίον να υποστηρίζεται και να διεξάγεται με τη βοήθεια νέων καινοτόμων μεθόδων και εργαλείων. Έτσι διευκολύνεται ο προγραμματισμός επεμβάσεων που σχετίζονται με την έρευνα, την προστασία και την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου.

Συγκεκριμένα περιελάμβανε τη συστηματική αποτύπωση μέσω τοπογραφίας, φωτογραμμε‐τρίας και σάρωσης με τρισδιάστατο laser, με σκοπό τη δημιουργία λεπτομερούς τρισδιάστα‐του ψηφιακού υποβάθρου μεγάλης γεωμετρι‐κής ακρίβειας.

Η ψηφιακή φωτογραμμετρική χαρτογράφη‐ση βασίστηκε σε αεροφωτογράφηση που έγινε με ελικόπτερο αερομοντελισμού και ειδικές φω‐τογραφικές μηχανές.

Το έργο δημιούργησε Γεωγραφικό Σύστημα Πληροφοριών (GIS), το οποίο βασίστηκε στο αποτυπωθέν υπόβαθρο και στο οποίο επίσης ενσωματώθηκε και προσαρμόσθηκε και το πα‐λαιότερο χαρτογραφικό αρχείο του Δίου. Δη‐

μιουργήθηκαν χωρικές και περιγραφικές βάσεις δεδομένων (σε web περιβάλλον) που μπορούν να ενσωματώνουν όλα τα νέα στοιχεία, τόσο του χαρτογραφικού υποβάθρου, όσο και ψη‐φιακών ημερολογίων ανασκαφής, εξυπηρετώ‐ντας τους ανασκαφείς ως προς την επεξεργασία των ανασκαφικών ευρημάτων.

Παράλληλα όμως με το κομμάτι που εξυπη‐ρετεί κυρίως τους αρχαιολόγους‐ερευνητές, αναπτύχθηκε για τους πολυάριθμους επισκέ‐πτες τρίγλωσση πολυμεσική εφαρμογή (multi‐media), η οποία έχει εγκατασταθεί σε 4 περί‐πτερα πληροφόρησης (infokiosks), στο αρχαιο‐λογικό μουσείο και στην είσοδο του αρχαιολο‐γικού χώρου του Δίου. Η multimedia αυτή εφαρμογή περιλαμβάνει πλήθος στοιχείων και δεδομένων που υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του. Αναρτήθηκε στον ιστότοπο του Δίου, ώστε να είναι προσιτή σε επισκέπτες από ολόκληρη την υφήλιο χωρίς να απαιτείται η φυσική τους πα‐ρουσία στο πάρκο. Απευθύνεται τόσο σε απλούς επισκέπτες, όσο και σε ερευνητές. Περι‐λαμβάνει, μεταξύ άλλων, διαδραστικό τοπογρα‐φικό χάρτη περιήγησης με εναλλακτικούς τρό‐πους, ιστορικά στοιχεία, πληροφορίες και αφή‐γηση για το πάρκο και το αρχείο των ανασκαφι‐κών ευρημάτων, video συνεντεύξεων, δια‐δραστικές πανοραμικές περιηγήσεις (3600), al‐bums αεροφωτογραφιών, φωτογραφιών και ευ‐ρημάτων, video τρισδιάστατων φωτορεαλιστι‐κών αναπαραστάσεων χώρων όπως αυτοί ήταν στην αρχαιότητα, βιβλιογραφία και γενικότερες πληροφορίες για το πάρκο και την περιοχή.

Η εφαρμογή έχει δομηθεί με τέτοιο τρόπο ώστε η διαρκής ενημέρωση και διαχείρισή της να είναι απλή και υλοποιήσιμη από τον φορέα‐αποδέκτη.


192


193


194


195


196


197


198


199


200


201


202

ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ: Ο ΔΙΚΤΥΑΚΟΣ ΤΟΠΟΣ ΤΩΝ ΑΝΑΣΚΑΦΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΓΟΡΑΣ

ΜΑΡΙΑ Ι. ΑΝΤΩΝΙΟΥ

Η παρούσα ομιλία σκοπό έχει να προβάλει συνοπτικά και με χαρακτήρα καθαρά ενημε-ρωτικό τον δικτυακό τόπο των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς και για τον λόγο αυτό δεν υπεισέρχεται σε τεχνικές λεπτομέρειες, δηλαδή στην ίδια τη δομή των βάσεων δεδομένων από τις οποίες αντλούνται τα στοιχεία που προβάλλονται στην ιστοσελίδα αυτή. Θα θέλαμε στο σημείο αυτό να ευχαριστήσουμε τον καθη-γητή κ. Jack Davis, διευθυντή της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών που μας επέτρεψε να παρουσιάσουμε τον συγκεκριμένο δικτυακό τόπο, καθώς και την προϊσταμένη της ΔΕΑΜ κ. Μεταξία Τσιποπούλου, που ενθάρρυνε τη συγκεκριμένη παρουσίαση.

Οι ανασκαφές στην Αρχαία Αγορά από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών ξεκίνησαν το 1931, υπό τη διεύθυνση του Τ. Leslie Shear. Από το 2001 έως σήμερα,

εξειδικευμένοι επιστήμονες έχουν αναλάβει συστηματικά την ψηφιοποίηση των 80 περίπου ετών ανασκαφικής δραστηριότητας στον σημαντικότερο χώρο της κλασικής Αθήνας. Ο σκοπός του εγχειρήματος αυτού είναι διττός: α) Η παραγωγή ψηφιακών αντιγράφων του παλαιού αρχειακού υλικού της ανασκαφής (ανασκαφικά ημερολόγια, δελτία ευρημάτων, φωτογραφίες και αρχιτεκτονικά σχέδια) και β) η σχεδίαση νέου συστήματος για την ψηφιακή τεκμηρίωση όλων των ανασκαφικών δεδομένων in situ.

Η μακροχρόνια αυτή προσπάθεια οδήγησε στη δημιουργία δικτυακού τόπου, μέσα από τον οποίο προβάλλεται κατά τρόπο ενιαίο και αλληλένδετο το σύνολο του ψηφιακού αρχείου των ανασκαφών. Στην αρχική σελίδα (http://www.agathe.gr) ο χρήστης μπορεί να επιλέξει μία από τις πέντε διαθέσιμες ενότητες.


204

Ας δούμε τώρα με μία γρήγορη ματιά με ποιό τρόπο ο απλός χρήστης του διαδικτύου, ο αρχαιολόγος, αλλά και κάθε επιστήμονας των υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ, ειδικός μελετητής, φοιτητής ή εκπαιδευτικός, μπορεί να περιηγηθεί σε κάθε μία από τις ενότητες αυτές για να αντλήσει τις πληροφορίες που τον ενδιαφέρουν.

Στην πρώτη ενότητα με τον τίτλο «overview», δίνεται μία γενική επισκόπηση και πληροφορίες για την ιστορία των ανασκαφών και του χώρου, τις ώρες επίσκεψης, και σύντομες πληροφορίες για το είδος του αρχειακού υλικού που έχει ψηφιοποιηθεί, π.χ.

ημερολόγια, δελτία ευρημάτων, φωτογραφίες κτλ.

Στη δεύτερη ενότητα με τον τίτλο «guide», ο επισκέπτης περι-ηγείται στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς. Υπάρχουν τρεις επιλογές για τον εντοπισμό των σημαντι-κότερων κτηρίων: ο δορυφορικός χάρτης, η κάτοψη και ο συν-δυασμός και των δύο. Ο χάρτης μπορεί να μεγεθυνθεί, να σμι-

κρυνθεί, να μετακινηθεί προς τα δεξιά ή αριστερά. Έτσι, εάν πατήσουμε π.χ. τον δείκτη του Ηφαιστείου ή της Θόλου, θα πάρουμε τις πληροφορίες για το συγκεκριμένο μνημείο, μαζί με φωτογραφία και κάτοψή του.

Στην τρίτη ενότητα με τον τίτλο «democracy», οι σύνδεσμοι αριστερά (links), σε αναπτυσσόμενο μενού, δίνουν αρκετά αναλυτικές πληροφορίες για τη γέννηση και τα στάδια διαμόρφωσης της αθηναϊκής δημο-κρατίας, όπως προκύπτουν μέσα από τις ιστορικές πηγές και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα που έχουν φέρει στο φως οι ανασκαφές.


205

Το πιο ενδιαφέρον και πιο σημαντικό τμήμα της ιστοσελίδας αυτής είναι η τέταρτη ενότητα με τον τίτλο «research», στην οποία περιέχεται όλο το έως σήμερα ψηφιοποιημένο ανασκαφικό υλικό μαζί με την τεκμηρίωσή του (σχέδια, φω-τογραφίες, ημερολόγια, δελτία ευρημάτων). Η πρόσβαση στα ψηφιοποιημένα αρχαιολογικά δεδομένα της ενότητας αυτής είναι ελεύθερη στο κοινό, όσον αφορά το ήδη δημοσιευμένο υλικό. Αντίθετα, οι ειδικοί επιστήμονες, οι οποί-οι έχουν λάβει άδεια μελέτης αδημοσίευτου ακόμη υλικού, έχουν τη δυνατότητα να το δια-χειρισθούν επίσης online, με τη χρήση ειδικού κωδικού (επιλογή άνω δεξιά <Sign in>). Η ανα-ζήτηση των δεδομένων γίνεται με ποικίλους τρόπους: α) εάν στο πεδίο αναζήτησης <Search> πληκτρολογήσουμε το λατινικό γράμμα P, αρχι-κό της λέξης pottery, η αναζήτηση θα μας δώσει όλα τα καταχωρημένα κεραμεικά ευρήματα, β) εάν γνωρίζουμε π.χ. από τη μελέτη μας στο μου-σείο, τον ακριβή αριθμό ευρετηρίου του αντικει-μένου που μας ενδιαφέρει, π.χ. P 24113, τότε

το αποτέλεσμα της αναζήτησης θα μας δώσει το εξής περιεχόμενο:

Στα αριστερά της σελίδας εμφανίζονται όλοι οι σχετικοί σύνδεσμοι για το συγκεκριμένο αγ-γείο. Πρόκειται για ερυθρόμορφη ενεπίγραφη κύλικα που αποδίδεται στον αγγειογράφο Γόρ-γο. Αριστερά, βλέπουμε ότι περιέχεται σε τέσ-σερις (4) δημοσιεύσεις, αναφέρεται αναλυτικά σε μία (1) σελίδα, προέρχεται ασφαλώς από συ-γκεκριμένο ανασκαφικό περιβάλλον και υπάρ-χουν ένα (1) σχέδιο και δεκαέξι (16) φωτογρα-φίες του. Τα ψηφιοποιημένα δεδομένα των ευ-ρημάτων μπορούν να εξαχθούν σε διαφορετικές μορφές αρχείων για την κωδικοποίηση, παρου-σίαση και αναζήτησή τους στο διαδίκτυο ή για την αποθήκευσή τους στον υπολογιστή σε μορ-φή πίνακα (αρχεία html, xml, json, csv).

Στη νέα σελίδα στην οποία οδηγούμαστε εάν επιλέξουμε τον σύνδεσμο <Object> αριστε-ρά, εκτός από τις παραπάνω κατηγορίες, έχει προστεθεί επίσης η λειτουργία εντοπισμού της


206

θέσης εύρεσης του αντικειμένου στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς. Αυτό γίνεται με δύο τρόπους: α) με τη χρήση του χάρτη και β) μέσω του λο-γισμικού Google Earth, το οποίο πρέπει να έχου-με κατεβάσει από το διαδίκτυο και να έχουμε εγκαταστήσει στον υπολογιστή μας. Στον δορυ-φορικό χάρτη, το αντικείμενο επισημαίνεται με τον κόκκινο δείκτη. Πατώντας επάνω σε αυτόν εμφανίζεται η λεζάντα του αντικειμένου, επιλέ-γοντας την οποία, έχουμε ξανά την ψηφιοποι-ημένη κάρτα καταλόγου της κύλικας.

