SI 55.pdf

ΤΕΥΧ

ΟΣ

55 ·

ΜΑΡ

ΤΙΟ

Σ 20

01

· ΔΡ

Χ.

1000

-€

2,93

Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η " I

τ ο ΙΑ Π Ω Ν ΙΚ Ο Σ Π Α Ο ΙΗ ΨΥΧΗ ΤΩΝ ΣΑΜΟΥΡΑΙ

Μ Η Ν Ι Α Ι Ο Π Ε Ρ Ι Ο Δ Ι Κ Ο Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Κ Α Ι Π Α Γ Κ Ο Σ Μ Ι Α Σ Τ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΟ ΑΚΤΙΟ

Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ ΜΕ

ΤΟΗ ΟΚΤΑΒΙΑΝΟ

ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΤΟΡΠΙΛΛΕΣ ΣΤΟ ΓΙΒΡΑΛΤΑΡ ■ Η ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΒΑΤΡΑΧΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β1 ΠΠΗ ΑΚΜΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (1288-1571)

Μ Ο Ν Ι Μ Ε Σ Σ Τ Η Λ Ε Σ

Γεώ ργιος Κ αραϊσκάκης. Το μ εγ α λ ε ίο το υ είναι διπλό. Πρώ τα γ ια τί κ α τά φ ερ ε να νικήσει την αρχομανία και τις προσω πικές του φ ιλο δ ο ξίες κα ι έπ ε ιτα γ ια τ ί σ υνέτρ ιψ ε τους εχ θ ρ ο ύ ς τη ς π ατρ ίδας (Α θήνα, Εθνικό Ισ το ρ ικό Μ ουσ είο ).

4 Ε ΙΔΗΣΕΙΣ38 ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ 76 ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ78 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ79 ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΕΣ80 ΠΟΛΕΜΙΣΤΕΣ81 ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ82 Q UIZ ΓΝΩΣΕΩΝ

Τ Ε Υ Χ Ο Σ 5 5 Μ Α Ρ Τ ΙΟ Σ 2001

6 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣΟ ΑΕΤΟΣ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ

14 Η ΑΚΜΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΜΗΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ (1288-1571)

28 Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΟ ΑΚΤΙΟΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ ΜΕ ΤΟΝ ΟΚΤΑΒΙΑΝΟ

40 ΤΟ ΙΑΠΩΝΙΚΟ ΣΠΑΘΙΗ ΨΥΧΗ ΤΩΝ ΣΑΜΟΥΡΑΙ

52 ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΤΟΡΠΙΛΛΕΣ ΣΤΟ ΓΙΒΡΑΛΤΑΡΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ ΒΑΤΡΑΧΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β 1 ΠΠ

64 Η "ΚΟΚΚΙΝΗ ΟΡΧΗΣΤΡΑ "ΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β' ΠΠ

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ" Μηνιαίο περιοδικό - Κυκλοφορεί στις αρχές κάθε μήνα · ΕΚΔΟΤΗΣ-ΔΙΕΥ0ΥΝΤΗΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΑΡΧΙΣΥΝΤΑΚΤΗΣ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΜΠΑΝΗΣ · ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ-ΣΥΜΒ0ΥΛ0Ι: ΜΙΧΑΗΛ 0ΙΚ0Ν 0Μ ΑΚ 0Σ, Αντιστράτηγος ε.α. / ΕΛΕΥΘΕΡΙΟΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΝΑΚΑΡΗΣ, Υποστράτηγος ε.α., τ. Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε./ ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., τ . Καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας Σ.Σ.Ε. / ΙΩΑΝΝΗΣ ΣΤΟΥΡΑΣ, Υποστράτηγος ε.α. / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΝΤΕΡΕΣ, Υποστράτηγος ε.α./ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ταξίαρχος ε.α,, τ, καθηγητής Στρατιωτικής Ιστορίας ΣΣΕ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚ0Λ0ΥΔΗΣ Συνταγματάρχης (ΤΧ) ε.α. / ΓΙΑΝΝΗΣ ΡΟΥΣΚΑΣ, Αρχιπλοίαρχος (Δ) ΠΝ ε.α. / ΗΛΙΑΣ ΠΑΠΑθΑΝΑΣΗΣ / ΑΝΑΡΓΥΡΟΣ ΦΑΓΚΡΙΔΑΣ / ΑΛΕΞΗΣ ΣΑΒΒΙΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΥ / ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΒΑΡΕΛΑ / ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤ0Π0ΥΛ0Σ / ΗΛΙΑΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΑΚΗΣ / ΚΟΣΜΑΣ ΠΑΠΑΒΛΑΣ0Π0ΥΛ0Σ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ / ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΣΤΑΥΡ0Π0ΥΛ0Σ / ΝΙΚΟΣ ΝΙΚΟΛΟΥΔΗΣ / ΝΙΚΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ! ΝΙΚΟΣ ΔΙΑΒΑΤΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΒΑΡΣΑΜΗΣ 1ΗΜΗΤΡΙ0Σ ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ / ΙΑΚΩΒΟΣ ΧΟΝΔΡΟΜΑΤΙΔΗΣ / ΣΤΕΛΙΟΣ ΔΕΜΗΡΑΣ / ΓΑΒΡΙΗΛ-ΜΙΧΑΗΛ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ / ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΠΑΡΗΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ / ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΖΟΥΡΙΔΗΣ / ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΑΡΕΤΑΙΟΣ / ΝΙΚΟΣ ΚΑΚΑΒΕΛΑΚΗΣ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΡΑ0ΥΡΑΣ / ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ / ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΟΥΡΛΙΩΤΗΣ / ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ / ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΝΣΟΛΑΣ/ ΑΓΓΕΛΟΣ ΔΑΛΑΣΣΗΝΟΣ / ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΠΕΛΕΖΟΣ / ΓΙΑΝΝΗΣ ΤΕΡΝΙΩΤΗΣ · ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ: ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΔΗΜ 0Π0ΥΛ0Σ · ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΓΕΩΡΓΙΑ ΚΑΡΑΠΑΤΗ · ΔΗΜΟΣΙΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ- ΔΙΑΦΗΜΙΣΕΙΣ: ΓΙΑΝΝΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΤΟΣ · ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ: ΚΙΚΗ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΥ - ΛΙΝΑ ΚΑΤΣΑΡΟΥ § ΓΡΑΦΕΙΑ: ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 49, 10683 ΑΘΗΝΑ / ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ .θ . 3951, 10210 ΑΘΗΝΑ · ΤΗΛΕΦΩΝΑ: 38.21.985 · e-mail: [email protected] · FAX: 38.21.985 · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΕΤΗΣΙΑ 12 ΤΕΥΧΗ): 12.000 ΔΡΧ. / ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ-ΤΡΑΠΕΖΕΣΌΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΚΛΠ. 20.000 ΔΡΧ. · ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: ΕΥΡΩΠΗ 21.500 ΔΡΧ. / ΚΥΠΡΟΣ 17.000 ΔΡΧ. / ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ 26.000 ΔΡΧ. · ΕΠΙΤΑΓΕΣ (ΤΑΧΥΔΡΟΜΙΚΕΣ):

“ ΞΡΙΟΔΙΚΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Τ.Θ. 3951,10210 ΑΘΗΝΑ · ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ-ΥΠΕΥΟΥΝΟΣ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ ΤΟ ΝΟΜΟ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ, Θεμιστοκλέους 49, Αθήνα · ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ: ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΝΕΛΗΣ · ΕΚΤΥΠΩΣΗ: Δ. ΞΥΣΤΡΑΤΟΓΛΟΥ-1. ΞΥΝΟΣ ΟΕ · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΣΠΥΡΟΣ ΚΑΒΒΑΔΙΑΣ

mailto:[email protected]

Ε Ι Δ Η Σ Ε Ι Σ

ΕΓΓΡΑΦΟ ΜΕ ΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ;

Οι π λη ρ ο φ ο ρ ίες γ ια διάσημα πρόσωπα τη ς Α ρ χα ιό τη τα ς και το υ Μ εσαίωνα σ υνήθω ς π ρ οέρ χο ντα ι από έμ μ ε σ ε ς μα ρ τυρ ίες , δηλα δή ε ί τ ε από κ ε ίμ εν α δ ια φ όρων σ υγγραφέω ν, ε ί τ ε από ά λ λου είδ ο υ ς π η γές (νομίσματα, α- νασκαφικά ευ ρ ή μ α τα κλπ.). Η α νακάλυψ η κε ιμ ένω ν γραμμένω ν από το χέρ ι κάποιας δ ιασ ημότη- τα ς το υ απ ώ τερου π α ρ ελ θ ό ντο ς είνα ι ελά χ ισ τες . Υπό α υ τή τη ν έ ν νοια θ εω ρ ε ίτα ι ιδ ια ίτερα σημαν τική η ανακάλυψ η εν ό ς κ ε ιμ έ νου το οποίο π ισ τεύ ετα ι ό τ ι φ έ ρ ε ι τη ν υπογραφή τη ς Κλεοπ άτρ α ς . Π ρ όκειτα ι γ ια κ ε ίμ εν ο περί εκχώ ρησης προνομιακώ ν φ ο ρ ο λογικώ ν απαλλαγώ ν σ τον Ρωμαίο Πόπλιο Κανίδιο. Το κ ε ίμ ενο είναι γ ρ α μ μ ένο στα ελλη ν ικά , φ έρ ε ι τη χρ ονολογία 23 Φ εβρουάρ ιου το υ 313 π.Χ. (π ερ ίοδο κα τά τη ν οποία η Κ λεοπ άτρα εξα κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε να β α σ ιλεύ ει σ την Α ίγυπ το) και διασ ώ ζετα ι σε ένα τμ ή μ α από πάπυρο που βρ ισ κόταν ξεχ α σ μ ένο για δ ιάσ τημα μ εγα λύ τερ ο το υ αιώνα σ την κάσα μιας μο ύμ ια ς στο Β ε ρολίνο. Ο Πόπλιος Κανίδιος, ο ο ποίος μ ν η μ ο ν εύ ε τα ι στο κε ίμ ενο , ή τα ν δ ιο ικη τή ς τω ν σ τρ α τευ μ ά τω ν το υ Μ ά ρκου Αντω νίου κατά τη ν π ερ ίοδο το υ π ο λέμο υ ε κ ε ίνου εν α ν τίο ν το υ Ο κταβ ια νού με σκοπό τη μ ο νο κρα το ρ ία στη Ρώμη. Σύμφω να μ ε το ν Π λούταρχο ο Κανίδιος έπ εισ ε το ν Αντώ νιο να δ ε χ θ ε ί τη σ υ μ μ ετο χή τη ς Κ λ εο π άτρας σ την κα τα σ τρο φ ική ναυμαχία το υ Α κτίο υ (31 π.Χ.), που ε ίχ ε ως α π οτέλεσ μ α τη ν επ ικρά τη-

Το τμήμα του παπύρου με το δείγμα της υπογραφής της Κλεοπάτρας(;). Η λέξη «Γενέσθω» επισημαίνεται σε μεγέθυνση.

ση το υ Ο κταβ ια νού και τη ν προσάρτηση τη ς Α ιγύπ του σ το ρωμα ϊκό κρ ά τος . Το έγγρ α φ ο, αν και π ρ ο γ ενέσ τερ ο τη ς ναυμαχίας, ε π ιβεβα ιώ νει τη ς σ τεν ές σχέσ εις τη ς βασίλισσας τη ς Α ιγύπ του με το ν Ρωμαίο α ξιω ματούχο , αφού σε α υ τό η Κ λεοπ άτρα υπ όσ χετα ι σ το ν Κανίδιο τη ν παραχώρηση προνομίων, π.χ. το υ δ ικα ιώ ματος τη ς α φ ο ρ ο λ ό γη τη ς εξα γω γή ς10.000 σακκιών μ ε σ ιτάρι κά θ ε χρ ό νο από τη ν Α ίγυπ το και τ η ς αν τίσ το ιχ η ς α τελ ο ύ ς εισαγω γής5.000 α μ φ ο ρέω ν μ ε κρασί. Το κ ε ί

μ ενο υπ ογρά φ ετα ι μ ε τη λ έ ξη «Γενέσθω» («ας γ ίνει»), Ο Π έτερ βαν Μ ίνεν, Ο λλα νδ ός κα θ η γ η τή ς τη ς Αρχαίας Ισ τορίας, ή τα ν ο π ρώ τος ο οπ οίος ε ξέφ ρ α σ ε τη ν άποψη ό τ ι επ ρ ό κ ε ιτο για δε ίγμα «υπογραφής» τη ς Κλεοπ άτρας, αφ ού α υ τή η τ ε λ ευ τα ία λ έ ξη ή τα ν γρ α μ μ ένη μ ε δ ια φ ο ρ ετικό γραφ ικό χα ρ α κτήρ α απ’ ό τ ι το υπόλοιπο κε ίμ ενο . Α ν τ ίθ ε τη άποψη έχ ε ι ο Ν ίκολας Πάρσελ, κα θ η γ η τή ς το υ κο λλ εγ ίο υ Σ α ιντ Τζων (St. John) τη ς Ο ξφ ό ρ δ η ς , που θ ε ω ρεί ό τ ι ολόκλη ρ ο το έγγρ α φ ο γ ρ ά φ τη κε από κάποιον σ ύμ βου λο τη ς βασίλισσας. Μ ε τη ν άποψη όμω ς το υ βαν Μ ίνεν συμφω νούν και ε ιδ ικο ί το υ Β ρ ετα ν ικο ύ Μ ουσ είου . Η Σούζαν Ο υώ κερ, υπ εύ θ υ ν η γ ια τ ις ε λ λ η ν ικ ές και τ ις ρω μαϊκές α ρ χ α ιό τη τες το υ μο υ σείου, δήλω σε: «Π ρέπ ει να είνα ι η α υ θ εν τ ικ ή υπογραφή τη ς βασίλισσας. Ε ίμασ τε ενθουσ ιασ μένο ι. Είναι το μονα δ ικό υπ όδειγμα του γραφ ικού τη ς χαρακτήρα».

ΒΡΕΤΑΝΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ (1944)

Η ε ξέγ ερ σ η το υ Βασιλικού Ν αυτικού σ τον να ύσ τα θμ ο τη ς Α λ εξά ν δ ρ ε ια ς , το ν Απρίλιο του 1944, α π ο τελ ε ί ένα από τα σ κοτε ινά σ ημεία τη ς ισ τορ ίας τω ν Ε λληνικώ ν Ενόπλων Δ υνάμεω ν σ τη Μ έση Ανατολή, κα τά τη ν τρ α γ ική π ερ ίοδο 1941-44. Η "ΣΙ" έχ ε ι α ν α φ ερ θ ε ί σ το γ εν ικ ό π ερίγραμ

μα τω ν π ολιτικώ ν και σ τρ α τιω τικών γ εγο νό τω ν ε κ ε ίν η ς τη ς π ερ ιόδου, στη δ ίνη τω ν οποίων β ρ έ θ η κα ν ο ι « ε ξό ρ ισ τες» Ε λλην ικές Ε νοπλες Δ υνά μεις (βλ. Δ. Κ α ντε- ρέ, «Ο Ε λλην ικό ς Σ τρ α τό ς τη ς Μ έσ ης Α νατολής. Μ έρ ες Δ όξα ς και ν τροπ ής», "ΣΓ, τ. 52, Δ ε κ έ μ βρ ιος 2000). Για ορ ισ μένα όμω ς από α υ τά τα γ εγο νό τα υπάρχουν και β ρ ε τα ν ικ ές εκ θ έσ ε ις , οι οποίε ς έχουν ιδ ια ίτερ ο εν δ ια φ έρ ο ν ε π ειδή τα παρουσιάζουν υπό τη ν οπ τική γωνία τη ς σ υμμαχικής δ ύ ναμης που ε ίχ ε τη ν άμεσ η «επο- π τεία» τω ν ελλη ν ικώ ν σ τρ α τευ μάτω ν στη Μ έση Ανατολή. Μία από α υ τές τ ις ε κ θ έσ ε ις (τη ν ο ποία εντόπ ισ ε ο διδάκτω ρ Ισ τορίας Γιώργος Λ εβ έν τη ς ) είνα ι η α ναφ ορά που σ τά λθ η κ ε από το ν Β ρ ετα νό ναύαρχο-σ τρατιω τικό δ ιο ικη τή τη ς α ν α το λ ική ς Μ εσ ογε ίο υ R. Β. Rawlings προς το Σ υ μ μαχικό Γενικό Ε π ιτελείο σ το Α λγ έρ ι και από ε κ ε ί σ τον Β ρ ετα νό υπουργό Ν αυτικώ ν σ το Λονδίνο , σ τις 10 Ιουλίου 1944. Ο υσιαστικά π ρ ό κε ιτα ι γ ια το απόσπασμα το υ π ο λεμ ικού ημ ερ ο λο γ ίο υ το υ ναυάρχου που α ν α φ έρ ετα ι σ τα γ εγ ο νό τα το υ Απριλίου το υ 1944. Σε α υ τό μ ε τα ξύ άλλω ν α να φ έρ ο ντα ι και τα ε ξή ς : «Σε σ υνέχεια τη ς ε λ λη ν ική ς π ο λιτικής κρίσης ξέσ π ασε ανταρσ ία σ τον ελ λ η ν ικ ό σ τό λο σ την Α λ εξά ν δ ρ ε ια σ τις 8 Απριλίου. Οι κύ ρ ιες μ ο νά δ ες που επ ηρεά σ τηκα ν ή τα ν τέσ σ ερ α αντι- τορ π ιλλ ικά τύπ ου “Hunt“ και το μετα γω γικό "Η φαιστος". Α ιτία τη ς ανταρσ ίας ή τα ν η επ ιθυ μ ία εκ μ έ ρ ο υς Ελλήνων σ τρατιω τικώ ν να σ υ μ π ερ ιλη φ θού ν σ την ελ λη ν ική κυ β έρ νη σ η το υ Καϊρου αντιπ ρόσωποι το υ Α π ελευ θ ερ ω τικ ο ύ Κιν ή μ α το ς (δηλαδή το υ ΕΑΜ) που τώ ρα μά χετα ι σ την Ελλάδα. Μ ε τα δ ό θ η κ ε μήνυμα προς τα ε λ λ η νικά πλοία, όπου εκ δ η λ ώ θ η κε η ανταρσία, ό τ ι γ ια να δ ια τη ρ η θ ε ί η μα χητική ικα νό τη τά το υ ς υπήρχε π ρόθεσ η να τ ε θ ο ύ ν υπό β ρ ε τα ν ικό έλ εγχο , αν ή τα ν αναγκα ίο με β ρ ετα ν ικά πληρώ ματα, αν και το τ ε λ ε υ τα ίο μ έ τρ ο ή τα ν α νεπ ιθύ μ η το , αν τα ελ λη ν ικά π ληρώ ματα ή τα ν δ ια τεθ ε ιμ έν α να λ ε ιτο υ ρ γ ο ύ ν υπό το υ ς δ ικού ς το υ ς α ξιω μα τικο ύ ς σύμφω να με το υ ς κανόν ες π ειθα ρχίας το υ Β ρ ετα ν ικο ύ Ν αυτικού . Δ ό θ η κ ε εν το λ ή στα πλοία να δώ σουν σήμα όσον α φ ο ρά τ ις π ρ ο θ έσ εις το υ ς - αν θα συνέχ ιζα ν να π ο λεμ ο ύ ν υπό το ν Β ρ ετα νό δ ιο ικη τή ή το ν δ ικό το υ ς δ ιο ικη τή» .

Ο Β ρ ετα νό ς ναύαρχος σ υνεχ ίζε ι α ν α φ έρ ο ντα ς ό τ ι ο ι στασιασ τές απ άντησαν μ ε φ υλλάδια , στα οποία έκα να ν έκκλη σ η σ τους

ΕΚΘΕΣΗ - ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΣ IPMS

Η Εκθεση - Διαγωνισμός της IPMS - Ελλάδος θα π ραγματοποιηθεί στο Δημαρχείο Καισαριανής από τις 19ως τις 22 Απριλίου 2001. Η προκήρυξη του Διαγωνισμού θα δημοσ ιευτεί στα μοντελιστικά περιοδικά και στις ιστοσελίδες της Ενωσης: http://www.kithobbyist.com/IPMS_Hellas & http ://www.members. nbci.comflPMS_HEL.LAS

Παράδοση μοντέλω ν: 18/4/2001 από 18:00 έως 21:00, και 19/4/2001, από 10:00 έως 21:00.Τελετή Λήξης-Απονομή: 22/4/2001, 19:00.Παραλαβή μοντέλων (υποχρεωτικά): 23/4/2001, από 10:00 έως 21:00.Π ερισσότερες πληροφορίες παρέχονται στα εξής τηλέφωνα:Γιώργος Φουντούκος (πρόεδρος) 01-8840965, 093-2911321, Σταύρος Σουλής (γεν. γραμματέας) 01-7601572, 093-7557012, Σπύρος Μ άστακας (ταμίας ) 01-5762145, 093-7095191.

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ ΡΙΑ

http://www.kithobbyist.com/IPMS_Hellas

http://www.members

Ε Ι Δ Η Σ Ε Ι Σ

Β ρ ετα νο ύ ς να μην επ εμ βα ίνουν σε ένα καθαρά εσ ω τερ ικό ελ λ η ν ικό ζήτη μα . Α κο λο ύ θ η σ ε σ τις 12 Απριλίου μια ελ λη νο β ρ ετα ν ικ ή σύσκεψη σ την οποία αποφασί- σ τη κε ό τ ι ο Γεώ ργιος Β' δ εν θα ε π έσ τρ εφ ε σ την Ελλάδα πριν από τη δ ιεξα γω γή δημο ψ η φ ίσ μ α τος και ό τ ι τ ο υπ ουργικό σ υμβούλιο τη ς κυ β έρ ν η σ η ς το υ Κάιρου θα ανασχη μ α τιζό τα ν ώ σ τε να συ- μπ ερ ιλά βει και μ έλη το υ ΕΑΜ. Παρά τα ύ τα η ανταρσ ία σ υνεχιζότα ν, οπ ότε , σύμφω να μ ε το ν Β ρ ετα νό ναύαρχο, «στις 13 το υ μήνα... απ οφ ασ ίσ τηκε να οργα νω θ εί μία ομάδα εφ ό δ ο υ α π οτε- λ ο ύ μ εν η από νο μ ιμ ό φ ρ ο νες αξ ιω μ α τικο ύ ς και ά ν δ ρ ες το υ ε λ λη ν ικο ύ Βασιλικού Ν αυτικού για να κα τα λά βο υν διά τη ς βίας τα πλοία τη ς ανταρσίας... Ο δ ιο ικη τή ς Μ εσ ογείο υ π ήρε σ υ ν έν τευ ξη από το ν (ναύαρχο) Α λ εξα ν δ ρ ή , ο οπ οίος έ δ ε ιξ ε έλλε ιψ η ε το ιμ ό τη τα ς π ρος αντιμετώ π ισ η τη ς κα τά στασης και π ρ ο έβ α λε κά θ ε δυνα

τή δυσ κολία σ την π ορεία τη ς π ρ ο τε ιν ό μ εν η ς επ ιχείρησ ης ε φ ό δου, αλλά π ρ ο ειδ ο π ο ιή θ η κε ό τι αν ο ι Ε λ λη ν ες δ εν έπ αιρναν από μόνο ι το υ ς άμεσ α μ έ τρ α το Β ρ ετα ν ικό Ν α υτικό θ α ή τα ν αναγκα σ μένο να επ έμ β ε ι και να καταπ νίξ ε ι τη ν ανταρσ ία διά τη ς βίας». Σ τη σ υνέχεια ο Α λ εξα ν δ ρ ή ς αντι- κα τα σ τά θ η κ ε από το ν «σ κληρότερ ο » ναύαρχο Π έτρ ο Βούλγαρη (μ ε τέπ ε ιτα πρω θυπουργό μιας από τ ις π ρ ώ τες μ ε τα κ α το χ ικ ές κυ β ερ ν ή σ εις ) και «στις 21 Απριλίου όλοι οι Ε λ λη ν ες ν α ύ τες που βρ ίσ κοντα ν στα κρ α τη τή ρ ια και στη Σχολή Ν αυτικώ ν Δοκίμων, 130 στο σύνολο, ο ι οπ οίο ι έκα να ν κα τά ληψ η, βγήκα ν έξω , αφ οπ λίσ τηκα ν και τ έ θ η κ α ν υπό κ ρ ά τη ση. Α ν τισ τέκο ν τα ν μόνο 200 στο σ τρ α τόπ εδ ο σ τρ α τολόγησ η ς τη ς Α λ εξά ν δ ρ ε ια ς . Ο ναύαρχος Βούλγαρης εξέδ ω σ ε ημερήσ ια δ ια τα γή σ τις 22 τρ έ χ ο ν το ς , μ ε τη ν οποία καλούσ ε όλο το προσωπικό το υ ελ λη ν ικο ύ Βασιλικού

Ν α υτικού να επ ισ τρέψ ει σ το κα θ ή κ ο ν το υ και κα τά τη δ ιάρκεια τη ς ν ύ κ τα ς εκ τ ε λ έ σ θ η κ ε η προ- τα θ ε ίσ α επ ιχείρησ η εφ ό δ ο υ . Νο- μ ιμόφ ρονα σ το ιχεία επ ιβ ιβάσ θηκαν επ ιτυχώ ς στα πλοία τη ς Αυτο ύ Μ εγα λ ε ιό τη τα ς “Ιέρα ξ", “Σα- χ το ύ ρ η ς " και "Α π οσ τολής“ και α- π ο κα τέσ τη σ α ν τη ν τά ξη και ο Ελληνα ς αρχηγός το υ Ν αυτικού ύψωσε τη σημαία το υ στο πλοίο τ η ς Α υτού Μ εγ α λ ε ιό τη τα ς "Σα- χ το ύ ρ η ς". Τα θ ύ μ α τα μ ε τα ξύ τω ν Ελλήνω ν ή τα ν 7 ν εκρ ο ί και 37 τρ α υ μ α τίες ... Μ έχρ ι το απ όγευμα τη ς 23ης όλα τα επ α να σ τα τημένα πλοία σ την Α λ εξά ν δ ρ ε ια ανακο ίνωσαν τη σ υνθηκολόγησ ή το υ ς , αλλά το κα τα δρ ο μ ικό “Α βέρω φ" σ το Π ορτ Σ ά ιντ κρ α τούσ ε ακόμη και εξα κ ο λ ο υ θ ο ύ σ ε να κρ α τά ει μ έχρ ι τ ις 27». Οπως φ α ίν ετα ι από τη ν κα τά λη ξη τη ς αναφ ορά ς του Β ρ ετα νο ύ ναυάρχου οι σ υνέπ ειε ς τη ς ανταρσ ίας ή τα ν α ρ κ ετά σ οβα ρές, αφ ού λόγω τη ς α μ φ ίβ ο λ η ς ν ομ ιμοφ ρ ο σ ύνης πολλών Ελ-

ΔΙΟΡΘΩΣΗΟπως θ α έγ ινε αντιληπτό από τους προσεκτικούς

αναγνώ στες της "ΣΙ", από το άρ9ρο της σελ. 18 του

προηγούμενου τεύχους "απούσιαζε"ένα σημαντικό μέρος του τίτλου, ο οποίος έχει ως εξή ς: Ή οθωμανική

κατάκτηση της Βόρειας Ελλάδας". Δυστυχώς

η χρήση της σύγχρονης τεχνολογίας έχει και

μειονεκτήματα...

λήνω ν αξιω ματικώ ν απ οφασίστηκε να μην αναλα μβάνουν π λέο ν κα θ ή κο ντα "Senior O fficer of Escort Groups”, ενώ ε ξε τά σ τη κ ε σοβαρά και η π ιθα νότη τα απ ομάκρυνσ ης τω ν ελλη ν ικώ ν πλοίων από τη Μ έση Ανατολή.

Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΑΡΟΓΛΟΥ ΑΠΟΚΤΑ "ΝΕΟ ΠΡΟΣΩΠΟ"

Τυφέκια κα ι σπ αθιά σε μ ια ά λλη π ροθήκη τη ς Σ υ λλο γή ς Αποψη μ ια ς π ροθήκης μ ε π ιστόλια και π ερ ίσ τρ οφ α , σ την τελ ικ ήΣα ρ ό γλο υ (φω τ. X. Δ η μό π ουλος). περίπου μο ρ φ ή τη ς (φω τ. X. Δ ημόπ ουλος).

Μ ερ ική άποψη το υ χώ ρου της Σ υλλο γής κ α τά τη δ ιά ρ κεια των εργασιώ ν ουντή ρ η σ η ς-επ α νέκ θεσ η ς (φω τ. X. Δ ημόπ ουλος).

Μια οπό τ ις σημαντικότερες συλλογές φορητού οπλισμού στην πατρίδα μας, τόσο από πλευράς ποιότητας, όσο

και από πλευράς ποσότητας, είναι αυτή του Π. Σαρόγλου, που στεγάζεται σε ειδική αίθουσα του Πολεμικού Μουσείου στην Α θήνα. Περιλαμβάνει 3.000 περίπου αντικείμενα (μέρος τους μόνο βρίσκεται υπό έκθεση) διαφόρων ειδών και περιόδων (από το 1500 ως το 1906), προερχόμενα από την Ελλάδα, την Τουρκία, την Αμερική, α ρκετές ευρωπαϊκές χώρες, την Ιαπωνία, την Κίνα κ.ά. Μ ε την ανάληψη της προεδρίας του Μουσείου από τον αντιστράτηγο Γεώργιο Βλάσση αποφασίστηκε να ληφ θεί ιδιαίτερη μέριμνα για την καλύτερη έκθεση της συλλογής. Οι σχετικές εργασίες ανατέθηκαν στον συνεργάτη του ιδρύματος Γ. Μυλωνά, ενδυματολόγο και με ειδικές γνώσεις στον χώρο του φορητού οπλισμού, και

στη Μαρία Παπαφίλη, ζωγράφο με ειδ ικές σπουδές πάνω στην A rt D eco της Σορβόνης.

Μ ε την ευκαιρία σημειώνεται ότι ο Πέτρος Σάρογλος (1864-1920) ήταν αξιωματικός του Πυροβολικού και καταγόταν από μεγάλη οικογένεια. Η πολύ καλή οικονομική του κατάσταση του επ έτρεψε να δημιουργήσει πολύ αξιόλογες συλλογές όπλων και νομισμάτων, τις οποίες κληροδότησε στον Ελληνικό Στρατό. Η συλλογή του οπλισμού ανήκει στη Λέσχη Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων (ΛΑΕΔ) και έχει δ ια τεθε ί υπό καθεστώς χρησιδανείου στο Πολεμικό Μουσείο.

X. Δημόπουλος

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤ Ο Ρ ΙΑ

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΓΙΑΝΝΟΠΟ ΥΛΟ ΣΙσ το ρικός-Α ρχα ιολόγος

ΕΝΑ ΠΡΩΙΝΟ, ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΟΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΙΖΗΝΑΣ (ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1827), Ο ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ

ΣΗΚΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΟΝ ΥΠΝΟ ΤΟΥ ΒΛΑΣΤΗΜΩΝΤΑΣ ΚΑΙ ΛΕΓΟΝΤΑΣ ΟΤΙ ΘΑ ΣΚΟΤΩΘΕΙ Ο ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ ΚΑΙ ΘΑ ΧΑΘΕΙ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑ ΤΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. ΕΣΤΕΙΛΕ ΛΟΙΠΟΝ ΜΙΑ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΣΤΟΝ ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗ ΑΓΩΝΙΣΤΗ ΥΠΟΔΕΙΚΝΥΟΝΤΑΣ ΤΟΥ ΝΑ Μ ΗΝ ΟΔΗΓΕΙ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΠΙΘΕΣΕΙΣ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ ΚΑΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΚΤΙΘΕΤΑΙ ΣΕ ΑΣΚΟΠΟΥΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥΣ. ΤΟ ΠΡΟΦΗΤΙΚΟ ΓΡΑΜΜΑ ΒΡΗΚΕ ΤΟΝ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ ΘΑΝΑΣΙΜΑ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΟ. ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΞΕΨΥΧΗΣΕΙ Ο ΗΡΩΑΣ ΠΑΡΗΓΓΕΙΛΕ ΧΑΜΟΓΕΛΩΝΤΑΣ ΝΑ ΠΟΥΝ ΣΤΟΝ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ ΟΤΙ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΤΟΝ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΣΕΙ ΝΩΡΙΤΕΡΑ ΓΙΑΤΙ ΗΤΑΝ ΠΙΑ ΑΡΓΑ.

Γεώ ργιος Κ αραϊσκάκης. Το μ εγ α λ ε ίο του είναι διπλό. Π ρώ τα γ ια τί κ α τά φ ερ ε να

νικήσει την αρχομανία και τ ις προσωπικές του φ ιλο δ ο ξίες και έπ ε ιτα γ ια τ ί σ υνέτρ ιψ ε

το υ ς εχ θ ρ ο ύ ς της π ατρ ίδας (Α θήνα, Εθνικό Ισ το ρ ικό Μ ο υσ είο ).

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ JΟ ΑΕΤΟΙ ΤΗΣ ΡΟΥΜΕΛΗΣ

Α ναλύοντας τη ζωή του Γεωργίου Καραϊσκάκη ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύο σημαντικά προβλήματα. Το πρώτο αφορά τον τόπο γέννησης και το ποιος ήταν ο πατέρας του. 0 Δ. Αινιάν, ο Κ. Παπαρ-

ρηγόπουλσς και ο Γ Γαζής αναφέρουν ως τόπο γέννη σης τη Σκουληκαριά της Αρτας. Ο Δ. Σουρμελής, ο Στ. Ξένος, ο Κ. Ράδος και ο I. Βλαχογιάννης αναφέρουν το Μαυρομάτι των Αγράφων. Επειδή ήταν καρπός "παράνομου" έρωτα, δεν μπορεί να εξακριβωθεί


απόλυτα η ταυτότητα του πατέρα του. Κατά τη ν επικρατέστερη άποψη (Περραιβός, Γαζής, Βλαχογιάν- νης) πατέρας του Καραϊσκάκη υπήρξε ο κλεφταρμα- τολός Δημήτριος Ισκος, ενώ κα τ’ άλλους ο κλέφτης Αραπόγιαννος.

Το δεύτερο πρόβλημα αφορά τον θάνατο του ή- ρωα. Πολλοί αναλυτές τη ς περιόδου θεωρούν τους "φιλέλληνες" Αγγλους, που στάλθηκαν να ενισχύσουν τον ένοπλο αγώνα, και το ν αγγλόφιλο Αλέξανδρο

'.'αυροκορδάτο οργανωτές και εκτελεσ τές του σχεδίου εξόντωσης του Καραϊσκάκη και δεν δέχονται την καθιερωμένη άποψη ότι ο στρατάρχης στάθηκε θύμα της τόλμης και της άγνοιας κινδύνου που πάντα τον διέκρι- ναν.

Ο Δ. Φωτιάδης στο βιβλίο του με τίτλο 'Καραϊσκάκης" γράφει ότι ο ήρωας έπεσε θ ύ μα της αγγλικής πολιτικής στην Ελλάδα και ε- μπνευστές της δολοφονίας του ήταν ο Ριχάρδος Τσώρτς, ο Τόμας Κόχραν και ο Μαυροκορ- δάτος. Ο I. Βλαχογιάννης αναφέρει ξεκάθαρα πως τη δολοφονία την οργάνωσε ο Μαυρο- κορδάτος. Ομως και ο ίδιος ο Καραϊσκάκης πριν πεθάνει πρόλαβε να πει ότι γνώριζε τον αίτιο και αν ζούσε θα έπαιρνε εκδίκηση. Παρά την επιμονή των συμπολεμιστών του να κατονομάσει τον δολοφόνο δεν το έπραξε, μη θ έ λοντας ίσως να προκαλέσει αναταραχή και διχόνοια στο ελληνικό στρατόπεδο, σύμφωνα με υπόθεση του αγωνιστή και συγγραφέα απομνημονευμάτων Ν. Κασομούλη.

Ο Γεώργιος Καραϊσκάκης γεννήθηκε την άνοιξη του 1782 μέσα σε μια σπηλιά από τη Ζωή Διμισκή, αδελφή του κλέφτη Κωνσταντίνου Διμισκή και πρώτη εξαδέλφη του διαβόητου κλεφταρματολού Γώγου Μπακόλα. Παρα- βαίνοντας τους κανόνες του μοναχικού βίου, στον οποίο είχε αφιερωθεί, η Ζωή συνέλαβε το ν Καραϊσκάκη. Ευτυχώς για την Επανάσταση δεν επεδίωξε να καλύψει το λάθος της με ένα ακόμη μεγαλύτερο και έτσι χάρισε στο έ θνος μας έναν από τους μεγαλύτερους ήρωές του.

Κατά τα πρώτα χρόνια τη ς ζωής του ο Κα- ραϊσκάκης παρέμεινε στο χωριό Γράλιστα των Αγράφων, κοντά σε μια γυναίκα με το όνομα Πουλιάνα στην οποία το ν είχε εμπιστευθεί η μητέρα του, ενώ εκείνη περιφερόταν στα χωριά πουλώντας "φαρμακευτικά" είδη. Λόγω της τολμηρότητας

και τη ς αισχρής γλώσσας της είχε γίνει γνωστή σε πολλές επαρχίες. Ετσι ο Καραϊσκάκης έφ ερε την προσωνυμία ο "γιός της καλογριάς", την οποία διατήρησε μέχρι το ν θάνατό του. Σε ηλικία οκτώ ετών έχασε τη μητέρα του. Τότε αναγκάστηκε να εγκαταλείψ ει το χωριό λόγω της κακής συμπεριφοράς των συγχωριανών του. Εγκαταστάθηκε σε μια σπηλιά και προσπαθούσε να επιβιώσει κλέβοντας τρόφιμα από κοντινά σπίτια. Συγκεντρώνοντας και άλλους συνομηλίκους γύρω του δημιούργησε ένα είδος παιδικής συμμορίας. Επειτα από επτά χρόνια η συμμορία είχε ε ξ ε λ ιχθεί σε υπολογίσιμο κλέφτικο σώμα της περιοχής των Αγράφων. Γρήγορα όμως ο νεαρός κλέφτης συνελήφθη από αλβανικά αποσπά- σματα σταλμένα από τον Αλή πασά. Οδηγήθη- κε σιδηροδέσμιος στα Ιωάννινα, όπου υπο-

7ο σ τρ α τό π εδ ο του Καραϊσκάκη στην Κ αστέλα . Μ α ζί μ ε τον Γ. Καραϊσκάκη διακρίνονται ο I. Μ ακρυγιά ννη ς, ο Θ. Γκόρντον κ.ά. (Αθήνα, Εθνική Π ινα κοθή κη και Μ ο υσ είο Α λέξανδρου Σ ούτζο υ ).

Ο 4


στερα όμως από την υπογραφή της συνθήκης του Τιλσίτ, που παραχωρούσε τα Ιόνια νησιά στη Γαλλία, οι Κατσαντωναίοι και ο Καραϊσκά- κης επανήλθαν στα Αγραφα για να συνεχί- σουν τις μάχες εναντίον των Αλβανών του Αλή. Επειτα από τη σύλληψη και τον μαρτυρικό θάνατο του Κατσαντώνη, καθώς και τη δολοφονία του αδελφού του Λεπενιώτη, ο Κα- ραϊσκάκης επανήλθε στον «εργοδότη» του δηλώνοντας υποταγή. Σε ερώτηση του Αλή για το τι ή θελε να τον κάνει έδωσε μια πανέξυπνη απάντηση: "Αν με θεω ρείς άξιο για αφέντη κάνε με αφέντη, αν με θεω ρείς άξιο για υπηρέτη κάνε με υπηρέτη, αν δεν με θεωρείς άξιο για τίποτα ρ ίξε με στη λίμνη των Ιωαννί- νων». Η απάντηση αυτή και η ανάγκη του Αλή να περιστοιχίζεται από ικανούς άνδρες τού χάρισε την αρχηγία ομάδας σωματοφυλάκων.

Στην αυλή του "λιονταριού της Ηπείρου" εκείνη την περίοδο υπηρετούσαν πολλοί μελλοντικοί αγωνιστές της Επανάστασης: Ο Διάκος, ο Βαρνακιώτης, ο Ισκος, ο Πανουργιάς, ο Δυοβουνιώτης κ.ά. Ο Καραϊσκάκης συνδέθηκε στενά με τον Οδυσσέα Ανδρούτσο και μυή- θ ηκε στη Φιλική Εταιρεία. Την ίδια περίοδο ε- πισημαίνεται και ο γάμος του με τη Γκόλφω Ψαρογιάννη.

Τον Ιούλιο του 1820 ο Αλή πασάς κηρύχθηκε αποστάτης και πολιορκήθηκε από τα σουλτανικά στρατεύματα. Ο Καραϊσκάκης πολέμησε γενναία στο πλευρό του, αλλά γρήγορα παρασύρθηκε από το κύμα εγκατάλειψης που κυριάρχησε μεταξύ των ανδρών του Αλβανού τυράννου και αυτομόλησε προς τον Τα- χήρ Αμπάζη. Οταν κατάφερε να αποσπάσει την οικογένειά του από τα πολιορκημένα Ιωάννινα εγκατέλειψ ε και τους δύο εμπολέμους.

Τον Ιανουάριο του 1821 βρέθηκε μαζί με τους Ανδρούτσο, Πανουργιά, Ηλία Μαυρομι- χάλη, Τομπάζη κ.ά, στη Λευκάδα, στο σπίτι του ποιητή Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου, όπου αποφασί- στηκε η Επανάσταση και ανατέθηκε στον ίδιο μαζί με τους Βαρνακιώτη, Τσόγκα και Στουρ- νάρη η διοίκηση των αρμάτων της δυτικής Στερεάς Ελλάδας. Μ ετά την επιστροφή του από τη Λευκάδα προσπάθησε να ξεσηκώσει την περιοχή της Βόνιτσας, αλλά απέτυχε εξαι- τίας της διστακτικότητας των τοπικών οπλαρχηγών να εξεγερθού ν λόγω τη ς πολυάριθμης τουρκικής δύναμης που σ τάθμευε στην Ηπειρο. Αναγκάστηκε λοιπόν να περάσει στα Τζουμέρκα, όπου και πραγματοποίησε τη ν πρώτη του έφοδο εναντίον των Τούρκων.

Στα μέσα Μαϊου του 1821 ο Καραϊσκάκης βρισκόταν στο στρατόπεδο των οπλαρχηγών της δυτικής Σ τερεάς στο Πέτα, Στις 30 του ίδιου μήνα, επικεφαλής 40 ανδρών, επ ιτέθηκε μαζί με τον Γιαννάκη Κουτελίδα, αρματολό των Τζουμέρκων, εναντίον των Τούρκων του χωριού Κομπότι, χωρίς επιτυχία. Στις 8 Ιουνίου εκδηλώθηκε νέα ελληνική επίθεση στην ίδια περιοχή. Μ ετά από πεισματική εξάωρη μάχη οι Τούρκοι του Ισμαήλ πασά Πλιάσα άρχισαν να υποχωρούν έχοντας υποστεί σημαντικές απώλειες. Ο Καραϊσκάκης τό τε άρχισε να ειρω νεύεται με τη συνηθισμένη του "αβρότητα" τους εχθρούς. Δεν αρκέστηκε όμως σε αυτό και ανέβηκε σε έναν βράχο και τους φα-

στατες φρικτοτερη τυχη.Ακολουθεί μια σχετικά σκοτεινή περίο

δος για τη ζωή του ήρωα, με μοναδικές μαρτυρ ίες την έντα ξή του σε μια ομάδα κλεφτών, την εκ νέου σύλληψή του και τη φυλάκισή του στα Ιωάννινα για δύο χρόνια (Κ. Παπαρρηγό- πουλος). Μ ετά από μια περιπετειώδη απόδραση κατατάχθηκε στο κλέφτικο σώμα του περίφημου Κατσαντώνη. Ακολουθώντας τον θρυ λικό κλέφτη στις συνεχείς συμπλοκές με τα καταδιωκτικά αποσπάσματα του Αλή διδάχθηκε την τέχνη του πολέμου ατάκτων και δια- κρίθηκε για τη ν τόλμη και τη γενναιότητά του. Κατά την περίοδο αυτή λέγετα ι ό τι φό-

νευσε έναν από τους ικανότερους αξιωματικούς του Αλή, το ν Βελή Γκέκα.

Οταν τις επιχειρήσεις εναντίον τους ανέλαβε ο Αγο Μουχουρδάρης, οι κλέ

φ τες δεχόμενοι ασφυκτική πίεση κατέφυγαν στη Λευκάδα, ύστερα από πρόσκληση του στρατηγού του ρω

σικού στρατού Παπαδόπουλου. Υ-

Λ επ το μ έρ ε ια από τη Θήκη το υ σπ αθιού του Γεω ργίου Κ αραϊσκάκη.

Α ργυρό «τάσι» του Γεω ργίου Κ αραϊσκάκη.

βλήθηκε σε βασανιστήρια ώστε να αναγκαστεί να καταταγεί στη σωματοφυλακή του περιβόητου πασά, αφού είχε εκτιμη θεί από αυτόν ο ζωηρός του χαρακτήρας. Σύμφωνα με τον προσωπικό βιογράφο του στρατάρχη, Δ. Αινιάν, ο Καραϊσκάκης απέφυγε τη συνηθισμένη τύχη των κλεφτών, δηλαδή τη θανάτωση ύστερα από φρικτά βασανιστήρια, λόγω παλαιάς προσωπικής γνωριμίας τη ς μητέρας του με το "Λιοντάρι της Ηπείρου". Στο περίφημο πολεμικό "σχολείο" του Αλή, όπου «φοίτησαν» οι περισσότεροι από τους διαπρεπείς αγωνιστές της Επανάστασης, ο Καραϊσκάκης ε- ξασκήθηκε με επιτυχία στη στρατιωτική τ έ χνη και αναγνωρίστηκε μεταξύ των ικανότερων σωματοφυλάκων του τυράννου, αλλά πολλές φορές τιμωρήθηκε αυστηρά για τον ατίθασο χαρακτήρα και τις συχνότατες βωμολοχίες του.

Το 1798 ο Καραϊσκάκης ακολούθησε τον Αλή στην εκστρατεία του κατά του αποστάτη πασά του Βιδινίου Πασβάνογλου. Εκεί φέρε- ται ότι αυτομόλησε προς αυτόν και παρέμεινε στο Βιδίνιο τρεις μήνες. Μάλιστα άλλαξε το όνομά του σε Καραλής, επειδή σύμφωνα με μια παλαιά παράδοση δεν επιτρεπόταν η παραμονή χριστιανών μέσα στην πόλη. Πολλές πηγές αποδίδουν την ενέργεια του Καραϊσκάκη σε μια φιλονικία που είχε με έναν Αλβανό αξιωματικό. Ο Δ. Φωτιάδης υποστήριξε ότι τα πάντα σκηνοθετήθηκαν για την αποστολή μηνύματος του Αλή προς τον Πασβάνογλου, στους οποίους ο ποιητής Χατζή Σεχρέτης καταμαρτυρούσε κρυφές συναντήσεις. Μ ετά από αυτή την αποστασία ο Καραϊσκάκης φέρετα ι ότι επανήλθε στην υπηρεσία του Αλή και συγχω- ρέθηκε, αφού πρώτα τιμωρήθηκε με σκληρότητα. Το βασανιστήριο στο οποίο υποβλήθηκε (δέθηκε στη φάλαγγα και δ έχθηκε χίλια κτυ πήματα στα πόδια) δεν πρέπει να μας ωθήσει να απορρίψουμε πλήρως την άποψη του Φω- τιάδη, καθώς ο Αλή επιφύλασσε για τους απο-

νέρωσε επιδεικτικά τα οπίσθιά του. Μια σφαίρα τού τρύπησε τον μηρό και τον τραυμάτισε στα γεννητικά όργανα, διδάσκοντάς τον πως και τα πιο τολμηρά αστεία έχουν τα όριά τους.

Αφού αποθεραπεύτηκε στο Λουτράκι ο θρασύς πολεμιστής επανεμφανίστηκε ανάμεσα στους οπλαρχηγούς που πολιορκούσαν την Αρτα τον Σεπτέμβριο του 1821, αλλά έπειτα από λίγο καιρό συνέλαβε την ιδέα να ανα- λάβει την αρχηγία του αρματολικιού των Α- γράφων. Η ανικανότητα των απογόνων του Μπουκουβάλα (παλαιού αρχηγού της περιοχής) τον ώθησε να εκστρατεύσει με ισχυρό σώμα Βαλτινών και με τη βοήθεια του οπλαρχηγού Γιαννάκη Ράγκου εναντίον της επαρχίας. Γρήγορα κατόρθωσε να αναγνωριστεί καπετάνιος της περιοχής τόσο από τους κατοίκους, όσο και από τους πασάδες της Λάρισας, οι οποίοι μη δ ιαθέτοντας ισχυρή στρατιωτική δύναμη και έχοντας παράλληλα την προσοχή τους στραμμένη στις επαναστατικές εστίες του Ιου λ ίο υ και της Πελοποννή- σου προτίμησαν τη "λυκοφιλία" από την ανοικτή ρήξη. Αυτή η πράξη του Καραϊσκάκη ίσως από κάποιους κρίνεται ως προδοτική, αλλά προτού προχωρήσουμε σε άκαιρους αφορι- σμούς πρέπει να αναλογιστούμε ότι στην Ιστορία ποτέ δεν κρίνουμε μια εποχή με τα κριτήρια της δικής μας. Η αρχηγία ενός αρματολικιού ήταν πάντα ισχυρότατο κίνητρο για τους οπλαρχηγούς, οι οποίοι έπρεπε να καταβάλουν ιδιαίτερες προσπάθειες για να αποβάλουν το στενό τοπικιστικό πνεύμα που τους διακατείχε και να ενταχθούν ολόψυχα στην εθνική υπόθεση. Η συντριπτική πλειοψηφία αυτών το κατάφερε αργά ή γρήγορα και ήταν ευτύχημα για το Γένος που ανάμεσά το υς ήταν και ο Καράίσκάκης. Αλλωστε καθ' όλη τη διάρκεια της αρχηγίας του αρματολικιού δεν εθίγη ούτε στο ελάχιστο ο πατριωτισμός του, καθώς συχνά έστελνε στρατιωτικές ενισχύσεις σε βοήθεια των σωμάτων τη ς δυτικής Στερεάς και δεν δίστασε να έλθ ει σε ανοικτή σύγκρουση με τις τουρκικές δυνάμεις χρησιμοποιώντας ως επιχείρημα τη ν προστασία των κατοίκων της περιοχής.

Η σημαντικότερη σύγκρουση μεταξύ Τούρκων και Καραϊσκάκη, εκείνης τη ς περιόδου, χρονολογείται το ν Ιανουάριο του 1823. Μ ετά τη λύση της πρώτης πολιορκίας του Μ εσολογγίου τμήμα του στρατού των πολιορκητών (3.000 άνδρες) υπό τη ν αρχηγία των Ισμαήλ πασά Πλιάσα, Ισμαήλ Χατζή Μπέντου και Αγο Μουχουρδάρη, αποφάσισε να περά- σει μέσα από τα Αγραφα, παρά τη ρητή απαγόρευση του Καραϊσκάκη. Ο Ελληνας οπλαρχηγός έστησε ενέδρα στη στενωπό του Αγιου Βλάση Ευρυτανίας επικεφαλής 1.000 ανδρών. Στις 15 του ίδιου μήνα μετά από σκληρή μάχη οι Τούρκοι τράπηκαν σε φυγή αφήνοντας πίσω τους 200 νεκρούς, μεταξύ αυτών και τον Χατζή Μπέντο.

Επειτα από 13 μέρες διεξήχθη νέα μάχη μεταξύ των ίδιων δυνάμεων στον ποταμό Φί- δαρι και σημειώθηκε νέα νίκη των όπλων του Καραϊσκάκη. Οι αρχηγοί του τουρκικού στρατεύματος υπέβαλαν πολλά παράπονα στους πασάδες της Λάρισας για την απαράδεκτη συμπεριφορά του "υφισταμένου" τους. Ομως ε

κείνοι, ευρισκόμενοι σε στρατιωτική αδυναμία, δεν έπραξαν τίποτα εναντίον του μέχρις ότου εμφανίστηκε στη Λάρισα ο πασάς της Σκόδρας με πολυάριθμο στρατό και απαίτησε την αυτοπρόσωπη παρουσία του Καραϊσκάκη και τη δήλωση υποταγής. Ο Ελληνας οπλαρχηγός βρέθηκε σε αδιέξοδο. Αν παρουσιαζόταν στον πασά δ ιέτρεχε κίνδυνο η ίδια του η ζωή ή, τουλάχιστον, όφειλε να εγκαταλείψ ει τη ν ιδιότυπη θέση του και να ταχθεί εναντίον των συμπατριωτών του. Την αμηχανία του αύξανε η κακή κατάσταση της υγείας του. Επα- σχε από φυματίωση χρόνιας μορφής, που ε κτός από μικρά διαλείμματα τον υποχρέωνε να παραμένει κλινήρης. Γνωρίζοντας ότι δεν ήταν δυνατό να αντιμετωπίσει με επιτυχία την προετοιμαζόμενη εισβολή του πασά εγκατέ- λειψε τα Αγραφα. Το στρατιωτικό του σώμα (300 άνδρες) το έστειλε στο Καρπενήσι κοντά στον Μάρκο Μπότσαρη και εκείνος μετά από μικρή παραμονή στον Προυσό πέρασε στην Ιθάκη. Υπήρχε ανάγκη να δεχθεί καλύτερη ιατρική περίθαλψη, καθώς η κατάσταση της υγείας του είχε χειροτερέψει. Παρά τις ελάχιστες ελπίδες ζωής που του έδωσαν οι γιατροί σύντομα επανήλθε στο Μεσολόγγι και ζήτησε από τον διευθυντή πληρεξούσιο της δυτικής Ελλάδας, Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τη διοίκηση των όπλων των Αγράφων. Η αίτησή του δεν εισακούσθηκε, ούτε ήταν δυνατό να εισα- κουσθεί. Ο Μαυροκορδάτος εκείνη τουλάχιστον τη ν εποχή ουσιαστικά δεν είχε καμία σχεδόν εξουσία. Την κύρια δύναμη αποτελού- σαν οι οπλαρχηγοί των επαρχιών, που δεν ακολουθούσαν πάντα τις θελήσεις του δ ιευθυντή. Η αρχηγία της περιοχής των Αγράφων είχε περιέλθει στον Γιαννάκη Ράγκο και ο Μαυροκορδάτος δεν είχε κανέναν λόγο να του στερήσει το αξίωμα δίδοντάς το στον Καραϊ- σκάκη. Ας μη λησμονούμε ότι οι αρετές του τελευτα ίου δεν είχαν ακόμα αναδειχθεί και λόγω της κακής κατάστασης της υγείας του δεν φαινόταν ικανός να χρησιμεύσει στον Αγώνα.

Ο Καραϊσκάκης όμως επέμεινε και μάλιστα θέλησε να χρησιμοποιήσει για τη ν επιτυχία του σκοπού του την αντίθεση που υπήρχε μεταξύ του Κολοκοτρώνη και του Μαυροκορ- δάτου. Σε αυτή την περίπτωση δεν έδ ε ιξε τη συνηθισμένη του ευφυΐα. Εγραψε στον Πελο- ποννήσιο αρχηγό ότι όλοι σχεδόν οι οπλαρχηγοί της δυτικής Ελλάδας επιθυμούσαν να έλ θουν σε βοήθειά του αλλά εμποδίζονταν από τον Μαυροκορδάτο και τους ολιγάριθμους οπαδούς του. Π ροσέθετε δε ότι εάν του έστελνε δύναμη 300 μόνο Πελοποννησίων στρατιωτών θα έδιωχνε τον Μαυροκορδάτο και έπειτα θα ερχόταν προς ενίσχυσή του στον Μόριά μαζί με όλους τους αρχηγούς της δυτικής Ελλάδας. Η πρόταση αυτή φάνηκε παράδοξη στον πολυμήχανο Γέρο και δ εν έγινε αποδεκτή. Πώς ήταν δυνατό ν αυτός που υποσχόταν βοήθεια να ζητά πρώτα απ’ όλα βοήθεια και να αναφέρει ότι θ έλε ι να μεταβεί στην Πελοπόννησο επικεφαλής όλων των δυνάμεων της δυτικής Ελλάδας, ενώ ταυτόχρονα ομολογούσε ότι δεν μπορούσε να το πράξει λόγω του Μαυροκορδάτου και των λίγων οπαδών του;

Μη εγκαταλείποντας τις προσπάθειες ο

Τα καρ ιοφ ίλια το υ Γ. Καραϊσκάκη και του Θ. Κ ολοκοτρώ νη και ράβ δος και π ελέκ εις

του Γ. Κ αραϊσκάκη και το υ Π. Μ αυρομιχάλη.

Καραϊσκάκης συμπαρέσυρε και τους Τζαβελ- λαίους και σύντομα εξελ ίχθηκε σε επίκεντρο των δυσαρεστημένων με τον Μαυροκορδάτο.Από τό τε εγκαταστάθηκε στο Αιτωλικό, συ- Q γκρότησε ικανό στρατιωτικό σώμα και δεν ■■ προσπάθησε ούτε στο ελάχιστο να περιορίσει τις καταχρήσεις και τις αυθαιρεσίες των στρατιωτών του σε βάρος των κατοίκων. Αυτέ ς οι ενέργειες ήταν πραγματικά αξιοκατάκριτες, επειδή η αξίωσή του ήταν υπερβολική και ο τρόπος με τον οποίο κινήθηκε άσχημος. Δικαιολογημένα λοιπόν έδωσε αφορμές για κατηγορίες εναντίον του και αμφιβολίες ως προς τα ειλικρινή του αισθήματα σχετικά με το ν Αγώνα.

Ετσι ήταν η κατάσταση όταν στις 19 Μαρτίου 1824 έστειλε έναν ανιψιό του στο Μεσολόγγι για να δ ιευθετήσ ει κάποια υπόθεση. Εκείνος διαπληκτίσθηκε με τους ναύτες που το ν μετέφ εραν και τραυματίστηκε στο κεφάλι. Δεν γνωρίζουμε αν η Διοίκηση προσπάθησε, όπως ισχυρίστηκε, με κάθε τρόπο να ανακαλύψει και να τιμωρήσει τους ενόχους. Το βέβαιο είναι πως ο Καραϊσκάκης σε αντίποινα έστειλε στο Μεσολόγγι 150 στρατιώτες, οι οποίοι συνέλαβαν δύο προκρίτους της πόλης και κατέλαβαν αιφνιδιαστικά το Βασιλάδι. Τα πνεύματα οξύνθηκαν ακόμη περισσότερο καθώς εκείνες τις ημέρες, μάλλον από σύμπτωση, βρίσκονταν έξω από το Βασιλάδι αγκυροβολημένα επτά εχθρικά πλοία. Εμφανίστηκε μάλιστα κοντά στο Μεσολόγγι και ένα τουρκι-


Μ ε τά τη μ εγα λειώ δ η νίκη σ την Αράχω βα ο Ελληνας σ τρ α τη γ ό ς δ ιέ τα ξ ε να

κ α τα σ κ ευ α σ τε ί μ ια π υραμίδα από τα κεφ ά λια των νεκρών εχθρώ ν, σύμφω να μ ε τις

επ ικρ α το ύ σ ες σ υ ν ή θε ιες τη ς επ οχής ("Ο Π ό λεμ ο ς των Ελλήνων ε ις Ράχοβα", των Δ .

~ Ζω γράφ ου - 1. Μ α κρυγ ιά ννη , Αθήνα,Τ - Γεννάδειος Β ιβ λ ιοθήκη ).

κό σώμα προερχόμενο από τη Ναύπακτο. Αμέσως η Διοίκηση συνέλαβε τους άνδρες του Καραϊσκάκη, ανακατέλαβε με οπλισμένες ακάτους το Βασιλάδι και προσκάλεσε τους οπλαρχηγούς που βρίσκονταν στο Ξηρόμερο να μεταβούν στο Αιτωλικό. Ο Καραϊσκάκης βλέποντας τα εναντίον του μέτρα απελευθέ-

ΊΟ ρωσε τους προκρίτους και με τη σειρά της η ηββ Διοίκηση αποφυλάκισε τους άνδρες του. Τα

γεγονότα όμως δεν σταμάτησαν εκεί. Η ομο- λογουμένως αξιόποινη συμπεριφορά του Κα- ραϊσκάκη συνοδεύτηκε και από άλλες καταστάσεις που εύλογα γεννούσαν αμφιβολίες σχετικά με τα αισθήματά του απέναντι στην πατρίδα.

Στις 24 Μαρτίου άνδρες της Διοίκησης συνέλαβαν το ν Κωνσταντίνο Βουλπιώτη. Αμέσως φημολογήθηκε ότι ο άνθρωπος αυτός είχε μεταβεί στα Ιωάννινα μεταφ έροντας στον πασά Ομέρ Βρυώνη την υπόσχεση του Καραϊ- σκάκη ότι προτίθεται να του παραδώσει το Μεσολόγγι και το Αιτωλικό. Στις 27 Μαρτίου ο Μαυροκορδάτος, αφού συνεννοήθηκε με τους αρχηγούς του στρατού, αποφάσισε τη σύσταση στρατοδικείου για να δικάσει τον Καραϊσκάκη με την κατηγορία τη ς εσχάτης προδοσίας. Στα χέρια του Βουλπιώτη βρέθηκαν επιστολές του Μαυροκορδάτου και πολλών οπλαρχηγών προς τον Καραϊσκάκη, αλλά κανένας εκπρόσωπος τη ς Διοίκησης δεν ανέφ ερε κάτι σχετικό για την ύπαρξη επιστολής του Καραϊσκάκη προς τον Ομέρ Βρυώνη. Το δικαστήριο χωρίς να δ ια θέτει στοιχεία απο- φάνθηκε ότι ο κατηγορούμενος είχε κρυφές συνομιλίες με τους εχθρούς της πίστης και του έθνους, ότι ζήτησε από τον Ομέρ πασά να

αναγνωριστεί καπετάνιος των Αγράφων και ότι υποσχέθηκε στον εχθρό να παρασύρει πολλούς Ελληνες στρατηγούς και οπλαρχηγούς εναντίον τη ς πατρίδας.

Η υπόθεση περιείχε αρκετά σκοτεινά σημεία. Αν ο Καραϊσκάκης ήταν ένοχος τουλάχιστον συνένοχός του ήταν ο Βουλπιώτης, ο οποίος όχι μόνο δεν καταδικάστηκε, αλλά τ έ θηκε στο περιβάλλον των ευνοούμενων του Μαυροκορδάτου. Το βέβαιο είναι πως ο Κα- ραϊσκάκης επιθυμούσε διακαώς την οπλαρ- χηγία των Αγράφων, αλλά κατανοούσε ότι δεν ήταν δυνατό να το επιτύχει μέσω της Διοίκησης. Γνωρίζοντας ότι ο Γιαννάκης Ράγκος συνεννοείτο με τον Αλβανό διοικητή των Τρικάλων Σούλτζη Κόρτζα, ελπίζοντας στη συνδρομή τού πιθανώς αποφάσισε να ζητήσει και αυτός τη συνδρομή τού, επίσης αλβανικής καταγωγής, Ομέρ Βρυώνη. Τέτοιες συνεννοήσεις με Αλβανούς πασάδες και οπλαρχηγούς δεν είχαν τον χαρακτήρα εσχάτης προδοσίας. Οι Αλβανοί παρά το ότι κατά την Επανάσταση πολέμησαν στο πλευρό των Τούρκων ποτέ δεν ταυτίστηκαν με αυτούς. Στόχος των πρώτων ήταν να αποκομίσουν όσο το δυνατόν περισσότερα λάφυρα, ενώ των δεύτερω ν να ανακτήσουν την κυριαρχία στην Ελλάδα, Εχοντας φυλετική συνείδηση οι Αλβανοί δ εν θεω ρούσαν τους εαυτούς τους στρατιώτες των τουρκικών σωμάτων, αλλά μισθωτούς πολεμιστές που υπηρετούσαν κατά τα συμφέροντα και τα αισθήματά τους. Η διαφοροποίηση αυτή είχε εκδηλωθεί κατά το παρελθόν με σύμπραξη ατόμων και συχνά και στρατιωτικών σωμάτων κατά του οθωμανικού κράτους ή κατά των τοπικών διοικήσεων. Ως επαγγελμα-

τίες στρατιωτικοί οι Αλβανοί είχαν έλθ ει σε ε παφή με τους Ελληνες οπλαρχηγούς, με τους οποίους είχαν αναπτύξει προσωπικούς δεσμούς και συχνά επιζητούσε ο ένας τη συνδρομή του άλλου. Ισως ο Καραϊσκάκης ζήτησε βοήθεια από το ν Ομέρ Βρυώνη για να καταλάβει τα Αγραφα γνωρίζοντας τη ν εχθρότητα που υπήρχε ανάμεσα σε εκείνον και στον Κόρτζα. Ομως η ενέργεια αυτή για τα δεδομένα της εποχής απέχει πολύ από την εσχάτη προδοσία. Αλλωστε, όπως προαναφέραμε, ο Ράγκος, διορισμένος από τη Διοίκηση ως αρχηγός των όπλων των Αγράφων, είχε επαφές με το ν Κόρτζα, διορισμένο από την Υψηλή Πύλη. Μια δεύτερη πιθανότητα είναι να ζήτησε ο ίδιος ο Ομέρ Βρυώνης τη βοήθεια του Καραϊ- σκάκη για την κατάληψη του Μεσολογγίου. Ο Αλβανός πασάς εκείνη την περίοδο είχε πέσει στη δυσμένεια του σουλτάνου και παρέμενε παραγκωνισμένος στα Ιωάννινα. Χρειαζόταν λοιπόν μια θεαματική επιτυχία για να κερδίσει πάλι την εμπιστοσύνη του μονάρχη του.

Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν πολύ παράξενη. Ο Καραϊσκάκης σ τερήθηκε όλους τους βαθμούς και τα αξιώματά του, όμως δεν του επιβλήθηκε καμία άλλη ποινή. Απλώς πήρε εντολή να αναχωρήσει αμέσως από το Αι- τωλικό και απαγορεύτηκε σε όλους να έχουν κάθε επαφή μαζί του και να τον θεωρούν ε χθρό «μέχρι να μετανιώσει και να πέσει στα πόδια του έθνους ζητώντας συγχώρεση». Στις 3 Απριλίου ο Ελληνας οπλαρχηγός εγκατέλει- ψε την περιοχή μαζί με ολόκληρη τη στρατιωτική του δύναμη και όχι με λίγους μισθοφόρους όπως ισχυρίστηκαν οι αντίπαλοί του. Εκείνες τις ημέρες μάλιστα είχε καταβληθεί


τόσο από μια έξαρση της φυματίωσής του ώστε. αδυνατώντας να περπατήσει ή να ιππεύσει. μεταφ έρθηκε πάνω σε ένα φορείο από τους άνδρες το υ . Τίποτα δεν προμήνυε τη με- τέπειτα λαμπρή πορεία του. Οι προοπτικές του εκείνη την περίοδο παρουσιάζονταν εξαιρετικά περιορισμένες. Είτε θα συμμαχούσε με τους Τούρκους, ε ίτε θα τον προλάβαινε η ασθένειά του και θα τον κατέβαλε οριστικά. Ηταν όμως τόση η δύναμη τη ς θέλησής του που δεν έπαψε, ακόμη και σε αυτή την οικτρή κατάσταση, να επιδιώκει την επ ίτευξη του σκοπού του. Εστειλε επιστολή στον Κόρτζα ζητώντας τη συνδρομή του για να καταλάβει τα Αγραφα. Ο Ράγκος έπεισε τους Τούρκους να απορρίψουν την πρότασή του. Τότε ο Κα- ραϊσκάκης εισέβαλε στην επαρχία, αλλά γρήγορα βρέθηκε καταδιωκόμενος από τον Ρά- γκο, πολλούς άλλους Ελληνες οπλαρχηγούς και από τους άνδρες του Κόρτζα. Συνέβη λοιπόν το παράδοξο φαινόμενο οι Τούρκοι να α- ναδεικνύονται σε εκτελεσ τές των αποφάσεων τη ς ελληνικής Διοίκησης και να προσπαθούν να εξοντώσουν, από κοινού με τους Ελληνες, τον αποκηρυγμένο οπλαρχηγό.

Ο Καραϊσκάκης κατέφ υγε στο Καρπενήσι, όπου έτυχε θερμής υποδοχής από τους Γιολ- δασαίους, τον Ανδρέα Ισκο και τον Γιαννάκη Στάϊκο - απόδειξη του κύρους που απολάμβανε στη δυτική Ελλάδα. Πεπεισμένος ότι δεν ήταν δυνατό να αντισταθμίσει τη δύναμη της Διοίκησης και εξαντλημένος από την ασθέ- νειά του έστειλε αίτηση συγγνώμης υπογεγραμμένη στις 27 Μαϊου 1824. Ο Μαυροκορ- δάτος όμως δεν τη δέχθηκε και ο Καραϊσκά- κης αναχώρησε απογοητευμένος για το Ναύπλιο, με σύσταση του Ανδρέα Ισκου προς τον Κωλέττη.

Εκεί, αφού συγκρότησε σώμα 300 ανδρών, δ ιατάχθηκε να πλαισιώσει το στρατόπεδο των Σαλώνων, το οποίο και έπραξε. Μη έ χοντας εγκαταλείψ ει την ιδέα της κατοχής των Αγράφων προκάλεσε μια αναφορά των κατοίκων της επαρχίας προς τη Διοίκηση με αίτημα να ορισθεί οπλαρχηγός τους. Τελικά αναγνωρίσθηκε ως αρχηγός στη μισή επαρχία, ενώ το υπόλοιπο μέρος παρέμεινε υπό την ε ξουσία του Ράγκου.

Με τη ν έκρηξη του δευτέρου εμφυλίου πολέμου στον Μόριά η κυβέρνηση του Ναυπλίου κάλεσε προς ενίσχυσή της ρουμελιώτικα στρατεύματα. Στις αρχές Δεκεμβρίου του 1824 ο Καραϊσκάκης, έφθασε μαζί με τον Τζα- βέλλα στη Βοστίτσα (Αίγιο). Η πορεία τους, δυστυχώς για την ενότητα του έθνους, ήταν μια πορεία λεηλασίας των χωριών των "ανταρτών". Μαζί με τον Κωλέττη επ ιτέθηκαν εναντίον των αντικυβερνητικών Ανδρέα Ζαϊμη, Ανδρέα Λόντο και Νικηταρά στην Κερπινή (13- 16 Δεκεμβρίου). Εκεί μάλιστα ο Καραϊσκάκης φ έρετα ι ότι λεηλάτησε προσωπικά την οικία των Ζαϊμηδων.

Την ίδια περίοδο αποβιβάστηκε στον Μόριά ο Ιμπραήμ, θ ετό ς γιος του Μ εχμέτ Αλή πασά της Αιγύπτου, με τον άριστα οργανωμένο στρατό του. Εναντίον του έσπευσαν τα ρουμελιώτικα σώματα των Καραϊσκάκη, Καρατάσ- σου και Τζαβέλλα, καθώς και άλλα αποτελού- μενα από Υδραίους, Σπετσιώτες, Κρανιδιώτες

και Αγιοπετρίτες (σύνολο 3.250 άνδρες). Αυτά συγκεντρώθηκαν στο χωριό Κρεμμύδι υπό την αρχηγία του προέδρου του Εκτελεστικού Γεωργίου Κουντουριώτη. Ο Υδραίος πολιτικός ενεργώντας με τοπικιστικά κριτήρια και παραμερίζοντας τους προαναφερθέντες ικανούς αρχηγούς διόρισε αρχιστράτηγο τον πλοίαρχο Κυριάκο Σκούρτη, άνδρα με μηδαμινές στρατιωτικές ικανότητες. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος δημιουργήθηκε μεγάλη δυσαρέσκεια στο στράτευμα των Ρουμελιωτών, που μετά την κακή έκβαση της μάχης του Κρεμμυ- δίου (οφειλόμενη κατά κύριο λόγο στην ανικανότητα του Σκούρτη) κορυφώθηκε με την εγκατάλειψη του στρατοπέδου και το αίτημα των Ρουμελιωτών αρχηγών να επιστρέφουν στη Σ τερεά Ελλάδα.