Το ψηφιοποιημένο δελτίο του ευρήματος παρέχει ομαδοποιημένες όλες τις πληροφορίες. Για παράδειγμα, επιλέγοντας αριστερά τον σύν-δεσμο <Context: Deposit Q 12:3> έχουμε τα στοιχεία εύρεσης του αντικειμένου. Η πρώτη φωτογραφία δεξιά, δείχνει τα συνευρήματα από την ίδια απόθεση. Κατά τον ίδιο τρόπο, επιλέ-γοντας από το δελτίο του αντικειμένου τον σύν-δεσμο <Drawing: PD 856>, πληροφορούμαστε ότι σχέδιο της συγκεκριμένης κύλικας έχει δη-μοσιευθεί στο περιοδικό Hesperia (τ. 24, 1955). Επιστρέφοντας στη σελίδα με το δελτίο του ευ-ρήματος ο σύνδεσμος <Images> αριστερά, δίνει

πρόσβαση στις ψηφιοποιημένες φωτογραφίες του αγγείου. Επιλέγοντας μία από αυτές παίρ-νουμε πληροφορίες για τον φωτογράφο, την ημερομηνία λήψης, αλλά και τον τόπο αποθή-κευσης της συγκεκριμένης φωτογραφίας, έτσι ώστε να διευκολύνεται η πρόσβαση και στην αναλογική πρωτότυπη φωτογραφία.

Πολύ χρήσιμη σε κάθε μελέτη είναι η συσχέ-τιση του ευρήματος με άλλα παρόμοιά του, από άποψη τυπολογίας και τεχνοτροπίας. Έτσι, από το δελτίο του συγκεκριμένου ευρήματος, επιλέ-γοντας τον σύνδεσμο <Classifications>, έχουμε όλες τις παρόμοιες κύλικες τύπου Β με ερυθρό-μορφη διακόσμηση εσωτερικά και εξωτερικά, οι οποίες έχουν βρεθεί στον χώρο της Αρχαίας Αγοράς.

Στην τελευταία ενότητα με τον τίτλο «publications» δίνεται πρόσβαση στις δημοσι-εύσεις της Σχολής σχετικά με την Αρχαία Αγορά. Κάποιες από αυτές διατίθενται εξ ολοκλήρου online (π.χ. guide books) ή μπορεί να αποθηκευ-θούν στον υπολογιστή με τη μορφή αρχείων pdf, ενώ υπάρχει και δυνατότητα αγοράς τους από το διαδίκτυο.


207


208

Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι σε κάθε δημοσίευση που προβάλλεται στην ιστοσελίδα αυτή υπάρχει η επιλογή <search for items inside>, που μας δίνει όλα τα ευρήματα που πε-ριέχονται στο συγκεκριμένο βιβλίο. Για παρά-δειγμα, στις μονογραφίες για τα πορτραίτα ή τις επιγραφές μπορούμε να έχουμε όλα τα αντικεί-μενα της δημοσίευσης, τα οποία στη συνέχεια μπορούν να αναζητηθούν στις βάσεις δεδομέ-νων της τέταρτης ενότητας με τους ποικίλους τρόπους που παρουσιάσαμε παραπάνω.

Είναι φανερό ότι οι πολλαπλές δυνατότητες αναζήτησης και οι σύνδεσμοι που έχουν δη-μιουργηθεί μεταξύ όλων των δεδομένων διευ-κολύνουν την έρευνα και προσφέρουν σφαι-ρική θεώρηση του πρωτογενούς υλικού. Η ψη-φιοποίηση και προβολή των ανασκαφών της Αρχαίας Αγοράς αποτελεί πρότυπο διαχείρισης ενός τεράστιου και πολυποίκιλου όγκου πληρο-φοριών, οι οποίες καθίστανται με τον τρόπο αυτό άμεσα διαθέσιμες εντός και εκτός του ανασκαφικού πεδίου.

ΨΗΦΙΑΚΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ*

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΚΑΠΠΑ - ΜΑΡΙΑ ΨΑΛΛΙΔΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού σε συνεργασία με το Ινστιτούτο για την Αιγαιακή Προϊστορία (INSTAP - Institute for Aegean Prehistory) εκπονεί το τριετές διεθνές πρόγραμμα με την ονομασία “Aegean Digital Archaeological Atlas”. Το πρόγραμμα χρηματοδο-τείται πλήρως από το INSTAP. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν επίσης τα Center for the Interdisciplinary Study of Art, Architecture and Archaeology (CISA3) του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια στο San Diego, Geo-Archaeological Information Applications (GAIA) Lab του Πανεπιστημίου της Αριζόνα, το Πανεπι-στήμιο Temple της Φιλαδέλφειας, καθώς και άλλοι επιστήμονες εξειδικευμένοι στην αρχαιολογία του Αιγαίου και στη χρήση Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (GIS).*

Στόχοι του προγράμματος είναι:

1. Η συλλογή και καταγραφή πληροφοριών για τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία της περιοχής του Αιγαίου, που χρονολογούνται από την απώτατη αρχαιότητα έως και την περίοδο της ίδρυσης του ελληνικού κράτους. Προτεραιότητα θα δοθεί στους κηρυγμένους και προστατευόμενους από το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία, ενώ στη συνέχεια θα καταγραφούν αρχαιολογικές θέσεις που έχουν δημοσιευτεί στη διεθνή βιβλιογραφία.

2. Η καταχώρηση των πληροφοριών για τους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία σε κατανοητή ηλεκτρονική βάση δεδομένων, που θα συμπεριλαμβάνει διαθέσιμους χάρτες, σχεδιαστικές αποτυπώ-σεις ή/και αναπαραστάσεις, καθώς και φωτογραφίες ευρημάτων. Η δυναμική αυτή βάση δεδομένων έχει αναπτυχθεί με επιπλέον χρήση εργαλείων Γεωγραφικών Συστημάτων Πληροφοριών (Google Μaps, Google Earth και Open Source GIS).

3. Η προβολή και διάθεση των πληροφοριών για τους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία της Ελλάδας τόσο στους ειδικούς, όσο και στο ευρύ κοινό μέσω του διαδικτυακού τόπου http://adaa.ucsd.edu. Ο ιστοχώρος θα δίνει στον χρήστη τη δυνατότητα πρόσβασης σε βάση δεδομέ-νων που θα περιλαμβάνει τα εξής πεδία:

Γεωγραφική περιφέρεια, Νομός, Πλησιέστερη πόλη, Τοπωνύμιο, Γεωγραφικές συντεταγμένες, Έκταση αρχαιολογικού χώρου, Βιβλιογραφία, Σύντομη περιγραφή του αρχαιολογικού χώρου, Χρονολόγηση, Είδος μνημείου, Φωτογραφίες.

Ο χρήστης θα μπορεί να αναζητήσει στη βάση δεδομένων τις αρχαιολογικές θέσεις που τον ενδιαφέ-ρουν με τη χρήση οποιασδήποτε λέξης-κλειδί ή κάποιου από τα προαναφερθέντα πεδία.

* Το πρόγραμμα διεκόπη τον Μάρτιο 2010.

210

Το πρόγραμμα έχει ήδη ξεκινήσει πιλοτικά για τη γεωγραφική περιφέρεια της Κρήτης. Στο αρχικό αυτό στάδιο γίνεται καταγραφή των αρχαιολογικών χώρων και μνημείων ανά νομό, γίνεται διάκριση μεταξύ κηρυγμένων/υπό προστασία και μη, ενώ παράλληλα συγκεντρώνονται πληροφορίες που αφορούν στη μελλοντική ένταξή τους σε χάρτη.

ΠΡΟΒΟΛΗ ΨΗΦΙΑΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ:

ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑTHENA‐CARARE‐ EUROPEANA

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΣΤΗΝ EUROPEANA


Το πρόγραμμα ΑΤΗΕΝΑ και η ψηφιακή βιβλιοθήκη Εuropeana αφορούν στην πρόσβαση όλων στην ευρωπαϊκή πολιτιστική κληρονομιά. Είμαι πολύ υπερήφανη προσωπικά που είμαι σε θέση να συμβάλω σε αυτή τη νέα σχετικά, ιδιαίτερα για τη χώρα μας, αντίληψη του εκδημοκρατισμού της γνώσης, της πολιτιστικής πληροφορίας εν προκειμένω, σε αυτήν την ουσιαστική παγκοσμιοποίηση, τη δυναμική της οποίας είναι περίπου αδύνατον για μας σήμερα να συλλάβουμε σε όλη της την έκταση. Επίσης είμαι ιδιαίτερα ικανοποιημένη για το γεγονός ότι η προβολή του ελληνικού πολιτισμού, μέσω των ελληνικών δημόσιων Μουσείων, απο-φασίσθηκε να αποτελέσει στρατηγική προτε-ραιότητα από τη νέα πολιτική ηγεσία του

Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, όπως με σαφήνεια και επανειλημμένα δήλωσε η Γενική Γραμματέας.

Όταν πριν πολλά, πάνω από τριάντα (ευτυχώς ή δυστυχώς) χρόνια ξεκίνησα τη σταδιοδρομία μου ως επαγγελματίας ερευνήτρια, δεν ήταν καθόλου υποχρεωτικό τα αποτελέσματα της έρευνας, η κατακτημένη γνώση, να διαχέονται πέρα από τα στενά όρια –έως και κλειστοφοβικά ενίοτε– της επιστημο-


214

νικής κοινότητας. Έζησα τη ριζική αλλαγή αυτής της κατάστασης, είδα τις επιστημονικές κοινότητες να υιοθετούν στρατηγικές εξωστρέ-φειας, να απευθύνονται σε όλο και μεγαλύτερες ομάδες πληθυσμού και να εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες μόρφωσης, ιδιαίτερα αυτές που παρέχει η τεχνολογία, με αναπτυξιακό τρόπο. Προσωπικά προσπάθησα να συμβάλω σ’ αυτήν την αλλαγή νοοτροπίας, ακόμα και με μικρής κλίμακας δράσεις στην περιφέρεια όπου υπηρέτησα, αλλά πολύ περισσότερο αναλαμ-βάνοντας το συντονιστικό ρόλο μιας διεύθυνσης της Κεντρικής Υπηρεσίας του Υπουργείου Πολιτισμού, και Τουρισμού σήμερα.

Η ευκαιρία που δίνεται στη χώρα μας να προβάλλει τον πολιτισμό της είναι μεγάλη στην παρούσα συγκυρία, αλλά παράλληλα μεγάλη είναι και η υποχρέωσή μας να ανταπεξέλθουμε με επιτυχία στην πρόκληση – επιτυχία αντίστοιχη της σημασίας των κειμηλίων που διαχειριζόμαστε, αλλά και της προσωπικής μας ερευνητικής δραστηριότητας. Ήδη έχουν γίνει, το γνωρίζουμε όλοι και είμαστε ιδιαίτερα περήφανοι γι’ αυτό, και συνεχίζουν να γίνονται, στο βαθμό βέβαια που το επιτρέπουν οι δύσκολες οικονομικές συγκυρίες, σημαντι-κότατες προσπάθειες στο πλαίσιο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, για την ουσιαστική και έγκυρη προβολή του αρχαιολογικού και γενικότερα του πολιτιστικού έργου μας. Πολλά από τα μεγάλα Μουσεία, αλλά και αρκετές Εφορείες Αρχαιοτήτων εκπόνησαν εκπαιδευτικά προγράμματα, κατασκεύασαν ιστοτόπους, παρήγαγαν εκδόσεις που απευθύνονται στις τοπικές, την εθνική, αλλά πλέον και την παγκόσμια κοινωνία, πολλά από αυτά δίγλωσσα. Όλοι συμφωνούμε ότι εμείς, οι διαχειριστές της πολιτιστικής κληρονομιάς, έχουμε πλέον το καθήκον να καταστήσουμε τον ελληνικό πολιτισμό, σε όλες του τις εκφάνσεις, στη δική μας περίπτωση τα μνημεία μας, προσιτά. Μέχρι πρόσφατα, μόλις πριν δύο χρόνια, δεν υπήρχε η δυνατότητα ενσωμάτωσης

των μνημείων που διαχειρίζεται το Υπουργείο Πολιτισμού σε ευρωπαϊκό δίκτυο προβολής. Χαρακτηριστικά σας αναφέρω ότι λάβαμε στη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων ηλεκτρονικά μηνύματα πολιτών, οι οποίοι, όταν άνοιξε η δικτυακή πύλη Europeana στο τέλος του 2008, με μεγάλη τους απογοήτευση διαπίστωσαν ότι δεν εκπροσωπείται ο πλούτος του Υπουργείου Πολιτισμού. Το πρόγραμμα ATHENA έχει ακριβώς αυτόν το ρόλο: να ενσωματώσει, δηλαδή, στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο Προβολής την ελληνική ψηφιακή κληρονομιά.

Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων, καθ’ ύλην αρμόδια για θέματα ψηφιακού πολιτισμού, έχει αναλάβει μια ενδιάμεση, συντονιστική λειτουργία, ως προς τις Υπηρεσίες του Υπουργείου, δηλαδή τις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τις Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και τις Ειδικές Περιφερειακές Υπηρεσίες, για τη συλλογή περιεχομένου, το οποίο θα ενσωματωθεί στην Εuropeana, προβάλλοντας τη χώρα μας.

Επιδιώκουμε ο συντονισμός αυτός να επιτευχθεί με την παροχή οδηγιών, προδια-γραφών, αλλά και τεχνικών συμβουλών, με ενιαίο τρόπο, σε εθνικό επίπεδο. Γνωρίζουμε βέβαια το σοβαρό πρόβλημα ότι δεν διαθέτουν όλες οι Υπηρεσίες του Υπουργείου προσωπικό κατάλληλα ειδικευμένο ώστε να είναι σε θέση να παρέχει τις απαραίτητες τεχνικής φύσεως πληροφορίες για τα μεταδεδομένα των ψηφιακών συλλογών. Η Διεύθυνση θα βοηθήσει και στο θέμα αυτό ουσιαστικά, αν και, δυστυχώς, η στελέχωσή της κάθε άλλο παρά επαρκής είναι.

Αφού δώσετε την άδειά σας για την ενσωμάτωση των εγγραφών του Εθνικού Αρχείου Μνημείων στο πρόγραμμα ΑΤΗΕΝΑ, η ΔΕΑΜ θα προχωρήσει στην εξαγωγή του υλικού από τα αντίγραφα ασφαλείας που κρατάμε, σε μορφή XML, θα απομονώσει τα τυχόν αδη-μοσίευτα και όσα δεν συνοδεύονται από οπτικό

ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΩΝ ΨΗΦΙΑΚΩΝ ΣΥΛΛΟΓΩΝ ΣΤΗΝ EUROPEANA

215

υλικό, στη συνέχεια θα τα στείλει στις Υπηρεσίες σε μορφή Excel για να εγκριθούν οι τελικοί πίνακες, και αφού συμφωνήσετε, σε συνερ-γασία με τη Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών, θα προχωρήσει στην ένταξη του υλικού, για την ανάδειξη σε εθνικά και ευρωπαϊκά δίκτυα προβολής ψηφιακού πολιτισμού.

Πριν λίγες ημέρες σε μια σύσκεψη για τις ψηφιακές εφαρμογές υπό τη Γενική Γραμματέα, η Διεύθυνση Πληροφορικής ανακοίνωσε και επίσημα τη δημιουργία μιας εθνικής πύλης προβολής ψηφιακών πολιτιστικών αγαθών του ΥΠΠΟΤ1. Στο site αυτό, για τη δημιουργία του οποίου η ΔΕΑΜ συνεργάζεται παρέχοντας, στην κατάλληλη μορφή, το υλικό που εσείς θα συμφωνήσετε να προβάλλεται, θα υπάρχουν πολλοί θεματικοί ιστότοποι, με την προοπτική το Υπουργείο να αποτελέσει το επίσημο πρόσωπο του ελληνικού πολιτισμού.

Υπενθυμίζω ότι η Διεύθυνσή μας οργάνωσε και διεξήγαγε με επιτυχία στο πλαίσιο του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, και ειδικότερα της Κοινωνίας της Πληροφορίας, το μεγάλο πρόγραμμα ψηφιοποίησης των κινητών μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού. Στο πλαίσιο του προγράμματος αυτού δημιουρ-γήθηκε ένα ψηφιακό απόθεμα περισσότερων από 100.000 κινητών μνημείων των Μουσείων μας, χρονολογημένων από την απώτατη Προϊστορία, μέχρι τη σχετικά πρόσφατη εποχή, που καλύπτεται από τις Εφορείες Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Βυζαντινών Αρχαιο-τήτων και τα μεγάλα Μουσεία. Στη διάρκεια του προγράμματος αυτού, δημιουργήθηκαν 66 πλήρως εξοπλισμένοι σταθμοί ψηφιοποίησης σε όλη την Ελλάδα και οι συμμετέχουσες Εφορείες και τα Μουσεία εφοδιάσθηκαν με υψηλής ποιότητας τεχνικό εξοπλισμό, καθώς και με το Σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, ενώ

1 Η εφαρμογή υλοποιήθηκε το καλοκαίρι του 2010 (http://collections.culture.gr).

παράλληλα το προσωπικό εκπαιδεύτηκε στη χρήση τους.

Τόσο οι συμμετέχουσες στο πρόγραμμα Υπηρεσίες, όσο και η ίδια η Διεύθυνση, απέκτησαν μέσω αυτού πολύτιμη εμπειρία, η οποία είναι πλέον πολλαπλά αξιοποιήσιμη. Ένας από τους τρόπους αξιοποίησής της είναι η χρήση της για την προβολή του πολιτιστικού πλούτου της χώρας, μέσω του προγράμματος ΑΤΗΕΝΑ, προς τη μεγάλη Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη την Europeana. Γνωρίζετε ότι η σαφώς εκπεφρασμένη βούληση της Γενικής Γραμματέως, η οποία είναι και συνάδελφος, με αξιόλογο προσωπικό ερευνητικό έργο, ας μην το ξεχνάμε αυτό, είναι να ενσωματωθεί όλος αυτός ο αποκτημένος πλούτος κινητών μνημείων του Εθνικού Αρχείου Μνημείων της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας στο πρόγραμμα ΑΤΗΕΝΑ. Πρέπει να έχετε ήδη λάβει το σχετικό έγγραφο, με το οποίο ζητείται η άδεια των προϊσταμένων των υπηρεσιακών μονάδων που συμμετείχαν στο πρόγραμμα, από την κ. Γενική Διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς.

Να σας υπενθυμίσω τώρα, εν συντομία τις μέχρι τώρα ενέργειες της Διεύθυνσής μας σχετικά με το θέμα, το 2009, και με την ευκαιρία να σας ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά για την καλή σας συνεργασία. Η ΔΕΑΜ βοήθησε στον καθορισμό των κριτηρίων οργάνωσης των ψηφιακών συλλογών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και επίσης μετέφρασε και επιμελήθηκε το ερωτηματολόγιο που στάλθηκε σε όλες τις Υπηρεσίες, οι οποίες δήλωσαν τη συμμετοχή τους.

Ο σκοπός μας είναι τώρα διπλός και γι’ αυτό ζητάμε τη συνεργασία σας. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να αυξηθεί ο αριθμός των αντικειμένων που έχετε ήδη δηλώσει και να ενσωματωθεί όλο το απόθεμα που δημιουργήθηκε στο Εθνικό Αρχείο Μνημείων στο πλαίσιο του έργου του Γ’ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης. Με αυτόν τον τρόπο θα προλάβουμε, με τη συνεργασία της Διεύθυνσης Πληροφορικής, την πρώτη προθε-


216

σμία ένταξης υλικού στην Europeana, τον Ρήνο, τον Ιούλιο του 2010.

Όμως, πρέπει παράλληλα να ξεφύγουμε από τη λογική ότι ένα ευρωπαϊκό πρόγραμμα πρέπει να τροφοδοτείται μόνον από ένα άλλο ευρωπαϊκό πρόγραμμα και να προχωρήσουμε με τα δικά μας μέσα. Αναφέρομαι εδώ τόσο στις Εφορείες που για διάφορους λόγους δεν συμμετείχαν στο έργο του Γ’ Κοινοτικού, και επομένως δεν έχουν ενσωματώσει υλικό στο Εθνικό Αρχείο Μνημείων, όσον και σε αρκετές ανασκαφές, κυρίως τις συστηματικές, που δεν έχουν καταγραφεί στους καταλόγους των Μουσείων, αλλά σε δικούς τους καταλόγους ψηφιακούς ή μη. Μπορούμε να θέσουμε όριο για αυτά τη δεύτερη προθεσμία, το Δούναβη, που είναι τον Απρίλιο του 2011.

Απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει αυτό είναι βέβαια η καταγραφή της πληροφορίας ταυτοποίησης και περιγραφής του προς εισαγωγή ευρήματος. Προφανώς δεν χρειάζεται κανείς τη δική μου παρότρυνση, ώστε ότι δεν είναι επαρκώς καταγραμμένο να καταγραφεί, με σκοπό να προλάβουμε την προθεσμία. Επίσης απαραίτητη είναι η ύπαρξη οπτικού υλικού, δηλαδή φωτογραφιών σε μορφή μικρογραφιών και σε χαμηλή ανάλυση. Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων είναι διατεθειμένη και πρόθυμη να ενημερώσει για τις προδιαγραφές της ταυτοποίησης, τεκ-μηρίωσης και περιγραφής όσους το χρειάζονται. Στη συνέχεια μπορεί αυτό, το ψηφιακό πλέον απόθεμα, να περάσει σε εθνικά, συγκεκριμένα στην Εθνική Πύλη Προβολής Ψηφιακών Πολιτιστικών Αγαθών του ΥΠΠΟΤ, αλλά και σε ευρωπαϊκά δίκτυα προβολής, δηλαδή στο ΑΤΗΕΝΑ και στη συνέχεια στην Europeana. Να

ενημερώσω ακόμα ότι δεν έχει σημασία σε ποιο σύστημα έχετε τις καταγραφές σας, αν είναι δηλαδή σε Excel, ή βάση δεδομένων. Επίσης θέλω να παρακαλέσω θερμά και να παροτρύνω για την ένταξη στο πρόγραμμα προβολής και ευρημάτων συστηματικών ανασκαφών, που τυχόν είναι καταγραμμένες σε δικούς τους καταλόγους. Ενημερώνω επίσης ότι εγώ προσωπικά διαθέτω σημαντικό υλικό από τις δύο συστηματικές ανασκαφές μου στην Κρήτη και ότι κατάφερα οι αμερικανικές ανασκαφές της περιοχής μου, στην Ανατολική Κρήτη, να ενταχθούν και αυτές.

Πριν προχωρήσω σε ένα δεύτερο αντίστοιχο πρόγραμμα που αφορά ένταξη ακίνητων μνημείων στην Europeana, επιτρέψτε μου να σας παρουσιάσω με συντομία το πρόγραμμα MICHAEL Plus, στο οποίο επίσης έχουν κληθεί να συμμετάσχουν όσοι μπορούν να προσφέρουν υλικό.

Το MICHAEL Plus (Multilingual Inventory of Cultural Heritage in Europe) αποτελεί ηλεκτρονικό κατάλογο ψηφιακών συλλογών μουσείων, βιβλιοθηκών και αρχείων της Ευρώπης, που παρέχει πρόσβαση στο ευρωπαϊκό ψηφιακό πολιτιστικό απόθεμα. Το έργο MICHAEL Plus επικεντρώνεται στις ψηφιακές συλλογές, αυτή είναι και η διαφορά του από το ΑΤΗΕΝΑ, και δεν παρουσιάζει ένα προς ένα αντικείμενα και άλλα πολιτιστικά τεκμήρια. Παραθέτει απλώς περιγραφές ψηφιακών συλλογών οι οποίες είναι ήδη διαθέσιμες σε διαδικτυακούς τόπους ή ηλεκτρονικές εκδόσεις (CD/DVD) και παρα-πέμπει στην Yπηρεσία ή το προϊόν που καθιστά τα πολιτιστικά τεκμήρια προσβάσιμα ένα προς ένα.


217

Για την ελληνική συμμετοχή στο πρόγραμμα MICHAEL και την ανάπτυξη της ελληνικής διαδικτυακής πύλης, συνεργάστηκαν το ΥΠΠΟΤ και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Η ελ-ληνική πύλη MICHAEL, διαθέσιμη από το Μάιο 2008, παρουσιάζει ψηφιακές συλλογές, που έχουν καταχωρηθεί από πολιτιστικούς φορείς της Ελλάδας, καθώς και τους ιστοχώρους ή τις ηλεκτρονικές εκδόσεις (CD/DVD), από όπου οι χρήστες μπορούν να δουν το ψηφιακό υλικό. Ταυτόχρονα, οι ψηφιακές συλλογές της Ελλάδας παρουσιάζονται στην πολύγλωσση ευρωπαϊκή πύλη μαζί με συλλογές από 19 άλλες χώρες.