Ο Καραϊσκάκης έλαβε εντολή να προωθηθ εί στη δυτική Ελλάδα για εξω τερική ενίσχυση του πολιορκημένου Μεσολογγίου. Από εκείνη τη στιγμή (σύμφωνα με τον Παπαρρη- γόπουλο) ξεκίνησε η λαμπρή ιστορική του πορεία. Κατά τη διαδρομή προς το Μεσολόγγι συνέτριψε τις δυνάμεις του Ταχήρ Αμπάζ μπέη Ντίμπρα στο Μαυρολιθάρι Παρνασσίδας (15 Μαϊου 1825). Στις αρχές Ιουλίου του 1825 σημειώθηκε άλλη μια νίκη του στο Καρπενήσι με τη βοήθεια των Φωτομάρα, Σαφάκα, Τζαβέλλα, Γιολδασαίων κ.ά.

Μ ετά από αυτά ο Καραϊσκάκης πέρασε στον Πλάτανο Κραβάρων και συμμετείχε στη σύσκεψη των οπλαρχηγών τη ς περιοχής, όπου αποφασίστηκε επίθεση εναντίον του στρατεύματος το οποίο πολιορκούσε το Μ εσολόγγι με ταυτόχρονη έξοδο των πολιορκη- μένων. Τη νύκτα της 24ης προς την 25η Ιουλί

ου η φρουρά τη ς πόλης επ ιτέθηκε κατά των χαρακωμάτων του Κιουταχή, ενώ ο Καραϊσκά- κης επιχείρησε επίθεση στα νώτα του ε χθρού. Παρά τις σημαντικές απώλειες των Τούρκων η μάχη αυτή δεν απέδωσε τα προσ- δοκώμενα αποτελέσματα. Στις 30 Ιουλίου ο Ελληνας αρχηγός επ ιτέθηκε εναντίον του Αγο Μουχουρδάρη στο Πετροχώρι. Στις 7 Au- f f γούστου με νέα έφοδο τον εξανάγκασε να ε- γκαταλείψει την περιοχή Αποκούρου και να συμπτυχθεί στο στρατόπεδο του Κιουταχή.Μια αποστολή 600 στρατιωτών προς ενίσχυση τη ς πολιορκημένης πόλης εξασθένησε το σώμα του Καραϊσκάκη. Ετσι αδυνατούσε να πραγματοποιήσει κατά μέτωπο επίθεση εναντίον του Κιουταχή. Αποφάσισε λοιπόν να πε- ράσει στο Ξηρόμερο για να αποκόψει τις εφ ο διοπομπές του τουρκικού στρατοπέδου. Γι’ αυτό εγκατέλειψ ε το Απόκουρο. Επειδή οι διαβάσεις του Αχελώου φυλάσσονταν από ισχυρά εχθρικά αποσπάσματα αναγκάστηκε να ακολουθήσει ορεινό δρομολόγιο μέσω Α- γράφων. Ετσι περνώντας διά μέσου Κραβάρων και Καρπενησιού έφθασε στα Αγραφα, όπου διασκόρπισε το σώμα του τουρκολάτρη Σταμούλη Γάτζου. Από εκεί έφθασε στη Μαχαλά και συγκρούστηκε με ισχυρό σώμα του Αγο Μουχουρδάρη (28 Αυγούστου 1825). Μετά από μεγάλες νυκτερ ινές πορείες έφθασε στο Δραγάμεστο και εγκατέστησε το στρατόπεδό του.

Εφορμώντας από αυτή τη βάση ο Καραί- σκάκης πραγματοποίησε πολλές καταστροφ ές στις εχθρικές εφοδιοπομπές. Ομως στα τέλη του 1825 οι άνδρες του στερούντο παντελώ ς τροφής και πυρομαχικών. Τότε αποφά-

ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ

, πρ*7**-β’π «σ ω , χ * Γ

π α ρ ή τ ο ς , β :« c { a p a i z o t x r / f e ly m t

ω γ μ $ * ο $ ο ίιχο τ»} Π « τ ρ ί α , xm · d i v ι χ α Χ ψ μ μ ία (* ( ( » M i « ir a p a ' TJ?; A <«>unm >i *

μ ιχ λ ις -Λ ΐ α ρ ι η Ο η o ' j / u v τώι- β α θ μ ο ί * , ^ a i Μ t w u a Τ ίυν to, Λ,'μα.ρΧΫ,<ι».ς *Ο σ*ί ί * * ’.

TMCTwScmj flXe^euöwat «ντβν λοώνΓΛί να’ γυρίσουν t ' i τα* νβί' i» w 6 a iv μ ΐ τβϋ,- β ϊ ρ χ ΐ ) γ * ύ ς , τβ ύ ; vrr*-

p * *rte fe s 'i τ » ί Π βτρ{< ϊί5 · κ β 'ν ϊ ί ς ί * ei

Aeyre<' Έ λλν?ν*,· ι-β' «Tre/xecxpuvfJci/v χ η ς

< ru \/< K v a t? p s fi) i t ; u , * * t s-* raw Γ ο χ α σ .

fiaw< *χ δ ρ ό ν , e’v e*3 < να ' μ ι τ α * ο ή · σχ, d.mi wa π ρ*νη ίν i j *<{ το ' tew «Sy a u j , κλ(. ζητ>}0 >} τ ΐ / γ χ ^ ι σ ί ί / .

Ε * Ά ν α τ α λ α * » η ΰ a ’ A n p i t i m ι & a 4 A .

Ο ι Σ τ& « τ» }^ * ϊ Ν β τ « ς Μ π ο τ β β ι^ Γ , ί . N w tsJ.ae if Σ *ρ γή /ις Γ ι ώ ρ γ ο Τ ^ ω ^ κ α ς . & η μ » ς £ κ α \ τ ζ α ς

’Α Μ ζ ιβ ί Β ^ χ ο π $ ΐι) .· ί , &ψ,μ9χ ρ ι* ,Μ κχ ρ η ί, r « * w e x r , i Γ < « λ ν τ ή π } ( .

Ο ι \« λ ίβονβι .

Η τε λ ευ τα ία σελίδα της κ α τα δ ικ α σ τικ ή ς απόφασης

για τον Καραϊσκάκη, όπως δ η μ ο σ ιεύ τη κ ε

σ την εφ η μερ ίδ α «Ελληνικά Χρονικά»

του Μ εσ ο λο γ γ ίο υ .

Γ μ γ ψ ρ ς Α ίΛ Λ ατας . ' A v e y W i ^ K « ^ , *ν ν « « . 2 r « e w K * r i « p J s .

Λ K e n ite iv iS i,Κω ι,Γ«ντ4βί ϋλβχ®πουλ

72 σισε να εγκαταλείψ ει το Δραγάμεστο και να πλησιάσει στο Μεσολόγγι. Στον δρόμο αρρώ- στησε σοβαρά και αναγκάστηκε να καταφύγει στον Πλάτανο. Η ηρωική έξοδος του Μεσολογγίου τον βρήκε κλινήρη και αδύναμο να προσφέρει κάποια βοήθεια. Ομως παρά την έ ξαρση της ασθένειάς του κατόρθωσε να συγκεντρώσει τα λείψανα της φρουράς του Μ εσολογγίου και να τα οδηγήσει με ασφάλεια στο Ναύπλιο. Εκεί, μη αντέχοντας να μείνει απαθής μπροστά στη σχεδόν ολοκληρωτική κατάληψη τη ς Στερεάς Ελλάδας από τον ε χθρό, ήλθε σε συνεννόηση με το ν Κολοκοτρώνη και αφού εξασφάλισε την υποστήριξή του ζήτησε από τη ν κυβέρνηση ισχυρό στράτευμα για να επανέλθει εναντίον του Κιουτα- χή. Ο πρόεδρος τη ς κυβέρνησης Ανδρέας Ζαϊμης λησμόνησε την προσωπική έχθρα του με τον Καραϊσκάκη και μέσα σε ατμόσφαιρα πατριωτικού ενθουσιασμού τον αναγόρευσε γενικό αρχηγό της Στερεάς Ελλάδας και του χορήγησε τα μέσα για τη συγκρότηση ισχυρού στρατεύματος. Στην αναγόρευση του Κα- ραϊσκάκη ήταν παρών και ο Υδραίος Βασίλειος Βουδούρης, ο οποίος απευθυνόμενος στον νέο αρχηγό του είπε: "Δεν έκανες όσο έ- πρεπε μέχρι τώρα το χρέος σου Καραϊσκάκη. Ο θ εό ς να σε βοηθήσει να το κάνεις απ’ εδώ και στο εξής». Ο Ρουμελιώτης οπλαρχηγός με

το συνηθισμένο του θάρρος απάντησε: "Ναι, όταν θέλω γίνομαι διάβολος κι ό-

I ταν θέλω άγγελος».Στις 19 Ιουλίου 1826 ο

I Καραϊσκάκης αναχώρησε από το Ναύπλιο και μετά

από λίγο συγκρότησε στρα- Γ τόπεδο στην Ελευσίνα, δύνα

μης 3.500 ανδρών. Στο μεταξύ είχε καταφθάσει από τη Θήβα ο Κιουταχής με 10.000 πεζούς

και ιππείς και 26 πυροβόλα, είχε κυριεύσει στις 3 Αυγούστου την

Αθήνα και ετοιμαζόταν να επι- . τ εθ ε ί κατά της Ακρόπολης.

Στις 5 του μήνα ο Καραϊσκά- κης στρατοπέδευσε στο

I Χαϊδάρι. Την επόμενη ημέρα αναχαίτισε μια ε χθρική επίθεση. Στις 8 του μήνα οι Ελληνες υ- πέστ-σαν βαριές απώλειες εξαιτίας κακής τα κτικής του Γάλλου φιλέλ

ληνα στρατηγού Κάρολου Φαβιέρου. Από εκείνο το σημείο άρχισε μια έντονη διαφωνία ανάμεσα στον τ ε

λευταίο και στον Καραϊσκά- e fflp n ■ κη. Ο Ελληνας αρχηγός γνω

ρίζοντας ότι ο ολιγάριθμος τακτικός στρατός δεν ήταν επαρκώς εκπαιδευμένος, ούτε καλυπτόταν από κατάλληλο πυροβολικό, θεω ρούσε ότι έπρεπε να αποφεύγει τους κατά μέτωπο αγώνες. Ο περήφανος βετεράνος των Ναπολεόντειων πολέμων από την πλευρά του δεν ανεχόταν να μάχεται πίσω από οχυρώσεις.

Στις 9 Αυγούστου έγινε η πολυθρύλητη τυχαία συνάντηση και συνομιλία του Καραϊ- σκάκη με τον Κιουταχή πάνω στη γαλλική ναυαρχίδα “Σειρήν". Ο Τούρκος στρατηγός προσπάθησε να δελεάσει τον αντίπαλό του προ- τείνοντάς του υποταγή με αντάλλαγμα "όλα τα βιλαέτια από την Αθήνα μέχρι την Αρτα". Η αγέρωχη άρνηση του Καραϊσκάκη αποτελεί άλλη μια απόδειξη του πατριωτισμού του. Μετά από παραμονή λίγων μηνών στο στρατόπεδο της Ελευσίνας ο Ελληνας αρχηγός, θ εω ρώντας αδύνατη την εξουδετέρω ση του Κιου- ταχή, αποφάσισε να κυριαρχήσει στη Ρούμελη για να αυξήσει το υς πόρους του στρατεύματος του και να διακόψει κάθε οδό ανεφοδιασμού του αντιπάλου. Οταν στις 25 Οκτωβρίου αναχώρησε από την Ελευσίνα ολόκληρη η Στερεά Ελλάδα ήταν υποταγμένη στους Τούρκους. Οταν επέστρεψε, στις 23 Φεβρουάριου 1827, από τον Αμβρακικό κόλπο μέχρι την Αθήνα η οθωμανική σημαία δεν κυμάτιζε πουθενά παρά μόνο στα φρούρια της

Βόνιτσας, του Μεσολογγίου και της Ναυπά- κτου. Τα περίφημα αλβανικά τάγματα των έ μπειρων πολέμαρχων Μουσταφάμπεη και Κε- χαγιάμπεη δεν κατόρθωσαν να σταθούν ε μπόδιο στη θυελλώδη πορεία του. Οι νίκες στο Τουρκοχώρι και στο Δίστομο, καθώς και η «πυραμίδα» της Αράχωβας (αποτελούμενη από κομμένα κεφάλια εχθρών) αναζωπύρωσαν την ισχνή φλόγα τη ς Επανάστασης.

Με τη ν επιστροφή του ο Καραϊσκάκης άρχισε πάλι τις επιχειρήσεις εναντίον του Κιου- ταχή. Από αυτές αξίζει ιδιαίτερα να επισημαν- θούν η απόκρουση μεγάλης τουρκικής επ ίθεσης στο Κερατσίνι (4 Μαρτίου 1827), οι συμπλοκές στη μονή του Δαφνίου, καθώς και η σκληρότατη μάχη κοντά στον ναό του Αγίου Σπυρίδωνα στον Πειραιά (14 Μαρτίου). Στο μεταξύ η Εθνοσυνέλευση της Τροιζήνας είχε διορίσει αρχηγό του στρατού τον στρατηγό Ριχάρδο Τσώρτς και του στόλου τον ναύαρχο Τόμας Κόχραν, οι οποίοι από τις αρχές Απριλίου ναυλοχούσαν κοντά στο στρατόπεδο της Αττικής. Ο Καραϊσκάκης τους δέχθηκε στη διοίκηση χωρίς να διατυπώσει καμία διαμαρτυρία. Πολύ γρήγορα όμως διαφώνησε έντονα μαζί τους σχετικά με την επιβαλλόμενη τα κτική των επιχειρήσεων. Οι Αγγλοι, αρνούμενοι να προσαρμοστούν στις ιδιοτυπίες του ελληνικού αγώνα, απαιτούσαν άμεσες επιθέσεις. Ο διορατικός Ελληνας στρατηγός πίστευε ότι τα άτακτα ελληνικά στρατεύματα ήταν περισσότερο κατάλληλα να πολεμούν από τα χαρακώματα. Επέμενε λοιπόν να προχωρούν αργά αλλά σταθερά περισφίγγοντας συνεχώς με νέα χαρακώματα τον στρατό του Κιουταχή.

Πολύ σύντομα οι σχέσεις των τριών αρχηγών διαταράχθηκαν και ήταν ευτύχημα που ο Καραϊσκάκης έδ ε ιξε υπομονή και ανεκτικότητα εντελώ ς ξέν ες με τον χαρακτήρα του. Ακολουθώντας το σχέδιό του κατάφερε μέχρι τα μέσα Απριλίου να διώξει τους εχθρούς από όλα τα οχυρώματα που χώριζαν τα δύο ελλη νικά στρατόπεδα του Κερατσινίου και του Φαλήρου. Πρότεινε τό τε να καταλάβουν τον Ω- ρωπό και τον Μαραθώνα ώστε να διακοπεί και η τελευτα ία οδός ανεφοδιασμού του Κιουτα- χή από την Εύβοια, καθώς η υπόλοιπη Ρούμελη, όπως προαναφέρθηκε, είχε περάσει πάλι στα ελληνικά χέρια. Στη θάλασσα οι επαναστάτες ήταν κυρίαρχοι χάρη στη φρεγάτα "Ελλάς" και το ατμοκίνητο "Καρτερία". Αν το σχέδιο εκ τελε ίτο ήταν πολύ πιθανό ο Κιουταχής να καταθέσει τα όπλα, διότι ο στρατός του είχε αρχίσει να υποφέρει από τις στερήσεις. Ο Καραϊσκάκης μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα είχε καταφέρει το εξωπραγματικό. Πήρε από το χέρι την ετοιμοθάνατη Επανάσταση στη Σ τερεά Ελλάδα και την οδήγησε ένα βήμα πριν από τον τελικό θρίαμβο. Αυτό όμως το βήμα δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Οι δύο Αγγλοι αρχηγοί επέμειναν στην εκτέλεσ η άμεσης εφόδου εναντίον των Τούρκων και ο Κα- ραϊσκάκης, ύστερα από πολλές εκβιαστικές πιέσεις, υποχώρησε. Αρχισε λοιπόν να προετοιμάζεται προσπαθώντας να εξασφαλίσει τα μεγαλύτερα δυνατά ποσοστά επιτυχίας σε αυτή την απερίσκεπτη επίθεση.

Η επιχείρηση ορίστηκε να πραγματοποιηθ ε ί τη νύκτα της 22ης προς την 23η Απριλίου.


ρεάς Ελλάδας στον οθωμανικό ζυγό. Τα γεγονότα αυτά υπήρξαν ολέθρια για ολόκληρο το επαναστατικό κίνημα, διότι ανέβαλαν την απελευθέρωση, περιόρισαν τις ελληνικές περιοχές που απελευθερώθηκαν, νόθευσαν τις βαθύτερες προοπτικές του Αγώνα. Ο,τι είχε δημιουργήσει με τόσους κόπους και θυσίες ο Ελληνας στρατηγός γκρεμίσ τηκε σαν χάρτινος πύργος.

Ο Καραϊσκάκης κρίνεται ως το γνησ ιότερο τέκνο της Επανάστασης. Από άξεστος, ατίθασος και περιορισμένων βλέψεων κλέφτης απέκτησε συνείδηση των προσόντων, των καθηκόντω ν και της εθνικής αποστολής του και αναδείχθηκε, μαζί με το ν Κολοκοτρώνη, στον πιο ευφυή, δραστήριο, φιλόπατρι και ικανό στρατηγό του Αγώνα. Ηταν ισχνός, νευρικός και φιλάσθενος, αλλά με σιδερένια δύναμη ψυχής και θέλησης. Βωμολόχος, υβριστής και φιλόδοξος, αλλά αγαθός και ευγενής κατά βάθος, «πότε άγγελος, πότε διάβολος» όπως έλεγε και ο ίδιος. Αν κάποιοι αναγνώστες δεν πείσθηκαν για τα πατριωτικά αισθήματα και τη μεγάλη προσφορά του «γιού τη ς καλογριάς», ας δεχθούν τουλάχιστον την άποψη ότι ο Καραϊσκάκης ξεκίνησε την Επανάσταση ως πλιατσικολόγος, αλλά πέθανε ως ιδεολόγος. Αν ανατρέξουμε στις κατηγόρους σελίδ ες της Ιστορίας θα ανακαλύψουμε σίγουρα πολλούς πρωταγωνιστές τη ς ταραγμένης εκείνης περιόδου που ακολούθησαν αντίστροφη πορεία από αυτή του Αετού της Ρούμελης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμος IB', Εκδοτική Α.Ε., Αθήνα, 1979.(2) Γζνικό Επιτελείο Στρατού: ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήνα, 1989.(3) Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος: ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, Αθήνα, 1990.(4) Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τόμος 9ος, Εκδόσεις Φάρος, Αθήνα, 1983.(5) Διονυσίου Κόκκινου: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ, τόμοι 5,6,7,9,10,11,12, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήναι, 1957.(6) Γΐωργίου Γ3ζή, Δημήτριου Αινιάνα, Κωνσταντίνου Παπαρρηγόπουλου, Νικολάου Κασομούλη: ΑΠΑΝΤΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ (ΔΡΑΣΗ-ΔΙΚΗ- ΚΑΤΑΔΙΚΗ- ΚΑΤΑΤΡΕΓΜΟΣ), τόμοι 1,2,3, εκδόσεις Μέρμηγκα.(7)Δημήτριος Αινιάν: Ο ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ, Εκδοτική Ερμής ΕΠΕ, Αθήνα, 1974.(β)Δημήτρη Σταμέλου: Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ (ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ Ή ΟΡΓΑΝΩΜΕΝΗ ΔΟΛΟΦΟΝΙΑ;), Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα, 2000 (τρίτη έκδοση).(9)Δημήτρη Φωτιάδη: ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ, Εκδοτικός οίκος Σ.Ι. Ζαχαρόπουλος Α.Ε., Αθήνα, 1995 (14η έκδοση).(10) Ιωάννη Βλαχογιάννη: ΑΝΕΚΔΟΤΑ ΤΟΥ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗ, Αθήναι, 1922.

Ολοι είχαν ειδοποιηθεί να μην προβούν σε ά-• ζ.οους πυροβολισμούς και θορύβους πριν δοθεί το σύνθημα σε ολόκληρο το στρατόπεδο. Ομως ένα περίεργο γεγονός προκάλεσε ~ . καταστροφή. Νωρίς το απόγευμα της 22ης Απριλίου ακούστηκαν πυροβολισμοί από ενα οχύρωμα που το φρουρούσαν Κρητικοί. Οι στρατιώτες, μεθυσμένοι ύστερα από την κατανάλωση κρασιού που τους έστειλαν οι Αγγλοι αρχηγοί (!), προκάλεσαν τους Τούρκους φρουρούς του απέναντι οχυρώματος. Εκείνοι απάντησαν και η μάχη γεν ικεύτηκε. Ο Καραϊσκάκης, παρότι βαριά άρρωστος, έ σπευσε στον τόπο της συμπλοκής για να προλάβει ώστε να μην επεκταθούν οι συγκρούσεις πριν από την καθορισμένη ώρα της γεν ικής επίθεσης. Εκεί μια σφαίρα τον τραυμάτισε θανάσιμα στο υπογάστριο. Οι περισσότερες πηγές της εποχής αναφέρουν ότι το θανατηφόρο κτύπημα προήλθε από την τουρκική πλευρά, κάποιες άλλες όμως καταμαρτυρούν ύποπτο πυροβολισμό από τις ελ ληνικές γραμμές. Σκοπός του παρόντος άρθρου δεν είναι να εξιχνιάσει τις συνθήκες θανάτου του ήρωα. 0 α περιοριστούμε μόνο να αναφέρουμε ότι η υπόθεση έχει ακόμη και σήμερα πολλά σκοτεινά σημεία, καθώς η

πλούσια φιλολογία που έχει αναπτυχθεί γύρω από το θέμα δεν έχει δώσει επαρκείς απαντήσεις.

Το επ ιτελείο των γιατρών που ανέλαβε να φροντίσει τη ν πληγή του στρατηγού γρήγορα αντιλήφθηκε το μάταιο των προσπαθειών. Ο ήρωας αστειεύθηκε με τους συναγωνιστές του, τους συμβούλευσε να κρατηθούν ενωμένοι για το καλό της πατρίδας, υπαγόρευσε τη διαθήκη του, εξέφρασε την αγωνία του για την τύχη της Αθήνας και πέρασε στο πάνθεο των ηρώων του Γένους. Ποτέ άλλοτε ο θάνατος ενός άνδρα δεν απέδειξε τόσο πολύ την αξία του. Τη νύκτα της 23ης προς την 24η Απριλίου πραγματοποιήθηκε από το Φάληρο η έφοδος εναντίον του τουρκικού στρατοπέδου. Ομως αντί για θρίαμβο, όπως ανέμεναν οι δύο Αγγλοι αρχηγοί, επιβαρύνθηκαν με την ευθύνη μιας από τις μεγαλύτερες ελληνικές ή ττες . Οι πιο γενναίοι μαχητές του αγώνα βάδισαν απτόητοι προς τον θάνατο. Οι νεκροί ξεπέρασαν ακόμα και αυτούς της εξόδου του Μεσολογγίου. Υστερα από λίγο διαλύθηκε το στρατόπεδο του Πειραιά, το μεγαλύτερο κατά τη διάρκεια τη ς Επανάστασης του 1821. Στις 24 Μαϊου η φρουρά της Ακρόπολης συνθηκολόγησε. Ακολούθησε η επαναφορά της Στε-

Τα εκ λ εκ τά αλβανικά τά γ μ α τα των Μ ουσ ταψ άμπ εη και Κ εχα γιά μπ εη δεν κα τά ψ ερ α ν να σ τα θ ο ύ ν εμπ όδιο στη θυελλώ δη π ορεία το υ Κ αραϊσκάκη για την ανακατάληψ η της Σ τε ρ ε ό ς Ελλάδας (Αλβανοί π ο λεμ ισ τές σε λ ιθο γ ρ α φ ία απά τη συλλογή Ν. Δ ικα ίο υ , Π ινα κοθή κη Α ρχιεπ ισκοπ ής Κύπρου).


ΑΛΕΞΗΣ Γ. Κ. ΣΑ Β Β ΙΔ Η Σ , M. Phil., Δ ρ Φ.

Επίκουρος κ α θ η γ η τή ς ερευνώ ν β υζαντινής ισ το ρ ίας στο Εθνικό

Ιδρυμα Ερευνών. Δ ιδάσκω ν (με α ν ά θεσ η ) σ το Τμήμα Μ εσ ογεια κώ ν Σπουδών

Π ανεπ ισ τημ ίου Α ιγα ίου (Ρόδος)

ΜΕ ΤΙΣ ΟΝΟΜΑΣΙΕΣ •ΟΘΩΜΑΝΟΙ", "ΟΣΜΑΝΙΔΕΣ" ΚΑΙ "ΟΣΜΑΝΛΙΔΕΣ11 ΕΜΕΙΝΕ

ΓΝΩΣΤΟ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΟ ΑΠΟ ΤΑ

ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ ΟΓΟΥΖΙΚΑ ΤΟΥΡΚΙΚΑ ΦΥΛΑ. ΚΑΤΑ ΤΟΝ

ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ ΑΙΩΝΑ ΕΦΘΑΣΕ, Δ ΙΩΓΜΕΝΟ ΑΠΟ

ΤΙΣ ΜΟΓΓΟΛΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ, ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ

ΑΣΙΑ, ΟΠΟΥ ΜΕΣΑ ΣΕ ΛΙΓΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ ΝΑ ΕΓΚΑΘΙΔΡΥΣΕΙ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑ -

ΕΝΑ ΠΑΝΙΣΧΥΡΟ ΕΜΙΡΑΤΟ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΟΔΥΤΙΚΗ

ΑΝΑΤΟΛΙΑ (ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ), ΠΟΥ ΕΜΕΛΛΕ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ

ΑΙΩΝΕΣ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΑΙ ΔΕΚΑΤΟ ΠΕΜΠΤΟ ΝΑ

ΜΕΤΕΞΕΛΙΧΘΕΙ ΣΕ ΕΝΑ ΠΑΝΙΣΧΥΡΟ ΣΟΥΛΤΑΝΑΤΟ. ΤΟ

ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΜΕΣΑ ΣΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ ΤΩΝ Α ΙΩ ΝΩΝ

14ου, 15ου ΚΑΙ 16ου ΠΕΤΥΧΕ ΝΑ ΕΠΕΚΤΑΘΕΙ, ΠΕΡΑΝ ΤΗΣ

ΑΣΙΑΤΙΚΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ, ΕΠΙΣΗΣ ΣΤΗ

ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ (ΒΑΛΚΑΝΙΑ) ΚΑΙ ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ

ΑΦΡΙΚΗ ΚΑΙ ΝΑ ΚΥΡΙΑΡΧΗΣΕΙ ΣΤΗΝ

ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ

ΛΕΚΑΝΗΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΩΣ ΔΙΑΔΟΧΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ.

M M M I f ίτγι

% ,W.Μ

m W m 'r

$ ß

ο αρχικά ημινομαδικό κράτος των Οθωμανών οφείλει την ονομασία του στον ιδρυτή και αρχηγέτη του,

Οσμάν Α1 (1288/89-1326), 0 οποίος σταθεροποίησε την οθωμανική παρουσία στη Βιθυνία της βορειοδυτικής Μικράς Ασίας (περιοχές της Σογούτης και του Δορυλαίου / Εσκί Σεχίρ), κληροδοτώντας στον γιο και διάδοχό του Ορ- χάν και στους επόμενους κατακτητές σουλτάνους των αιώνων 14ου και 15ου ένα ισχυρό και αρκετά συμπαγές κρατικό μόρφωμα. Το μόρφωμα αυτό σταδιακά επεκτάθηκε στη Μικρά Ασία σε βάρος του Βυζαντίου και των διαφόρων μετα-σελτζουκικών τουρκομανικών εμιράτων και στα Βαλκάνια σε βάρος των Βουλγάρων, Σέρβων, Βλάχων (Ρουμάνων) και Αλβανών, παράλληλα με τη σταδιακή κατάκτηση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των τ ε λευταίων ελληνικών προπυργίων του ελλαδι- κού χώρου μέσα στην περίοδο 1354 (οθωμανική απόβαση στην Καλλίπολη) - 1479 (ενσωμά- τωση των τελευτα ίω ν εστιών αντίστασης στην Ηπειρο).

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία (1288/89-

b ) V ) r / f I j Λ I

.

Μ ικρ ογρα φ ία χ ειρ ο γ ρ ά φ ο υ (έτο υ ς 1552) από το "Ζαφάρν α μ έ " (=Β ιβλίο των νικών),

που α π εικον ίζει τον νικημένο Ο θω μανό σουλτάνο Β α γ ια ζ ίτ Α 1 (1389-1402) προ του

ένθρ ονο υ νικητή του στη μάχη της Αγκυρας, Ταμερλάνου, το 1402 (Λονδίνο,

Β ρ ετα ν ικ ό Μ ο υσ είο ).

1924) έγινε το ισχυρότερο πολυεθνικό κράτος τη ς Εγγύς και της Μέσης Ανατολής, αλλά και τη ς ανατολικής Ευρώπης, φθάνοντας δύο φορές απειλητικά στην κεντρική "Γηραιά Ηπειρο", ως τις πύλες τη ς Βιέννης (1529,1683). αλλά τα συσσωρευμένα εσωτερικά της προβλήματα οδήγησαν τελικά στην πολιτικοστρατιω- τική της παρακμή, ορόσημο για την εκδήλωση τη ς οποίας θεω ρείται η ναυμαχία της Ναυπά- κτου το 1571. Πάντως ακόμη και σε μεταγενέστερους αιώνες ο "Οσμανλίδης" σουλτάνος θεω ρείτο από πολλούς δυτικοευρωπαίους ηγεμόνες ο ισχυρότερος ηγέτης του ανατολικού κόσμου.

Στις βυζαντινές πηγές οι Οθωμανοί απα- ντώνται με διάφορους τύπους, κυρίως ως

15


ΟΘΩΜΑΝΟΙ ΣΟΥΛΤΑΝΟΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1288-1574

Ο Οθωμανός σουλτάνος Μουράτ Α '(1362-1389) επιστρέφει οπό νικηφόρα εκστρατεία -οι νικημένοι αντίπαλοί του τον προσκυνούν (χαλκογραφία από το βιβλίο του Α. Πάλλη "Σελίδες από τη ζωή της παλιάς γενιτσαρικής Τουρκίας", Αθήνα, εκδ. Εκάτη, 1990). Κατ'άλλους μελετητές, πάντως, η παράσταση αυτή απεικονίζει τον πολύ μεταγενέστερο του Μουράτ Α ', σουλτάνο Σουλεϋμάν Β 1 τον "Νομοθέτη" (1520-1566).

Οσμάν (Οθμάν) Α' "Γαζί" 1288/89-1326Ορχάν "Γαζί“ 1326-1362

Μουράτ Α 'Τ α ζί" - 1362-1389 "Χουνταβεντιγιάρ"

Βαγιαζίτ Α 1" Κεραυνός" 1389-1402Κενό εξουσίας 1402-1403Σουλεϋμάν Α' "Τσελεμπί" 1403-1411

(στις ευρωπαϊκές κτήσεις)Μούσα 1411-1413Μεχμέτ (Μωάμεθ) Α' 1413-1421

"Τσελεμπί"Μουράτ Β’ 1421-1451Μεχμέτ (Μωάμεθ) Β1 1451-1481

ο"Πορθητής"Βαγιαζίτ Β1 1481-1512Σελίμ Α 1 ο “Σκυθρωπός" 1512-1520 Σουλεϋμάν Β' ο "Νομοθέτης" 1520-1566

("Μεγαλοπρεπής" στη δυτική ιστοριογραφία

Σελίμ Β 'ο "Μέθυσος" 1566-1574 (ή "Ξανθός")

"Οθμάνοι", Ό θμάνιοι", Ό θμανίδες", "Ατουμά- νοι", Ό τμανλίδες", Ό θμανλίδες", Ό τουμανί- δες", αλλά και ως "Πέρσαι" ή "Τούρκοι", ενώ σπανιότερα συναντώνται και οι τύποι "Σκύ- θαι", Όγούζιοι" αλλά και “θύννοι", που χρησιμοποιούνται βέβαια αναχρονιστικά. Ιδιαίτερα σημαντικές είναι οι πληροφορίες των παλαιο- οθωμανικών πηγών, που αναφέρονται στους προγόνους του Οσμάν Α', στην περίοδο πριν από τους "ιερούς πολέμους" ("τζιχάντ") των γαζήδων πολεμιστών του για την εξάπλωση της ισλαμικής πίστης κατά των Βυζαντινών "ακριτών" φυλάκων των συνόρων της Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα πάντα με τις πηγές αυτές ο αρχικός πυρήνας του οθωμανικού εμιράτου

"jß συνδέεται με τον "Παντισάχ" Σουλεϋμάν, που ■■■ διωγμένος από τις μογγολικές επιδρομές του

Τζεγκίς Χαν έφθασε επικεφαλής πολλών Ο- γούζων προσφύγων στην ανατολική Μικρά Ασία, όπου κατά τους θρύλους πνίγηκε στον

Ευφράτη (περί το 1224), ενώ ένας από τους τέσσερις γιους του, ο Ερτογρούλ, εισήλθε στη συνέχεια στα ενδότερα της Ανατολίας, όπου, σε αντάλλαγμα της βοήθειας που προσέφερε στον Σελτζούκο σουλτάνο του Ικονίου, Καϊκοβάδη Α', κατά των Μογγόλων, α- νταμείφθηκε με τις περιοχές της Βιθυνίας που έμελλαν να αποτελέσουν τον αρχικό πυρήνα του οθωμανικού σουλτανάτου. Η παραδοσιακή χρονολόγηση των γεγονότων αυτών, πάντως, στο 1234-35 θα έπρεπε μάλλον να αλλάξει, αφού κατά την δ1 δεκαετία του 13ου αιώνα η Βιθυνία βρισκόταν ακόμη υπό την κυριαρχία της εξόριστης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας της Νίκαιας.

Για την ιστορία τη ς εξέλ ιξη ς του πρώιμου Οθωμανικού κράτους από την άνοδο του αρχηγέτη του Οσμάν Α1, στην εξουσία, στα τέλη του 13ου αιώνα, ως την οθωμανική ή ττα της Ναυπάκτου, το 1571, που σήμανε την απαρχή της παρακμής του οθωμανικού σουλτανάτου, θα γίνει λόγος στη συνέχεια, κατά χρονολογική ακολουθία των βασιλειών ("σουλτανειών") των 13 πρώτων Οθωμανών σουλτάνων, μερικοί από τους οποίους συγκαταλέγονται στους σημαντικότερους ηγεμόνες της εποχής.