Το ΥΠΠΟΤ (η Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών και η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων) λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες για την καταγραφή των ελληνι-κών ψηφιακών συλλογών έχει επιμεληθεί τις μεταφράσεις και την απόδοση των οδηγών, καθώς και την προσαρμογή και τον εμπλουτισμό των δελτίων καταγραφής και των καταλόγων της

ορολογίας. Το Υπουργείο διαθέτει εξειδικευ-μένο προσωπικό, που έχει ήδη εκπαιδευτεί για την πρακτική κατάρτιση των συμμετεχόντων φορέων. Είναι επομένως σε θέση να παρέχει συμβουλευτικές υπηρεσίες σε θέματα τεκμηρίωσης και χρήσης της ορολογίας για τη συνέπεια των καταγραφών.

Η Γενική Γραμματέας σε πρόσφατη σύσκεψη για τις ψηφιακές εφαρμογές έθεσε και το πρόγραμμα αυτό στις προτεραιότητες του Υπουργείου και στη συνέχεια αυτού έχετε λάβει έγγραφο από τη ΔΕΑΜ, που σας καλεί να δηλώσετε ιστοτόπους και DVD που προβάλλουν υλικό της περιοχής σας. Ήδη έχουμε αρχίσει να παίρνουμε απαντήσεις και προωθούμε τα στοι- χεία προς τη Διεύθυνση Πληροφορικής για εισαγωγή στην πλατφόρμα του MICHAEL. Εδώ βλέπετε το παράδειγμα της Μυκηναϊκής Συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου που έχει εισαχθεί από πέρσι στην πύλη MICHAEL.


218

Το άλλο πρόγραμμα προβολής αφορά τα ακίνητα μνημεία και την αρχιτεκτονική κληρονομιά. Οι ανασκαφές, οι αρχαιολογικοί χώροι, μεμονωμένα μνημεία κάθε εποχής, από την απώτατη αρχαιότητα ως τα νεώτερα, καθώς και μνημειακά σύνολα και ιστορικά κέντρα πόλεων, θα προβάλλονται επίσης στην Europeana και η χώρα μας κλήθηκε να συμ-μετάσχει στην προσπάθεια αυτή, συγκεκριμένα το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, εκπροσωπούμενο από την καθ’ ύλην αρμόδια Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Το αντίστοιχο πρόγραμμα ονομάζεται CARARE (Connecting Archaeology and Architecture in Europeana) και πρόκειται να ξεκινήσει την 1η Απριλίου 2010 επίσημα, ενώ από τις αρχές Μαρτίου θα ενημερωθούμε για όλες τις προδιαγραφές και απαιτήσεις. Το έργο έχει τριετή διάρκεια, πλήρη ευρωπαϊκή χρημα-τοδότηση (ICT Policy Support Programme) και σ’ αυτό συμμετέχουν 29 εταίροι από ευρωπαϊκές χώρες.

Εδώ θα αναφερθώ σε πολύ αδρές γραμμές στο πρόγραμμα, αλλά πολύ σύντομα θα ξεκι-νήσει η λεπτομερής ενημέρωσή σας, τόσο με έγγραφα όσο και με μια ενημερωτική ημερίδα εντός του έτους, πιθανότατα το φθινόπωρο.

Σύμφωνα με τις προδιαγραφές θα δοθεί έμφαση σε τρισδιάστατο υλικό (3D) και μοντέλα εικονικής πραγματικότητας (3D/VR). Έχουμε δηλώσει ότι θα εντάξουμε περίπου 20.000 μνημεία, κυρίως με σχέδια, φωτογραφίες και κείμενο, αλλά και μερικά βίντεο ανασκαφών. Τόσο το δισδιάστατο όσο και το τρισδιάστατο πολιτιστικό υλικό, που θα συγκεντρωθεί στο

πλαίσιο του προγράμματος, θα συνδεθεί στην Europeana με γεωγραφικό περιεχόμενο, δημιουργώντας έτσι τη δυνατότητα οργάνωσης και παροχής νέων υπηρεσιών για τον τουρισμό, την εκπαίδευση και την έρευνα.

Εν όψει της έναρξης του έργου, η ΔΕΑΜ έχει ήδη δρομολογήσει την προετοιμασία για τη συλλογή και τη διάθεση υλικού. Στις 3 και 4 Μαρτίου 2010 θα γίνει μια πανευρωπαϊκή συνάντηση για το πρόγραμμα στην Κοπεγχάγη και στη συνέχειά της θα έχω σίγουρα την απαραίτητη ενημέρωση, που θα μοιραστώ μαζί σας. Οπωσδήποτε η συνεισφορά των Εφορειών Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, των Εφορειών Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, των Εφο-ρειών Νεωτέρων Μνημείων, των Αρχαιολογικών Ινστιτούτων, καθώς και των διευθυντών συστηματικών ανασκαφών και των υπεύθυνων έργων αναστήλωσης και ανάδειξης θα είναι απαραίτητη και πολύτιμη.

Κλείνοντας να επισημάνω το αυτονόητο: ότι τα μνημεία που θα προβάλλονται μέσω του ΑΤΗΕΝΑ, και στη συνέχεια του CARARE, στην Εuropeana πρέπει, όπως είναι ευνόητο, να είναι σημαντικά και αντιπροσωπευτικά του είδους τους, ώστε να εκπροσωπηθεί επαρκώς η εθνική μας πολιτιστική κληρονομιά. Ο κάθε υπεύθυνος, διευθυντής Μουσείου, προϊστάμενος Εφορείας ή Ινστιτούτου, ή διευθυντής συστηματικής έρευνας, ας σκεφθεί τι θα ήθελε ο ίδιος να δει ως επισκέπτης της Εuropeana από το Μουσείο ή το χώρο ευθύνης του. Η επιλογή αυτή είναι ένα από τα κρισιμότερα θέματα για την επιτυχία του προγράμματος, αν όχι το πρώτο. Για το λόγο αυτό τονίζω ότι ως προς το ΑΤΗΕΝΑ, το οποίο ήδη έχει προχωρήσει, πέραν από το ψηφιακό υλικό που παρήχθη στο πλαίσιο του προγράμ-ματος ψηφιοποίησης κινητών μνημείων του Γ΄ Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης, οφείλουμε να διαθέσουμε ως χώρα και ως Υπουργείο Πολι-τισμού και Τουρισμού, αξιόλογα μνημεία, τα οποία να έχουν τη δυνατότητα να προ-σελκύσουν το ενδιαφέρον του κοινού σε διεθνές επίπεδο, προβάλλοντας αντιπροσωπευτικά τον


219

ελληνικό πολιτισμό μέσα από τα ελληνικά Μουσεία. Να σας υπενθυμίσω εδώ ότι η ευθύνη μας είναι μεγάλη, διότι ο ελληνικός πολιτισμός προβάλλεται στην Εuropeana, όπως θα έχετε ήδη διαπιστώσει, μέσω των πολλών μουσείων του εξωτερικού που διαθέτουν ελληνικές αρχαιότητες. Επομένως η πολιτική διάσταση του θέματος είναι παράλληλη, και όχι λιγότερο σημαντική, με την ερευνητική.

Αναμφίβολα τα παραπάνω έργα είναι εθνι-κής σημασίας για την ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο και επομένως ο αρχαιολογικός πλούτος που διαχειρίζεται το ΥΠΠΟΤ πρέπει να

εκπροσωπείται επαρκώς στο ενιαίο σημείο πρόσβασης του πολιτισμού της Ευρώπης, την Εuropeana.

Και να τελειώσω υπενθυμίζοντας ότι η ανάπτυξη του εθνικού ψηφιακού πολιτιστικού χώρου είναι μια συνεχής δυναμική διαδικασία και σκοπός της προσπάθειάς αυτής είναι η καθιέρωση μηχανισμού διαρκούς υποστήριξης και εμπλουτισμού του δικτύου Εuropeana, με σκοπό τη συνεχή αναβάθμιση της ελληνικής συμμετοχής –και ειδικότερα της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αλλά και των άλλων αρμόδιων Υπηρεσιών του ΥΠΠΟΤ– στο Ευρωπαϊκό Δίκτυο.

ATHENA - EUROPEANA: Η ΕΝΤΑΞΗ ΤΟΥ ΨΗΦΙΑΚΟΥ ΠΛΟΥΤΟΥ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗΣ ΥΠΗΡΕΣΙΑΣ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

ΣΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

ΕΥΘΥΜΙΑ ΠΑΤΣΑΤΖΗ

Το ATHENA είναι ένα ευρωπαϊκό δίκτυο, με την υποστήριξη του προγράμματος eContentplus, το οποίο στοχεύει στη συλλογή πολιτιστικού περιεχομένου από μουσεία και αρχεία της Ευρώπης, με σκοπό την προβολή του στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Europeana. Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων συντο-νίζει τη συμμετοχή της Αρχαιολογικής Υπη-ρεσίας για την ανάδειξη του ψηφιακού πολι-τιστικού πλούτου του ΥΠΠΟΤ στα ευρωπαϊκά δίκτυα ATHENA και Europeana.

Η παρουσίαση στοχεύει στην ενημέρωση των Υπηρεσιών της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, για την ένταξη των ψηφιακών αντικειμένων που επιθυμεί να διαθέσει κάθε περιφερειακή και ειδική περιφερειακή μονάδα του ΥΠΠΟΤ, σε εθνικά και ευρωπαϊκά δίκτυα προβολής ψηφιακού πολιτισμού.

Ο προγραμματισμός της ένταξης του ψηφιακού πολιτιστικού υλικού της Αρχαιολο-γικής Υπηρεσίας, έρχεται σε συνέχεια της συγκέντρωσης και επεξεργασίας των ερωτημα-τολογίων συμμετοχής του έργου ATHENA, που έλαβε η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων από Εφορείες και Μουσεία της Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Περιγράφει τα στάδια των εργασιών επεξηγώντας το συντονιστικό ρόλο της ΔΕΑΜ και τις ενέργειες των συμμετεχόντων φορέων. Αναφέρεται σε πρακτικά ζητήματα επιλογής των ψηφιακών αντικειμένων, και της οργάνωσης για την ενσωμάτωσή τους στα δίκτυα προβολής, σε σχέση με τις κατηγορίες του ψηφιακού υλικού, (Σύστημα Εθνικού Αρχείου Μνημείων, εσωτερικά συστήματα

καταγραφής, κατάλογοι κ.λπ.), με την προοπτική των δύο διαδοχικών εκδόσεων της Europeana: α) Rhine release - Ιούλιος 2010 και β) Danube release - Απρίλιος 2011.

Πέρα από την προβολή, έμφαση δίνεται στα επιστημονικά οφέλη συμμετοχής στο έργο. Το ATHENA, αποτελεί πηγή γνώσης και σημείο αναφοράς για θέματα τεκμηρίωσης σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Πρόθεση του έργου είναι η συσχέτιση και μετατροπή όλων των αποδεκτών προτύπων που χρησιμοποιούνται από τα μουσεία της Ευρώπης σε ένα κοινό πρότυπο που έχει αναπτυχθεί στο πλαίσιο του έργου ΑΤΗΕΝΑ, το LIDO (Lightweight Information Describing Objects), το οποίο υποστηρίζει την επικοινωνία της πολιτισμικής πληροφορίας, με το ευρύτερο δίκτυο προβολής ψηφιακού πολιτισμού, Europeana. Επιπλέον, το ΑΤΗΕΝΑ έχει συντάξει τον οδηγό “Digitisation: Standards Landscape for European Museums, Archives, Libraries” που συγκεντρώνει ομάδες συνιστώ-μενων, κοινών προτύπων τεκμηρίωσης, διαχεί-ρισης και ανεύρεσης πολιτιστικού αποθέματος.