01 ΠΡΩΤΕΣ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΙΣ ΤΟΥ 14ου ΑΙΩΝΑ

Ιδρυτής και αρχηγέτης τη ς οθωμανικής δυναστείας κατά την περίοδο 1288/89 έως 1326 υπήρξε ο Οσμάν Α1, που διαδέχθηκε στην εξουσία τον πατέρα του, μπέη Ερτο- γρούλ. Μέσα σε μια τριακονταπενταετία, περίπου, έθεσε τα πρώτα θεμέλια της μεγάλης οθωμανικής στρατιωτικής ισχύος. Αρχικά η περιοχή εξουσίας του, στη Βιθυνία της βορειοδυτικής Μικράς Ασίας, δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα ακόμη τουρκομανικό μικρασιατικό ε μιράτο, με ημινομαδικό τρόπο ζωής καιποιμε- νική οικονομία. Μαζί με τους ογουζικής κε- ντροασιατικής καταγωγής Οθωμανούς (0- σμανλίδες ή Οσμανίδες) συμβίωναν και άλλα τουρκομανικής προέλευσης φύλα. Από τα τ ε

λευταία χρόνια του 13ου αιώνα ο Οσμάν Α1 ξ ε κίνησε τις συγκρούσεις του με το Βυζάντιο επί αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β' Παλαιολόγου (1282-1328) του οποίου μάλιστα τις δυνάμεις, υπό τον “εταιρειάρχη" Μουζάλωνα, συνέτριψε σε τακτική μάχη στην περιοχή του Βαφέα, στις 27 Ιουλίου 1302, καθιστάμενος έτσι άμεση απειλή για τις υπόλοιπες βυζαντινές κτή σεις της περιοχής, όπως τη Νίκαια, τη Νικομήδεια και την Προύσα. Λίγο πριν από τον θάνατό του, το 1326, ο γιος και διάδοχός του στην οθωμανική ηγεμονία, Ορχάν, έγινε κύριος της Προύσας, που από τό τε έγινε η πρώτη έδρα - πρωτεύουσα των Οθωμανών, έως ότου καταλήφθηκε η Αδριανούπολη της ανατολικής Θράκης κατά το δεύτερο μισό του 14ου αιώνα, το 1368-1369 (βλ. Ν. Νικολούδης, "Η κατά- κτηση τη ς Μικράς Ασίας από τους Οθωμανούς Τούρκους", “Στρατιωτική Ιστορία", τ. 37, Σεπτ. 1999, σσ. 22-29).

Στις 6 Απριλίου 1326 ο δεύ τερος Οθωμανός σουλτάνος, Ορχάν (1326-1362), κατέστησε την Προύσα βάση των μελλοντικών οθωμανικών στρατιωτικών εξορμήσεων. Στη συνέχεια πέτυχε νέες νίκες κατά των δυνάμεων του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ Πα- λαιολόγου (1328-1341), στη Φιλοκρήνη και στον Πελεκάνο (1328-1329), καταλαμβάνοντας τελικά τη Νίκαια (2 Μαρτίου 1331) και τη Νικομήδεια (1337) και ολοκληρώνοντας με τον τρόπο αυτό τον οθωμανικό έλεγχο επί της βορειοδυτικής Ανατολίας. Από το 1345 ο Ορχάν συνήψε διπλωματικές σχέσεις με τον μελλοντικό αυτοκράτορα Ιωάννη ΣΤ’ Καντακουζηνό (1347-1354), του οποίου την κόρη, Θεοδώρα, νυμφεύθηκε το 1346, συμβάλλοντας στη συνέχεια κατά σημαντικό ποσοστό στην αναρρίχηση του Καντακουζηνού στην αυτοκρατορική εξουσία στο Βυζάντιο - αλλά και στην προσπάθεια διατήρησής της με αλλεπάλληλες αποστολές τουρκικών στρατευμάτων για στήριξη του Καντακουζηνού κατά την περίοδο της βασιλείας του. Παράλληλα, πάντως, ο Ορχάν ενίσχυσε τον γιο του, πασά Σουλεϋμάν, να εγκατασταθεί σε περιοχές της

νοτιοανατολικής Θράκης, ιδιαίτερα μετά την οθωμανική κατάληψη της χερσονήσου της Καλλίπολης, το 1354, που σηματοδοτεί την πρώτη οθωμανική κατάκτη- ση επί ευρωπαϊκού εδάφους. Εως τη χρονιά θανά-


ΤΡΕΙΣ ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΚΤΗΣΕΩΝ

του Ορχάν (1362) σημαντικό μέρος της θ:·ακης είχε περιέλθει σε τουρκικά χέρια. Α- h z \ογες, επίσης, υπήρξαν και οι μεταρρυθμί- Γ£.; του δεύτερου Οθωμανού σουλτάνου γ γ ο . στρατιωτικό - διοικητικό τομέα, αν και η ;π :δοσ η σε αυτόν της καθιέρωσης του θ ε σμού του "παιδομαζώματος" και των γενιτσά- : _ . θα πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να συ- σχετισθεί με τον διάδοχό του, Μ ουράτ Α’, ή και με μεταγενέστερους σουλτάνους (όπως τον Μ ουράτ Β1, κατά το α' μισό του 15ου αιώνα).

Οπως και οι δύο προκάτοχοί του, ο δ ευ τε ρότοκος γιος του Ορχάν (από Ελληνίδα μητέρα), Μουράτ Α1 (1362-1389), αποκλήθηκε πολεμιστής της πίστης" (τουρκικά γαζής). Α

ποκλήθηκε επίσης ο Μουράτ Α1 και χουνταδε- ντιγιάρ (δηλ. ηγεμόνας - κατακτητής), αφού κατά τα 27 περίπου χρόνια της σουλτανείας του κατόρθωσε να εξαπλώσει την οθωμανική εξουσία στη Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια, πραγματοποιώντας παράλληλα σημαντικές στρατιωτικές και δ ιο ικητικές μεταρρυθμίσεις στο σουλτανάτο του, όπως τον θεσμό του παιδομαζώματος" (στα τουρκικά ντεβσιρμέ), ύε σκοπό τη ν επάνδρωση των γενιτσαρικών σωμάτων και τη σύσταση των ονομαστών ιππικών σωμάτων των σπαχήδων, τα οποία οργάνωσε ο ικανός πασάς Καρά Τιμουρτάς. Ιδιαίτερα σημαντικές υπήρξαν, με τη βοήθεια των στρατηγών του Εβρενός μπέη και Χαϊρεντίν, οι κατακτήσεις του Μουράτ στα Βαλκάνια (Φι- ‘..ππούπολη το 1363, Αδριανούπολη το 1368- 1369 και μεταφορά εκεί τη ς οθωμανικής πρωτεύουσας από την Προύσα της Μικράς Ασίας, Βέρροια το 1373-1374 και 6' φορά το 1385- 1386, Δράμα, Χριστούπολη και Ζίχνη το 1373- 1374, Μοναστήρι το 1382, Σέρρες το 1383, Σόφια το 1385 και Θεσσαλονίκη το 1387), ενώ από το 1381 ο σουλτάνος έκαμψε την αντίσταση των τουρκομανικών εμιράτων Γκερμιγιάν, Τεκκέ Χαμίτ και Καραμανίας στη Μικρά Ασία. Το 1371 επικεφαλής μεγάλου στρατού ο Μουράτ Α1 συνέτριψε στο Τσερνομιανό (κοντά στον ποταμό Ε6ρο) τους Σέρβους, για να επα- , αλάβει παρόμοιο θρίαμβο το 1389 στην α' μάχη του Κοσσυφοπεδίου (Κόσσοβου), κατά τη διάρκεια τη ς οποίας, όμως, βρήκε το ν θάνατο από την παράτολμη ενέργεια του Σέρβου πο- λεμιστή - ήρωα Μίλος Ομπιλιτς (Κόμπιλιτς), που εισέβαλε στο τουρκικό στρατόπεδο και μαχαίρωσε θανάσιμα τον Μουράτ, κοντά στη σουλτανική σκηνή (βλ. Α. Σαββίδης, "Βυζάντιο - μεσαιωνικός κόσμος - Ισλάμ: δ εκα έξι δοκίμια ιστορίας και παιδείας", β1 έκδοση, Αθήνα, Δημιουργία, 2000, σσ. 48-50). Τον Μουράτ διαδέχθηκε κυριολεκτικά στο πεδίο της α' μάχης του Κοσσυφοπεδίου ο γιος του Βαγιαζίτ Α1, που συνέχισε την πολιτική των κατακτήσεων του πατέρα του στη Μικρά Ασία και στα Βαλκάνια (βλ. Α. Σαββίδης, "Μουράτ Α'", Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια "Υδρία", τόμ. 39, 1986, σσ. 269-270).

Ο νέος στρατηλάτης - σουλτάνος Βαγια- ζίτ Α' (1389-1402) έλαβε την ονομασία "Κεραυν ό ς " (τουρκικά Πλντιρίμ) λόγω τη ς ταχύτητας και της ορμής με την οποία συνέχισε το κατακτητικό έργο του πατέρα του κατά τη διάρκεια της δικής του, μ ικρότερης (δεκατριάχρο-

Τουραχάν Μπέης (πέθ. περίπου το 1456)Οθωμανός στρατηλάτης με χρόνους δράσης και ακμής τα τέλη του 14ου και το α' μισό του 15ou

αιώνα, στρατιωτικός διοικητής της Θεσσαλίας με έδρα του τη Λάριοα (τουρκικά Γιενί Σεχίρ = Νέα πόλη). Υπήρξε πιθανότατα ελληνικής (χριστιανικής) καταγωγής. Το 1423 επικεφαλής μεγάλης στρατιωτικής δύναμης ιππέων εκπόρθησε το Εξαμίλιον φρούριο του Ισθμού και εισέβαλε λεηλατώντας την Πελοπόννησο. Στη συνέχεια πολιόρκησε και κατέλαβε πολλές πόλεις του Δεσποτάτου του Μορέως (Λε- οντάριο, Γαρδίκι κ.ά.), απειλώντας την πρωτεύουσα του, Μυστρά. Κατά τις επιχειρήσεις του πραγματοποίησε μαζικούς εποικισμούς με μουσουλμάνους που μεταφέρθηκαν από την Ανατολία. Σε προχωρημένη ηλικία πραγματοποίησε, με τους πολέμαρχους γιους του, Αχμέτ και Ομάρ, νέα εισβολή στον Μο- ρέα. Πέθανε στην έδρα της διοίκησής του (Λάρισα) πολύ γέρος, το 1456 περίπου. Εκεί βρισκόταν ο τάφος του κατά μαρτυρία του γνωστού Οθωμανού περιηγητή του 17ου αι. Εβλιγιά Τσελεμπί, που επι- σκέφθηκε τη Λάρισα το 1667-1668. Εκεί, επίσης, ο Τουραχάν είχε κατασκευάσει ονομαστό τέμενος (τζαμί) και άλλα κτίσματα.

Χαϊρεντίν Πασάς - "Βαρβαρόσσας"(1465-1546)

Ονομαστός ναύαρχος - κουρσάρος στη Μεσόγειο κατά την περίοδο των μεγάλων κατακτήσεων του σουλτάνου Σουλεϋμάν Β' του Νομοθέτη ή Μεγαλοπρεπούς. Ηταν ένας από τους τέσσερις γιους κάποιου Τούρκου από τον Μόλυβο της Λέσβου και από πολύ νωρίς μαζί με τον αδελφό το υ , Αρούτζ, άρχισαν τις πειρατικές επιδρομές κατά των Ισπανών και των Πορτογάλων αποικιοκρατών, που είχαν επιτεθεί στους μουσουλμάνους της βόρειας Αφρικής. Το 1518 ο σουλτάνος Σελίμ Α', εντυπωσιασμένος από τη δράση του Βαρβαρόσσα, τον έκανε μπεηλέρμπεη, δηλ."μπέη των μπέηδων" (το ανώτατο αξίωμα στην επαρχιακή διοίκηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), στέλνοντάς του στρατιωτικές ενισχύσεις. Το 1529 ο Χαϊρεντίν κατέλαβε το Αλγέρι, που έγινε η βάση των πειρατικών του επιχειρήσεων κατά των ισπανικών, των γαλλικών και των ιταλικών ακτών. Το 1533 έγινε καπουδάν πασάς (ναύαρχος) του οθωμανικού στόλου από τον Σουλεϋμάν Β' και το 1534, με την κατάληψη της Τύνιδας, η απειλή εκ μέρους του για τη Σικελία κατέστη άμεση. Ο στόλος του αυτοκράτορα της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (του Γερμανικού Εθνους) και βασιλιά της Ισπανίας, Καρόλου Ε1, κατόρθωσε να διώξει τους Τούρκους από τη Σικελία το 1535, αλλά το 1538, στην περιώνυμη ναυμαχία του Αμβρακικού (της Πρέβεζας), ο αρχηγός του χριστιανικού στόλου, Αντρέα Ντόρια, νικήθηκε ολοσχερώς από τον στόλο του Βαρβαρόσσα. Το 1537-38 επίσης, κατά τη διάρκεια νέου μεγάλου τουρκοβενετικού πολέμου, ο τρομερός ναύαρχος - κουρσάρος πραγματοποίησε εκτενείς επιδρομές σε πολλά ελληνικά νησιά, που τελούσαν υπό βενετική κατοχή, π.χ. στην Κέρκυρα, τα Κύθηρα, την Αίγινα, τη Νάξο, την Πάρο, τη Θήρα (Σαντορίνη), τη Γυάρο, τη Σύρο, την Τήνο, τη Σκιάθο, τη Σέριφο, την Ανδρο, την Ιο, την Αστυπάλαια, την Πάτμο, την Κάρπαθο, τη Σκύρο, την Κω κ.ά., προξενώντας πολλές καταστροφές, συλ- λαμβάνοντας πολλούς αιχμαλώτους και λαμβάνοντας λύτρα. Τα τελευταία του χρόνια έλαβε πρόσθετα τιμητικά αξιώματα στην αυλή του Σουλεϋμάν Β', στην Κωνσταντινούπολη, όπου πέθανε ειρηνικά σε προχωρημένη ηλικία, έχοντας ως κύρια ενασχόλησή του την καλλιέργεια του κήπου του.

Πίρι Ρέις (1465/70-1554)Οθωμανός θαλασσοπόρος - κουρσάρος, ναύαρχος και χαρτογράφος της Οθωμανικής Αυτοκρατο

ρίας με πλούσια στρατιωτική δράση επί των σουλτάνων Βαγιαζίτ Β', Σελίμ Α1 και Σουλεϋμάν Β1. Ο τ ε λευταίος τον έκανε ναύαρχο (καπουδάν-πασά) και, με την ιδιότητα αυτή, ο Πίρι Ρέις πραγματοποίησε πολλές εκστρατείες, ιδιαίτερα κατά των Πορτογάλων αποικιοκρατών στην Ερυθρά θάλασσα, στον Περσικό κόλπο και στον Ινδικό ωκεανό. Το τέλος του υπήρξε άδοξο, αφού μετά την καταστροφή του στόλου του δικάστηκε και εκτελέστηκε στο Κάιρο. Πιθανότατα ήταν απόγονος εξισλαμισμένων χριστιανών της ανατολικής Θράκης και ο πατέρας του, Μεχμέτ Ρέις, ήταν ονομαστός ναυτικός. Ο θείος του, Κεμάλ Ρέις, φημισμένος πειρατής στα τέλη του 15ου - αρχές 16ου αιώνα, τον πήρε μαζί του στις πειρατικές του επιχειρήσεις. Ετσι η φήμη που σταδιακά απέκτησε ο Πίρι Ρέις τον ανέβασε σιγά-σιγά σε υψηλά αξιώματα στο οθωμανικό σουλτανάτο. Τη μεγαλύτερη όμως φήμη του τη χρωστάει στους πολύτιμους γεωγραφικούς χάρτες που σχεδίασε, καθώς και στο γεωγραφικό του έργο "Το βιβλίο των θα λασσών" ("Κιτάμπ - 1 - Μπαχρίγιε"), που κυκλοφόρησε το 1521 με σπουδαίες πληροφορίες, οι οποίες χρησίμευαν στα σχέδια κατακτητικής ναυσιπλοΐας των Οθωμανών κατά το α' μισό του 16ου αιώνα.

Γκραβούρα που απεικονίζει τον Χαϊρεντίν πασά "Βαρβαρόσσα" (Α9ήνα, Γεννάδειος

Βιβλιοθήκη).


ΧΑΝΑΤΟΧΡΥΣΗΣΟΡΔΗΣΒΑΣ ΠΟΛΩΝΙΑΣ - AKDOY/

ΑΓΙΑΡΟ Μ Α'ΙΚΗΑΥΤΟΚΡΑΤ!

ΓΑΛΛΙ.

WtoWfci

BY<£AMtWH ΑΠΟΚΡΑΙHy UAa*si<j

ΣΟΥΛΤΑΝΑΤΟMAMEAOYKOR

νης) σουλτανείας. Μ ετά την οθωμανική νίκη επί των Σέρ6ων στο Κοσσυφοπέδιο ο Βαγιαζίτ προχώρησε σε νέες κατακτήσεις στον ελλαδι- κό χώρο με τους περιβόητους στρατηγούς του, Εβρενός μπέη καιΤουραχάν μπέη (Μακεδονία, Θεσσαλία, Στερεά, Πελοπόννησος), μέσα στην περίοδο 1389-1396, καθώς και στη δυτική Ανατολία (παράδοση Φιλαδέλφειας το 1390), υποχρεώνοντας τους Βυζαντινούς αυ- τοκράτορες Ιωάννη Ε' Παλαιολόγο (1341-1347, 1354-1376 και 1379-1391) και Μανουήλ Β1 Πα- λαιολόγο (1391-1425) να δεχθούν για μεγάλα διαστήματα την οθωμανική επικυριαρχία (6λ. Ν. Νικολούδης, Ή οθωμανική κατάκτηση της βόρειας Ελλάδας", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 54, Φε6ρ. 2001, σσ. 18-25). Την περίοδο 1394- 1399 ο Βαγιαζίτ πολιόρκησε στενά την Κωνσταντινούπολη, αναγκάζοντας τον Μανουήλ Β1 να μεταβεί στη Δύση για έκκληση βοήθειας, ενώ το 1395 και το 1396 συνέτριψε τον Βλάχο (Ρουμάνο) ηγεμόνα Μίρτσεα και τους Βούλγαρους συμμάχους του στην πεδιάδα της ΡοΒίνας, αλλά και τον Ούγγρο Βασιλιά Σι- γισμούνδο, επικεφαλής εκτενούς δυτικού συνασπισμού, στην αποτυχημένη "Σταυροφορία της Νικόπολης", στη Βουλγαρία (νοτίως του Δούναβη). Η στρατιωτική προέλαση του Βα- γιαζίτ, όμως, έμελλε να ανακοπεί αιφνίδια από την εμφάνιση του μεγάλου Μογγόλου στρατηλάτη, Τιμούρ Λενκ ή Ταμερλάνου, με τον οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορία συγκρού- στηκε. Η έγκαιρη παρέμβαση του Ταμερλάνου υπήρξε σωτήρια για το Βυζάντιο, του οποίου ο βίος παρατάθηκε για μισό και πλέον αιώνα. Στην πολύνεκρη μάχη της Αγκύρας (28 Ιουλίου 1402) τα οθωμανικά στρατεύματα νικήθη- καν και ο Βαγιαζίτ Α1 έπεσε αιχμάλωτος στα μογγολικά χέρια. Εναν χρόνο αργότερα (1403) πέθανε στη μογγολική αιχμαλωσία, ενώ στο σουλτανάτο του δημιουργήθηκε μεγάλο κενό

•jß εξουσίας και ξέσπασε παρατεταμένη περίο- ■■ δος εμφύλιας διαμάχης ανάμεσα στους γιους

του (βλ. Ν. Νικολούδης, "Η σύγκρουση Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Ταμερλάνου", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 13, Σεπτ. 1997, σσ. 18- 25).

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ 15ου ΑΙΩΝΑ

Από το κενό εξουσίας που δημιουργήθη- κε μετά την ή ττα και την αιχμαλωσία του Βα- γιαζίτ Α' στην Αγκυρα, κερδισμένος βγήκε τ ε λικά ο πρωτότοκος γιος του, ο "πρίγκηπας" (τουρκικά τσελεμπί) Σουλεϋμάν Α' (1403-

0 / οθωμανικές κατακτήσεις κατά το β'μισό του 14ου αιώνα (ΜΓΕ "Υδρία"). Εικονίζονται. μεταξύ

άλλων, το τεράστιο μογγολικό (ταταρικό)Χανάτο της Χρυσής Ορδής (βορειοανατολικά της

Μαύρης Θάλασσας), τα τουρκομανικά εμιράτα της Μικράς Ασίας (ανάμεσα τους, στο ΒΑ άκρο

της Ανατολίας, το ίδιο το οθωμανικό εμιράτο, που μετεξελίχθηκε στο γνωστό πανίσχυρο

σουλτανάτο) και το εμιράτο του μεγάλου Μογγόλου πολέμαρχου Τιμούρ (Ταμερλάνου -

ανατολικά των Οθωμανών στον δεύτερο χάρτη), που το 1402 έθεσε προσωρινά τέρμα στις

οθωμανικές κατακτήσεις.


1411), που αναγνωρίστηκε ως σουλτάνος στις ευρωπαϊκές κτήσεις του σουλτανάτου (ανα- φέρονται στις τουρκικές πηγές ως "επικράτεια των Ρωμηών" / Ρούμ ιλί), με έδρα του την Αδριανούπολη (οθωμανική πρωτεύουσα από το 1368-1369). Ακολουθώντας πολιτική προσέγγισης με το Βυζάντιο υπέγραψε στις 20 Φεβρουάριου 1403 συνθήκη με τον αυτοκρά- τορα Μανουήλ Β', με την οποία του επέστρεψε τη Θεσσαλονίκη και ορισμένα εδάφη στη Θράκη, αργότερα όμως ήλθε σε σύγκρουση με τον αδελφό του, Μ εχμέτ (Μωάμεθ Α'), που είχε αναγνωρισθεί ως σουλτάνος στη Μικρά Ασία. Αρχικά ο Σουλεϋμάν Α1 πέτυχε σημαντικές νίκες κατά την περίοδο 1404-1407, τελικά όμως ο Μωάμεθ - σε συμμαχία με τον άλλο τους αδελφό, Μούσα - εξασφάλισε την υποστήριξη, το 1409, των Σέρβων και των Βλάχων (Ρουμάνων). Παρά το γεγονός ότι ο Σουλεϋ

μάν πέτυχε και νέες νίκες στα θρακικά εδάφη (1410), τελικά νικήθηκε και σκοτώθηκε σε μάχη από τις δυνάμεις του Μούσα, στις 17 Φεβρουάριου 1411 (βλ. Α. Σαββίδης, "Σουλεϋμάν Α’ ”, Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια "Υδρία", τόμ. 48,1987, σ. 192).

Προσωρινά κερδισμένος από την εμφύλια αυτή αντιπαράθεση βγήκε ο Μούσα, που αναγνωρίστηκε ως ο έκτος Οθωμανός σουλτάνος (1411-1413), αλλά η σύγκρουσή του με τον Μ εχμέτ διαγραφόταν αναπόφευκτη. Οι σχέσεις τους επιδεινώθηκαν ραγδαία το 1412 και ο Μ εχμέτ, εξασφαλίζοντας τη βοήθεια του Μανουήλ Β’ Παλαιολόγου (με ανανέωση, το 1413, της παλαιότερης βυζαντινο-οθωμανικής συνθήκης του 1403), νίκησε τις δυνάμεις του Μούσα στην περιοχή Τζαμουρλού της Σερβίας στα μέσα του 1413, συλλαμβάνοντας και εκτελώ ντας τον Μούσα.

Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ 1360 μ .χ .

ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΣ Ο Υ Α Τ Α Ν 4 Ι EMi PATO

Η Β Υ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Α Υ Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Ρ ΙΑ 1401 μ .χ .

000

Ο Μ εχμέτ (Μωάμεθ) Α' (1413-1421), γνωστός και αυτός ως Μ εχμέτ Τσελεμπί (ο πρί- γκηπας), υπήρξε ο τελ ικός νικητής της περιόδου της εμφύλιας οθωμανικής σύρραξης. Α- νακηρύχθηκε σουλτάνος όχι μόνο της Μικρός Ασίας, αλλά και της "Ρούμελης" μετά τη νίκη του επί του Μούσα και εγκαταστάθηκε στην Αδριανούπολη (Εντίρνε στα τουρκικά). Οι σχέσεις του με τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία ως το 1421 υπήρξαν σε γενικές γραμμές καλές, ενώ κατά την περίοδο 1415-1416 κατόρθωσε να ε ξουδετερώσει το πολύ επικίνδυνο κοινωνικό - θρησκευτικό κίνημα του σεΐχη Μπεντρεντίν, καθώς και να υποτάξει τον απειλητικό Τουρ- κομάνο εμίρη της Καραμανίας (του Εμιράτου του Καραμάν). Ομως η ειρηνική του πολιτική προς το Βυζάντιο έμελλε να μεταβληθεί πολύ σύντομα, όταν τον δ ιαδέχθηκε στον οθωμανικό θρόνο ο γιος του, Μουράτ Β1 (6λ. Α. Σαββί- δης, "Μωάμεθ Α' ", Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια "Υδρία", τόμ. 40,1986, σσ. 202-203, με τον γενεαλογικό πίνακα).

Πραγματικός παλινορθωτής της οθωμανικής κυριαρχίας στην Ανατολία και στα Βαλκάνια αποδείχθηκε ο όγδοος κατά σειρά Οθωμανός σουλτάνος, Μουράτ Β' (1421-1451) που με σειρά εκστρατειών, κατακτήσεων και πολεμικών επιχειρήσεων σε διάφορα μέτωπα έ μελλε να προλειάνει το έδαφος για τον γιο του, τον "Πορθητή" σουλτάνο Μ εχμέτ (Μωάμεθ Β'), γεννημένο το 1432, για ακόμη μεγαλύτερ ες στρατιωτικές επιτυχίες. Παράλληλα ο Μουράτ Β' υιοθέτησε συστηματικό πρόγραμμα εξισλαμισμών των περιοχών που κατακτούσε, ενώ ορισμένοι μ ελ ετη τές αποδίδουν σ' αυτόν τη θέσπιση του "παιδομαζώματος", αν και πιθανότερο θεω ρείται ότι αυτό θεσπίσθηκε τον 14ο αιώνα από τον Μουράτ Α' για την ενίσχυση των περιβόητων σωμάτων των γενιτσάρων. Επίσης ο Μ ουράτ Β1 προστάτευ- σε τα γράμματα και τις επιστήμες και στη σουλτανική του Αυλή στην Αδριανούπολη έ- ζησαν και έδρασαν αξιόλογοι λόγιοι. Λίγο μετά τη διαδοχή του πατέρα του, Μωάμεθ Α', ο Μουράτ Β' αντιμετώπισε το κίνημα του θείου του, Μουσταφά του "Πλαστού", που ενισχύ- θηκε από το Βυζάντιο, λόγος για τον οποίο ο νικητής Μουράτ υπέβαλε τη ν Κωνσταντινούπολη σε πολιορκία (1422). Το 1423 ο στρατηγός του, Τουραχάν μπέης, εισέβαλε στην Πελοπόννησο πραγματοποιώντας μεγάλες λεη λασίες, ενώ το 1430 ο σουλτάνος δέχθηκε τις παραδόσεις των Ιωαννίνων και τη ς Θεσσαλονίκης, την οποία του παρέδωσαν οι Βενετοί (που την είχαν εξαγοράσει από το Βυζάντιο το 1423). Οι μετέπ ειτα επιχειρήσεις του Μουράτ στη Σερβία και στην Ουγγαρία, με στόχο την κατάληψη της τελευτα ίας, οδήγησαν στον δυτικό συνασπισμό γνωστό ως "Σταυροφορία της Βάρνας" (1444), που παρά τις αρχικές του επιτυχίες τελικά συνετρίβη από τον Μ ουράτ (βλ. σχετικά Ν. Νικολούδης, "Η αντιτουρκική συνεργασία Ευρώπης και Βυζαντινής Αυτοκρατορίας", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 19, Φεβρ.1998, σσ. 45-51 και του ιδ., "Ο αργός θάνατος του Βυζαντίου και το πρόβλημα της ξένης βοήθειας", “Στρατιωτική Ιστορία", τ. 33, Μάιος1999, σσ. 26-35).

Το 1446-1447 ο Μουράτ Β' οδήγησε νέες

εισβολές στην Πελοπόννησο (βλ. Ν. Νικολού- δης, "Η πτώση τη ς βυζαντινής Πελοποννή- σου: προοίμιο της άλωσης της Κωνσταντινούπολης", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 5, Δεκ. 1996, σσ. 44-47), αλλά και στην επαναστατημένη Αλβανία του Γεωργίου Καστριώτη - Σκεντέρ- μπεη, ενώ το 1448 έγιναν νέες οθωμανικές εισβολές στην Πελοπόννησο και έλαβε χώρα η 6' μάχη του Κοσσυφοπεδίου, που ολοκλήρωσε τη συντριβή κάθε προσπάθειας ανάληψης σταυροφορίας κατά του σουλτανάτου (βλ. Α. Σαββίδης, Βυζάντιο - μεσαιωνικός κόσμος - Ισλάμ, ό.π., σσ. 51-52). Εχει υποστηριχθεί ορθά ότι η στρατιωτική δράση του Μ ουράτ Β' έ θεσ ε τις βάσεις για την πτώση του Βυζαντίου στον Μωάμεθ Β1 (βλ. Α. Σαββίδης, "Μουράτ Β'“, Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια "Υδρία", τόμ. 39,1986, σσ. 270-271).

Ο ονομαστός "Πορθητής" (τουρκικά Φα- τίχ) σουλτάνος, ο Μ εχμέτ (Μωάμεθ) Β', η γεμόνευσε και αυτός, όπως και ο πατέρας του, για μια τρ ιακονταετία (1451-1481). Την ονομασία "Πορθητής" τη ν έλαβε λόγω του ότι εκείνος ήταν που κατόρθωσε να "εκπορθήσει" (κατακτήσει) τη βυζαντινή πρωτεύουσα Κωνσταντινούπολη, στις 29 Μαϊου 1453 (βλ. σχετικά Χαρ. Νικολάου, "Πολιορκία και άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, 29 Μαϊου 1453", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 1, Απρ. - Μάιος 1996, σσ. 12-19 και το πρόσφατο ειδικό ένθ ετο αφιέρωμα "Η Αλωση της Πόλης", εφημ. "Ελευθεροτυπία" / Ιστορικά, τεύχος 32, 25-5-2000), όπως ε πίσης και τα τελευτα ία προπύργια ελληνικής και λατινικής εξουσίας του ελλαδικού χώρου (Δουκάτο των Αθηνών το 1456-1458, Δεσποτάτο του Μορέως το 1460-1461, βενετική Χαλκίδα το 1470, ημιανεξάρτητο κρατίδιο Θεσσαλίας μεταξύ 1454-1470, κράτος Ηπείρου έως το 1479) - (για τη Χαλκίδα βλ. Ν. Κακαβελάκης, "Η άλωση της Χαλκίδας από τον Μωάμεθ Β"', "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 48, Ιούνιος 2000, σσ. 15-23), αλλά και της Μικράς Ασίας (Αυτοκρατορία των Μεγάλων Κομνηνών του Πόντου το 1460-1461 / άλωση Τραπεζούντας στις 15-8- 1461, που σηματοδοτεί την πτώση της τελ ευ ταίας ανεξάρτητης μεσαιωνικής ελληνικής ε πικράτειας στους Οθωμανούς). Την προσωνυμία "Πορθητής", όμως, την απέκτησε ο Μωάμ εθ Β1 επιπλέον και για άλλες σημαντικές στρατιωτικές του επιτυχίες στη Μικρά Ασία, την Ιταλία, την Ταυρική Χερσόνησο (Κριμαία), καθώς και στην κεντρο-ανατολική Ευρώπη.

Εχοντας επιδείξει αξιόλογη δράση στα νεανικά του χρόνια κατά τα τελευτα ία χρόνια ε ξουσίας του πατέρα του, ο Μωάμεθ διακρίθη- κε στην τριαντάχρονη βασιλεία του όχι μόνο στα έργα του πολέμου, αλλά και στην οργάνωση και τη θεμελίωση του διοικητικού και του νομικού συστήματος στο σουλτανάτο του, ε πιχειρώντας να εγκαθιδρύσει και πνευματικές δραστηριότητες στην Αυλή της νέας του πρωτεύουσας Κωνσταντινούπολης - Ισταμπούλ, που από το 1453 αντικατέστησε την Αδρια- νούπολη. Μ ετά την Αλωση της Πόλης, την οποία άρχισε συστηματικά να εποικίζει όχι μόνο με μουσουλμάνους, αλλά και με χριστιανούς τους οποίους μ ετέφ ερ ε εκεί από άλλες περιοχές τις οποίες κατακτούσε, ο Μωάμεθ παραχώρησε προνόμια στον οικουμενικό πα-

Ο 09ωμανός σουλτάνος Μουράτ Β '(1421-1451), στον οποίο αρκετοί ερευνητές αποδίδουν την παγίωση του Άεσμού του "παιδομαζώματος11 (Κωνσταντινούπολη, Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη).

τριάρχη και, σε γεν ικές γραμμές, ακολούθησε ·/() διπλωματική πολιτική απέναντι στους υπηκό- · ™ ους του. Υιοθέτησε, μάλιστα, τον τίτλο του "καίσαρα των Ρωμηών" (καϋζέρ-ι-Ρουμ) και προσπάθησε να επιβληθεί στη συνείδηση των κατοίκων του κράτους του ως ο ηγέτης των δύο ηπείρων (Μικράς Ασίας - Βαλκανίων) και των δύο θαλασσών (Αιγαίου - Εύξεινου).

Πραγματοποίησε πολλές εισβολές στην Πελοπόννησο κατά τη ν περίοδο 1454-60, ως τη ν τελική πτώση του Δεσποτάτου του Μυ- στρά, και κατέλαβε το Φλωρεντινό Δουκάτο τη ς Αθήνας (1456-1458), αν και την ίδια χρονιά απέτυχε να καταλάβει το Βελιγράδι, παρά τη στενή πολιορκία στην οποία το υπέβαλε. Το 1459 ολοκλήρωσε την κατάκτηση της Σερβίας και στη συνέχεια συγκρούστηκε σκληρά με το ν ηγεμόνα τη ς Βλαχίας - Τρανσυλβανίας,Βλαντ Τσέπες, που τελικά εξουδετερώ θηκε με προδοσία μόλις το 1476. Το 1470 έπεσε στον Μωάμεθ και η βενετική Εύβοια (Χαλκίδα), καθώς και η Ιμβρος, ενώ οι Τούρκοι τελ ικά υπέγραψαν συνθήκη με τη Βενετία, που διατήρησε μόνο μερικά λιμάνια στην Πελοπόννησο και στα Επτάνησα, καθώς και την Κρήτη. Το 1473 ο Μωάμεθ νίκησε τον αντίπαλό του στην Ανατολή, το ν ηγεμόνα των Τουρ- κομάνων “Ασπροπροβατάδων", Ουζούν Χασάν, ενώ το 1478-1479 ολοκλήρωσε την


Οι οθωμανικές κατακτήσεις κατά τον 15ο αιώνα (ΜΓΕ "Υδρία"). Στον δεύτερο χάρτη το Χανάτο της Χρυσής Ορδής έχει διασπασ&εί. η Οθωμανική Αυτοκρατορία (Σουλτανάτο) έχει πλέον απορροφήσει εντελώς τα τουρκομανικά εμιράτα της Μικράς Ασίας (από τα οποία έχει απομείνει ανεξάρτητο, ισχυρό και εκτενές μόνο το εμιράτο των "Μαυροπροβατάδων") και έχει θέσει ισχυρά προγεφυρώματα στα Βαλκάνια, ως τα σύνορα με την Ουγγαρία.

κατάκτηση της Αλβανίας, που επί πολλά χρόνια ως τον θάνατο του Καστριώτη - Σκεντέρ- μπεη (1468) είχε κατορθώσει να αποκρούσει τις οθωμανικές εισβολές. Το 1480 ο Μωάμεθ λεηλάτησε το ιταλικό λιμάνι του Οτραντο, ενώ, τέλος, το 1480-81 απέτυχε στην πρώτη μεγάλη οθωμανική πολιορκία των Ιωαννιτών Ιπποτών στη Ρόδο. Ο θάνατος βρήκε τον σουλτάνο στη Βιθυνία της Μικράς Ασίας, ενώ ετοίμαζε νέες εκστρατείες στην Ανατολή. Φημισμένη είναι η προσωπογραφία του μεγάλου αυτού Οθωμανού κατακτητή από τον Βενετό ζωγράφο Τζεντίλε Μπελλίνι (στην Εθνική Πι

νακοθήκη του Λονδίνου) (6λ. γενικά Α. Σαββί- δης, "Μωάμεθ Β1 ο Π ορθητής”, Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια "Υδρία", τόμ. 40, 1986, σσ. 203-206).