Με την υλοποίηση του εργαλείου συλλογής εθνικού πολιτιστικού περιεχομένου, το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού και το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, προσκάλεσαν εκπροσώπους και αρμόδιους των συμμετε-χόντων φορέων, σε ημερίδα στις 29/1/2010, για την ενημέρωσή τους σχετικά με την ένταξη και προβολή ψηφιακού πολιτιστικού υλικού στο δίκτυο ΑΤΗΕΝΑ και στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Europeana. Οι παρουσιάσεις της ημερίδας είναι διαθέσιμες στο διαδικτυακό τόπο του ΥΠΠΟΤ και της ΔΕΑΜ.


222

ATHENA - EUROPEANA: ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΔΙΚΤΥΑ ΠΡΟΒΟΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ

223


224


225


226


227


228


229


230


231

ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ, ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΜΕΤΑΔΕΔΟΜΕΝΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ ΣΤΑ ΕΡΓΑ ATHENA, CARARE ΚΑΙ ΣΤΗΝ EUROPEANA

ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΟΛΛΙΑΣ

Η παρουσίαση αναφέρεται σε ένα σύστημα το οποίο αναπτύσσει το Εργαστήριο Ευφυών Συστημάτων, Περιεχομένου και Αλληλεπίδρα-σης του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου για την υποστήριξη της εισαγωγής, αντιστοίχισης και διάθεσης μεταδεδομένων πολιτιστικού περιεχομένου στο πλαίσιο των έργων ATHENA, CARARE και της Europeana. Το σύστημα αυτό μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε τρία στάδια της ροής εργασίας ενός φορέα παρόχου πολιτιστι-κού περιεχομένου προς τα ως άνω έργα και την Europeana, όπως αναλύεται στη συνέχεια.

Το πρώτο στάδιο περιλαμβάνει τη διαμεσο-λάβηση για την παραλαβή του υλικού και κυ-ρίως των μεταδεδομένων που το συνοδεύουν. Το σύστημα υποστηρίζει την ενοποίηση των με-ταδεδομένων σε μία κοινή, συμβατή με τα διε-θνώς προτεινόμενα μοντέλα και εννοιολογικώς πλήρη παράσταση στη βάση γνώσης. Ταυτόχρο-να, στο τεχνικό επίπεδο των μεθόδων διαχείρι-σης και διάχυσης της πληροφορίας, επιλέγονται οι πιο σύγχρονες και άρτιες τεχνολογίες που διασφαλίζουν τη διαλειτουργικότητα αναφορι-κά με την αυτόματη επικοινωνία μεταξύ μηχα-νών και εφαρμογών. Προτείνεται η υιοθέτηση προτύπων υλοποίησης που εξασφαλίζουν την δομημένη και συμβατή κατασκευή του λογισμι-κού και της βάσης γνώσης ώστε να επιτρέπεται η δημοσίευση του επιλεγμένου αποθέματος και

η διασύνδεση με σύγχρονες υπηρεσίες του πα-γκόσμιου και του σημασιολογικού ιστού.

Στο δεύτερο στάδιο η διαδικασία της σημα-σιολογικής ενοποίησης του υλικού αποκτά τον κεντρικό ρόλο. H οργάνωση και δόμηση των δε-δομένων εμπλουτίζει και ενισχύει σημαντικά το ίδιο το περιεχόμενο, που πλέον περιγράφεται με τρόπο διαλειτουργικό προς μεγάλες ψηφια-κές βάσεις γνώσης (π.χ. Wikipedia), πλατφόρμες ανάλυσης και διάδοσης (ATHENA, CARARE), αλλά και ευρωπαϊκών ή διεθνών οργανισμών καταλογοποίησης πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως η Europeana. Η σημασιολογική διαλει-τουργικότητα εγγυάται την επικοινωνία με έγκυρες εξωτερικές πηγές και θησαυρούς γνώ-σης με στόχο την άντληση επιπλέον μεταδεδο-μένων που θα συνοδεύουν το υλικό και άρα θα προσφέρουν επιπλέον επιλογές στην οργάνωσή του, αλλά και στον τρόπο διάθεσης και εκμετάλ-λευσής του.

Στο τρίτο στάδιο ο στόχος πλέον είναι η διά-θεση του υλικού στον χρήστη με τρόπο κατα-νοητό και επιτρέποντας στον ίδιο να σχεδιάσει και να ορίσει τα αποτελέσματα που αναζητά. Διαθέτοντας το υλικό μέσω υπηρεσιών διαδι-κτύου που κοινωνούν το περιεχόμενό τους με τυποποιημένο τρόπο, οι φορείς ενσωματώνο-νται στις διεθνείς πρωτοβουλίες για τη σύγχρο-νη και δομημένη διασύνδεση της γνώσης.


234

ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ, ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΜΕΤΑΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

235


236

ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗΣ, ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΘΕΣΗΣ ΜΕΤΑΔΕΔΟΜΕΝΩΝ

237


238

ΟΡΟΛΟΓΙΑ

ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΜΝΗΜΕΙΩΝ


Σε συνέχεια του έργου «Ψηφιοποίηση των Συλ-λογών των Κινητών Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού» (Γ’ ΚΠΣ), το οποίο ολοκλήρωσε με επιτυχία η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνη-μείων, και με πρωτοβουλία της προϊσταμένης της Διεύθυνσης, ξεκίνησε ο συντονισμός για την ανάπτυξη της ορολογίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων και ειδικότερα:

• ο εμπλουτισμός της ορολογίας, για την πε-ραιτέρω προσαρμογή της στις εξειδικευμέ-νες ανάγκες των Eφορειών και των Mου-σείων,

• η τυποποίηση και τήρηση της προκαθο-ρισμένης δομής της ορολογίας,

• η καθιέρωση συστηματικής διαδικασίας επικύρωσης.

Η παρουσίαση αυτή αναφέρεται στις εργα-σίες για τον εμπλουτισμό της ορολογίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, η οποία συγκε-ντρώθηκε από τους τοπικούς σταθμούς των Eφορειών και Mουσείων που έλαβαν μέρος στο πρόγραμμα ψηφιοποίησης που συντόνισε η ΔΕΑΜ, με την προοπτική να συμβάλει, ως προς το περιεχόμενο, στην ανάπτυξη και τον εμπλου-τισμό θησαυρού όρων αρχαιολογικών συλλογών και μνημείων, που αποτελεί απαραίτητη προϋ-πόθεση στο πεδίο των σύγχρονων απαιτήσεων διαχείρισης, πρόσβασης και προβολής του αρ-χαιολογικού πλούτου της χώρας.

Στο πλαίσιο του Προγράμματος Ψηφιοποίη-σης των Κινητών Μνημείων, η ΔΕΑΜ επιμελή-θηκε την αρχική ορολογία που ενσωματώθηκε στο σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημείων και χρησιμοποιήθηκε ως βάση, κατά την έναρξη των εργασιών τεκμηρίωσης. Η ορολογία αυτή

αποτελεί έναν αρχικό κατάλογο των ειδών των μνημείων. Για κάθε κινητό μνημείο που εισάγε-ται στο σύστημα του Εθνικού Αρχείου Μνημεί-ων, γίνεται ο ευρετηριασμός του είδους του, σε τέσσερα επίπεδα, τα οποία εξειδικεύονται στα πεδία: Διαχειριστικό Είδος - Περιεκτικό Είδος - Είδος - Υποδιαίρεση Είδους. Κάθε τοπικός σταθ-μός έχει τη δυνατότητα να επιλέξει τον κατάλ-ληλο όρο από τις αρχικές λίστες του Συστήματος ή ακόμα να τις εμπλουτίσει με νέους όρους.

Για την εξασφάλιση της επιστημονικής εγκυ-ρότητας της ορολογίας, η ΔΕΑΜ οργάνωσε τη σύσταση ομάδας ειδικών επιστημόνων του ΥΠΠΟΤ, εγνωσμένου κύρους σε ποικίλες θεμα-τικές και χρονολογικές ενότητες της αρχαιότη-τας. Παράλληλα, η ΔΕΑΜ ολοκλήρωσε την εξα-γωγή, τη συγκέντρωση και την επιμέλεια μορ-φοποίησης των νέων όρων που εισήγαγαν οι συμμετέχοντες φορείς στους τοπικούς σταθ-μούς του Συστήματος του Εθνικού Αρχείου Μνη- μείων.

Στο διαδικτυακό τόπο της ΔΕΑΜ έχει αναρ-τηθεί ενημερωτικό υλικό και πληροφορίες για τη δράση αυτή. Ειδικά για την ομάδα ορολογίας του ΥΠΠΟT, ο διαδικτυακός τόπος της ΔΕΑΜ διαθέτει ιστοσελίδα στην περιοχή περιορισμέ-νης πρόσβασης (extranet) απ’ όπου τα εγγε-γραμμένα μέλη της ομάδας μπορούν να λαμβά-νουν περιεχόμενο, καθώς και κλειστή ομάδα συζήτησης στο forum όπου δίδεται η δυνατότη-τα ανταλλαγής απόψεων σχετικά με την επικύ-ρωση των όρων. Ο επόμενος στόχος είναι ο έλεγχος και η έγκριση των όρων, ώστε να προστεθούν στο ενιαίο σώμα ορολογίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων.


242

Οι ανάγκες των Eφορειών και Mουσείων του ΥΠΠΟΤ στο σύγχρονο πληροφοριακό περιβάλ-λον, υπαγορεύουν τη συστηματική χρήση εργα-λείων διαχείρισης θησαυρών όρων, όπως το σύστημα του «Πολυδεύκη». Το ενιαίο σώμα ορολογίας του Εθνικού Αρχείου Μνημείων μπο-

ρεί να αποτελέσει σημαντικό περιεχόμενο, να ενταχθεί και να αναλυθεί στο σύστημα αυτό σε ποικίλες κατηγορίες (χρήσης, λειτουργίας, κατασκευής, μορφής, κόσμησης) για τη βέλτιστη διαχείριση του ψηφιακού αρχαιολογικού πλού-του του ΥΠΠΟΤ και τη μέγιστη αξιοποίησή του.


243


244


245


246


247


248


249

«ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ» ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΚΑΙ ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΘΗΣΑΥΡΟΥ ΟΡΩΝ

ΓΙΑ ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΝΗΜΕΙΩΝ*

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗΣ – ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΤΟΥ

Στην αρχαιολογική επιστήμη, όπως και σε όλες όσες άπτονται της Ιστορίας της Τέχνης, πρωταρ-χική ανάγκη είναι κατά την περιγραφή των πραγμάτων, η ακριβής χρήση των ονομάτων, τα οποία οι ενασχολούμενοι χρησιμοποιούν, για να κατανοήσουν το νόημα τους. Τα μνημεία, κινητά και ακίνητα, αφορούν σε όλο το εύρος των πραγμάτων του κόσμου που περιέβαλε από το χθες και περιβάλλει ως και σήμερα τον άνθρωπο. *

Η διαδικασία της καταγραφής και κατανόη-σης των πραγμάτων αποτελεί ένα καθοριστικό πρώτο βήμα για την ερμηνεία τους. Τα ονόματα και οι απεικονίσεις συνθέτουν τα κύρια, πρωτο-γενή εργαλεία. Η ακριβής εξάλλου περιγραφή ενός πράγματος με σύντομο αλλά περιεκτικό

* Το παρόν κείμενο παρουσιάσθηκε κατά τη διάρκεια διημερίδας που διοργάνωσε το Ινστιτούτο Πληροφο-ρικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, στο πλαίσιο των δραστηριοτήτων του έργου «Ανθρώπινα Δίκτυα Πολιτισμικής Πληροφορικής» την 9η και 10η Μαρτίου 2001, στο Ηράκλειο της Κρήτης. Τη συντο-νιστική ομάδα της Διευθύνσεως Εθνικού Αρχείου Μνημείων για τον «Πολυδεύκη» είχαν απαρτίσει κατά την περίοδο εκείνη οι αρχαιολόγοι: Μ. Πάντου, Δ. Καλομοιράκης, Γ. Δημακογιάννη, Φ. Κωστομητσό-πουλος, Α, Αλεξανδρή, Αικ. Καλατζοπούλου, Ε. Ταμ-βακάκη, Π. Σωτηρακοπούλου, Χ. Θλίβέρη, Αρ. Γκαζή, Μ.Ξ. Γαρέζου, Μ. Πενέση και Β. Ζουρνατζής. Η ανά-πτυξη της εφαρμογής του προγράμματος «Πολυδεύ-κης», πραγματοποιήθηκε από το Ινστιτούτο Πληρο-φορικής του Ιδρύματος Έρευνας και Τεχνολογίας βάσει του Thesaurus Management System, από τον Δρ Martin Doerr και την ομάδα του.