Ο ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗΣ: 1481-1571

Ο "Πορθητής" Μ εχμέτ Β' πέθανε πρόωρα, στα 49 του χρόνια από ξαφνική ασθένεια, ενώ συγκέντρωνε νέες δυνάμεις για επιχειρήσεις στα ενδότερα της Μικράς Ασίας (αρχές 1481).

Τον διαδέχθηκε τελικά ο τρ ιτότοκος γιος του, Βαγιαζίτ Β1 (1481-1512), αφού εξουδετέρω σε το κίνη μα του δευτερ ότοκου Τζέμ σουλτάν (ο πρωτότοκος, Μουσταφά, είχε πεθάνει το 1474). Ο Βαγιαζίτ Β1 συνέχισε την κατακτητική πολιτική του πατέρα του στα Βαλκάνια, όπου συγκρούστηκε επανειλημμένα με τους Βενε- τούς, τους οποίους εξάλλου είχε ως μόνιμους αντιπάλους του στο "Αρχιπέλαγος" (Αιγαίο). Κατά τη διάρκεια του Β' τουρκοβενετικού πολέμου (1499-1503) ο Βαγιαζίτ κατόρθωσε να γίνει κύριος σημαντικών προπυργίων στον ελ- λαδικό χερσαίο και νησιωτικό χώρο (Ναύπακτος, Μεθώνη, Κορώνη, Ναβαρίνο - Πύλος, Λευκάδα κ.ά.), ενώ περί τα τέλη της σουλτα- νείας του αντιμετώπισε το ν κίνδυνο των σιϊ- τών (θεωρουμένων ως αιρετικών από τους ορθόδοξους - σουνίτες Μουσουλμάνους) Περσών της δυναστείας των Σαφαβιδών. Παρά το ότι ή ταν συνεπής ορθόδοξος (σουνίτης) μουσουλμάνος και πιστός τηρητής της κορανικής διδασκαλίας ο Βαγιαζίτ επέδειξε διπλωματικότητα στην αντιμετώπιση των χριστιανών υπηκόων του και επικύρωσε τα προνόμια του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Κατά τη διάρκεια της εξουσίας του αναπτύχθηκαν στην επικράτειά του τα γράμματα (πρώιμη οθωμανική ιστοριογραφία - χρονογραφία), οι ε πιστήμες και οι τέχνες. Τελικά, όμως, έμελλε να ανατραπεί από τον δυναμικό και φιλόδοξο γιο του, Σελίμ Α', που τον δηλητηρίασε.

Νέα περίοδος μεγάλων οθωμανικών κα- τακτήσεων χαρακτηρίζει τη σχετικά βραχύχρονη (μόλις οκτάχρονη) σουλτανεία του Σελίμ Α1 (1512-1520), που έμεινε γνωστός στην ιστορία ως "Σκυθρωπός", “Σκληροτράχηλος" και "Βλοσυρός” (τουρκικά Γιαβούζ). Με σειρά στρατιωτικών επιχειρήσεων κατόρθωσε να ε πιτύχει τον υπερδιπλασιασμό της έκτασης του οθωμανικού σουλτανάτου, ενώ παράλληλα διακρίθηκε και για τις λογοτεχνικές του ε πιδόσεις, αλλά και για το έκδηλο ενδιαφέρον του για τον "σουφισμό” (μουσουλμανικό μυ- στικισμό). Η διαδοχή του δεν υπήρξε ομαλή, αφού στην αρχή με δυσκολία αντιμετώπισε και εξουδετέρω σε τη συνωμοσία του μεγαλύτερου αδελφού του, Κορκούτ Τσελεμπί, αλλά στη συνέχεια κατόρθωσε να αναπτύξει μια σειρά σημαντικών στρατιωτικών επιχειρήσεων. Το 1513-1514 νίκησε τις δυνάμεις του Πέρ- ση σάχη των Σαφαβιδών, Ισμαήλ Α1, καταλαμβάνοντας νέες εκτάσεις στη δυτική Αρμενία, στο Κουρδιστάν, στο Ταμπρίζ (Ταυρίδα) και στη νότια Μεσοποταμία (Ιράκ), ενώ το 1515 ο οθωμανικός στόλος ενσωμάτωσε τμήμα της Τυνησίας, στη βόρεια Αφρική. Η επακολουθή- σασα ρήξη του Σελίμ Α' με τους Μαμελούκους τη ς Αιγύπτου και Συρίας είχε ως αποτέλεσμα την ή ττα των τελευτα ίω ν (1516-1517) και την ενσωμάτωση των επικρατειών τους στο οθωμανικό σουλτανάτο. Το 1518 ο ονομαστός κουρσάρος (και μετέπειτα ναύαρχος) του οθωμανικού στόλου, Χαϊρεντίν πασάς "Βαρβα- ρόσσας”, παρέδωσε στον σουλτάνο το Αλγέρι και ανταμείφθηκε με τον υψηλό τίτλο του μπεηλέρμπεη. Τον Σελίμ Α1 δ ιαδέχθηκε ο μοναδικός του γιος, Σουλεϋμάν Β1, επί του οποίου η ακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έ- φθασε στο απώτατο σημείο τη ς (βλ. Α. Σαββί-


περ. 1230-1240

περ. 1259/60

περ. 1280-1288

1288/89

περ. 1290

1296

1298

περ. 1299/1300

1302 (Ιούλιος)

1306

1307

ΧΡΟΝΟΛΟΠΟ ΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΩΝ ΚΑΤΑΧΤΗΣΕΩΝ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ: 1288/89-1389

0 φύλαρχος Ερτογρούλ και οι περιπλανώμενοι νομάδες του (της ογουζικής φυλής Καγί), εγκαθίστανται στην κοιλάδα του Καρά Σού, νότια του Κοτυαείου/Κι- ουτάχειας. Υιοθέτηση του ορθόδοξου (σουνιτικού) Ισλάμ και εξασφάλιση άδειας από τον Σελτζούκο σουλτάνο του "Ρουμ" (Ικονίου), Καϊκοβάδη Α', για εγκατάσταση στη Βιθυνία.

Γέννηση του Οσμάν (Οθμάν), γιου του Ερτογρούλ, στη Σογούτη / Σογούτ, νότια ποτ. Σαγγαρίου / Σακάρυα, κοντά στο Δορύλαιον / Εσκί Σεχίρ.

Την εποχή αυτή οι νομάδες του Ερτογρούλ έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στις περιοχές του Σαγγαρίου (Σο- γούτη).

Θάνατος του Ερτογρούλ και διαδοχή του Οσμάν (Α') στην ηγεσία των Οθωμανών (ο πρώτος Οθωμανός σουλτάνος ως το 1326).

Ο Οσμάν Α' εξοντώνει τον θείο του, Ντουντάρ.

Επιδρομές του φυλάρχου Ομούρ Αλί νότια του Σαγγα- ρίου. Επανάσταση Αλέξιου Φιλανθρωπηνού στη Μικρά Ασία με την ενίσχυση τουρκικών δυνάμεων.

Σε μια από τις πρώτες συγκρούσεις με τους Οθωμανούς οι Αλανοί μισθοφόροι του Βυζαντίου ηττώνται στη Μικρά Ασία.

Εχοντας σταθεροποιήσει την εξουσία του προς τα Βορειοδυτικά, ο Οσμάν Α' εγκαθίσταται με τη φυλή του στην κοιλάδα του Καρά Σού και καθιστά βάση του το Γιενί Σεχίρ (την αρχαία Μελάγγεια), μεταξύ Νίκαιας και Προύσας. Ο πρώτος αυτός οθωμανικός κρατικός σχηματισμός περιλαμβάνει τις περιοχές μεταξύ των ποταμών Θύμβρη / Πουρσάκτσαϋ και Καρά Σού, με τις πόλεις Δορύλαιο / Εσκί Σεχίρ και Καρατζάχισαρ στα νότια, τη Σογούτ(η) στα ανατολικά, το Γιενί Σεχίρ/Μελάγ- γεια στα βόρεια και τα Αγγελόκωμα/Ινεγκιόλ με τις ανατολικές παρυφές του όρους Ολυμπος στα δυτικά. Βασικό ρόλο στην επικράτηση του Οσμάν Α' διαδραματίζουν Βυζαντινοί άρχοντες της Μικράς Ασίας, όπως ο Κιοσέ - Μιχάλ (Μιχαήλ / Μιχάλογλου). Βασικό χαρακτηριστικό του νέου αυτού μορφώματος (του πρώιμου οθωμανικού εμιράτου) είναι ο χαρακτήρας του ως κράτους για την επικράτηση της ορθής (μουσουλμανικής) πίστης διαμέσου των πολεμιστών της ("γαζήδων").

Πρώτη μεγάλη βυζαντινο-οθωμανική σύγκρουση στον Βαφέα, κοντά στη Νικομήδεια (περιγραφή από τον Γεώργιο Παχυμέρη). Οι βυζαντινές δυνάμεις με τους Α- λανούς μισθοφόρους τους υπό τον "εταιρειάρχη" Μουζάλωνα γνωρίζουν την ήττα από τον Οσμάν Α1. Αργότερα, μέσα στην ίδια χρονιά, νέα νίκη του Οσμάν επί των Βυζαντινών στη μάχη του Κογιούνχισαρ (αναφέ- ρεται από τον πρώιμο Οθωμανό ιστοριογράφο Ασίκ Πασά Ζάντε).

Ο Οσμάν Α' καταλαμβάνει το Βηλόκωμα / Μπιλετζίκ (ΝΑ της Νίκαιας), το τελευταίο βυζαντινό οχυρό εντός των οθωμανικών κτήσεων. Συντριβή του στρατού του στρατοπεδάρχη Σιούρου από 5.000 Οθωμανούς, που συλλαμβάνουν πολλά γυναικόπαιδα και παίρνουν πλούσια λάφυρα.

Οι Οθωμανοί προχωρούν ως τα Κρούλλα / Γκιουρλέ στη δυτική όχθη της Ασκανίας λίμνης (Νίκαια), ελέγχοντας την οδό Πραινετού - Νίκαιας.

1308

1308/1309

περ. 1315/1316

1317

1326

1329 (Ιούνιος)

1330

1331 (Μάρτιος)

1333

1337

Προώθηση οθωμανικών επιχειρήσεων στις ΝΔ όχθες του Εύξεινου Πόντου (Μαύρης θάλασσας), στον Βόσπορο και στη Θάλασσα του Μαρμαρά (κατάληψη νήσου Καλολίμνης, της πρώτης οθωμανικής ναυτικής κτήσης). Ο Οσμάν Α1 καταλαμβάνει τα Κουβούκλια / Ντουμπλουτζέ, ισχυρό οχυρό στις ΒΔ παρυφές του όρους Ολύμπου, το Ακ Χισάρ (=Λευκό κάστρο), επί της εισόδου της κοιλάδας της Νικομήδειας, και την Τρικκοκία /Κοτζάχισαρ, ΝΑ της Νίκαιας, σιγουρεύοντας την επικοινωνία μεταξύ Νίκαιας και Νικομήδειας.

Πτώση των παραλίων Ελεγμών (βόρεια της Προύσας) στις δυνάμεις του Οσμάν, μετά την άκαιρη ανάκληση του ηρωικού τους υπερασπιστή, μοναχού Ιλα- ρίωνος, στην Κωνσταντινούπολη από τον πατριάρχη Αθανάσιο Α'.

Η οθωμανική εξουσία έχει απλωθεί σε μεγάλη περιοχή μεταξύ του κόλπου της Νικομήδειας και της Μαύρης Θάλασσας, ως τον Βόοπορο.

Αρχίζει η οθωμανική πολιορκία της Προύσας. Ο Οσμάν Α1 δίδει εντολές να ανεγερθούν οχυρωματικά έργα κοντά στις πύλες της πόλης.

Μετά από πολύχρονη πολιορκία η Προύσα/ Μπούρ- σα πέφτει στα χέρια των Οθωμανών (Απρίλιος) - ο Οσμάν Α' μαθαίνει την είδηση ετοιμοθάνατος στη Με- λάγγεια / Γιενί Σεχίρ. Θάβεται στην Προύσα, όπου τον διαδέχεται ο γιος του, Ορχάν (δεύτερος Οθωμανός σουλτάνος ως το 1362). Κατάληψη Λοπαδίου/ Ουλουμπάγ, ΒΔ της Απολλωνίας λίμνης (δυτικά της Προύσας), από τον νέο σουλτάνο (Μάιος). Η Προύσα/ Μπούρσα γίνεται η πρώτη οθωμανική πρωτεύουσα (ως το 1368-1369, που θα την αντικαταστήσει η Αδριανούπολη / Εντίρνε, στην ανατολική Θράκη).

Δύο μεγάλες ήττες των βυζαντινών στρατευμάτων από τους Οθωμανούς στο Πελεκάνον/ Μαλτεπέ και αμέσως μετά στη Φιλοκρήνη/ Φιλινγκρίν ή Ταβσα- ντζχίλ, ΝΑ της Χαλκηδόνας. Μεγάλες χριστιανικές απώλειες και τραυματισμός του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Γ Παλαιολόγου.

Ο Ορχάν αρχίζει την πολιορκία της Νικομήδειας και ο Ανδρόνικος Γ ζητά ειρήνη (η πρώτη γνωοτή επίσημη βυζαντινο-οθωμανική συνθήκη). Η υπόσχεση του Ορχάν να μην επιτεθεί στην πόλη δεν θα τηρηθεί.

Κατάληψη Νίκαιας / Ιζνίκ από τους Οθωμανούς του Ορχάν. Σε απόγνωση ο Ανδρόνικος Γ1 στη Φώκαια επιχειρεί να συνασπίσει εναντίον των Οθωμανών τους Τουρκομάνους εμίρηδες του Αϊδινίου (Σμύρνης / Ιζμιρ) και του Σαρουχάν (Μαγνησίας / Μανίσ- σα).

Νέες προσπάθειες του Ανδρόνικου Γ να σώσει την πολιορκούμενη Νικομήδεια. Συμφωνεί να καταβάλλει στον Ορχάν δώδεκα χιλιάδες χρυσά νομίσματα ε- τησίως (η δεύτερη γνωστή βυζαντινό - οθωμανική συνθήκη). Επίσκεψη του ονομαστού μουσουλμάνου περιηγητή από το Μαρόκο, Ιμπν Μπαττούτα, στην Προύσα, τη Νίκαια και άλλες μικρασιατικές πόλεις.

Κατάληψη Νικομήδειας/ Ιζμίτ από τους Οθωμανούς (πτώση τελευταίου μεγάλου βυζαντινού οχυρού της Βιθυνίας).

21


1337/1338

1338-1354

1339

1339-1340

1343

1345

1346

1347

1351

1352

1353 (αρχές)

1354 (Μάρτιος)

Προώθηση των οθωμανικών δυνάμεων ως τη Χρυσού- πολη / Σκουτάρι (Ουσκιουντάρ), επί του Βοσττόρου.Πλήρης οθωμανικός έλεγχος επί της Βιθυνίας, εκτός ελάχιστων παρακτίων πόλεων, σε μικρή απόσταση από την Κωνσταντινούπολη.

Ο Ορχάν ενσωματώνει το τουρκομανικό εμιράτο του Καρασί της Μυσίας (στις πεδιάδες της Τρωάδας, στο ΒΔ άκρο της Ανατολίας επί του Αιγαίου).

Ο Ορχάν καταλαμβάνει την Κερμαστή, το Μίχαλιτς καιτο Λοπάδιο I Ουλουμπάντ (οριστικά), δυτικά της Πρού- 1357σας.

Απαρχή εξισλαμισμών των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολίας. Επιστολή πατριάρχη Ιωάννη ΙΔ' Καλέκα (1334-1347) προς τους κατοίκους της Νίκαιας/Ιζνίκ, στους οποίους υπόσχεται συγχώρεση αν επιστρέφουν 1358 στη χριστιανική πίστη!

Η αντιδασίλισοα του Βυζαντίου, Αννα της Σαβοΐας, προσεγγίζει τον Ορχάν επιθυμώντας τη συμμαχία του κατά του απειλητικού Ιωάννη (ΣΤ') Καντακουζηνού, που με τη σειρά του εξασφαλίζει τη Βοήθεια του Τουρ- κομάνου εμίρη του Αϊδινίου, Ουμούρ μπέη, στον οποίο 1359 υπόσχεται τη μικρή του κόρη, Θεοδώρα, ως σύζυγο.

Ο Ορχάν προτιμά τη συμμαχία του Ιωάννη Καντακουζηνού από εκείνη της Αννας της Σαδοϊας, η οποία 1360- στρέφεται εναγώνια προς τους Τουρκομάνους του εμιράτου του Σαρουχάν - οι τελευταίοι σπεύδουν και λεηλατούν βυζαντινές επικράτειες!

Στέψη του σφετεριστή του βυζαντινού θρόνου, Ιωάννη (ΣΤ') Καντακουζηνού στην Αδριανούπολη. Η κόρη 1362 του Θεοδώρα παντρεύεται τον Ορχάν (επίσημη βυζα- ντινο-οθωμανική συμμαχία).

Η αυξανόμενη οθωμανική ισχύς ωθεί τον Ιωάννη ΣΤ1 Καντακουζηνό (1347-1354) να στραφεί προς την Καθολική Δύση για βοήθεια.

Νέα αίτηση βοήθειας από τον Ιωάννη Καντακουζηνό προς τον Ορχάν, για να αντιμετωπισθεί ο κίνδυνος των Σέρβων - 20.000 Οθωμανοί ιππείς στέλνονται στη Μακεδονία για να παρεμποδίσουν την πτώση της Θεσσαλονίκης στον Σέρβο τσάρο Στέφανο Δ1 Δουσάν. 1363

Αναμιγνυόμενος στον βενετο-γενουατικό πόλεμο του 1351-1353 ο Ορχάν στέλνει στόλο στο πλευρό της Γένουας, η οποία τελικά θα ηττηθεί.

Με τη βοήθεια του Ορχάν, ο Καντακουζηνός ανακαταλαμβάνει την Αδριανούπολη μετά την πρόσκαιρη κατάληψή της από τον Ιωάννη Ε' Παλαιολόγσ και τους 1365 Βενετούς. Ο εμφύλιος πόλεμος στο Βυζάντιο στο απόγειό του: ο Ιωάννης Ε' με τους Σέρβους και Βουλγάρους συμμάχους του συντρίβεται κοντά στο Διδυμότειχο από τους 10.000 ιππείς που έστειλε ο Ορχάν 1366 στον Καντακουζηνό υπό τον πρωτότοκο γιο του, Σου- λεϋμάν πασά (τέλη χρονιάς).

Παράδοση από τον Καντακουζηνό στον Σουλεϋμάν πασά του φρουρίου της Τζύμπης / Τσίμπι επί της ευρωπαϊκής όχθης των Δαρδανελλίων (Ελλησπόντου), ως ανταμοιβή για την οθωμανική βοήθεια (η πρώτη οθωμανική ναυτική βάση επί ευρωπαϊκού εδάφους). Απαρχές οθωμανικής κατάκτησης της Θράκης.

Μετά από μεγάλο σεισμό ο στρατός του Σουλεϋμάν 1368- πασά καταλαμβάνει την εγκαταλειμμένη Καλλίπολη / Γκελιμπολού, την οποία αρνείται να επιστρέφει στον διαμαρτυρόμενο Καντακουζηνό. Διακοπή φιλικών σχέ

σεων του τελευταίου με τον Ορχάν, που διατάσσει τους Οσμανλήδες του στα Δαρδανέλλια να συνεχί- σουν τις κατακτήσεις τους με κατεύθυνση την Κωνσταντινούπολη (Απρίλιος). Σύλληψη του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γρηγορίου Παλαμά κατά την επιστροφή του στη βυζαντινή πρωτεύουσα και φυλάκισή του στη Λάμψακο I Λαπσεκί, τις Πηγές και τη Νίκαια / Ιζνίκ (1354-καλοκαίρι 1355). Νέα οθωμανο-γενουατική συνθήκη. Στη Μικρά Ασία ο Ορχάν καταλαμβάνει την Αγκυρα / Ανκαρα από τους Ιλχανίδες Μογγόλους.

Ο Σουλεϋμάν πασάς πολιορκεί την Τυρολόη / Τσορλού και το Διδυμότειχο / Ντιμέτοκα, τα οποία καταλαμβάνει προσωρινά. Αποκοπή Κωνσταντινούπολης από την Αδριανούπολη και προώθηση των Οθωμανών μέχρι τη Ραιδεστό / Ρόντοστο.

Οθωμανική προέλαση στην ανατολική Θράκη. Τυχαίος θάνατος του Σουλεϋμάν πασά από δυστύχημα. Ο Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος υποχρεώνεται να πολιορκήσει τους πειρατές της Φώκαιας/Φότσα, για να απελευθερώσει τον νεαρό πρίγκηπα (τσελεμπί) Χαλίλ, γιο του Ορχάν και της Θεοδώρας Καντακουζηνής.

Εορτές στη Νίκαια / Ιζνίκ για την απελευθέρωση του Χαλίλ. Νέα βυζαντινο-οθωμανική συνθήκη και μνηστεία της κόρης του Ιωάννη Ε1 με τον Χαλίλ.

Νέες οθωμανικές εισβολές στην Α. Θράκη - λεηλασίες από τον ποταμό Εβρο / Μαρίτζα μέχρι τις ακτές του Εύξεινου Πόντου (μόνο η Αδριανούπολη παραμένει). Κατάληψη του Διδυμότειχου / Ντιμέτοκα, πολιορκία Φιλιππούπολης I Πλόβντιβ και Σερρών.

Θάνατος Ορχάν και διαδοχή του τρίτου Οθωμανού σουλτάνου, Μουράτ Α' (ως το 1389). Πολιορκίες Α- δριανούπολης (1362, 1363, 1365). Ο Μουράτ εξασφαλίζει τον έλεγχο μεγάλου τμήματος της Ανατολίας, από το Εσκί Σεχίρ μέχρι την Αγκυρα, υποτάσσοντας τους τοπικούς Τούρκους φυλάρχους. Εξουδετερώνει εξέγερση του εμιράτου του Καρασί και αρχίζει τη σύγκρουσή του με το εμιράτο του Καραμάν (Καραμα- νίας) και τους συμμάχους του (τους οποίους τελικά θα υποτάξει με τον διάδοχό του, Βαγιαζίτ Α1, μεταξύ των ετών 1387 και 1392.

Ο Ιωάννης Ε' Παλαιολόγος με νέα συνθήκη αποδέχεται τις οθωμανικές κατακτήσεις στη Θράκη και υποχρεώνεται να προσφέρει στρατιωτική βοήθεια στον Μουράτ Α' εναντίον των Τουρκομάνων. Σε μάχη κοντά στην Αδριανούπολη ο οθωμανικός στρατός νικά δύναμη Σέρβων και Ούγγρων. Οθωμανική επίθεση κατά της Φιλιππούπολης / Πλόβντιβ.

Οι Οθωμανοί του Λαλά Σαχίν καταλαμβάνουν τη Φιλιπ- πούπολη / Πλόβντιβ. Εμπορική συνθήκη Ραγούζας - Οθωμανών (καταδικάζεται από τον πάπα Ουρβανό Ε').

Ο Ιωάννης Ε' στην Ουγγαρία (Βούδα) για εξασφάλιση ενίσχυσης κατά των Οθωμανών, υπόσχεται υποταγή στην Καθολική Εκκλησία. Εκστρατεία του "πράσινου κόμη" Αμαδαίου ΣΤ' της Σαβοΐας (1343-1383) στο πλευρό του Βυζαντίου κατά των Οθωμανών. Προσωρινά ανακαταλαμβάνει την Καλλίπολη / Γκελιμπολού και απελευθερώνει τον Ιωάννη Ε' από τους Βούλγαρους (στον δρόμο της επιστροφής του από την Ουγγαρία), αλλά τελικά εγκαταλείπει το Βυζάντιο λόγω άρνησης αυτού να αποδεχθεί τον ρωμαιοκαθολικισμό.

Κατάληψη Αδριανούπολης / Εντίρνε από τον Μουράτ Α1 (βάσει οκτώ ανωνύμων “Βραχέων Χρονικών”), που την κάνει νέα οθωμανική πρωτεύουσα (ως το 1453).


1369

1369-1370

1371 (Σεπτέμβριος)

1372

1372-1373

1373

1373-1374

1376

1377

1378

1379

1380

Νέες οθωμανικές κατακτήσεις στη δυτική Θράκη: επέλαση στην κοιλάδα του Εβρου / Μαρίτζα ως τα όρη της Ροδόπης. Ο Μουράτ καταλαμβάνει τη Γιάμπολη υπο- 1381 χρεώνοντας τον Βούλγαρο τσάρο Ιβάν - Αλέξανδρο (1331-1371) και τον διάδοχό του Ιβάν Σισμάν (1371- 1393), να γίνουν υποτελείς του σουλτανάτου. Στην Α- 1381-1382 νατολή ο Μογγόλος χαν Ταμερλάνος (Τιμούρ Λενκ) υποτάσσει το Χορασάν και την Υπερωξιανή (Τρανσοξά- νια). 1383

Ο Ιωάννης Ε' στη Ρώμη και τη Βενετία σε μάταιη αναζήτηση αντιτουρκικής βοήθειας. Επέκταση οθωμανικών κατακτήσεων στη Ροδόπη. Σχηματισμός αντιτουρ- κικής συμμαχίας Σέρβων και Βουλγάρων.

Συντριβή σερβο6ουλγαρικού στρατού υπό τους Βου- κάσιν και Ιωάννη Ουγγλέση (Σέρβο δεσπότη Σερρών) 1385 στο Τσερνομιανό / Τσερνομέν / Ορμένιον, στον ποτ. Εβρο / Μαρίτζα, από τον στρατό του Μουράτ Α'. Η Μακεδονία "ανοίγει" στην οθωμανική κατάκτηση. Νέα νίκη του Μουράτ επί των Βουλγάρων στη μάχη του Σα- μακόφ: οι Οθωμανοί κύριοι των στενών που οδηγούν 1386 στην πεδιάδα της Σόφιας.

Εκκληση πάπα Γρηγορίου Θ1 στον Λουδοβίκο της Ουγγαρίας να αντισταθεί κατά της οθωμανικής επέκτασης στα Βαλκάνια. Νέες οθωμανικές επιτυχίες στην ανατολική Μακεδονία (περιοχές Δράμας, Καβάλας, Σερρών).

1387 (Απρίλιος)Οθωμανική επίθεση κατά της Θεοσαλονίκης (πρώτη).

Νέος εκβιασμός της Ρώμης προς τον Ιωάννη Ε', για να αποσταλεί βοήθεια κατά των Τούρκων. Ο Ιωάννης Ε' αναγκάζεται να γίνει φόρου υποτελής του Μουράτ Α', στον οποίο παραδίδει τον γιο του Μανουήλ (Β' Παλαι- ολόγο) ως όμηρο.

Κοινή εξέγερση των διαδόχων του Βυζαντίου και των Οθωμανών, Ανδρόνικου (Δ') Παλαιολόγου και Σαουτζί Τσελεμπί, υποχρεώνει τους γονείς τους (Ιωάννη Ε' και Μουράτ Α') να συνεργαστούν για να τους εξουδετερώσουν.

Ο Ανδρόνικος Δ' Παλαιολόγος (1376-1379) ανατρέπει 1387/1388 τον πατέρα του με την ενίσχυση των Γενουατών και τη συγκατάθεση των Οθωμανών. Οριστική παράδοση Καλλίπολης/Γκελιμπολού στον Μουράτ Α'. Μεγάλο τμήμα του τουρκομανικού εμιράτου του Γκερμιγυάν στη Φρυγία (με το Κοτυάειον/ Κιουτάχεια) ενσωματώνεται στο σουλτανάτο, μετά από συμφωνία γάμου της κόρης του εμίρη με τον Οθωμανό διάδοχο, Βαγιαζίτ (Α1), που θα λάβει χώρα το 1381.

Νέες προσθήκες στην οθωμανική επικράτεια μετά από συμφωνία του Μουράτ Α' με τον εμίρη του Χαμίτ.Η απόκτηση του Φιλομηλίου / Ακ Σεχίρ φέρνει τους Οθωμανούς στα σύνορα του εμιράτου του Καραμάν.

Ο Μουράτ Α1 καταλαμβάνει το εμιράτο του Τεκκέ εκτός της Αττάλειας / Αντάλυα (θα καταληφθεί αργότερα από τον Βαγιαζίτ Α' το 1391) και της Αλάγυας / Καλού Ορους. 1389 (Ιούνιος)

Οι Οθωμανοί ενισχύουν τον Ιωάννη Ε' και τον γιο του Μανουήλ (Β1) για να ανατρέψουν τον σφετεριστή γιο του Ιωάννη, Ανδρόνικο Δ'. Στην Ανατολή ο Ταμερλάνος προσθέτει τη Χωβαρεσμία (Χορεσμία) στις υπερωξια- νές του κτήσεις, προβάλλοντας ως ο κύριος ηγεμόνας της Κεντρικής Ασίας (1379-1380).

Εισβολές του Μουράτ Α' στη δυτική Μακεδονία δυτικά του ποτ. Αξιού / Βαρδάρη. Κατάληψη του Πρίλαπσυ /Πρίλεπ και του Μοναστηριού / Μοναστίρ, που γίνονται

1388 (Αύγουστος)

οθωμανικά συνοριακά οχυρά.

Ολοκλήρωση συνθήκης συμμαχίας Μουράτ Α1 - εμίρη του Γκερμιγυάν.

Εκστρατείες Ταμερλάνου στην ανατολική και την κεντρική Περσία (Ιράν).

Ο Μανουήλ (Β') Παλαιολόγος από τη Θεσσαλονίκη εκστρατεύει κατά των Οθωμανών στην Α. Μακεδονία απελευθερώνοντας προσωρινά την περιοχή των Σερρών. Μεγάλη οθωμανική αντεπίθεση υπό τον Χαίρε- ντίν πασά καταλαμβάνει οριστικά τις Σέρρες / Σιρόζ (Σεπτ.) και λεηλατεί τα περίχωρα της Θεσσαλονίκης (Σεπτ. - O k t .) .

Οθωμανοί καταλαμβάνουν τη Σόφια και την κοιλάδα του Ανω Στρυμώνα / Στρούμα. Εισβολή και λεηλασία της Αχρίδος και των αλβανικών προπυργίων της Σκόδρας και της Κρόί'ας.

Οθωμανική κατάληψη της σερβικής Ναϊσσού / Νις υποχρεώνει τον Σέρβο δεσπότη Λάζαρο (1371-1389) να αναγνωρίσει την υποτέλειά του στο σουλτανάτο. Επιχειρήσεις του Μουράτ Α1 στην Αλβανία. Στην Ανατολή: εισβολή Ταμερλάνου στην ανατολική Περσία, στην Αρμενία και την Ιβηρία (Γεωργία).

Παράδοση Θεσσαλονίκης στον Μουράτ Α1 μετά από τετράχρονη σχεδόν πολιορκία και φυγή του Μανουήλ (Β ). Θα παραμείνει σε τουρκικά χέρια, εκτός μιας σύντομης βυζαντινής ανακατάληψης, ως το 1394. Οθω- μανο-γενουατική εμπορική συνθήκη πολύ επωφελής για το σουλτανάτο επιτρέπει στον Μουράτ να στραφεί στην Ανατολία, όπου συντρίβει τις δυνάμεις του εμίρη του Καραμάν, Αλαεντίν, στη μάχη του Ικονίου / Κόνυα (η κατάκτηση της Καραμανίας θα ολοκληρωθεί το 1391-1392 από τον Βαγιαζίτ Α1). Εφήμερη συμμαχία Οθωμανών και Σέρβων επισφραγίζεται με τον γάμο του Οθωμανού διαδόχου Βαγιαζίτ με την κόρη του Σέρβου δεσπότη Λάζαρου. Ολοκλήρωση κατάκτησης ανατολικής Περσίας από τον Ταμερλάνο.

Πρώτη εκτενής οθωμανική εισβολή στην Πελοπόννησο (Μορέα) υπό τον ελληνικής καταγωγής "γαζή" πολέμαρχο, Εβρενός μπέη, προκαλείται από την πρόσκληση του Βυζαντινού δεσπότη του Μυστρά, Θεόδωρου Α1 Παλαιολόγου (1383/84-1407), για να αντιμετωπίσει ο τελευταίος τους Ναβαρραίους και τους ανυπάκουους Ελληνες άρχοντες της επικράτειάς του.

Κατάρρευση οθωμανο-οερβικής συμμαχίας και ήττα των Οθωμανών από Σέρβους και Βόσνιους στη μάχη του Πλότσνικ ή Μπίλετσε. Σχηματισμός μεγάλης βαλκανικής συμμαχίας (Λάζαρος Σερβίας, Τρτκβό Βοζνίας με ενίσχυση Βουλγάρων, Βλάχων/ Ρουμάνων, Αλβανών, Κροατών και Πολωνών) για αντιμετώπιση του Μουράτ, ο οποίος όμως εισβάλλει θυελλωδώς στη βόρεια Βουλγαρία, υποχρεώνοντας τον Ιβάν Σισμάν σε ταπεινωτική υποταγή.

Μεγάλος οθωμανικός θρίαμβος κατό των συνασπισμένων συμμάχων στην Α1 μάχη του Κοσσυφοπεδίου / Κόσσοβο Πόλγιε. Σύλληψη και εκτέλεση του Σέρβου δεσπότη Λάζαρου, αλλά και δολοφονία του Μουράτ Α' στο τουρκικό στρατόπεδο από Σέρβο πολεμιστή (περίφημο στους μεσαιωνικούς σέρβικούς θρύλους). Ο διάδοχος σουλτάνος Βαγιαζίτ Α’ (ως το 1402) γίνεται κύριος της κατάστασης, ολοκληρώνει την οθωμανική νίκη αποδεχόμενος τη σέρβική υποταγή και ενισχύει τη θέση του (απαρχή της απώλειας της σερβικής ανεξαρτησίας).

23


ρίας.Νέα μεγάλη τουρκική εκστρατεία στην

Αυστρία έλη ξε χωρίς αποτέλεσμα και ο Σου- λεϋμάν υπέγραψε ειρήνη με τους Αψβούρ- γους (1532-1533), ενώ η αντιτουρκική σταυροφορία ("λίγκα") του Δυτικού αυτοκράτορα Κάρολου Ε' (1535) είχε ως αποτέλεσμα την κατάληψη τη ς Τύνιδας και την ανάθεση του ναυτικού αγώνα των Οθωμανών στον περιβόητο "Βαρβαρόσσα" (Χαϊρεντίν πασά) από το Αλγέρι, που λεηλάτησε τα ελληνικά νησιά και νίκησε τον ισπανικό στόλο έξω από την Πρέβεζα (1536-1538). Λίγο αργότερα, σε νέα συνθήκη με τους Βενετούς, ο Σουλεύμάν έγινε κύριος όλης σχεδόν της Πελοποννήσου (παράδοση Ναυπλίου, Μονεμβασίας) και πολλών νησιών του Αιγαίου, ενώ κατά την τρ ιετία 1541 -1543 ολοκλήρωσε την υποταγή της Ουγγαρίας και κατά τα επόμενα χρόνια υπέγραψε επικερδείς συνθήκες με τον Δυτικό Αυτοκράτορα και τη Γαλλία, έχοντας παράλληλα αναγκαστεί να υπογράψει ειρήνη με τους μεγάλους του αντιπάλους στην Ανατολή, τους σιϊτες της Περσίας, Σαφαβίδες, αλλά και με τους Ούγγρους, που στο μεταξύ είχαν εκδηλώσει κινήματα ανεξαρτησίας (περίοδος 1545-1562).

Το 1565 μεγάλος τουρκικός στόλος απέ- τυχε να καταλάβει τη Μάλτα από τους Ιωαννί- τες Ιππότες (βλ. Π. Καρύκας, “Μάλτα 1565: η ε πική πολιορκία", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 51, Νοέμ. 2000, σσ. 6-15), ενώ την επόμενη χρονιά (1566) έλη ξε η ανεξαρτησία του Λατινικού Δουκάτου του Αρχιπελάγους (Αιγαίου), που παραχωρήθηκε από τον Σουλεύμάν στη διαχείριση του Εβραίου Ιωσήφ Νάζη από την Πορτογαλία. Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς πέθανε ο ίδιος ο σουλτάνος κατά τη διάρκεια νέας του εκστρατείας στην Ουγγαρία και τον δ ιαδέχθηκε ο τρ ιτότοκος γιος του, Σελίμ Β1.