λόγο αποτελεί μέσο άμεσης αντιλήψεως, μετα-γραφής, αλλά και ορθής μεταδόσεως της αντι-λήψεως αυτής. Η δημιουργία μιας λογικής αλ-ληλουχίας στη δομή ενός θησαυρού όρων για την ηλεκτρονική μεταγραφή όλων αυτών των πραγμάτων και ονομάτων καθίσταται, επομέ-νως, ένα ενδιαφέρον και ταυτόχρονα δύσκολο πόνημα.

Η Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, στο πλαίσιο του πιλοτικού ηλεκτρονικού προγράμ-ματος «Πολέμων», του πληροφορικού συστήμα-τος, δηλαδή, του Εθνικού Αρχείου Μνημείων, έχοντας ως αφετηρία την των ονομάτων επί-σκεψιν και στόχο την πρότυπη κατηγοριοποίηση των ονομάτων/όρων, τους οποίους χρησιμο-ποιεί η αρχαιολογική επιστήμη, εργάζεται από δεκαπενταετίας για τη μετουσίωση της διαδικα-σίας αυτής σε πιλοτικό ηλεκτρονικό σύστημα κατηγοριοποιημένης καταγραφής Όρων, στο οποίο έδωσε, τιμής ένεκεν, το όνομα του αλε-ξανδρινού γραμματικού Πολυδεύκους. Κύριο χαρακτηριστικό στοιχείο της θεωρητικής προ-σέγγισης που χρησιμοποιήθηκε είναι η ανθρω-ποκεντρική παράμετρος που χαρακτηρίζει στο σύνολό της διαχρονικά την ελληνική σκέψη, η οποία προσεγγίζει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο, τα πράγματα και τα ονόματά τους με πρώτη αφετηρία τη χρήση τους, τον κύριο λόγο, που συνέτεινε ώστε να υπάρξουν και που περιέ-χουν ως ενδελέχειά τους. Το πλεονέκτημα της θεώρησης αυτής είναι ότι ο «Πολυδεύκης» πο-ρεύεται συνδυάζοντας τον λόγο της εμπειρίας προς τη θεωρία των πραγμάτων.


252

Το σύστημα αναλύει και καταγράφει τα πράγματα και τα ονόματά τους κατά τρόπο οικείο, εύχρηστο και συνεπή, σε κατηγορίες (ιε-ραρχίες) γνώσεως. Στην προσπάθεια αυτή πολύ-τιμος αρωγός υπήρξε η ευελιξία των στοχαστι-κών προσαρμογών της ελληνικής γλώσσας, η οποία λειτουργεί περισσότερο νοηματικά πα-ρά σημειωτικά, παρέχοντας μοναδικά εργαλεία κατηγοριοποιήσεων. Επιδιώκεται, δηλαδή, η υποταγή, κατά κάποιον τρόπο, του κόσμου των πραγμάτων που διαχειριζόμαστε, στα ονόματα τους, τα οποία ορίζουν τη χρήση, τη λειτουργία, την κατασκευή, τη μορφή, την κόσμηση και το θέμα τους. Κάθε πράγμα καταχωρείται στον «Πολυδεύκη» κατά τρόπο μονοσήμαντο και ταυτόχρονα κατανοητό και επεξεργάσιμο από τον ηλεκτρονικό νου. Η προσπάθεια της ηλεκ-τρονικής επεξεργασίας είναι εξαιρετικά δύσκο-λη, καθόσον η ελληνική γλώσσα είναι πλούσια σε ονόματα, αλλά και στην πολύσημη νοηματο-δότησή τους.

Στο πέρασμα των αιώνων της εξελικτικής πορείας της ελληνικής γλώσσας παρατηρείται το φαινόμενο χαρακτηρισμού ενός πράγματος με διαφορετικά ονόματα ή αντιθέτως ενός ονόμα-τος το οποίο χαρακτηρίζει διάφορα είδη πραγ-μάτων. Για παράδειγμα, το Δοχείο Νερού, της Υδρίας των προχριστιανικών κυρίως χρόνων ή το Κανάτι των ημερών μας. Στην πραγματικότητα τα ονόματα Υδρία και Κανάτι δεν αποτελούν τίποτε άλλο παρά περιπτώσεις απόδοσης ενός Είδους πράγματος, του Δοχείου Νερού σε δια-φορετικές ιστορικές περιόδους. Άλλο παράδειγ-μα, η Διφθέρα, είδος δέρματος αγέννητου κα-τσικιού, που ως κατεργασμένο Είδος πράγματος χρησιμοποιήθηκε για Υλικό Υπόβαθρο Γραφής, μεταλλάχθηκε αργότερα στην τουρκική σε Τε-φτέρ και επανήλθε στη νεοελληνική γλώσσα, ως Τεφτέρι, πράγμα το οποίο συνεχίζει να αποτελεί ένα Υλικό Υπόβαθρο Γραφής, όμως με τροπο-ποιημένο εν μέρει όνομα και από άλλο υλικό κατασκευής. Εφόσον κληθούμε να καταγρά-

ψουμε πράγματα με παρόμοια εξελικτική πο-ρεία στην ονομασία τους δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και την ιστορική διαδρομή των ονομάτων τους, ως περιπτώσεων Ειδών πραγ-μάτων. Σε ένα θησαυρό όρων, χωρίς τη δη-μιουργία ειδικού προγράμματος αναζήτησης των ίδιων πραγμάτων, ο συσχετισμός τους με τις ποικίλες περιπτώσεις που αντιπροσωπεύουν τα ονόματα που κατά καιρούς έχουν λάβει, δεν θα είναι ηλεκτρονικά εφικτός.

Ο ανθρώπινος νους έχει ποικίλους δρόμους για να συλλαμβάνει και να αναλύει τα πράγμα-τα με τον όποιο χαρακτήρα έχουν αυτά ως πε-ριπτώσεις μέσα στη χρονική περίοδο και τον τόπο που δημιουργούνται. Στην ηλεκτρονική καταγραφή πρέπει να διακρίνονται, να κατα-γράφονται, και στη συνέχεια να ορίζονται χωρίς αμφισημία αυτοί οι δρόμοι των κατηγοριοποιή-σεων και συσχετισμών.

Στο προηγούμενο παράδειγμα με την περί-πτωση της Υδρίας, όταν ονοματίζουμε ως Είδος πράγματος : Δοχείο Νερού την Υδρία, σημαίνου-με πάντοτε ένα πράγμα με συγκεκριμένη, κα-τασκευή, μορφή και χρήση, αναγόμενο σε συ-γκεκριμένη επίσης χρονική περίοδο. Κατ’ ανα-λογία το Kανάτι αποτελεί περίπτωση του ίδιου Είδους πράγματος -Δοχείου Νερού- ως προς τη χρήση, τη λειτουργία και την κατασκευή του, με διαφορετική όμως μορφή, χρόνο και ενδεχομέ-νως, τόπο κατασκευής. Το σχήμα της ανάλυσης αυτής παρουσιάζεται στους Πίνακες 1, 1α.

Το πρόβλημα γίνεται εξαιρετικά πολύπλοκο στην ανάλυσή του όταν απαιτείται επιπλέον και η περιγραφή με άλλα ονόματα των παραστά-σεων που παραπέμπουν στην κόσμησή του αγγείου, ή την τεχνοτροπία του ή ακόμη και τα διάφορα σύμβολα που αυτό περιέχει. Ο νους του ανθρώπου αντιλαμβάνεται τις διάφορες κατηγοριοποιήσεις και συσχετισμούς κατά κα-νόνα υποσυνείδητα, ο ηλεκτρονικός νους όχι.

«ΠΟΛΥΔΕΥΚΗΣ»

253

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

ΠΙΝΑΚΑΣ 1α


254

Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι ταύτιζαν την ελληνική γλώσσα με τη γλώσσα της λογικής. Ο Σωκράτης, στον Κρατύλο του Πλάτωνα, προ-βάλλει την άποψη ότι η γνώση δεν προέρχεται από τη σχέση μας με τα ονόματα, αλλά από τη σχέση μας με τα πράγματα και εντέλει με τις ιδέες, ενώ ο Αριστοτέλης διαμορφώνει τον κα-τάλογο των λογικών κατηγοριών του πάνω στη βάση των γραμματικών κατηγοριών της ελληνι-κής γλώσσας για να καταλήξει στα είδη των πραγμάτων κατά την ενδελέχεια η οποία εμπε-ριέχεται σε αυτά. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι στην ελληνική γλώσσα κοινή ρίζα έχουν το ρήμα Λέγω, με τα ουσιαστικά Λόγος και Λέξη, όπως επίσης και με το ουσιαστικοποιημένο επίθετο Λογική. Εντέλει κάθε λέξη που σημαίνει τα πράγματα δεν είναι παρά η επιλογή εκείνου του ονόματος που εκ της λεκτικής του φύσεως περι-έχει τον νόμο που το διέπει ενδελεχώς. Παρό-μοιοι συσχετισμοί είναι δυνατόν να γίνουν και για την ομάδα των λέξεων με κοινή καταγωγή το ρήμα Οίδα, με τα ουσιαστικά Ιδέα και Είδος. Έτσι φτάνουμε στην αρχική παρατήρηση ότι η δουλειά όσων μελετούν και σπουδάζουν τέτοια πράγματα έχει ως κύρια αφετηρία της εντέλει τα ονόματα και τις απεικονίσεις των πραγμάτων. Αυτοί οι συσχετισμοί, ενώ για την ελληνική γλώσσα είναι ευνόητοι, είναι ακατανόητοι για τον ηλεκτρονικό νου στο επίπεδο τουλάχιστον της σημερινής του ανάπτυξης.

Αναζητώντας τρόπους για να διαμορφώ-σουμε ένα πληροφοριακό σύστημα που να υπο-λογίζει και να θεωρεί τα πράγματα και τα ονό-ματά τους κατά τρόπο οικείο, περιπέσαμε εκ νέου στην αγωνία του μεσαιωνικού στοχαστή, ο οποίος ανίχνευε σχεδόν μυστικιστικούς δρό-μους για να προσεγγίσει την προ Βαβέλ γλώσσα. Έτσι κατανοήσαμε πλήρως την αντίστοιχη προσπάθεια των φυσικών φιλοσόφων του 17ου–18ου αι., που αναζητούσαν μία νέα τέλεια γλώσσα, ικανή να εκφράσει παγκόσμιες σκέψεις όπως λ.χ. είναι η γλώσσα των αριθμών. Όμως, όσο μονοσήμαντη, άρα και υπολογίσιμη είναι

η γλώσσα των αριθμών, τόσο πολύσημη ή αμ-φίσημη είναι η γλώσσα των λέξεων/ονομάτων και δη των ελληνικών, όπως σήμερα τα χρησι-μοποιούμε. Και στο σημείο που μας αφορά, δη-λαδή στην απόδοση των όρων/ονομάτων της επιστήμης της Αρχαιολογίας, της Αρχιτεκτονικής και της Συντήρησης, εάν δεν ταξινομηθεί και καταγραφεί ορθά στην ηλεκτρονική μορφή του το κάθε Όνομα/Όρος που θα χρησιμοποιηθεί, θα βιώσουμε την οδυνηρή περιπέτεια της Βαβέλ στον αναδυόμενο ηλεκτρονικό κόσμο της εξόρυ-ξης δεδομένων από τις βάσεις που θα χρησιμο-ποιήσουμε, καθιστώντας τες άκρως εξελιγμένα, άλλα εντέλει αναξιόπιστα ηλεκτρονικά τεχνουρ-γήματα.

Κοινή είναι η διαπίστωση ότι τα ονόματα των πραγμάτων είναι αριθμητικά περισσότερα από αυτά καθαυτά τα πράγματα που αντιπρο-σωπεύουν. Έχοντας ως αφετηρία τον προβλη-ματισμό, τον οποίο αναπτύξαμε, οδηγηθήκαμε στην ακόλουθη λύση, προκειμένου να κατατά-ξουμε σε ένα λογικό σχήμα ανάλυσης, τόσο τα πράγματα όσο και τα ποικίλα ονόματά τους.