Από τους πνευματικούς ανθρώπους και καλλιτέχνες που έδρασαν στο σουλτανάτο επί Σουλέϋμάν Β' ξεχωρίζουν ο μεγάλος αρχιτέκτονας Σινάν (1490-1588), ο νομικός και ιστοριογράφος Κεμάλ πασά Ζαδέ (περ. 1468- 1534/36) και ο στιχουργός Μπακί (1526-1600), ενώ σημαντικό κυβερνητικό και διοικητικό έργο επιτέλεσαν οι πρωθυπουργοί (μεγάλοι βεζίρηδες) Ιμπραχίμ Ρουστέμ (1555-1561) και Μ εχμέτ (Μωάμεθ) Σοκολλού (1505-1579). Φημισμένος υπήρξε την ίδια περίοδο ο Οθωμανός κουρσάρος, ναύαρχος και χαρτογράφος, Πίρι Ρέις (1465/70-1554), συγγραφέας του σημαντικού "Βιβλίου των θαλασσών" ("Κιτάμπ-ι- Μπαχρίγιε") (βλ. σχετικά Α. Σαββίδης, "Πίρι Ρέις, ο Οθωμανός κουρσάρος που έγινε χαρτογράφος", ό.π„ σσ. 61-67, και Δ. Λούπης, "Ο Πίρι Ρέις (1465-1553) χαρτογραφεί το Αιγαίο: η οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου”, Αθήνα, 1999, έκδ. 2000).

Οταν ο Σελίμ Β1 (1566-1574), ο επονομαζόμενος στην τουρκική ιστοριογραφία "Μ έθυσος” (τουρκικά Σαχρός), αλλά και “Ξανθωπός“ (τουρκικά Σαρί), ανέλαβε την εξουσία, όλα έ δειχναν ότι η περίοδος των μεγάλων κατακτή- σεων του πατέρα του θα εξακολουθούσε. Πράγματι κατά τα πρώτα χρόνια της σουλτα- νείας του η ηγεμονική θέση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον μεσογειακό κόσμο συνε

Γενίτσαροι του οθωμανικού στρατού κατά την εποχή των μεγάλων κατακτήσεων του Σουλτανάτου (Βιέννη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

δης, “Σελίμ Α111, Μεγάλη Γενική Εγκυκλοπαίδεια “Υδρία", τόμ. 47, 1987, σσ. 136-137 και “Σουλεύμάν Β"', ό.π., τόμ. 48,1987, σσ. 192-194 με τον αναλυτικό χρονολογικό πίνακα.

Ο Σουλεύμάν Β', ο δωδέκατος στη σειρά Οθωμανός μονάρχης, έμεινε γνωστός στη δυτική ιστοριογραφία ως "Μεγαλοπρεπής" (Magnifico, Magnifique, Magnificent), στις οθωμανικές όμως πηγές (και στην τουρκική εν γέ- νει βιβλιογραφία) είναι γνωστός με το προσω- νύμιο Κανουνί (Νομοθέτης). Κατά την πολύχρονη (υπερσαρανταπεντάχρονη) σουλτα- νεία του, το οθωμανικό κράτος γνώρισε τη μεγαλύτερη εδαφική του επέκταση στην Ευρώπη και στην Ασία (Εγγύς - Μέση Ανατολή), με παράλληλη ακμή στα γράμματα, τις τ έ χνες και τις επιστήμες, ενώ ο ίδιος ο σουλτάνος διέπρεψε με το νομοθετικό έργο το οποίο επέβλεψε, συλλέγοντας και εκδίδοντας το

περίφημο "Βιβλίο των νόμων" (Κανούν ναμέ), διατάγματα με πολύτιμες πληροφορίες οικονομικού, διοικητικού και φορολογικού περιεχομένου. Το μεγαλύτερο τμήμα τη ς εξουσίας του, πάντως, το πέρασε σε εκστρατείες. Το 1521 κατέλαβε το Βελιγράδι, συνάπτοντας παράλληλα εμπορικές συνθήκες με τους Βενετούς, το 1522 νίκησε και έδιωξε τους Ιωαν- ν ίτες Ιππότες από τη Ρόδο (κατέφυγαν τελικά στη Μάλτα το 1530) (βλ. σχετικά Αθηνά Κα- τσαρού, "Οι Ιωαννίτες Ιππότες στη Ρόδο και στη Μάλτα", "Στρατιωτική Ιστορία", τ. 22, Ιούνιος 1998, σσ. 66-72), το 1526 νίκησε τους Ούγγρους στη μάχη του Μοχάκς, ενσωματώνοντας στις κτήσεις του τη νότια και την κεντρ ική Ουγγαρία, ενώ το 1529 με τεράστιο στρατό πολιόρκησε χωρίς επιτυχία τους Αψβούργους στη Βιέννη, επιτυγχάνοντας ωστόσο να επιβάλει τον δικό του υποψήφιο ως βασιλιά της Ουγγαρίας. Ορισμένοι μ ελετη τές , πάντως, θεωρούν την Α' αυτή τουρκική πολιορκία της Βιέννης ως την αρχή της αργής αλλά σ ταθερής παρακμής της Οθωμανικής Αυτοκρατο


λίμ Β1, Μ ουράτ Γ1 (1574-1595), συνέχισε τους αγώνες του σουλτανάτου κατά των Αυστριακών στην Ευρώπη και των Σαφαβιδών Περσών στην Ανατολή, η περίοδος όμως αυτή της σουλτανείας του παρουσίασε πλέον εμφανή τα σημεία της αρχόμενης κάμψης στην έως πρόσφατα πανίσχυρη Οθωμανική Αυτοκρατορία - μια κάμψη που εκδηλώθηκε επιπρόσθετα διά μέσου της σαφούς επιδείνωσης των διοικητικών και οικονομικών θεσμών και δομών του σουλτανάτου.

ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ(αυτοτελή δημοσιεύματα)

χίστηκε με νέες στρατιωτικές επιτυχίες, π.χ. με την κατάληψη της Χίου από τους Γενουάτες, το 1566, και την κατάληψη της Κύπρου από τους Βενετούς, το 1570-1571 (πτώση Αμ- μοχώστου και Βασανιστικός θάνατος του Βε- νετού υπερασπιστή της πόλης Μπραγκαντίν). Η μεγάλη όμως ναυμαχία της Ναυπάκτου (του Lepanto, όπως αναγράφεται στις δυτικές πηγές) που ακολούθησε, στις 7 Οκτωβρίου του 1571, είχε ως αποτέλεσμα τη συντριβή του οθωμανικού στόλου από τις ενω μένες χριστιανικές δυνάμεις υπό τον Δον Ζουάν της Αυστρίας και σήμανε, κατά τη γνώμη αρκετών νεώτερων μελετητώ ν, το σημείο της ουσιαστικής απαρχής της παρακμής του οθωμανικού σουλτανάτου - μιας παρακμής που συνεχίστηκε αργά, αλλά σταθερά, μέσα στους επόμενους αιώνες (για το μεγάλης σημασίας γε

Οθωμανός έφιππος "σπαχής“ την εποχή των πρώτων κατακτήσεων του Σουλτανάτου (Αθήνα, Γεννάδειος Βιβλιοθήκη).

Για την παλαιάτερη βιβλιογραφία (έως το 1956) βλ. το μεθοδικό εγχειρίδιο του G. Moravcsik “BYZANTINOTOYRCICA", τόμος Α ', β ‘έκδοση. Βερολίνο, 1958 (ανατύπ. Λέϊντεν 1983), σσ. 147-164 (αναφορά, μεταξύ άλλων, στα κλασικά συνθετικά έργα των J. von Hammer -Purgstall και Ν. Jorga).(1) A. Alderson: THE STRUCTURE OF THE OTTOMAN DYNASTY, Οξφόρδη, 1956.(2) Mathilde Alexandrescu ■ Dersca: LA CAMPAGNE DE TIMUR EN ANATOUE. 1402, Βουκουρέστι. 1942.(3) Κ. Αμαντος: ΣΧΕΣΕΙΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΡΚΩΝ ΑΠΟ ΤΟΥ 11ου ΑΙΩΝΟΣ ΜΕΧΡΙ (sic) ΤΟΥ 1821. τόμ. Α ; ΟΙ

Πορτραίτο του Οθωμανού

σουλτάνου Μ εχμέτ (Μωάμεθ) Β 1 του "Πορθητή" (1451-

1481). Πίνακας του Τζεντίλε Μπελλίνι

(περ. 1480, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη).

γονός αυτό βλ. Κ. Παπαβλασόπουλος, "Η ναυμαχία της Ναυπάκτου: ο χριστιανικός θρίαμβος και οι επιπτώσεις του", “Στρατιωτική Ιστορία", τ. 42, Φεβρ. 2000, σσ. 6-13, και το ειδικό ένθ ετο αφιέρωμα "Η ναυμαχία της Ναυπάκτου", εφημ. "Ελευθεροτυπία” / Ιστορικά, τεύ χος 56, 9-11-2000). Παρά τη μεγάλη νίκη των χριστιανικών όπλων, πάντως, η αστραπιαία κατασκευή νέου οθωμανικού στόλου (1572) α

νάγκασε τη Βενετία να σπεύσει με νέα συνθήκη (1573) να αποδεχθεί την οθωμανική κυριαρχία στη Μεσόγειο, ενώ ο νέος στόλος του Σελίμ Β1 έδιω ξε τον Αύγουστο του 1574 από την Τυνησία τους Ισπανούς, οι οποίοι την είχαν καταλάβει προσωρινά το 1572 (βλ. Α. Σαββίδης, “Σελίμ Β1“, Μεγάλη Γενικπ Ενκυκλοπαί- δεια “Υδρία", τόμ. 47,1987. σ. 137 .

Ο πρωτότοκος γιος και διάδοχος του Σε-


01 ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΙ ΣΤΡΑΤΟΙ - ΟΡΟΛΟΠΑΑγά(ς): Ά ρχοντας, κύριος", στρατιωτικός διοικητής (π.χ. Αγάς των Γενιτσάρων).

Αζάπ(ηδες): Άγαμοι, ταλαίπωροι", ελαφρύ πεζικό σώμα εθελοντώ ν στον οθωμανικό στρατό, δύναμη προκάλυψης αρχικά, κατόπιν χρησιμοποιήθηκε σε διάφορες βοηθητικές υπηρεσίες στην Ανατολία και στα Βαλκάνια.

Ακιντζή(ς): "Επιδρομέας", ά τακτος έφιππος πολεμιστής επιδρομών ή ανιχνεύσεων στο σουλτανάτο, με αντάλλαγμα φορολογικές ελαφρύνσεις και πα- ροχή γης.

Ασκέρ(ι): "Στρατιώτης", ο στρατός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ατζεμί ογλάν: Ά μ α θ ο παιδόπουλο", μαθητευόμενος υποψήφιος νέος γενίτσαρος.

Βοϊνούκ (ος): Σλάβος πολεμιστής (μισθοφόρος) στην υπηρεσία των Οθωμανών.

Γαζής/Γαζί: Πολεμιστής για την εξάπλωση της ιερής πίστης του Ισλάμ μέσω του "ιερού πολέμου" ("Γάζα", αραβ. τζιχάντ).

Γενίτσαροι/Γιενί τσερί: "Νέος στρατός" (πεζικό), σ τρατολογούμένος μέσω του "παιδομαζώματος" (βλ. Ντεβσιρμέ).

Γιαγιά(ς) “Πεζός”, στρατολογημένος Τούρκος αγρότης - έκ τακτος πεζικάριος βοηθητικός στρατιώτης.

Γιαγιάμπαση(ς) ή Τουρνατζήμπαση(ς): Γενίτσαρος αξιωματούχος επ ιφορτισμένος με το "παιδομάζωμα" (βλ. Ντεβσιρμέ).

Γιαμάκ: "Λόχος", επικουρική δύναμη των γενιτσάρων.

Γιερλή(ς): Ν εοσύλλεκτος γενίτσαρος, τοπικά στρατολογημένος.

Γιουρούκ(ος): 'Δρομέας", Τούρκος (Τουρκομάνος) νομάδας στη Μικρά Ασία (Ανατολία) ή στα Βαλκάνια (Ρούμελη).

Γκιονουλλού: Εθελοντής στρατιώτης - χωρικός της Μικράς Ασίας.

ΔερΘέναγας / Ντερμπεντζί: Φρουρός Γέφυρας, περάσματος ή άλλης στρατηγικής θέσης.

Εμίρ(ης): "Διαταγή", στρατιωτικός διοικητής των οθωμανικών δυνάμεων (Ε- μίρ ουλ ουμερά: αρχιστράτηγος).

Ζιαμέτ(ι): Στρατιωτικό τιμάριο (φέουδο)

Ιτς ογλάν: "Εσωτερικό παιδόπουλο", νεοσ ύλλεκτος μέσω του "παιδομαζώματος" (βλ. Ντεβσιρμέ), εκπαιδευόμενος για υπηρέτης του σουλτανικού παλατιού (σεραγιού).

Καντιασκέρ(ης) ή Καζασκέρ(ης): Καδής (=δικαστής) του (οθωμανικού) στρατού.

Καπικουλής / Καπικουλού: "Σκλάβος της Πύλης", αιχμάλωτος ή νεοσ ύλλεκτος του ’παιδομαζώματος" (βλ. Ντεβσιρμέ).

Καπουδάν πασάς ή Καπουντάν - 1 - ντεριά: "Ο καπετάνιος της θάλασσας", αρ- χιναύαρχος του οθωμανικού στόλου.

Κεχαγιά(ς) / Κετχουντά: "Ο δεύτερος στην ιεραρχία", αξιωματούχος που υπηρετούσε υπό τις διαταγές των διοικητών ή άλλων ανωτάτων αξιωματούχων.

Μαασλή(ς): Ειδικός μισθοφόρος πολεμιστής στα οθωμανικά στρατεύματα.

Μιρ αλέμ(ης): "Κύριος της σημαίας", φύλακας της σουλτανικής σκηνής.

Μιραχούρ(ης) Σταυλάρχης του σουλτανικού ιππικού.

Μουσελλέμ(ης) ή Μουτεσελλίμ(ης): "Εμπιστος", μέλος σώματος που ανελάμ- βανε στρατιωτικές υπηρεσίες υπό τον όρο απαλλαγής του από ορισμένους φόρους.

Μπεηλέρμπεης: "Μπέης των μπέηδων", ο ανώτατος τίτλος της οθωμανικής ε παρχιακής διοίκησης (μπεηλεμπεηλίκι: η μεγαλύτερη επαρχιακή διοίκηση ως διοικητική του περιφέρεια - μετά τον 16ο αι. μετονομάστηκε σε εγ ιαλέτι ή βιλαέτι),

Μπέη(ς): Α φ έντης", ηγεμόνας, διοικητής αυτόνομης επικράτειας (μπεηλίκι).

Μπουλούκ(ι): "Κομμάτι“, στρατιωτικό τμήμα (ιδιαίτερα ιππέων).

Νταής/Νταχί: Αρχηγός λόχου γενιτσάρων.

Ντεβσιρμέ(ς): "Συλλογή" παιδιών ("παιδομάζωμα") - επιλογή Χρισπανοπαίδων για χρησιμοποίησή τους στη σουλτανική Αυλή, στη διοίκηση και στον στρατό του σουλτανάτου (γενίτσαροι).

Παλάνκα: Περίφραξη με πασσάλους, σχηματίζουσα μικρή οχύρωση - φυλάκιο.

Πασά(ς): "Πόδια" (του ηγεμόνα), τίτλος που έφ εραν από τον 16ο αι. οι ανώτατο ι στρατιωτικοί και διοικητικοί αξιωματούχοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (σαντζακμπέηδες, μπελερμπέηδες, βεζύρηδες). Κατά την περίοδο των πρώτων μεγάλων κατακτήσεων (14ος -1 5ος αι.) ο τίτλος ήταν λιγότερο επίσημος. Αναφέρεται και ο τύπος πασαλίκ(ι) για την περιοχή που διοικούσαν οι πασάδες.

Πεντζίκ(ι): "Συμβόλαιο", το δικαίωμα εκ μέρους του Οθωμανού σουλτάνου για κατακράτηση του ενός πέμπτου των αιχμαλώτων πολέμου.

Πιγυαντέ: Εκτακτα βοηθητικά σώματα πεζών στον οθωμανικό στρατό.

Ρικιαπτάρ(ης): "Ο κρατών τους αναβολείς", ο σουλτανικός ιπποκόμος.

Σαντζάκ(ι): "Σημαία, Φλάμπουρο", βασική διοικητική μονάδα του σουλτανάτου, υποδιαίρεση του μπεηλερμπεηλικιού. Αναφέρεται και ως Λιβά(ς).

Σαντζάκ μπέης: Μπέης (διοικητής) του σαντζακιού.

Σαρίτζα(ς): "Ξανθός", επαρχιακός τυφ εκιοφ όρος πολιτοφύλακας.

Σεϊμέν(ης): "Σκυλοτρόφος", επαρχιακός τυφεκιοφ όρος πολιτοφύλακας.

Σεϋφιγιέ: Η τάξη των πολεμιστών - στρατιωτών στο οθωμανικό σουλτανάτο.

Σιλαχντάρ(ης) ή Σιλιχτάρ(ης): "Οπλοφόρος", ο επιφορτισμένος με τη φύλαξη των σουλτανικών όπλων.

Σούμπαση(ς): "Στρατηγός", αρχιαστυνόμος - διοικητής στρατιωτικού τμήματος (σουμπασιλικιού / υποδιαίρεσης του σαντζακιού), επικεφαλής τιμαριούχων σπαχήδων (βλ. Σπαχής), με σκοπό τη φύλαξη της τά ξης στην περιοχή δικαιοδοσίας του (βλ. Ζιαμέτι).

Σπαχής / Σιπαχί: Έφιππος στρατιώτης", κάτοχος τιμαρίου με προσφορά έφιππης στρατιωτικής υπηρεσίας στο κράτος. Σπαχής της Πύλης: πολεμιστής του σουλτανικού τακτικού ιππικού.

Τζεμπελή(ς): "Θωρακοφόρος", ένοπλος πολεμιστής - συνοδός ενός σπαχή.

Τζεμπετζήμπαση(ς): Άρχιοπλονόμος", ο επιφορτισμένος με τη σουλτανική στρατιωτική επ ιμελητεία.

Τοπούζ(ι): Μ εταλλικό πολεμικό ρόπαλο.

Τοπτσήμπαση(ς): Άρχικανονιέρης", ο διοικητής του σουλτανικού πυροβολικού.

Τουγ: "Τρίχες ουράς αλόγου", διακριτικά σημεία των ανωτάτων Οθωμανών α- ξιωματούχων (π.χ. πασάς, αρχιστράτηγος: τρ ε ις αλογοουρές).

Τσαούσ(ης): Σουλτανικός αγγελιοφόρος, αργότερα (18ος αι.) αξιωματούχος για εκτέλεσ η διαταγών ή ποινών (υπό τον τσαούσμπαση).

Τσελεμπής(ς): "Πρίγκηπας", τίτλος που έφεραν ot γιοι του ηγεμονεύοντος σουλτάνου - κατόπιν υποβαθμίστηκε και απονεμόταν σε άρχοντες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Τσερίμπαση(ς): “Πρωτοστράτορας", επαρχιακός αξιωματούχος επικεφαλής ομάδας τιμαριούχων σπαχήδων.

Τισκ(ι)μά(ς): “Εξοδος, αποφοίτηση", η προαγωγή των ιτς-ογλάν σε στρατιωτικούς ή αυλικούς αξιωματούχους.

Χαϊντούκ(οι): Τα ληστρικά σώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αναφέρο- νται και ως Μορλάκ (οι) ή και ως Ουσκόκ(οι).

Λ επ τομέρειες υπάρχουν στους Ν. Σαρρή, "Προεπαναστατική Ελλάδα και οσμανικό κράτος", Αθήνα, εκδ. Η ρόδοτος, 1993, σσ. 327-407, P. Sugar, "Η νοτιοανατολική Ευρώπη κάτω από οθω μανική κυριαρχία', Β', Αθήνα, εκδ. Σμίλη, 1994, σσ. 365-378, H. Inalcik, "Η Οθω μανική Αυτοκρατορία", Αθήνα, εκδ. Α λεξάνδρεια, 1995, σσ. 365-378, C. Imber, "The Ottoman Empire", Κωνσταντινούπολη, 1990, σσ, 255-256, Ελισ. Ζαχαριάδου, "Ιστορία και θρύλο ι των παλαιών σουλτάνων", Αθήνα, Μ .Ι.Ε .Τ, 1991, σσ. 215-219).


ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ ΠΡΟΣ ΚΑΤΑΛΗΨΙΝ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΧΩΡΩΝ, 1071-1571. Αθήνα, Ο.Ε.Δ.Β., 1955.(4) F. Babinger: BEITRAEGE ZUR FRUEHGESCHICHTE DER TUERKENHERRSCHAFT IN RUMELIEN, 14-15 JAHRHUNDERT, Μόναχο-Βιέννη, 1944.(5) F. Babinger: MEHMED THE CONQUEROR AND HIS TIME, Πρίνστο v, 1978.(6) Γ. Βογιατζής: Η ΠΡΩΙΜΗ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗ ΘΡΑΚΗ: ΑΜΕΣΕΣ ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ, Θεσσαλονίκη, εκδ. Ηρόδοτος, 1998.(7)Σπ. Βρυώνης: Η ΠΑΡΑΚΜΗ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΙΣΛΑΜΙΣΜΟΥ, 11ος-15ος ΑΙΩΝΕΣ, μετ. ΚάτιαΓιλαταριώτου, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1996.(8) Sp. Vryonis: STUDIES ON BYZANTIUM, SELJUKS AND OTTOMANS, Μαλιμπού, 1981 (ανατύπ. μελετών).(9) Γ. Γίωργιάδης Αρνάκης: 01 ΠΡΩΤΟΙ ΟΘΩΜΑΝΟΙ: ΣΥΜΒΟΛΗ ΕΙΣ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΠΤΩΣΕΩΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ. 1282-1337. Αθήνα. 1947.(10) M. Cook (επιμ.): HISTORY OF THE OTTOMAN EMPIRE TO 1730, Παν/μιο Καίμπριτζ, 1976 (συλλογικό έργο).(11) Ελισάβετ Ζαχαριάδου: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΘΡΥΛΟΙ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΩΝ ΣΟΥΛΤΑΝΩΝ 1300-1400, Αθήνα, Μ.Ι.Ε.Τ., 1991.(12) Elisabeth Zachariadou (επιμ.): THE UTTOMAN EMIRATE 1300-1389, Παν/μιο Κρήτης, Ρέθυμνο, 1993 (συλλογικά έργο).(13) Η. A. Gibbons: THE FOUNDATION OF THE OTTOMAN EMPIRE, Οξφόρδη, 1916 (περίοδος 1300- 1403).(14) G. Goodwin: 01 ΓΕΝΙΤΣΑΡΟΙ, μετ. Τρισεύγενη Παπαίωάννου, Αθήνα, εκδ. Οδυσσέας, 1997.(15) C. Imber: THE OTTOMAN EMPIRE 1300-1481, Κωνσταντινούπολη, 1990.(16) C. Imber: STUDIES IN OTTOMAN HISTORY AND LAW, Κωνσταντινούπολη, 1996 (ανατύπ. μελετών).(17) Η. Inalcik: THE OTTOMAN EMPIRE: CONQUEST, ORGANISATION AND ECONOMY, Λονδίνο, 1978 (ανατύπωση μελετών).(18) H. Inalcik: THE MIDDLE EAST AND THE BALKANS UNDER THE OTTOMAN EMPIRE: ESSAYS ON ECONOMY AND SOCIETY, Παν/μιο Ινδιάνας, 1993.(19) H. Inalcik - D. Quataert (επιμ.): AN ECONOMIC AND SOCIAL HISTORY OF THE OTTOMAN EMPIRE 1300-1914, Παν/μιο Καίμπριτζ, 1994 (συλλογικό έργο).(20) H. Inalcik: Η ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ: Η ΚΛΑΣΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1300-1600, μετ. Μ. Κοκολάκης, Αθήνα, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1995.(21) Ν. Itzkowitz: OTTOMAN EMPIRE AND ISLAMIC TRADITION, Νέα Υόρκη, 1972.(22) C. Kafadar: BETWEEN TWO WORLDS: THE CONSTRUCTION OF THE OTTOMAN STATE, Παν/μιο Καλιφόρνιας, 1995.(23) Ν. Καρβέλης: ΤΟΥΡΚΟΙ - ΟΘΩΜΑΝΟΙ: ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΚΑΤΑΚΤΗΣΗ, Αθήνα, εκδ. Πελεκάνος, 1992.(24) Lord Kinross: 01 ΟΘΩΜΑΝΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ: Η ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, μετ. -επιμ. Σπ. Ονησιφόρου, Λευκωσία, 1980.(25) Μ. Φ. Κιοπρουλού: THE ORIGINS OF THE OTTOMAN EMPIRE, μετ. - επιμ. G. Leiser, Παν/μιο Νέας Υόρκης, Ωλμπανυ, 1992.(26) Δ. Κπσίκης: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ 1280-1924, γ'έκδ.. Αθήνα, εκδ. Εστία, 1996.(27) C. Μ . Kortepeter: OTTOMAN IMPERIALISM DURING THE REFORMATION: EUROPE AND THE CAUCASUS.Νέα Υόρκη - Λονδίνο, 1972.(28) Κ. Κύρρης: ΤΟΥΡΚΙΑ ΚΑΙ ΒΑΛΚΑΝΙΑ: ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΔΟΚΙΜΙΟ, Αθήνα, εκδ. Εστία, 1986.(29) R. Lindner: NOMADS AND OTTOMANS IN MEDIEVAL ANATOLIA, Παν/μιο Ινδιάνας, 1983.(30) R. Mantran: HISTOIRE DE LA TURQUIE, Παρίσι,1961 (σύντομη επισκόπηση).(31) R. Mantran (επιμ.): HISTOIRE DE V EMPIRE OTTOMAN, Παρίσι, 1989 (συλλογικό έργο).

(32) R. Mantran: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ ΤΟΝ ΑΙΩΝΑ ΤΟΥ ΣΟΥΛΕΥΜΑΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΠΡΕΠΟΥΣ, Αθήνα, εκδ. Παπαδήμας. 1991.(33) Κ. P. Matschke: DIE SCHLACHT BEI ANKARA UND DAS SCHICKSAL VON BYZANZ, Βαίμάρη. 1981.(34) R. Merriman: SULEIMAN THE MAGNIFICENT 1520- 1566, Καίμπριτζ Μασσαχουσέτης, 1944 (ανατύπ. 1966).(35) Βέρα Μουταφτσίεβα: ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ. 15ος - 16ος ΑΙΩΝΕΣ, μετ. Ουρανία Αστρινάκη ■ Ευαγγελία Μπαλτά, Αθήνα, εκδ. Πορεία, 1990.(36) D. Nicolle (εικονογράφηση A. McBride): 01 ΣΤΡΑΤΟΙ ΤΩΝ ΟΘΩΜΑΝΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ 1300-1774, μετ. Δ. Χριστοδούλου. Αθήνα, εκδ. Αψίδα, 1995.(37) I. X. Ουζουντσαρσιλί: ΟΣΜΑΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (τουρκικά), τόμοι I, II, 111.1, ε'έκδοση, Αγκυρα, 1988.(38) Basiiike Papouiia: URSPRUNG UND WESEN DER "KNABENLESE11 IM OSMANISCHEN REICH. Μόναχο, 1963.(39) D. Pitcher: AN HISTORICAL GEOGRAPHY OF THE OTTOMAN EMPIRE, Λέιντεν, 1972 (καλύπτει περίοδο ως τα τέλη του 16ου αι.,I.(40) J. - P. Roux: Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ: 2000 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΙΡΗΝΙΚΟ ΩΣ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ, μετ. Μαρία Σμυρνιώτη, Αθήνα, εκδ. Γκοβόστης, 1998.(41) Α. Σαββίδης: ΣΕΛΙΔΕΣ ΑΠΟ ΤΗ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ ΣΤΗΝ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ 14ο ΚΑΙ 15ο ΑΙΩΝΕΣ, Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος, 1991.(42) Α. Σαββίδης: ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΤΟΥΡΚΙΚΑ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΑΡΘΡΩΝ 1981-1990, Αθήνα, εκδ. Ηρόδοτος, 1991.(43) Α. Σαββίδης: ΑΠΟ ΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΣΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ: ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΑ, ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΙΣΛΑΜΙΚΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ. ΑΝΑΤΥΠΩΣΗ ΜΕΛΕΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΘΡΩΝ 1987-1997. Αθήνα, εκδ. Δημιουργία. 1997.(44) G. Salakides: SULTANSURKUNDEN DES ATHOS -

Συγκέντρωση χριστιανόπουλων με το "παιδομάζωμα" (Βιέννη, Εθνική Βιβλιοθήκη).

KLOSTERS VATOPEDI AUS DERZEIT BAYEZIDII. UND SELIMI., Θεσσαλονίκη, I.M.X.A., 1995.(45) Ν. Σαρρής: ΟΣΜΑΝΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. Αρσενίδης. 1990 (ατυχώς δεν κυκλοφόρησε ο Γ τόμος με την παράθεση όλης της σχετικής βιβλιογραφίας).(46) S. Shaw: HISTORY OF THE OTTOMAN EMPIRE AND MODERN TURKEY, τόμ. Α1, Παν/μιο Καίμπριτζ, 1976 (περίοδος 1280-1808).(47) P. Sugar: Η ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ, 1354-1804, μετ. Παυλίνα Μπαλουξή, 2 τόμοι, Αθήνα, εκδ. Σμίλη, 1994.(48) Ε. Werner: DIE GEBURT EINER GROSSMACHT - DIE OSMANEN 1300-1481: EIN BEITRAG ZUR GENESIS DES TUERKISCHEN FEUDALISMUS, δ'έκδ., Βερολίνο. 1985.(49) A. Wheatcroft: 01 ΟΘΩΜΑΝΟΙ, μετ. Χριστιάννα Σακελλαροπούλου, Αθήνα, εκδ. Νέα Σύνορα ■ Λιβάνης. 1994.(50) P. Wittek: Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ, μετ. Ευαγγελία Μπαλτά. Αθήνα. εκδ. Πορεία, 1988.(51) Κωνσταντίνα Φιλοπούλου-Δεσύλλα: ΤΑΞΙΔΙΩΤΕΣ ΤΗΣ ΔΥΣΕΩΣ. ΠΗΓΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΖΩΗ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΣΤΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ ΤΟΥ ΣΟΥΛΕΥΜΑΝ ΤΟΥ ΜΕΓΑΛΟΠΡΕΠΟΥΣ 1520-1566. Αθήνα 1987.


Σ τις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας δολοφονήθηκε στη Ρώμη από μια ομάδα συνωμοτών, όταν η δύναμή του βρισκόταν στο αποκορύφωμά

της. Είχε ανακηρυχθεί ισόβιος δικτάτωρ. Πολλοί πίστευαν ότι σύντομα θα κατέλυε το πολίτευμα της Ρώμης καταργώντας τις ε ξο υ σίες της Συγκλήτου για να επ ιβληθεί ως απόλυτος μονάρχης. Οι δολοφόνοι του δ ιέθετα ν την υποστήριξη μεγάλου μέρους τη ς Συγκλήτου, που έβλεπ ε τις εξουσ ίες της να συρρικνώνονται, δεν κέρδισαν όμως τη συμπάθεια

του λαού, που είχε κουραστεί από τις συνεχείς πολιτικές αντιπαραθέσεις. Οι πολίτες θεωρούσαν τη σ ταθερότητα και τη σχετική ευμάρεια που εξασφάλιζε η διακυβέρνηση του Καίσαρα σπουδαιότερες από τα δικαιώματα της Συγκλήτου τα οποία καταπατούσε. Τη συμπάθεια του λαού εκμεταλλεύθηκαν οι οπαδοί του Καίσαρα, ιδιαίτερα ο Μάρκος Αντώνιος, που εξασφάλισε την υποστήριξη του Λέπιδου, αρχηγού του ιππικού. Ετσι ο Αντώνιος δ ιέθ ετε μια στρατιωτική δύναμη ικανή να τον βοηθήσει απέναντι σε οποιαδήποτε

απειλητική κίνηση των συνωμοτών. Λίγο μετά τη δολοφονία επέστρεψε στη Ρώμη ο ανιψιός του Καίσαρα Οκτάβιος, ένας δεκαοκτάχρο- νος νεαρός που τό τε δεν θεω ρήθηκε αξιόλογος πολιτικός παράγοντας. Επειδή ο τελ ευ ταίος ήταν θ ετό ς γιος του δολοφονημένου α- ναδείχθηκε σε ηγετικό στέλεχος τη ς καισαρικής παράταξης και σχημάτισε τριανδρία με τον Μάρκο Αντώνιο και τον Λέπιδο για να εκ δικηθούν τους δολοφόνους του Καίσαρα.

Ο Μάρκος Αντώνιος δ ιέθ ετε αρκετή πείρα. Είχε δ ιατελέσει ύπατος, δ ιοικητής στρα

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ Σ . Μ ΠΕΛΕΖΟ ΣΙσ το ρ ικός

ΤΟ 31 π.Χ. ΣΤΗΝ ΕΙΣΟΔΟ ΤΟΥΑΜΒΡΑΚΙΚΟΥ ΚΟΛΠΟΥ ΣΗΜΕΙΩΘΗΚΕ ΜΙΑ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΣΕ ΤΗΝ ΠΟΡΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΚΟΣΜΟΥ.ΤΟ ΑΚΤΙΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΕ ΤΗ ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΔΥΟ ΚΟΣΜΩΝ, ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ ΜΕ ΤΗ ΔΥΣΗ ΤΟΥ ΟΚΤΑΒΙΑΝΟΥ ΚΑΙ ΣΗΜΑΝΕ ΤΗ ΛΗΞΗ ΤΩΝ ΕΜΦΥΛΙΩΝ ΠΟΥ ΜΑΣΤΙΖΑΝ ΕΠΙ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ ΤΟ ΡΩΜΑΪΚΟ ΚΡΑΤΟΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ.


ΛΚΤΙΟΚ Α Ι Τ Η Γ Κ Λ Ε Ο Π

Η ναυμαχία το υ Α κτιου σε πίνακα του Κω νσταντίνου Β ολανάκη. Δ ια κ ρ ίν ετα ι

η Κ λεοπ ά τρ α στην πρύμνη ενός πλοίου που είνα ι σ τολ ισ μένη μ ε λουλούδια (Α9ήνα,

Α ρ χηγείο ΓΕΝ). Σύμφ ω να μ ε άλλη άποψη στον πίνακα α π εικ ο ν ίζετα ι η ναυμαχία τη ς Σαλαμ ίνας.

τιωτικών μονάδων και υπήρξε έμπιστος και στενός συνεργάτης του Καίσαρα. Τον χαρακτήριζε όμως υπερβολική ματαιοδοξία. Καταγόταν από παλιά ρωμαϊκή οικογένεια που θ ε ωρούσε ως γενάρχη της τον Ηρακλή, στοιχείο για το οποίο πάντα υπερηφανευόταν. Η οικονομική του κατάσταση όμως δεν ήταν τόσο ανθηρή, γεγονός που συχνά του δημιουργούσε προβλήματα. Ως στρατιωτικός δεν δ ιέθ ε τε ιδιαίτερες ικανότητες, ήταν όμως αγαπητός στους στρατιώτες. Αγαπούσε τους Ελληνες, δήλωνε ο ίδιος Ελληνας - ως απόγονος

του Ηρακλή - και του άρεσε να ασχολείται με την ελληνική φιλοσοφία. Οσο μεγάλωνε έδ ε ιχνε να χάνει τον δυναμισμό του. Για την πα- θητικό τη τα που περιστασιακά τον κατέβαλλε ευθύνετα ι η αγάπη του για το κρασί, την οποία δεν προσπαθούσε να περιορίσει. Αντίθετα αρεσκόταν να εμφανίζεται ως Διόνυσος, εκδηλώνοντας τον έμφ υτο θεατρινισμό του. Συχνά γινόταν υπερβολικός και άξεστος, παρά την καλλιέργεια που προσπαθούσε να επι- δείξει.

Κατά τους μήνες που ακολούθησαν τη

δολοφονία του Καίσαρα ο Οκταβιανός εξελέ - γη ύπατος και συγκέντρωσε στρατιωτικές δυνάμεις, αυξάνοντας την πολιτική επιρροή του. Παράλληλα μειωνόταν σταδιακά η ισχύς τη ς Συγκλήτου και των δολοφόνων του Καίσαρα, που υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την Ιταλία και να καταφύγουν στην Ελλάδα. Τα μέλη της τριανδρίας προέβησαν σε αιματη ρές εκκαθαρίσεις των οπαδών τους στη Ρώμη πριν τους καταδιώξουν. Οι στρατοί των δύο παρατάξεων συναντήθηκαν το 42 Π.Χ. στους Φιλίππους της Μακεδονίας, όπου οι


Ο κταβία . Π αράσταση σε μ ετά λ λ ιο που κόπηκε το 40 π.Χ. σε ανάμνηση

του γάμου τη ς μ ε τον Αντώνιο.

δυνάμεις των συνωμοτών η ττήθηκαν και οι αρχηγοί τους, ο Βρούτος και ο Κάσσιος, αυ- τοκτόνησαν.

Μ ετά τη μάχη στους Φιλίππους τα μέλη τη ς τριανδρίας είχαν να αντιμετωπίσουν τα άμεσα προβλήματα του ρωμαϊκού κράτους. Ο Οκταβιανός πήγε στην Ιταλία για να αντιμετωπίσει τον Σ έξτο Πομπήιο, γιο του Πομπήιου που νίκησε ο Καίσαρας, ο οποίος είχε σχηματίσει πειρατικό στόλο και πίεζε τη Ρώμη εμποδίζοντας τη μεταφορά σιτηρών στην Ιταλία. Ο Αντώνιος ανέλαβε τις ανατολικές επαρχίες του κράτους με κύριο μέλημα τη συγκέντρωση χρημάτων και την αντιμετώπιση των Πάρ- θων. Η αυτοκρατορία των Πάρθων, που κατείχε την Περσία και τη Μεσοποταμία, είχε τα πεινώσει τη Ρώμη το 53 π.Χ. συντρίβοντας τις λεγεώ νες του Κράσσου, νικητή του Σπάρτα- κου. Η συγκέντρωση χρημάτων ήταν δύσκο-

■■■ λη στις ρωμαϊκές κτήσεις της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας, τις οποίες είχαν απογυμνώσει ο Βρούτος και ο Κάσσιος. Μοναδική πηγή πλούτου στην Ανατολή αποτελούσε η Αίγυπτος.

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΙ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΤην Αίγυπτο κυβερνούσε η δυναστεία

των Πτολεμαίων, τα πρώτα μέλη τη ς οποίας τη ν ανέδειξαν σε σημαντική δύναμη. Οι επόμενες γεν ιές όμως δεν διατήρησαν την ισχύ και την αποτελεσματικότητα της εξουσίας που κληρονόμησαν. Οι κυβερνήτες ό ντες αδύναμοι και δ ιεφθαρμένοι δεν δίσταζαν κατά τις μεταξύ τους δυναστικές έριδες να επικαλούνται τη βοήθεια ξένων δυνάμεων, παρέχοντας στους Ρωμαίους άριστη ευκαιρία για ανάμιξη στα εσωτερικά της Αιγύπτου. Ανάμε- σά τους όμως ξεχώρισε η Κλεοπάτρα, μια προσωπικότητα που διακρινόταν από τον δυναμισμό των πρώτων μελών της οικογένειας. Από μικρή είχε γνωρίσει τις δολοπλοκίες της πτολεμαϊκής Αυλής και είχε συνειδητοποιήσει την επιρροή τη ς ρωμαϊκής δύναμης στις εσω τερικές υποθέσεις και στην ίδια την ύπαρξη του άλλοτε ισχυρού βασιλείου. Η τα ραγμένη παιδική και νεανική τη ς ηλικία δεν ε-

Σ έ ξ το ς Πομπήιος (χρυσό νόμισμα από τη Σ ικ ε λ ία ,

42-38 π.Χ., Ε&νικό Μ ο υσ είο Β ερολίνου).

Π ρ οτομή του Ο κταβιανού από την Α ίγυπ το.Μ ε τά τη ν κατά λη ψ η τη ς χώ ρας

δ ια τά χ τη κ ε η κ α τα σ τρ ο φ ή των προτομώ ν της Κ λεοπ ά τρ ας και η α ντικ α τά σ τα σ ή

το υ ς από α υ τέ ς το υ νικητή το υ Α κτίου .

μπόδισε τη μόρφωσή της. Ηταν έξυπνη και μιλούσε εννέα γλώσσες. Ηταν η πρώτη από τους Π τολεμαίους που έμαθε τη γλώσσα των Αιγυπτίων. Ο θάνατος του πατέρα της την έ φ ερε αντιμέτωπη με την πολιτική μερίδα που υποστήριζε τον δεκάχρονο αδελφό της. Τότε έδ ε ιξε για πρώτη φορά τις ικανότητές της. Μόλις 21 ετών κατόρθωσε να συνδιαλλαγεί με τον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος βρέθηκε στην Αίγυπτο καταδιώκοντας τον Πομπήιο. Τον έπεισε ότι μπορούσε να τον υποστηρίξει θ έτο ν τα ς στη διάθεσή του τα πλούτη της Αιγύπτου, αρκεί αυτός να τη βοηθούσε εξοντώ νοντας τους υποστηρικτές του αδελφού της. Παράλληλα αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στη νεαρή βασίλισσα και το ν ηλικιωμένο στρατηγό και πολιτικό. Πολλοί πίστεψαν ότι τον σαγήνευσε, ο Καίσαρας όμως ήταν αρκετά έμπειρος ώστε να μη θ έ τ ε ι τα συναισθήματα και τα πάθη πάνω από το πολιτικό συμφέρον. Το 47 π.Χ. γεννήθηκε ο γιος τους, που αποκλήθηκε Καισαρίων. Η σχέση τους προκάλεσε αρνητικά σχόλια στη Ρώμη. Διαδιδόταν πως η Κλεοπάτρα, μαθημένη στον ελ ληνιστικό τύπο απόλυτης μοναρχίας, πίεζε τον Καίσαρα να επιβάλει ανάλογο πολίτευμα στη Ρώμη.

Η Κλεοπάτρα είχε τηρήσει ουδέτερη στάση στον εμφύλιο που ακολούθησε τη δολοφονία του Καίσαρα, διατηρώντας επαφές και με τις δύο παρατάξεις. Εστειλε όμως στην τριανδρία τις τέσσερις λεγεώ νες που ο Καίσαρας είχε εγκαταστήσει στην Αίγυπτο, επειδή επιθυμούσε να τις απομακρύνει από την ε-

πικράτειά της. Η τριανδρία σε αντάλλαγμα αναγνώρισε στον Καισαρίωνα το ν τίτλο του βασιλιά. Ο Καισαρίων δεν είχε κληρονομήσει τον πατέρα του, καθώς ήταν γιος μιας ξένης βασίλισσας. Ως διάδοχος, όμως, τη ς Κλεοπάτρας και μοναδικός γιος του Καίσαρα μπορούσε να ελπίζει πολλά για το μέλλον του στην Αίγυπτο και ίσως στη Ρώμη. Η μητέρα του με ικανοποίηση έμαθε τη θεοποίηση του Καίσαρα το 42 π.Χ., καθώς με αυτή αναγνωριζόταν η θεϊκή καταγωγή του γιου της.

Το 41 π.Χ. ο Αντώνιος κάλεσε την Κλεοπάτρα στην Ταρσό της Κιλικίας. Τυπικά επρόκει- το για μια πολιτική συνάντηση. Η Κλεοπάτρα φρόντισε να είναι κάτι παραπάνω. Ενημερωμένη για τον χαρακτήρα του Αντωνίου έστησε μια παράσταση για να κολακεύσει τη μα- ταιοδοξία και τον θεατρινισμό του. Εμφανίστηκε στην Ταρσό με μία τεράστια θαλαμηγό, εντυπωσιακά στολισμένη, με μεταξω τά πανιά και κουπιά ασημένια. Η ίδια καθόταν στο κατάστρωμα ντυμένη Αφροδίτη. Ο Αντώνιος θα έπαιζε τον ρόλο του Αρη ή του Διονύσου, του αγαπημένου του θεού. Η βασίλισσα της Αιγύπτου δεν είχε ως σκοπό να απολογηθεί για τη στάση τη ς στον ρωμαϊκό εμφύλιο. Αντίθετα π ίστευε πως είχε ανακαλύψει έναν Ρωμαίο στρατηγό ο οποίος, παρά το ότι δ εν φαινόταν τόσο ικανός όσο ο προηγούμενος, μπορούσε να βοηθήσει τα σχέδιά της.

Η προσφορά ήταν ιδιαίτερα δελεαστική για το ν Αντώνιο. Θα είχε στη διάθεσή του τον πλούτο του αιγυπτιακού κράτους για να πραγματοποιήσει εκσ τρατείες εναντίον των Πάρθων και να κυριαρχήσει έναντι των αντιπάλων του στη Ρώμη. Η Κλεοπάτρα σπα- τάλησε εκείνες τις μέρες τεράστια ποσά για να τον πείσει ότι τα χρήματά της ήταν ανεξάντλητα, γεγονός που δεν ανταποκρινόταν απόλυτα στην πραγματικότητα. Ο Αντώνιος πείσθηκε για τον πλούτο της. Ποτέ δεν υπήρξε ιδιαίτερα ικανός στην οικονομική διαχείριση ώστε να μπορεί να αντιληφ θεί τις πραγματικές οικονομικές δυνατότητες της συμμάχου του. Αντίθετα κολάκευε τη ματαιοδοξία του η ιδέα ότι η απόγονος μιας τόσο σημαντικής δυναστείας ήταν ερω τευμένη μαζί του. Ο


Αντώνιος έδινε πάντα μεγαλύτερη σημασία στην προσωπική διάσταση της σχέσης τους, ακόμα και σε βάρος των πολιτικών του σχεδίων. Η Κλεοπάτρα, αντίθετα , έδινε μεγαλύτερη Βαρύτητα στην πολιτική διάσταση της σχέσης, προσπαθώντας να εκμετα λλεύετα ι τις αδυναμίες του Αντωνίου ώστε να εξασφαλίσει την υποστήριξή του στο κράτος της.

Στην Ταρσό η Κλεοπάτρα δεν κέρδισε απόλυτα τον Αντώνιο, ο οποίος της αφαίρεσε την Κύπρο, δέχθηκε όμως να εκτελέσ ει την αδελφή της Αρσινόη, επικίνδυνη αντίζηλό της για τον θρόνο και σύμμαχο των αντιπάλων τη ς τριανδρίας. Την άνοιξη του 40 π.Χ. ο Αντώνιος αναχώρησε για την Ελλάδα. Δ εν θα συναντούσαν πάλι ο ένας τον άλλο πριν πε- ράσουν τέσσερα χρόνια. Η Κλεοπάτρα γρήγορα αντιλήφ θηκε πόσο επικίνδυνο ήταν να αφήσει τον Αντώνιο να φύγει από την άμεση πολιτική και αισθηματική επιρροή της. Ηταν ένα λάθος που δεν επανέλαΒε.

Ο Αντώνιος στην Ελλάδα συνάντησε τη σύζυγό του ΦουλΒία, η οποία φρόντιζε τα συμφέροντά του στην Ιταλία όσο εκείνος Βρισκόταν στην Ανατολή. Η ΦουλΒία με τη Βοήθεια του αδελφού του Λεύκιου Αντώνιου είχε έλθ ει σε ρήξη με τον ΟκταΒιανό και υποκίνησε α ρκετές ιταλικές πόλεις να αποστατήσουν υπέρ του Αντωνίου, ο οποίος δεν έκανε τίποτα για να τις ενισχύσει. Οταν συναντήθηκαν ήταν επόμενο να του μεταφ έρει την προσωπική τη ς πικρία και την απογοήτευση των ο

παδών του. Σε σύντομο διάστημα όμως μετά την άφιξή τη ς στην Ελλάδα αρρώστησε και πέθανε, χωρίς η απουσία της να ωφελήσει την Κλεοπάτρα όσο αυτή υπολόγιζε.

Ο Αντώνιος Βρισκόταν σε δύσκολη θέση καθώς οι Πάρθοι πίεζαν τις ανατολικές επαρχίες. Χρειαζόταν άμεσα ενισχύσεις, ο Οκτα- Βιανός όμως δεν του επέτρεπε να στρατολογήσει άνδρες από τη Ιταλία ύστερα από όσα είχαν συμΒεί με τη Φουλβία και τον αδελφό του. Τελικά έπειτα από πιέσεις κοινών φίλων συναντήθηκαν στο Βρινδήσιο (σημερινό Μπρίντιζι) και συμφώνησαν τη συνέχιση της συνεργασίας τους. Ο ΟκταΒιανός θα διατηρούσε τον έλεγχο στο δυτικό τμήμα του κράτους και ο Αντώνιος στο ανατολικό. Τη συμφωνία θα ενίσχυε ο γάμος του με την Οκτα- βία, αδελφή του πρώτου. Ο Λέπιδος έλαΒε τις επαρχίες της Βόρειας Αφρικής. Ο Σέξτο ς Πομπή ιος συμφώνησε λίγο αργότερα να σταματήσει τις επιδρομές και να λάβει τη Σικελία, τη Σαρδηνία και την Ελλάδα.

Η συμφωνία δεν τηρήθηκε για πολύ. Οσο ο Αντώνιος ήταν απασχολημένος με τους ΓΙάρθους ο Οκταβιανός εξουδετέρω σ ε τον Πομπήιο και τον Λέπιδο. Η Μεσόγειος ήταν χωρισμένη στη μέση, με τον Αντώνιο να ελέγ χει την Ανατολή και τον ΟκταΒιανό τη Δύση. Λίγο αργότερα, το 38 π.Χ., η Οκταβία γέννησε μία κόρη, νωρίτερα όμως η Κλεοπάτρα είχε γεννήσει δίδυμα, ένα κορίτσι και ένα αγόρι. Η ύπαρξη αυτού του γιου με βασιλική καταγω

γή θα Βάρυνε πολύ όταν ο Αντώνιος, που έ θ ε τε τις προσωπικές του προτιμήσεις πάνω από το πολιτικό συμφέρον, θα έπρεπε να επ ιλέξει ανάμεσα στην αδελφή του Οκταβιανού και τη βασίλισσα της Αιγύπτου.

Το 37 π.Χ. τα προβλήματα στις σχέσεις των δύο ισχυρών Ρωμαίων είχαν πολλαπλα- σιαστεί. Ο Οκταβιανός παρεμπόδιζε τη στρα- τολόγηση ανδρών από την Ιταλία για τον στρατό του Αντωνίου, που αντιμετώπιζε σημαντικό πρόβλημα στις επιχειρήσεις εναντίον των Πάρθων. Η Οκταβία μεσολάβησε ώστε να συναντηθούν στον Τάραντα. Εκεί συμ- φω νήθηκε ο Αντώνιος να δώσει στον Οκτα- βιανό δύο μοίρες του στόλου του (120 πλοία) για να χρησιμοποιηθούν στην καταδίωξη του Πομπήιου, με αντάλλαγμα τέσσερις λεγεώ νες. Ο Οκταβιανός πήρε τα πλοία, αλλά φρόντισε ώστε ο αντίπαλός του να μη λάβει τις συμφωνημένες στρατιωτικές ενισχύσεις.

Η ΡΗΞΗ ΜΕΤΑΞΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΟΚΤΑΒΙΑΝΟΥ

Οταν ο Αντώνιος έφυγε από τον Τάραντα η Οκταβία δεν τον συνόδευσε. Την έστειλε στη Ρώμη με την πρόφαση ότι δεν ή θελε να την υποβάλει στις κακουχίες της εκστρατείας εναντίον των Πάρθων. Το 37 π.Χ. ο Αντώνιος βρέθηκε στην Αντιόχεια, όπου κάλεσε την Κλεοπάτρα να τον συναντήσει. Πριν φύγει από την Ιταλία είχε εξασφαλίσει μια εξου-

Το ρω μαϊκό κ ρ ά το ς και η Μ εσ ό γ ε ιο ς το 31 π.Χ. Ε μ φ α νίζετα ι η διανομή βασιλείω ν σ τα παιδιά το υ Αντωνίου και της Κ λεοπ ά τρ ας.

31

Α λέξανδροςΗ λιος

Π το λεμ α ίο ςΦ ιλάδελφος

των βασιλέων)

ΚλεοπάτραΣελήνη

’ Οριο μ ετα ξύ των επαρχιών του Αντωνίου και του Ο κταβιανού

Ρω μαϊκές επαρχίες υπό τον έλεγχο του Αντωνίου

Ιταλία και ρω μαϊκές επ αρχίες υπό τον έλεγχο του Ο κταβιανού

Π ερ ιοχές που δόθηκαν στα παιδιά τη ς Κλεοπάτρας


σιοδότηση της Συγκλήτου να επιφέρει μ ετα τροπές στα συμμαχικά βασίλεια και τις ρωμαϊκές επαρχίες της Ανατολής. Την εντολή αυτή την καταχράσθηκε στο έπακρο προς το συμφέρον του ιδίου και της Κλεοπάτρας. Εδωσε στην Αίγυπτο την Κύπρο και τις ακτές τη ς Κιλικίας, την Κοίλη Συρία, τη Φοινίκη, την Ιουδαία και την Αραβία. Οι παραχωρήσεις του προκάλεσαν αντιδράσεις στη Ρώμη. Πολλοί αντιλήφθηκαν ότι η Κλεοπάτρα ελέγχοντας τους κέδρους του Λιβάνου μπορούσε να κατασκευάσει στόλο, κάτι που δεν μπορούσε να γίνει στην Αίγυπτο διότι αυτή δεν παρήγε αρκετή ξυλεία.

Η δημοτικότητα του Αντωνίου έπεσε πιο χαμηλά μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του εναντίον των Πάρθων το 36 π.Χ. Σε αυτή ν κατέρρευσε η φήμη του ως αήττητου στρατηγού. Απώλεσε τα δύο πέμπτα του στρατού και σώθηκε χάρη στην έγκαιρη ε πέμβαση της Κλεοπάτρας, που έσπευσε στη Συρία με εφόδια για να αποτρέψ ει μεγαλύτερη καταστροφή. Ο Αντώνιος είχε ελπίσει σε μεγάλη επιτυχία που θα το ν προέβαλε ως άξιο διάδοχο του Καίσαρα. Κατάφερε όμως να μειώσει το κύρος του και να β ρ εθεί υποχρεωμένος στην Κλεοπάτρα, η οποία το ν είχε ε- νισχύσει για να πραγματοποιήσει την εκ στρατεία και το ν βοήθησε να σώσει τον ητ- τημένο στρατό του. Μ ετά το τέλο ς τη ς εκ στρατείας την ακολούθησε στην Αίγυπτο. Η Οκταβία είχε φτάσει και αυτή ως τη ν Αθήνα με ενισχύσεις. Ο Αντώνιος όμως της ζήτησε να επιστρέψει στη Ρώμη χωρίς να το ν συναντήσει. Είχε ενοχληθεί επειδή ο αδελφός τη ς του έστελνε μόνο δύο χιλιάδες λεγεω νάριους και 70 από τα 120 πλοία που ο ίδιος του είχε δώσει. Το 36 π.Χ. ο Αντώνιος ανακοίνωσε επίσημα πως η Κλεοπάτρα ήταν σύζυγός του, γεγονός που στη Ρώμη το ν καθιστούσε δίγα-

32 μο, καθώς δεν είχε χωρίσει επίσημα την 0 - ■ ** κταβία. Η προπαγάνδα του Οκταβιανού εκμε-

τα λλεύ θη κε αυτή την προσβολή για να αμαυρώσει την εικόνα του Αντωνίου στον λαό της Ρώμης και να το ν παρουσιάσει ως υποχείριο μιας ξένη ς βασίλισσας.

Η συμπεριφορά του Αντωνίου γινόταν όλο και πιο προκλητική. Μ ετά από μια περιορισμένης κλίμακας επιτυχή εκστρατεία στην Αρμενία γιόρτασε τη νίκη του με θ ρ ια μβευτική παρέλαση στην Αλεξάνδρεια, στην οποία εμφανίστηκε ως Νέος Διόνυσος και η Κλεοπάτρα ως Νέα Ισιδα. Οταν το γεγονός μαθεύτη κε στη Ρώμη ερ μηνεύθηκε ως δ ιενέργεια ρωμαϊκού θριάμβου χωρίς άδεια της Συγκλήτου και σχολιάστηκε δυσμενέστατα. Λίγες μέρ ες αργότερα πραγματοποιήθηκε μια περισσότερο προκλητική εκδήλωση. Στο μεγάλο γυμνάσιο τη ς Αλεξάνδρειας, μπροστά στον συγκεντρω μένο λαό τη ς πόλης, η Κλεοπάτρα ντυμένη πάλι ως Νέα Ισιδα με το ν Αντώνιο στο πλευρό της απένειμε βασιλικούς τίτλους και βασίλεια στα παιδιά της. Ο Καισα- ρίων ως Πτολεμαίος ΙΕ' Καίσαρ αναγνωρίστηκε συγκυρίαρχος τη ς μητέρας του στην Αίγυπτο και έλαβε τον τίτλο του Βασιλέα των Βασιλέων. Η Κλεοπάτρα κράτησε τον τίτλο της Βασίλισσας των Βασιλέων. Τα τρία παιδιά της από τον Αντώνιο έλαβαν τίτλους λ ιγότερο

ουσιαστικούς. Ο Αλέξανδρος Ηλιος αναγο- ρεύθηκε Μέγας Βασιλέας μιας περιοχής που το μεγαλύτερο μέρος της κάλυπτε το επίφοβο βασίλειο των Πάρθων. Η Κλεοπάτρα Σελήνη έγινε βασίλισσα τη ς Κυρηναϊκής και της Κρήτης, που αποτελούσαν ρωμαϊκές επαρχίες. Ο άλλος γιος τους έγινε βασιλιάς της Συρίας και τη ς Μικράς Ασίας. Οι κάτοικοι της Α λεξάνδρειας που παρέστησαν στη λαμπρή τελ ε τή αντιλήφθηκαν το κενό των μεγαλόσχημων τίτλων. Αρκετοί όμως θεώρησαν ότι τα ανύπαρκτα βασίλεια των παιδιών αποτελούσαν εξαγγελία περί των διεκδικήσεων του πατέρα τους.

Ο Αντώνιος σεβόμενος ακόμα τους ρωμαϊκούς θεσμούς ζήτησε από τη Σύγκλητο να επικυρώσει τις παραχωρήσεις, κάτι που δεν θα γινόταν δ εκτό χωρίς παρέμβαση του Οκταβιανού. Το ότι αντιμετώπιζε ρωμαϊκές ε παρχίες ως προσωπική περιουσία που δ ιέθ ε τε ελεύθερ α στα παιδιά του δεν άρεσε καθόλου στους Ρωμαίους, οι οποίοι φοβούνταν ότι ο Αντώνιος προσπαθούσε να το υς επιβάλει μοναρχικό καθεστώς. Τους φόβους αυτο ύς καλλιέργησε η πλευρά του Οκταβιανού, θ έτο ν τα ς σε εφαρμογή ένα ολοκληρωμένο σχέδιο κατασυκοφάντησης των αντιπάλων της. Ο Αντώνιος εμφανιζόταν ως αιχμάλωτος τη ς γοητείας τη ς Κλεοπάτρας και ανίκανος να της αρνηθεί το παραμικρό, καθώς είχε παραδοθεί ολοκληρωτικά στην πολυτέλεια και στις υπερβολές τη ς Ανατολής. Στη Ρώμη κυκλοφορούσαν φήμες πως η ζωή του είχε ξεπεράσει κάθε όριο πολυτέλειας, ακόμα και ό τι χρησιμοποιούσε δοχείο νυκτός από χρυσό. Η Κλεοπάτρα παρουσιαζόταν ως ύπουλη ανατολίτισσα, παραδομένη στις απολαύσεις, η οποία ή θ ελ ε να καταλύσει το ρωμαϊκό πολίτευμα και να επιβάλει στον ρωμαϊκό κόσμο το ν δεσποτισμό που εφάρμοζε στην Αίγυπτο. Από αυτή τη ν απειλή, έλεγαν οι οπαδοί του Οκταβιανού, μόνο ο αρχηγός τη ς παράτα ξής τους και θ ετό ς γιος του Καίσαρα μπορούσε να σώσει τη Ρώμη.

Την αφορμή για την οριστική ρήξη έδωσε το διαζύγιο του Αντωνίου από την Οκταβία το 32 π.Χ. Είχε π ροηγηθεί η εμφάνιση της Κλεοπάτρας στα ρωμαϊκά νομίσματα που ε ξέδ ιδε ο Αντώνιος. Σημαντικό πλήγμα για το κύρος του απ οτέλεσε η ανακάλυψη, από τον Οκταβιανό, της διαθήκης του που φυλασσόταν στον ναό των Εστιάδων της Ρώμης. Οταν δημοσιοποιήθηκε το περιεχόμενό τη ς ο ρωμαϊκός λαός εξοργίσ τηκε από τις παραχωρήσεις που έκανε προς την Κλεοπάτρα και τα παιδιά τους, επικυρώνοντας τη ν παραχώρηση ρωμαϊκών επαρχιών. Είναι πολύ πιθανό η διαθήκη να ήταν πλαστή, ένα δημαγωγικό τ έ χνασμα του Οκταβιανού, προκάλεσε όμως ανεπανόρθωτη ζημιά στον Αντώνιο επειδή έγι- νε γενικά αποδεκτή ως γνήσια. Πολλοί οπαδοί του τελευ τα ίου θεώρησαν επικίνδυνη τη ν παραμονή το υς στην Ιταλία και κα τέφ υ γαν στην Ανατολή. Ο Οκταβιανός εκμ ετα λ λευόμενος την κατάσταση κήρυξε τον π όλεμο μόνο στην Αίγυπτο, θ έλοντα ς να επισημά- νει πως σκοπός του ήταν η προστασία της Ρώμης από εξω τερ ικό εχθρό και όχι η ε ξό ντωση του Αντωνίου.

01 ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ο Αντώνιος ξεκίνησε τον πόλεμο με αρκετή αισιοδοξία. Είχε τα πλούτη της Αιγύπτου να τον στηρίζουν και τα τεράστια αποθέματά της σε σιτηρά για να συντηρήσει τον στρατό και τις επαρχίες του. Αντίθετα στη Ρώμη ανα- μενόταν να δημιουργηθεί οξύ πρόβλημα επισιτισμού χωρίς τις εισαγωγές σιτηρών από την Αίγυπτο. Δ εν ήταν παράλογο να ελπίζει ότι μια εξέγερση του πεινασμένου ρωμαϊκού όχλου θα τερμάτιζε τον πόλεμο. Σίγουρος για την επιτυχία άφησε πίσω ισχυρές φρουρές. Τέσσερις λεγεώ νες ανέλαβαν τη φύλαξη της Κυρηναϊκής, άλλες τέσσερις την Αίγυπτο και τρεις τη Συρία. Η στρατιά με τη ν οποία θα αντιμετώπιζε τον Οκταβιανό αποτελείτο από100.000 πεζούς και 12.000 ιππείς, ενώ ο στόλος του δ ιέθ ετε συνολικά 500 πλοία. Η Κλεοπάτρα είχε διαθέσει 200 πλοία και προσέφερε σημαντική οικονομική ενίσχυση: 20.000 τάλαντα. Αριθμητικά οι δυνάμεις τους υπερείχαν σε σχέση με τις 80.000 πεζούς, τις 12.000 ιππείς και τα 400 πλοία του Οκταβιανού, ο οποίος όμως δ ιέθ ετε ομοιογενή στρατό, σε αντίθεση με τον Αντώνιο που συγκέντρωσε ένα σύνολο από Ρωμαίους λεγεωνάριους και στρατιώτες από τις ρωμαϊκές επαρχίες και τα συμμαχικά βασίλεια της Ανατολής. Τον χειμώνα του 32 π.Χ. ο στρατός του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας προωθήθηκε προς την Αθήνα και τη ν Πάτρα, ενώ εγκαταστάθηκαν προφυλακές σε όλο το μήκος της ηπειρωτικής ακτής ως την Κέρκυρα με σκοπό να αποτρέψουν απόβαση του Οκταβιανού. Την άνοιξη του 31 π.Χ. όλα ήταν έτοιμα για τη σύγκρουση των διαδόχων του Καίσαρα.

Ο ναύαρχος του Οκταβιανού, Μάρκος Βισπάνιος Αγρίππας, με έναν πετυχημένο αντιπερισπασμό κατέλαβε τη Μεθώνη στις νότιες ακτές της Πελοποννήσου. Ο Αντώνιος έστρεψε εκεί την προσοχή του νομίζοντας ότι η απόβαση θα γίνει στην Πελοπόννησο και ο αντίπαλος μπόρεσε να μεταφ έρει ανενόχλητος τις δυνάμεις του από το Βρινδήσιο και τον Τάραντα στην Κέρκυρα. Από εκεί ο στρατό ς διαπεραιώθηκε στις απέναντι ακτές και μαζί με τον στόλο κα τευθύνθηκε νότια προς τον Αμβρακικό κόλπο. Οταν ο Αντώνιος πλη- ροφορήθηκε τις ε ξελ ίξε ις έσπευσε στην περιοχή και έφθασε στις νότιες ακτές του Αμ- βρακικού λίγο πριν οι αντίπαλοι φθάσουν στη βόρεια πλευρά του. Πρόλαβε να περάσει τον στόλο μέσα στο ασφαλές αγκυροβόλιο που προσέφερε ο Αμβρακικός και να οχυρώσει την είσοδο του κόλπου. Λίγες μέρες αργότερα έφθασε στην περιοχή η Κλεοπάτρα. Οι δυνάμεις του στόλου τους είχαν μειωθεί αισθητά. Το ένα τρ ίτο από τους κωπηλάτες και τους ναύτες είχαν αρρωστήσει κατά τη διάρκεια του χειμώνα και αναγκάστηκαν να τους αντικαταστήσουν με υποχρεωτική στρατολόγηση χωρικών από την Ελλάδα, με αποτέλεσμα πολλά πλοία να είναι επανδρωμένα με πληρώματα άπειρα και ακατάλληλα.

Οι δύο στρατοί εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Ο Αντώνιος δημιούργησε ένα τεράστιο στρατόπεδο στο Ακτιο, στο νότιο ακρωτήριο


Αντώ νιος και Κ λεοπ άτρα. Ο Αντώ νιος ε ικ ο ν ίζετα ι να ο δ η γ ε ί τη βασίλισσα της Α ιγύπ του σε Θρόνο, από τον οποίο απ ομα κρ ύνετα ι ενοχλημένη η Ο κταβία (πίνακας του P ietro de la Cortona, Μ ο υ σ είο Καλών Τεχνών τη ς Λυών).

της εισόδου του Αμβρακικού. Οι δυνάμεις του έλεγχαν την είσοδο και τις ακτές του κόλπου, εκτός από την περιοχή που κάλυπτε το στρατόπεδο του Οκταβιανού. 0 στόλος του ελλιμενιζόταν μέσα στον κόλπο. Ο Οκτα- διανός εγκατέστησε το δικό του στρατόπεδο στο βόρειο ακρωτήριο της εισόδου του Αμ- βρακικού και ο στόλος του αγκυροβόλησε έξω από τον κόλπο. Και τα δύο στρατόπεδα προστατεύονταν από ισχυρά αναχώματα και δ ιέθεταν έναν οχυρωμένο διάδρομο που εξα σφάλιζε τη ν επικοινωνία τους με την ακτή. Ο Αντώνιος ελέγχοντας το εσωτερικό του κόλπου και τις ακτές του είχε περιορίσει τον 0- κταβιανό στο στρατόπεδό του, το οποίο όμως είχε ανοικτή επικοινωνία με το Ιόνιο και την Ιταλία, από όπου εφοδιαζόταν. Ο Οκταβιανός δεν κατείχε τίποτα στην ξηρά έξω από το στρατόπεδό του, είχε όμως αποκλείσει τον Αντώνιο στον Αμβρακικό και έλεγχε απόλυτα το Ιόνιο. Οι δύο στρατοί είχαν εμπλακεί σε μία περίεργη ισορροπία, στην οποία ο ένας πολιορκούσε τον άλλο. Τις επόμενες μέρες ο Αγρίππας βελτίωσε τη θέση του Οκταβιανού καταλαμβάνοντας την Πάτρα και τη ν Κόρινθο.

Το επ ιτελείο του Αντωνίου αντιμετώπιζε οξύ πρόβλημα, καθώς το στρατόπεδο είχε κατασκευαστεί σε ιδιαίτερα ανθυγιεινή τοποθεσία. Επρεπε σύντομα ο στρατός να μετακινηθεί. Είχαν καταλήξει σε δύο πιθανά σχέδια.

Το ένα προέβλεπε την εγκατάλειψη του στόλου που είχε παγιδευτεί στον Αμβρακικό και τη ν υποχώρηση στην ενδοχώρα. Σκοπός ήταν να παρασύρουν τον αντίπαλο να τους ακολουθήσει και να τον αναγκάσουν να δώσει μάχη στην ξηρά. Το σχέδιο αυτό υποστήριζαν οι Ρωμαίοι αξιωματικοί που είχαν περισσότερη εμπιστοσύνη στις λεγεώ νες τους, παρά στα αποδυναμωμένα και ετερόκλη τα πληρώματα του στόλου. Η άλλη άποψη πρότεινε να επιχειρήσει ο στόλος έξοδο από τον Αμβρακικό και σύγκρουση με τον αντίπαλο. Αν επιτύγχανε στη ναυμαχία θα μπορούσε να αποκλείσει τον Οκταβιανό από τις βάσεις ανεφοδιασμού του στην Ιταλία, να τον υποχρεώσει σε παράδοση από πείνα και να τερματίσει τον πόλεμο. Το σχέδιο αυτό υποστήριζε η Κλεοπάτρα, που συμμετείχε στην εκστρατεία μόνο με ναυτικές δυνάμεις και δεν ή θ ελε να ε- γκαταλείψει τον στόλο της. Αντιλαμβανόταν ότι αν υποχωρούσαν προς το εσωτερικό της Ελλάδας αυτή θα έπρεπε να επιστρέφει στην Αίγυπτο, καθώς δεν θα συμμετείχαν πλέον δ ικές τη ς δυνάμεις στον πόλεμο. Τότε ο Αντώνιος, μακριά από τη ν επιρροή της και υπό τη ν πίεση όσων από το επ ιτελείο του την αντιπαθούσαν, ίσως τη ν εγκατέλειπ ε και ερχόταν σε συμβιβασμό με τον Οκταβιανό προφα- σιζόμενος ότι ο πόλεμος στρεφόταν αποκλειστικά εναντίον της. Δεν αποκλείεται κάποιοι από τους συμβούλους του να είχαν αυτό στο

μυαλό τους όταν πρότειναν την εγκατάλειψη του στόλου.

Η διαφωνία αύξησε το ν εκνευρισμό και έ κανε πολλούς να μη πιστεύουν πολύ στην επιτυχία. Ο Δομίτιος Αινόβαρβος, ένας από τους σπουδαιότερους συμβούλους του Αντωνίου, εκνευρισμένος από τη ν επιρροή της Κλεοπάτρας και τη δυνατότητά τη ς να αλλοιώνει τα στρατηγικά σχέδια προς το συμφέρον της αυτομόλησε στον Οκταβιανό, πέθανε όμως λίγες μέρες αργότερα από κάποια ασθένεια. Η φυγή του αποτέλεσε σημαντικό πλήγμα. Λίγο αργότερα τον ακολούθησε ο βασιλιάς της Παφλαγονίας, ενώ δύο άλλοι λιποτάκτες, ο συγκλητικός Κουίντος Ποστούμιος και ο Αραβας Ιάμβλιχος, συνελήφθησαν ενώ προσπαθούσαν να αυτομολήσουν και τιμωρήθηκαν με μαρτυρικό θάνατο.