Διακρίνουμε σε κάθε καταγραφόμενο Είδος πράγματος ως μέρη του κυττάρου του, μία ομά-δα επτά ανεξαρτήτων παραμέτρων αναλύσεως. Από αυτές η πρώτη αναφέρεται στο Όνομα, το οποίο περιλαμβάνονται πληροφορίες γλωσ-σικού μόνο χαρακτήρα για την κοινή επωνυμία του. Οι υπόλοιπες έξι αναφέρονται σε δεδομένα σχετιζόμενα με τη Χρήση, τη Λειτουργία, την Κατασκευή, τη Μορφή, την Κόσμησή και όχι πάντα το Θέμα του κάθε Είδους πράγματος.

Στο προαναφερθέν παράδειγμα της Υδρίας οι Πίνακες που ακολουθούν αποδίδουν σχημα-τικά τον τρόπο αναλύσεως της Υδρίας σε επιμέ-ρους κατηγοριοποιήσεις που έχουμε υποχρέω-ση να κάνουμε για να είναι επεξεργάσιμες ηλεκ-τρονικά οι πληροφορίες που η γνωστική μας εμπειρία υποσυνείδητα έχει και αναζητά κατά περίπτωση (Πιν. 2,2α-ε).


255

ΠΙΝΑΚΑΣ 2

ΠΙΝΑΚΑΣ 2α


256

ΠΙΝΑΚΑΣ 2β

ΠΙΝΑΚΑΣ 2γ


257

ΠΙΝΑΚΑΣ 2δ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2ε


258

Κάθε παράμετρος του ενός ονόματος περί-πτωσης, π.χ. της Υδρίας, αναλύεται με τις ίδιες αρχές ως εξής:

• Στα Στοιχεία παρατίθεται επεξηγηματικό κεί-μενο των εννοιών Όνομα, Χρήση, Λειτουργία, Κατασκευή, Μορφή, Κόσμηση και Θέμα.

• Στις Επί μέρους Αναλύσεις καταγράφονται τα επί μέρους τμήματα για κάθε Χρήση, Λειτουρ-γία, Κατασκευή, Μορφή, Κόσμηση και Θέμα.

• Στις Αντιστοιχίες, τις Παραπομπές και τους Συσχετισμούς πραγματοποιούνται συνδέσεις (links).

• Στις Αντιστοιχίες γίνονται συνδέσεις/συ-σχετισμοί με τις υπόλοιπες παραμέτρους.

• Στις Παραπομπές γίνονται συνδέσεις/συ-σχετισμοί με δεδομένα βάσεων αλλόγλωσσων θησαυρών όρων, μνημείων ή κειμένων.

Στους Συσχετισμούς γίνονται συνδέσεις/συ-σχετισμοί με την ιστορική και πολιτιστική πραγ-ματικότητα, σύμφωνα και με όσα περιέχονται στους Πίνακες 3, 3α.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το όλο σχήμα που αναλύθηκε έχει εφαρμογή σε κάθε Είδος πράγματος ή στα επιμέρους τμήματα, εξαρτή-ματα ή παρελκόμενά του. Κάθε Είδος πράγμα-τος αναπτύσσεται, δίκην κυττάρου, αρθρωτά και κάθε παράμετρός του λειτουργεί από κοινού και ανεξάρτητα από την άλλη. Έτσι δομημένος ο «Πολυδεύκης» μπορεί να υπολογίζει βαθμι-δωτά, και κατά θεματολόγιο, καταγραφές που άπτονται όλου του κόσμου των πραγμάτων μας. Ένας ηλεκτρονικός θησαυρός όρων, εντέλει, δεν αποτελεί μία απλή αντιστοίχηση ονομάτων και πραγμάτων. Χαρτογραφεί κατά τρόπο ανθρω-ποκεντρικό τη γνωστή σχέση μας με τον Κόσμο.

Το γενικό σχήμα βάσει του οποίου έχει εντέ-λει αναπτυχθεί ο «Πολυδεύκης», παρουσιάζεται στο Πίνακα 4.

Με βάση τα προαναφερόμενα, το Είδος πράγματος : Δοχείο Νερού, το οποίο χρησιμο-ποιήσαμε ως παράδειγμα προηγουμένως, κατη-γοριοποιείται κατά τον τρόπο που παρουσιάζε-ται στον Πίνακα 5.

Στην ηλεκτρονική εφαρμογή του προγράμ-ματος του «Πολυδεύκη» για κάθε κατηγοριο-ποίηση υπάρχει η δυνατότητα προσθήκης χωρίς ορίου αριθμού στα επιμέρους Είδη πραγμάτων, ή όποιες άλλες παράλληλες κατηγοριοποιήσεις τους, ή ακόμη και μετακίνησης ολόκληρου «δένδρου» ανάλυσης από το σημείο που αρχίζει η διακλάδωσή του, προς ένα άλλο σημείο, αν αυτό απαιτηθεί. Στους Πίνακες 6 έως 12 παρου-σιάζεται το σύνολο των κατηγοριοποιήσεων που έχει υπαχθεί η περίπτωση της Υδρίας, αρχής γενομένης από το επίπεδο του «Κόσμου».

Παράλληλα όμως με την κατηγοριοποίηση της Υδρίας κατά τη χρήση της στο Είδος πράγμα-τος : Δοχείο Νερού, αυτή κατά την τυπολογία της έχει κατηγοριοποιηθεί παράλληλα και ως Αγγείο κλειστού τύπου κατά τον τρόπο που παρουσιάζεται στους Πίνακες 13, 14.

Στην ευρύτερη λογική κατηγοριοποίησή του, το Σκεύος στο οποίο υπάγεται κάθε Δοχείο, το πρόγραμμα του «Πολυδεύκη» έχει κατηγοριο-ποίηση αντίστοιχη με αυτήν στην παράσταση του Πίνακα 15.

Εκτός από τις κατηγοριοποιήσεις των Ειδών των πραγμάτων κατά διάφορους παράλληλους τρόπους η δομή του «Πολυδεύκη» προσφέρει δυνατότητα αναζήτησης των ειδών αυτών και κατά τελείως διαφορετικές παραμέτρους, ανά-λογα με τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες των χρηστών, όπως για παράδειγμα είναι οι αναζη-τήσεις κατά το είδος της Πανίδας που η μορφή τους απεικονίζεται στα διάφορα Είδη πραγμά-των (Πιν. 16, 17).


259

ΠΙΝΑΚΑΣ 3


260

ΠΙΝΑΚΑΣ 3α


261

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

ΠΙΝΑΚΑΣ 5


262

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

ΠΙΝΑΚΑΣ 7


263

ΠΙΝΑΚΑΣ 8

ΠΙΝΑΚΑΣ 9


264

ΠΙΝΑΚΑΣ 10

ΠΙΝΑΚΑΣ 11

ΠΙΝΑΚΑΣ 12


265

ΠΙΝΑΚΑΣ 13

ΠΙΝΑΚΑΣ 14


266

ΠΙΝΑΚΑΣ 15

ΠΙΝΑΚΑΣ 16


267

ΠΙΝΑΚΑΣ 17


268

Αν δούμε μια άλλη κατηγορία μνημείων όπως για παράδειγμα ένα Κιονόκρανο, ως τμή-μα ενός Κίονα, θα δούμε ότι αυτό είναι διαδοχι-κά ενταγμένο έχοντας επτά υπερκείμενα επίπε-δα και έξι υποκείμενα, σύμφωνα και με τις πα-ραστάσεις στους Πίνακες 18-22.

Όλη αυτή η λογική ανάλυση που περιέχεται στον «Πολυδεύκη» διαμορφώνει τη βεβαιότητα ότι η εφαρμογή αυτή αποτελεί ένα ισχυρό ερ-γαλείο αναζήτησης μνημείων κατά διάφορες κατηγοριοποιήσεις, γεγονός το οποίο είναι απο-λύτως αδύνατο με βάση έστω και την εξελιγμέ-νη αναζήτηση βάσει των τριών επιπέδων αναζη-τήσεως του προγράμματος «Πολέμων» δηλαδή του Περιεκτικού Είδους, του Είδους και της Υπο-διαίρεσης Είδους.

Όταν διαπιστώνεται ότι δεν υπάρχει σε χρή-ση κοινή λέξη για ίδια είδη πραγμάτων γίνεται προσπάθεια εισαγωγής νέων όρων, απόλυτα εύληπτων. Τέτοια είναι η περίπτωση για παρά-δειγμα του είδους Αναθηματικά Ελάσματα προ-κειμένου να κατηγοριοποιηθούν σε αυτό τόσο τα αρχαία Τορεύματα, όσο και τα αντίστοιχα Τάματα που βρίσκονται αφιερωμένα στους χριστιανικούς ναούς. Στην περίπτωση αυτή ο όρος διαμορφώθηκε αξιοποιώντας λεκτικά παράγωγα που συνδυάζουν τη χρήση με τη μορφή ως προς την κατασκευή της.

Άλλη παρόμοια περίπτωση ήταν η εισαγωγή του όρου Νεκρικός Κύκλος ως γενική κατηγορία για να μπορεί να συνδέονται μαζί όλα τα αντι-κείμενα που αφορούν στον θάνατο προ, κατά και μετά την ταφή ή αντικείμενα συνδεόμενα με έθιμα μετά την ταφή ή μνημόσυνα. Κατά παρό-μοιο τρόπο εισήχθηκε ο γενικής κατηγορίας όρος Ενασχόληση για να περιλάβει δραστηριό-τητες ατομικές, συλλογικές, ερασιτεχνικές, εκ-παιδευτικές, ψυχαγωγίας ή επαγγελματικές Στο σημείο αυτό βλέπουμε πόσο σημαντικό είναι το γεγονός της διακρίσεως ανάμεσα στην πολυση-μία που πρέπει να έχουν οι λέξεις που αποδί-δουν ευρύτερες κατηγορίες πραγμάτων από τη

μονοσημία που επιβάλλεται να έχουν οι λέξεις που αφορούν σε ίδια τα πράγματα.

Τέλος θα πρέπει να αναφερθούν ενδεικτικά και άλλες ειδικές περιπτώσεις οι οποίες προ-βλημάτισαν κατά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του συστήματος, όπως:

1. Σε ένα αντικείμενο μπορεί να συνυπάρχουν δύο είδη, όπως συμβαίνει με ένα πλαστικό αγγείο, το οποίο ενώ μοιάζει με π.χ. Αγαλ-ματίδιο μιας ζητιάνας συμβαίνει να κατα-σκευάσθηκε ως ένας Κουμπαράς και να εν-διαφέρει και για τις δύο ιδιότητες του, ή μία Λαβή κατόπτρου, η οποία μπορεί να έχει μορφή Αγαλματιδίου.

2. Ένας όρος μπορεί να έχει πολλαπλές χρή-σεις όπως συμβαίνει με τον όρο Δίσκος και να απαιτεί πρόσθετους προσδιορισμούς, ή ομώνυμοι όροι όπως ο όρος Ασπίδα που χρησιμοποιείται κυρίως για το αντίστοιχο Αμυντικό όπλο αλλά και μεταφορικά για συγκεκριμένο Αρχιτεκτονικό μέλος, ή ο όρος Ακρόπολη ο οποίος μπορεί να σημαίνει Οχυρή θέση, Φρούριο ή και Οικισμό.

3. Όροι όπως Δώρο ή Κτέρισμα, που αναφέ-ρονται σε δευτερογενή χρήση διαφόρων ειδών απαιτούν ιδιαίτερη διαχείριση, όπως και οι όροι που αφορούν σε απομιμήματα (π.χ. Δανάκη ή Υποδήματα για νεκρική μόνο χρήση), πλαστά έργα ή καθαυτά διακοσμη-τικά αντικείμενα.

4. Όροι οι οποίοι αφορούν σε τμήματα, εξαρ-τήματα, παρελκόμενα ειδών.

5. Όροι οι οποίοι, αν και αφορούν σε αυθύ-παρκτα είδη, παράλληλα συμβαίνει μαζί με άλλα να αντιπροσωπεύουν ευρύτερα σύνο-λα, με πλέον χαρακτηριστικά για μεν τα κινητά τα διάφορα Ενδύματα τα οποία μπο-ρεί να συναποτελούν μέλη μιας Ενδυμασίας ή τα Κτίσματα διαφόρων χρήσεων τα οποία μπορεί να συνυπάρχουν και ως μέρη ευρύ-τερων συγκροτημάτων.


269

ΠΙΝΑΚΑΣ 18


270

ΠΙΝΑΚΑΣ 19

ΠΙΝΑΚΑΣ 20


271

ΠΙΝΑΚΑΣ 21

ΠΙΝΑΚΑΣ 22


272

ΠΙΝΑΚΑΣ 23

Ένα πρόσθετο στοιχείο το οποίο θα πρέπει να τονισθεί είναι ότι ο θησαυρός όρων δεν περιέχει μόνο την ορολογία των Ειδών των πραγμάτων και των ονομάτων τους ως περι-πτώσεών τους, αλλά υποχρεωτικά και μια σειρά άλλων ενοτήτων ορολογίας που παραπέμπουν στον ευρύτερο κόσμο που τα προαναφερόμενα βρίσκονται και λειτουργούν. Στις ενότητες αυτές περιλαμβάνονται ονόματα για Φυσικά, Τεχνικά και Μορφολογικά χαρακτηριστικά, όπως επίσης και ονόματα αναφερόμενα στα τμήματά τους ή τις διάφορες συναρτήσεις ή εξαρτήσεις τους όπως επίσης και τα ποίκιλλα εξαρτήματα και παρελκόμενά τους.

Ταυτόχρονα τα ίδια δημιουργήματα υπόκε-ινται και σε πρόσθετους κατηγοριοποιημένους συσχετισμούς ορολογίας αναφερόμενους στη σχέση τους με τη Φύση, τον Πολιτισμό, τον Χώρο και τον Χρόνο (Πιν. 6, 23).

Η προαναφερόμενη ανάλυση της πρόσθετης ορολογίας ή κατηγοριοποίησής της είναι κατά μεγάλο μέρος καταχωρημένη ή έχει τεχνικά λυθεί ο τρόπος του εμπλουτισμού της στην εφαρμογή του «Πολυδεύκη».

Ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον πρόβλημα για τη δόμηση ενός Εθνικού Θησαυρού Όρων σε συ-νάρτηση με αντίστοιχους άλλων γλωσσών είναι το γεγονός ότι κάθε χρησιμοποιούμενη γλώσσα έχει και κάποια όρια ή ιδιομορφίες. Για παρά-δειγμα, η ελληνική γλώσσα χρησιμοποιεί για τα Είδη των Λατρευτικών Χώρων τον όρο Ναός για όλες τις περιπτώσεις αδιακρίτως αν αφορούν σε χριστιανικά, προχριστιανικά ή άλλα αντίστοιχα μνημεία. Το ίδιο δεν συμβαίνει για παράδειγμα στην αγγλική γλώσσα όπου οι Λατρευτικοί Χώροι διαχωρίζονται με τους όρους Temple, Church. Αντίθετα στην αγγλική γλώσσα το Είδος Container αποδίδει από κοινού περιπτώσεις που


273

ΕΙΚΟΝΑ 1

στην ελληνική γλώσσα αποδίδονται με περισσό-τερες από μία, όπως συμβαίνει με τα ονόματα Δοχείο, Κυτίο κ.λπ.

Για την ολοκλήρωση της εφαρμογής του «Πολυδεύκη» απαιτείται αναβάθμιση του λο-γισμικού του καθώς η επιστήμη στον τομέα αυ-τό έχει προχωρήσει ιδιαίτερα τα τελευταία δέκα χρόνια. Το νέο λογισμικό θα πρέπει να παρέχει δύο ανεξάρτητες δυνατότητες. Η πρώτη είναι απαραίτητο να δίδει τη δυνατότητα εισαγωγής κατά διακριτό τρόπο των λέξεων που αφορούν στα Είδη των πραγμάτων κατά την Ενδελέχειά τους, δηλαδή τον κύριο λόγο για τον οποίο κα-τασκευάσθηκαν. Η δεύτερη θα αποτελεί την πύλη εισαγωγής των διαφόρων περιπτώσεών που αφορούν στα ονόματα τα οποία χρησιμο-ποιούμε όταν αναφερόμαστε στα πράγματα αυ-τά. Για παράδειγμα, ονόματα όπως Σπίτι, Οικία στον «Πολυδεύκη» αντιπροσωπεύουν ονόματα που αποδίδουν περιπτώσεις του Είδους πράγ-ματος : Χώρος Διαμονής καθώς η διατύπωση

αυτή περιέχει την ενδελέχεια των ονομάτων Σπίτι ή Οικία, αλλά και ενός Σπηλαίου που ενδε-χομένως έχει χρησιμοποιηθεί ως χώρος διαμο-νής ή μιας Σκηνής ή μιας Καλύβας για κοινότη-τες λαών που παραδοσιακά χρησιμοποιούσαν τις προαναφερόμενες περιπτώσεις ως μόνιμους χώρους διαμονής τους. Κύριο χαρακτηριστικό επομένως για την κατηγοριοποίηση των λέξεων με τις οποίες λειτουργεί ο «Πολυδεύκης» είναι η διάκρισή τους σε λέξεις που παραπέμπουν σε πράγματα και λέξεις που παραπέμπουν σε ονό-ματα, όπου τα ονόματα αντιπροσωπεύουν πάντοτε περιπτώσεις χρήσεως πραγμάτων.

Στο γράφημα λειτουργίας για την ανάπτυξη του Εθνικού Θησαυρού Όρων (Εικ. 1) απεικονί-ζεται ο σχεδιασμός του τρόπου διαδικτυακής λειτουργίας του νέου λογισμικού, τόσο με τις δύο ανεξάρτητες εισόδους δεδομένων (Πραγμά-των και Ονομάτων), όσο και των επιτροπών που θα επιβλέπουν τη λειτουργία του, των φορέων εισαγωγής νέων όρων (Πραγμάτων και Ονομά-


274

των) και των φορέων και προσώπων που είναι δυνατόν να τον χρησιμοποιούν διαχειριστικά ή ενημερωτικά. Από την πλευρά του Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, εκτός της Διευθύν-σεως Εθνικού Αρχείου Μνημείων, ο σχεδιασμός περιλαμβάνει όλες τις αρμόδιες Περιφερειακές και Ειδικές Υπηρεσίες του Υπουργείου που έχουν ως ευθύνη την προστασία μνημείων, κα-θώς και τη Διεύθυνση Πληροφορικής και Τηλε-πικοινωνιών.

Ο Εθνικός Θησαυρός Όρων στη νέα του α-ναβαθμισμένη εφαρμογή σχεδιάζεται ώστε να έχει τη δυνατότητα πέρα από τη δίγλωσση

μορφή του και τα διευκρινιστικά κείμενα με τη βιβλιογραφία για τα περιεχόμενα στα Είδη των πραγμάτων, να περιλαμβάνει και ενδεικτική φωτογραφική τεκμηρίωση και διασύνδεση με τη βάση του Εθνικού Αρχείου Μνημείων. Η λει-τουργία αυτή παρέχει τη δυνατότητα από τη μία πλευρά να στηρίξει το έργο της καταγραφής κα-τά ομοειδή συντεταγμένο τρόπο των μνημείων αρμοδιότητας του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, και κατά δεύτερο να απευθύνεται στη διεθνή επιστημονική και εκπαιδευτική κοι-νότητα, ως ο Εθνικός Θησαυρός Όρων.

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ‐ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΗ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗ‐ΒΛΑΖΑΚΗ, ΜΑΡΙΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Προϊσταμένη Γενικής Διεύθυνσης Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς

ΑΝΤΩΝΑΡΑΣ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού Θεσσαλονίκης

ΑΝΤΩΝΙΟΥ, ΜΑΡΙΑ Ι.: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Β.: Αρχαιολόγος, Ζ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ, ΣΤΕΦΑΝΟΣ: Αρχαιολόγος, ΛΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΒΛΑΧΟΓΙΑΝΝΗ, ΈΛΕΝΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Συλλογή Γλυπτών του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

ΕΥΓΕΝΙΔΟΥ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Διευθύντρια Νομισματικού Μουσείου

ΘΕΜΟΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Α.: Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος Τμήματος Έρευνας και Τεκμηρίωσης, Επιγραφικό Μουσείο

ΘΕΟΔΩΡΙΔΟΥ, ΣΟΦΙΑ: Αγρονόμος – Τοπογράφος Μηχανικός, Polyline Α.Ε.

ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΥ, ΔΙΟΝΥΣΙΑ: Καθηγήτρια, Τμήμα Νομικής, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΚΑΛΟΜΟΙΡΑΚΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ: Αρχαιολόγος, Προϊστάμενος 26ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, τ. Προϊστάμενος Τμήματος Αρχείου Μνημείων, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΚΑΠΠΑ, ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ: Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΚΑΡΑΜΠΑ, ΜΑΡΙΑ: Αρχαιολόγος, ΛΓ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΚΑΡΒΕΛΗ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ: Αρχαιολόγος, Επιμελήτρια Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης

ΚΙΣΣΑ, ΚΑΤΕΡΙΝΑ: Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΚΟΛΛΙΑΣ, ΣΤΕΦΑΝΟΣ: Καθηγητής, Σχολή Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Η/Υ, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείου

ΚΟΥΣΟΥΛΑ, ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ: Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Τμήματος Τεκμηρίωσης, Καταγραφής και Δημοσίευσης Αρχαίων, 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΛΑΖΑΡΙΔΟΥ, ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Αναπληρώτρια Διευθύντρια Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου

ΛΙΑΚΟΣ, ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΜΙΝΩΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ: Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Προϊστάμενος Διεύθυνσης Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων

276

ΜΟΣΧΟΝΑ‐ΚΑΤΣΑΡΟΥ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ: Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης, Διεύθυνση Συντήρησης Αρχαίων και Νεωτέρων Μνημείων

ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ, ΒΑΣΙΛΗΣ Α.: Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΠΑΛΑΙΟΚΡΑΣΣΑ, ΝΟΜΙΚΗ: Αρχαιολόγος, Συλλογή Έργων Μεταλλοτεχνίας του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου

ΠΑΛΛΗ, ΟΥΡΑΝΙΑ: Αρχαιολόγος, ΛΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΠΑΝΤΟΥ, ΜΑΡΙΑ: Αρχαιολόγος, Επίτιμη Διευθύντρια Μουσείων, Εκθέσεων και Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων

ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, ΔΕΣΠΟΙΝΑ: Αγρονόμος – Τοπογράφος Μηχανικός, ΓεωΑνάλυση Α.Ε.

ΠΑΤΣΑΤΖΗ, ΕΥΘΥΜΙΑ: Αρχαιολόγος‐Μουσειολόγος, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΠΟΥΛΟΥ, ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ: Αρχαιολόγος, ΛΓ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΡΑΛΛΗ, ΕΥΤΕΡΠΗ: Αρχαιολόγος, Νομισματικό Μουσείο

ΡΑΠΤΗ, ΟΥΡΑΝΙΑ: Κοινωνική Ανθρωπολόγος, Επιμελήτρια Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης

ΡΗΓΙΝΟΣ, ΓΕΩΡΓΙΟΣ: Αρχαιολόγος, ΛΓ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τ. Προϊστάμενος ΛΓ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και τ. Αναπληρωτής Προϊστάμενος ΛΒ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΤΖΕΒΡΕΝΗ, ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ: Αρχαιολόγος, 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΤΣΙΠΟΠΟΥΛΟΥ, ΜΕΤΑΞΙΑ: Αρχαιολόγος, Δρ Φ., Προϊσταμένη Διεύθυνσης Εθνικού Αρχείου Μνημείων

ΦΩΤΙΑΔΗΣ, ΠΕΡΙΚΛΗΣ Γ.: Αρχαιολόγος, 10η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ, ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ: Συντηρητής Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης , ΚΣΤ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων

ΨΑΛΛΙΔΑ, ΜΑΡΙΑ: Αρχαιολόγος, Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείων

Tekmeriose, Diakheirise Kai Probole Tes_ - Dieuthunse Ethnikou Arkheiou Mnemeion

Documents

Transcript of Tekmeriose, Diakheirise Kai Probole Tes_ - Dieuthunse Ethnikou Arkheiou Mnemeion