Η άνοιξη και το καλοκαίρι του 31 π.Χ. πέ- ρασαν με διαρκώς αυξανόμενη ο ξύτητα και αντεγκλήσεις σχετικά με το ποια από τις δύο λύσεις έπρεπε να εφαρμοστεί. Η Κλεοπάτρα υποψιαζόταν ότι ο Αντώνιος σκόπευε να την εγκαταλείψει, ενώ εκείνος φοβόταν ότι σχε- δίαζε να τον δηλητηριάσει. Οι σχέσεις τους είχαν φθάσει σε πολύ άσχημο σημείο - δύσκολα μιλούσαν μεταξύ τους. Τελικά συναντήθηκαν πάλι σε ένα συμπόσιο, που αποτέλεσε την αφορμή για να παραμερίσουν την αμοιβαία καχυποψία τους και να συμφωνήσουν να δοθεί ναυμαχία. Η παραδοσιακή απέχθεια των Ρωμαίων για το υγρό στοιχείο, σε συνδυασμό με τις αμφιβολίες τους για την απο- τελεσ ματικότητα των πληρωμάτων του στόλου, έκαναν τους συμβούλους του Αντωνίου να αμφιβάλλουν και να προτιμούν τη σύγκρουση στην ξηρά. Ενας παλαίμαχος αξιωματικός δείχνοντας στον Αντώνιο τα τραύματά του από προηγούμενες μάχες του ζήτησε να μη διακινδυνεύσει μια ναυμαχία. Ο Αντώνιος αρκέσθηκε να του ευχηθεί καλή τύχη.

Οι προετοιμασίες για τη σύγκρουση ξεκ ίνησαν με τη διαταγή να φορτωθούν στα πλοία τα μεγάλα ιστία, τα οποία ήταν κατάλληλα για μακρύ ταξίδ ι και όχι για τους ελιγ μούς μιας ναυμαχίας, με το αιτιολογικό ότι χρειάζονταν για την καταδίωξη του εχθρού. Ετσι όμως προκλήθηκαν γεν ικό τερ ες αντιδράσεις διότι δόθηκε η εικόνα ότι ετοιμαζόταν μαζική φυγή του στόλου. Ο Αντώνιος θ ε ωρώντας καλύτερο να έχει λιγότερα πλοία αλλά περισσότερο αξιόμαχα έκαψε 140 σκάφη, ενισχύοντας με όσους ικανούς ναύτες βρίσκονταν σε αυτά τα υπόλοιπα. Τα πληρώματα πληροφορήθηκαν ότι θα επιχειρούσαν να σπάσουν τον αποκλεισμό στις 29 Αυγού- στου. Για τη ναυμαχία είχαν ετοιμαστεί 60 αιγυπτιακά πλοία και 300 άλλα σκάφη. Σε αυτά είχαν επιβιβαστεί 20.000 λεγεωνάριοι και2.000 το ξό τες . Τα πλοία ήταν κυρίως πεντή- ρεις (με π έντε σειρές κουπιά). Υπήρχαν όμως και μεγαλύτερα που έφθαναν και τις δέκα σειρές κουπιά. Τα τεράστια αυτά σκαριά δ ιέθ ετα ν ισχυρά έμβολα επενδυμένα με χαλκό και πλευρά από χοντρά δοκάρια συνδεδεμέ- να με σιδερένια καρφιά. Τα πλοία δ ιέθεταν έ ναν ή δύο πυργίσκους, από τους οποίους μπορούσαν να εκτο ξεύο υν βέλη, καταπέλτες και άλλες π ολεμικές μηχανές. Οι άνθρωποι


Η περιοχή το υ Α κτίου .

του Αντωνίου πίστευαν ότι τα μεγάλα σκάφη τους θα σάρωναν χωρίς δυσκολία τα μ ικρότερα του Οκταβιανού.

Στις 29 Αυγούστου η θάλασσα ήταν πολύ ταραγμένη για επιχειρήσεις. Η αναβολή έδωσε τη δυνατότητα σε δύο στρατηγούς του Αντωνίου, τον Δήλλιο και το ν Αμύντα, να αυτο- μολήσουν στον Οκταβιανό με 2.000 ιππείς από την ασιατική Γαλατία και πολύτιμες πληροφορίες για τα σχέδια των αντιπάλων. Την 1η Σεπτεμβρίου ο καιρός βελτιώ θηκε και ο Αντώνιος πέρασε από τα πλοία θέλοντας να εμψυχώσει τους άνδρες του. Ο Οκταβιανός, ενημερω μένος από τους λιποτάκτες, ετο ιμάστηκε να τον αντιμετωπίσει και επιβίβασε στα πλοία του οκτώ λεγεώ νες και π έντε κοόρτεις πραιτωριανών. Ο στόλος του αποτελείτο από μικρότερα σκαριά, αλλά περισσότερα σε αριθμό. Συνολικά δ ιέθ ετε περίπου 400 πλοία, τα περισσότερα από αυτά λιβυρνίδες, μικρά κατάφρακτα σκάφη με δύο σειρές κουπιά.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑΤο μεσημέρι της 2ας Σεπτεμβρίου ο στό

λος του Αντωνίου προστατευόμενος από τις οχυρώσεις που έλεγχαν την είσοδο του Αμ- βρακικού βγήκε στο Ιόνιο πέλαγος, ενώ οι δύο στρατοί παρακολουθούσαν από τα στρατόπεδά τους τη ν εξέλ ιξη των επιχειρήσεων. Ο στόλος του Οκταβιανού αρχικά είχε παραταχθεί σε απόσταση τριών τετάρτω ν του μιλίου από το Ακτιο, στη συνέχεια όμως υποχώρησε πιο βαθιά στο Ιόνιο. Ο Αγρίππας πίστευε ότι θα ήταν καλύτερα να μείνουν κοντά στην είσοδο του κόλπου. Ο Οκταβιανός όμως προτίμησε να απομακρυνθεί από τις π ολεμικές μη-

34 χανές που είχε εγκαταστήσει εκεί ο Αντώνιος.■■■ Ηλπιζε, εξάλλου, ότι κατά την έξοδο του αντί

παλου στόλου κάποια πλοία θα έσπευδαν να εγκαταλείψουν τον Αντώνιο και να ενωθούν μαζί του.

Οι δύο αντίπαλοι στόλοι ήταν χωρισμένοι σε τρία μέρη. Την αριστερή πτέρυγα του Ο- κταβιανού διοικούσε ο Αγρίππας, το κέντρο ο Λεύκιος Αρρούντιος και τη δεξιά ο ίδιος ο Ο- κταβιανός. Από τη ν άλλη πλευρά ο Αντώνιος στο δεξιό αντιμετώπιζε τον Αγρίππα, ο Μάρκος Ινστήιος στο κέντρο τον Αρρούντιο και ο Σώσσιος στα αριστερά τον Οκταβιανό. Ο αιγυπτιακός στόλος ήταν παρατεταγμένος πίσω από τον στόλο του Αντωνίου, με την Κλεοπάτρα να επιβαίνει στη ναυαρχίδα του. Η σύγκρουση ξεκίνησε με κάποια αμηχανία από τις δύο πλευρές. Τα μεγάλα σκάφη του Αντωνίου δεν είχαν τον απαιτούμενο χώρο για να αναπτύξουν ταχύτητα και να εμβολίσουν τα μικρότερα του αντιπάλου. Τα μικρότερα πλοία του Οκταβιανού δεν τολμούσαν να πλευρίσουν τους αντιπάλους, διότι ένας ξαφνικός κυματισμός μπορούσε να τα εκτινάξει πάνω στα γιγαντιαία σκαριά του Αντωνίου και να συντρίψει τα πλευρά τους. Η ναυμαχία πήρε σταδιακά τη μορφή πολιορκίας, καθώς πολλά σκάφη του Οκταβιανού προσπαθούσαν να απομονώσουν ένα του Αντωνίου και να

του επ ιτεθούν ομαδικά εξαπολύοντας ακόντια, βέλη, λίθους και φλεγόμενα βλήματα. Σκοπός ήταν να κυκλώσουν το εχθρικό σκάφος, να σπάσουν τα κουπιά του και να εξο υ δετερώσουν ένα μέρος του πληρώματος με τα όπλα που εκτόξευαν. Στη συνέχεια προσπαθούσαν να συλλάβουν το πλοίο γαντζώνοντας τα πλευρά του ή εκτο ξεύο ντα ς πάνω του αρπάγες για να ακολουθήσει η επιβίβαση μιας ομάδας λεγεωνάριων και η κατάληψή του. Τα μεγαλύτερα πλοία του Αντωνίου προσπαθούσαν να αμυνθούν εξαπολύοντας παρόμοια βλήματα από τα καταστρώματά τους, που ήταν ψηλότερα, και τους ξύλινους πυργίσκους τους στην πλώρη και στην πρύμνη. Μ ετά από τρ εις ή τέσσερις ώρες η μάχη είχε ε ξελ ιχθ εί σε επιμέρους συμπλοκές μεταξύ μ εμονωμένων πλοίων του Αντωνίου και ομάδων σκαφών του Οκταβιανού, η πλευρά του οποίου είχε κατορθώσει να επιβάλει την τακτική τη ς και εξουδετέρω νε σταδιακά ένα προς ένα τα ογκώδη πλοία του αντιπάλου. Είχε αρχίσει να γίνεται φανερό προς τα πού έκλινε η νίκη.

Κάποια στιγμή το πλοίο του Αντωνίου κυκλώθηκε και οι αλαλαγμοί ενθουσιασμού από τα πλοία που του επ ιτέθηκαν δημιούργησε προς στιγμή την εντύπωση στον στόλο του ότι το σκάφος είχε αιχμαλωτισθεί και ο ίδιος

ήταν νεκρός ή στα χέρια των αντιπάλων. Το απόγευμα φύσηξε βόρειος άνεμος, ευνοϊκός για πλοία που κατευθύνονταν νότια. Η Κλεοπάτρα εκμεταλλευόμενη τη ν κατάσταση και έχοντας αντιληφ θεί ότι δεν υπήρχε ελπίδα για νίκη, δ ιέτα ξε τον στόλο τη ς να στραφεί νότια παίρνοντας το ν δρόμο της επιστροφής στην Αίγυπτο. Τα πλοία της είχαν υποστεί βαριές απώλειες, ενώ η ίδια κινδύνευσε να αιχ- μαλωτισθεί.

Η εικόνα του αιγυπτιακού στόλου που ε- γκατέλειπε τη μάχη προκάλεσε απογοήτευση και αναστάτωση στα πληρώματα των υπόλοιπων πλοίων του Αντωνίου, ώσπου είδαν κάτι περισσότερο τρομακτικό και απίστευτο. Ο Αντώνιος, που κατόρθωσε να σωθεί, μόλις είδε το πλοίο της Κλεοπάτρας να αναχωρεί ακολουθούμενο από τα υπόλοιπα αιγυπτιακά ανέβηκε στην πιο γρήγορη από τις γαλέρες του και δ ιέτα ξε τον κυβερνήτη να την ακολουθήσει. Μαζί του εγκατέλειψ αν τη μάχη άλλα 40 πλοία. Σε λίγο είχε προσεγγίσει τη ναυαρχίδα της Κλεοπάτρας, έχοντας ξεχάσει μέσα στην ταραχή του τις συνέπειες που θα είχε αυτή η πράξη του, οι λόγοι της οποίας α- ποτελούν ένα ιστορικό μυστήριο. Υποστηρί- χθηκε πως η κοινή φυγή τους ήταν προσυμ- φωνημένη. 0α ήταν όμως δύσκολο ο Αντώ-


νιος να εγκαταλείψ ει τον στρατό του, που δεν είχε η ττηθεί, μετά από ώριμο υπολογισμό. Αλλη άποψη δέχεται ότι η Κλεοπάτρα πανικοβλήθηκε και τράπηκε σε φυγή, ενώ ο ταραγμένος Αντώνιος την ακολούθησε φοβούμενος ότι θα το ν εγκατέλειπ ε για πάντα. Υποστηρίχθηκε επίσης ότι η απομάκρυνση του αιγυπτιακού στόλου είχε συμφωνηθεί ανεξάρτητα από το αποτέλεσμα της ναυμαχίας. Σύμφωνα με αυτή την άποψη η ναυμαχία θα έδινε στον αιγυπτιακό στόλο την ευκαιρία να 6γει από τον Αμβρακικό και έτσι η Κλεοπάτρα θα απομακρυνόταν από το στρατόπεδο δίδοντας στον Αντώνιο τη δυνατότητα να συνεχίσει τον πόλεμο στην ξηρά χωρίς να αφήσει τον αιγυπτιακό στόλο εγκλωβισμένο.

Μ ετά τη φυγή του αρχηγού τους τα πληρώματα του στόλου του Αντωνίου προσπάθησαν - μάταια - να αντισταθούν. Τελικά ο Οκτα- βιανός έδωσε εντολή εμπρησμού όσων πλοίων αντιστέκονταν ακόμα, θεωρώντας άσκοπο να τα αιχμαλωτίσει. Ενα κύμα από φλεγό- μενα βέλη και δοχεία γεμάτα εύφ λεκτα υλικά εκσφενδονίσθηκε από τα μικρά σκάφη του στόλου του προς τα μεγαλοπρεπή σκαριά των αντιπάλων. Οι άνδρες του Αντωνίου πέταξαν στη θάλασσα τους πύργους και τις πολεμικές μηχανές των πλοίων για να διευκολύνουν τη φυγή τους και αποσύρθηκαν στο εσωτερικό του Αμβρακικού. Η ναυμαχία είχε τελειώσει με τον θρίαμβο του Οκταβιανού. Σε αυτήν έ λαβαν μέρος περισσότερα από 600 πλοία με300.000 άνδρες. Κατά τον Πλούταρχο οι απώλειες ανήλθαν σε 5.000 νεκρούς, αριθμό που θεω ρεί μικρό σε σχέση με το σύνολο των συ- γκρουσθέντων.

Την επομένη ο Οκταβιανός πρότεινε στον στρατό και στα υπολείμματα του στόλου του Αντωνίου να παραδοθούν με ήπιους όρους, οι οποίοι όμως απορρίφθηκαν. Κανένας δεν πίστευε ότι ο Αντώνιος τούς είχε ε- γκαταλείψει. Στη ναυμαχία δεν είχε χαθεί τ ίποτα ουσιαστικό. Ο στρατός του παρέμενε ισχυρός και αν επέστρεφε ο αρχηγός του μπορούσε να συνεχίσει τον πόλεμο. Οι σύμμαχοι βασιλείς ήταν οι πρώτοι που υποψιάσθηκαν τι συνέβαινε και έσπευσαν να έλθουν σε συνεννόηση με τον Οκταβιανό. Τελικά στις 9 Σεπτεμβρίου παραδόθηκε το μεγαλύτερο μ έρος του στρατού με τους ανώτερους Ρωμαίους αξιωματικούς και τα υπολείμματα του στόλου. Ενα μικρό μέρος των ανδρών δεν παραδόθηκε, αλλά διασκορπίστηκε στην Ηπειρο και στη Μακεδονία.

ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΝΑΥΜΑΧΙΑ

Μ ετά τη φυγή του ο Αντώνιος επιβιβάστηκε στην αιγυπτιακή ναυαρχίδα. Η Κλεοπάτρα είχε κλειστεί στην καμπίνα της. Ο ίδιος μέσα στη σύγχυσή του δεν ζήτησε να τη δει. Εμεινε στην πλώρη του πλοίου για τρ εις μ έρες χωρίς να μιλά σε κανέναν. Ως ηττη μένος Ρωμαίος στρατηγός όφειλε να αυτοκτονήσει για να αποφύγει χειρότερη ταπείνωση. Ο στρατός του όμως δεν είχε η ττηθ εί. Τον περί- μενε ακόμα στον Αμβρακικό κόλπο και είχε τη δυνατότητα να συνεχίσει τον πόλεμο. Τελι-

Χρυσό μ ε τά λ λ ιο που κόπηκε σε ανάμνηση τη ς κατά λη ψ ης της Α ίγυπ του . Φ έρ ει στη μία όψη την κεφ α λή του Ο κταβιανού και σ την άλλη έναν κροκόδειλο , σύμβολο τη ς Α ιγύπ του .

35

Π ρ ο το μ ή της Κ λεοπ ά τρ ας Π ρ ο το μ ή το υ Μ άρκου Αντωνίου.(Μ ο υσ είο Β ατικα νο ύ)

κά οι ακόλουθοι της Κλεοπάτρας την έπεισαν να τον δ εχθεί στο δωμάτιό της όταν έφθασαν στο ακρωτήριο Ταίναρο. Εκεί κατέφυγαν και άλλοι από το Ακτιο που κατάφεραν να σωθούν από την καταδίωξη των σκαφών του Ο- κταβιανού, φέρνοντας πληροφορίες για το τι ακολούθησε τη φυγή τους. Τα πλοία του στόλου τους είχαν καταστραφείή αιχμαλωτισθεί, αλλά ο στρατός περίμενε ακόμα διαταγές. Ο Αντώνιος όμως είχε χάσει το σφρίγος του. Στους οπαδούς του που ζητούσαν οδηγίες για να συνεχίσουν τον αγώνα έδινε δώρα και τους προέτρεπε να προστατεύσουν τους ε αυτούς τους, ενώ από τον διοικητή τη ς Κο- ρίνθου ζήτησε να βοηθήσει τον στρατό του ώσπου να μπορέσουν οι άνδρες να έλθουν σε συμφωνία με τον Οκταβιανό.

Από το Ταίναρο ο αιγυπτιακός στόλος και τα υπόλοιπα πλοία που είχαν απομείνει κα- τευθύνθηκα ν στο Παραιτόνιο (σημερινή Μάρσα Ματρούχ) της Αιγύπτου. Η Κλεοπάτρα αναχώρησε αμέσως για την Αλεξάνδρεια, ο αποκαρδιωμένος όμως Αντώνιος έμεινε αρ

κετές εβδομάδες σε εκείνη την άθλια τοποθεσία ανάμεσα στην έρημο και τη θάλασσα. Μαζί του είχαν μείνει μόνο ο Ελληνας δάσκαλος τη ς ρητορικής Αριστοκράτης και ο παλαίμαχος λεγεωνάριος Λουκίλιος. Στο Παραιτό- νιο έμαθε τι ακολούθησε την απομάκρυνσή του από το Ταίναρο. Μ ετά την παράδοση του στρατού του οι πόλεις της Ελλάδας προσχώρησαν στον Οκταβιανό, ο οποίος προχώρησε σε συστηματική εξόντωση των οπαδών του Αντωνίου που βρίσκονταν σε αυτές. Το παράδειγμα του στρατού στο Ακτιο ακολούθησαν και οι λεγεώ νες της Κυρηναϊκής και της Συρίας. Τα νέα ήταν συντριπτικά για τον Αντώνιο, που επιχείρησε να αυτοκτονήσει αλλά ε μποδίστηκε από τους φίλους του και πείσθη- κε ότι έπρεπε επ ιτέλους να επιστρέφει στην Αλεξάνδρεια και να συνεννοηθεί με την Κλεοπάτρα για τις επόμενες κινήσεις τους.

Κατά το διάστημα που ο Αντώνιος βρισκόταν στο Παραιτόνιο η Κλεοπάτρα προσπαθούσε να οργανώσει την άμυνα τη ς Αιγύπτου. Στα τέλη Σεπτεμβρίου είχε εισέλθει


θριαμβευτικά στην Αλεξάνδρεια σαν να επέστρεφε από μεγάλη στρατιωτική επιτυχία. Μέχρι να μαθευτεί η αλήθεια είχαν συλλη- φ θεί όσοι μπορούσαν να εκμεταλλευθούν την ή ττα της για να προκαλέσουν ταραχές. Με την εξουδετέρω ση των αντιπάλων τη ς και τις απόλυτα πιστές λεγεώ νες - που ο Αντώνιος είχε αφήσει στην Αίγυπτο - εξασφάλισε τον απόλυτο έλεγχο του κράτους. Σκόπευε να χρησιμοποιήσει τον χρόνο που ο Οκταβια- νός θα χρειαζόταν για να εξασφαλίσει τον έ λεγχο στην Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και τη Συρία για να οργανώσει καλύτερα την άμυνά της. Δεν έχασε τις ελπίδες της να αντισταθεί στον Οκταβιανό και προσπάθησε να εξασφαλίσει την υποστήριξη του βασιλιά της Μη- δίας, του οποίου την κόρη είχε νυμφ ευθεί ο γιος της, Αλέξανδρος Ηλιος. Παράλληλα προσπαθούσε να έλθ ει σε συνεννόηση με τον νικητή του Ακτίου. Η Κλεοπάτρα γνώριζε ότι δεν μπορούσε να διατηρήσει τις παραχωρήσεις που είχε κάνει στα παιδιά τους ο Αντώνιος, ήλπιζε όμως να εξασφαλίσει την Αίγυπτο για την ίδια και τον Καισαρίωνα. Ο Οκτα- βιανός από τη ν πλευρά του ήταν αποφασισμένος να προσαρτήσει το πλούσιο βασίλειο και να αποκτήσει τους θησαυρούς των Πτο- λεμαίων.

Η επιστροφή του Αντωνίου στην Α λεξάνδρεια δεν βοήθησε πολύ την Κλεοπάτρα. Ο σύζυγός της, σκιά πια του παλιού εαυτού του, κλείστηκε σε ένα απομονωμένο οίκημα στην άκρη ενός λιμενοβραχίονα μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Το οίκημα αυτό το αποκά- λεσε Τιμώνειο, από το όνομα του γνωστού Αθηναίου μισάνθρωπου που εμφανιζόταν σε κάποιες κωμωδίες του Αριστοφάνη. Ισχυριζόταν ότι και ο ίδιος είχε γίνει μισάνθρωπος και θα έμενε εκεί απομονωμένος για πάντα. Η Κλεοπάτρα αντιλήφθηκε πως δεν μπορούσε

JQ να περιμένει πολλά από αυτόν. Ωστόσο έκανε ■ ■ κάποιες προσπάθειες να τον συνετίσει και τ ε

λικά κατάφερε να τον πείσει να βγει από τη γελοία απομόνωσή του και να επιστρέφει στο παλάτι για να γιορτάσουν την ενηλικίωση του Καισαρίωνα και του Αντυλλου, γιου του Αντωνίου από τη Φουλβία. Οι μεγαλοπρεπείς εορτασμοί έδωσαν την εντύπωση ότι ο Αντώνιος και η Κλεοπάτρα δεν υπολόγιζαν την απειλή που πλησίαζε. Οι γ ιορ τές τόνωσαν το πεσμένο ηθικό του Αντωνίου, του θύμισαν όμως τις παλιές συνήθειες της ανέμελης και γεμάτης απολαύσεις ζωής. Συγκέντρωσε γύρω του μια ομάδα συντρόφων στα γλέντια. Θ έλοντας να ειρω νευτούν το τέλο ς που πλησίαζε αυτοα- ποκλήθηκαν «συναποθανούμενοι». Ο Οκτα- βιανός όμως βρισκόταν στη Μικρά Ασία και προχωρούσε προς την Αίγυπτο. Η Κλεοπάτρα διαισθανόταν ότι το τέλος πλησίαζε. Ο Καισαρίωνας με ένα μέρος του θησαυρού της θα έφ ευγε για τη ν Ανατολή. Η ίδια θα έμενε στην Αλεξάνδρεια σε μια προσπάθεια συμβιβασμού με τον αντίπαλο ή για ένα αξιοπρεπές τέλος.

Το καλοκαίρι του 30 π.Χ. ο Οκταβιανός εμ φανίστηκε στα σύνορα της Αιγύπτου. Με λ ε γεώ νες από τη Δύση και τη Συρία πολιορκούσε το Πηλούσιο, πόλη που αποτελούσε το “κλειδί" για την είσοδο στο δέλτα του Νείλου

από την Ανατολή, ενώ ο Κορνήλιος Γάλλος, ε πικεφαλής των λεγεώνων της Κυρηναϊκής, κατέλαβε το Παραιτόνιο στη Δύση. Ο Αντώνιος στράφηκε πρώτα δυτικά. Οι λεγεώ νες του Γάλλου αποτελούντο από δικούς του παλαίμαχους οι οποίοι πρόσφατα είχαν αποστα- τήσει. Ηλπιζε ότι η εμφάνισή του θα έπειθε τους στρατιώτες να επιστρέφουν σε αυτόν. Στη συνέχεια μαζί τους και με τις λεγεώ νες της Αιγύπτου θα αντιμετώπιζε τον Οκταβια- νό. Οταν όμως ο Αντώνιος πλησίασε το τείχος του Παραιτόνιου για να απευθυνθεί στους άνδρες ο Γάλλος δ ιέτα ξε να ηχήσουν οι σάλπιγγες ώστε οι παλαίμαχοι της φρουράς της Κυρηναϊκής να μην ακούσουν τις εκκλήσεις του παλιού στρατηγού τους. Αργότερα ο στρατός του Αντωνίου υπέστη βαριές απώλειες από μια ξαφνική έφοδο, ενώ ένα π ετυχημένο τέχνασμα παγίδευσε τον στόλο του στο λιμάνι του Παραιτόνιου. Ο Γάλλος είχε ε τοιμάσει ισχυρές αλυσίδες που έφραζαν την είσοδο του λιμανιού. Αφησε τα πλοία του Αντωνίου να εισέλθουν σε αυτό χωρίς να τις α- ντιληφθούν και στη συνέχεια τις σήκωσε και τα παγίδευσε. Ο Αντώνιος αντί να ενισχύσει τις δυνάμεις του είχε γελοιοποιηθεί χάνοντας τις τελευ τα ίες ελπίδες του.

Στην Ανατολή το Πηλούσιο είχε καταληφ θεί και ο Οκταβιανός βάδιζε προς την Αλεξάνδρεια. Ισως το Πηλούσιο να παραδόθηκε από τη ν Κλεοπάτρα σε ένδειξη καλής θ έλη σης. Ο Αντώνιος επ ιτέθηκε αιφνιδιαστικά στα κουρασμένα από την οδοιπορία στρατεύματα του Οκταβιανού και πέτυχε μια τελευτα ία νίκη χωρίς αντίκρυσμα. Την επομένη έρ ιξε στις γραμμές των αντιπάλων βέλη με μηνύματα που καλούσαν τους στρατιώτες να εγκατα- λείψουν το ν Οκταβιανό και να το ν υποστηρίξουν. Οι λεγεωνάριοι όμως γνώριζαν ποιος ή ταν ο νικητής. Σε δύο μέρες ο Αντώνιος συ- γκρούστηκε πάλι με τις λεγεώ νες του Οκτα- βιανού και η ττήθη κε. Σκέφθηκε να φύγει για την Ισπανία και να μεταφ έρει εκεί τον πόλεμο, αλλά ο αιγυπτιακός στόλος είχε ήδη παραδοθεί. Αποκλεισμένος στην Αλεξάνδρεια π ερίμενε το τέλο ς μαζί με την Κλεοπάτρα.

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑΣ

Η βασίλισσα της Αιγύπτου είχε αρχίσει λίγο καιρό πριν να κατασκευάζει τον τάφο της ακολουθώντας την παράδοση των Φαραώ. Οταν χάθηκε και η τελευτα ία ελπίδα και ο στόλος του Οκταβιανού εισερχόταν στα δύο λιμάνια της Αλεξάνδρειας, κλείστηκε στο μαυσωλείο της. Στον Αντώνιο ζήτησε να ανακοινώσουν ότι πέθανε. Εκείνος αποφάσισε, τη ρώντας τις ρωμαϊκές παραδόσεις, να αυτο- κτονήσει για να αποφύγει την ταπείνωση της παράδοσης. Δ ιέτα ξε τον πιστό υπηρέτη του Ερωτα να τον σκοτώσει, εκείνος όμως, μη α- ντέχοντας να εκτελέσ ει τη διαταγή, αυτοκτό- νησε μόλις ο Αντώνιος τού γύρισε την πλάτη. Εκείνος όταν στράφηκε και είδε το πτώμα του Ερωτα εγκωμίασε την πίστη και την αγάπη του και επιχείρησε να ακολουθήσει το παράδειγμά του. Κτυπήθηκε με το σπαθί του στην κοιλιά, αλλά μόλις έπεσε η αιμορραγία

σταμάτησε. Οι φίλοι του προσπάθησαν να τον βοηθήσουν ενώ εκείνος ικέτευ ε να τον αποτελειώσουν. Τον μετέφ εραν στο μαυσωλείο της Κλεοπάτρας, όπου έμαθαν ότι ήταν ζωντανή. Ο Αντώνιος ζούσε ακόμα, αλλά είχε χάσει πάρα πολύ αίμα. Η πύλη του κτιρίου είχε κλείσει με έναν μηχανισμό που δεν επέτρεπε να ανοιχτεί πάλι. Αναγκάστηκαν να το ν δ έσουν σε φορείο το οποίο τράβηξαν με σχοινιά η Κλεοπάτρα και δύο υπηρέτριες από το εσωτερ ικό του μαυσωλείου. Οταν τον ανέβασαν ήταν σχεδόν νεκρός. Η Κλεοπάτρα τον θρηνούσε. Εκείνος πριν πεθάνει της ζήτησε να προσπαθήσει να σώσει τη ζωή της χωρίς να α- τιμασθεί και να το ν θεω ρεί ευτυχή που απόλαυσε δόξα, ισχύ και τόσα αγαθά και δεν τον πείραζε να πεθάνει νικημένος από έναν Ρωμαίο.

Μ ετά το ν θάνατο του Αντωνίου ο Οκτα- βιανός έστειλε ανθρώπους να έλθουν σε συμφωνία με την Κλεοπάτρα. Εκείνοι όμως με ύπουλο τρόπο κατάφεραν να εισέλθουν στο κτίριο και να τη βγάλουν έξω με τη βία. Τη μετέφ ερα ν στο ανάκτορο των Πτολεμαίων, όπου συνάντησε το ν Οκταβιανό. Στη συνάντηση έκανε μία τελευτα ία προσπάθεια συμβιβασμού χωρίς αποτέλεσμα. Ο νικητής άφησε κάποια υπονοούμενα ότι θα την παρουσίαζε στον θρίαμβο που θα έκανε στη Ρώμη για να γιορτάσει την κατάκτηση της Αιγύπτου.

Η Κλεοπάτρα για να αποφύγει αυτή την ταπείνωση αποφάσισε να αυτοκτονήσει. Αφού επ ιμελήθηκε την ταφή του Αντωνίου όπως είχε συμφωνήσει με τον Οκταβιανό, γευ μάτισε πλουσιοπάροχα και στολίστηκε με τα καλύτερα ρούχα και τα κοσμήματά της. Μετά έγραψε μια επιστολή στον Οκταβιανό, την οποία ζήτησε να του μεταφ έρουν αμέσως. Τότε εμφανίστηκε στην είσοδο των διαμερισμάτων τη ς ένας χωρικός που έφ ερνε ένα πανέρι με σύκα. Μέσα στα σύκα κρυβόταν μια ασπίδα, μικρό δηλητηριώδες φίδι που η Κλεοπάτρα είχε ζητήσει. Σκόπευε να αφήσει το φίδι να τη δαγκώσει την ώρα που θα δοκίμαζε τα σύκα. Οταν οι άνθρωποι του Οκταβιανού, ειδοποιημένοι από την επιστολή της, όρμησαν στο δωμάτιο για να δουν τι συνέβαινε, βρήκαν την Κλεοπάτρα στο κρεβάτι τη ς νεκρή, ενώ οι δύο πιστές θεραπαινίδες τη ς είχαν αφήσει και αυτές την ασπίδα να τις δαγκώσει για να την ακολουθήσουν. Η μια ψυχορραγούσε ενώ η άλλη, η Χάρμιον, τακτοποιούσε το διάδημα στο κεφάλι της βασίλισσας. «Ωραία, Χάρμιον», της φώναξε ειρωνικά ένας από τους ανθρώπους του Οκταβιανού. Εκείνη πριν ξεψυχήσει απάντησε: «Ωραία και αντάξια απογόνου τόσων βασιλέων». Λίγο αργότερα θανατώθηκε και ο τελευ τα ίος των Πτολεμαίων, ο Καισαρίων.

Η κατάληψη της Αλεξάνδρειας και ο θάνατος τη ς Κλεοπάτρας σηματοδοτούν το τ έ λος της πολιτικής ιστορίας του ελληνιστικού κόσμου. Τα κράτη που δημιουργήθηκαν στην ανατολική Μεσόγειο από τους Διαδόχους του Αλεξάνδρου είχαν υποταγεί στη Ρώμη. Ο 0- κταβιανός πανηγύρισε την επιτυχία του κατασκευάζοντας στο Ακτιο τρόπαιο από τα χάλκινα ακρόπρωρα των ηττημένω ν πλοίων. Αργότερα ίδρυσε εκεί μια νέα πόλη, τη ν ο-


Ρω μαϊκόπ ολεμικό σκάφος.

επόμενων γενεώ ν αγγίζοντας θρυλικές διαστάσεις. Οπως και άλλοι από τους Πτολεμαί- ους είχε αναγκαστεί να ζητήσει τη βοήθεια των Ρωμαίων. Αντί όμως να αποτελέσει άβουλο πιόνι στα χέρια των υποστηρικτών τη ς κατόρθωσε να εκμετα λλευ θεί τις αντιπαραθέσεις τους και να εξασφαλίσει για ένα διάστημα την ασφάλεια, τη σταθερότητα, ακόμα και την επέκταση των συνόρων του κράτους της. Οι αντίπαλοί της εμφάνισαν την εικόνα της με τα μελανότερα χρώματα, άλλοτε υπερβάλλοντας στην παρουσίαση των ελαττωμάτων τη ς και συνήθως απευθύνοντας εναντίον της εντελώ ς άδικες και ανυπόστατες κατηγορίες. Η Κλεοπάτρα στην εποχή της υπήρξε στόχος μιας οργανωμένης εκστρατείας δυσφήμη- σης, που όμως δεν μείωσε τη γοητεία τη ν οποία ασκούσε στη σκέψη των μεταγενέσ τερων η τελευτα ία Ελληνίδα βασίλισσα της Αι- γύπτου. Από όλες τις προσωπικότητες του ελληνιστικού κόσμου κέρδισε τη μεγαλύτερη δόξα. Μεγαλύτερη υστεροφημία απόλαυσε μόνον ο δημιουργός αυτού του κόσμου, ο Μέγας Αλέξανδρος, που σηματοδότησε την αρχή τη ς ελληνιστικής εποχής όπως η Κλεοπάτρα το τέλος της. Η ελληνιστική εποχή έ κλεινε όπως είχε ανοίξει: με έναν θρύλο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1)Δίων Κάσσιος: ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ.(2) Πλούταρχος: ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ, ΑΝΤΩΝΙΟΣ.(3) Arthur Weigall: ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, Πάπυρος, Αθήνα, 1996.(4) Andre Bernand: ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ ΤΩΝ ΠΤΟΛΕΜΑΙΩΝ, Β. Γιαννίκος-Β. Καλδής O.E.,Αθήνα, 1997.(5) Peter Green: ALEXANDER TO ACTIUM, THE HELLENISTIC AGE, Thames and Hudson, London, 1993.(6) ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1974.(7) Michael Rostovtzeff: ΡΩΜΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1984.(8) Ουίλλιαμ Σαίξπηρ: ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΚΑΙ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ, μετ. Σπύρου Α. Ευαγγελάτου, Αμφιθέατρο, Αθήνα, 2000.(9) Γεώργιος Σταϊνχάουερ: Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα,2000.(9) Ulrich Wilcken: ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα, 1976.

Η α υ το κ το ν ία τη ς Κ λεοπ ά τρ ας. Ο ζω γράφος απεικόνισε μπροστά της και το νεκρό σώμα του Αντω νίου (έργο το υ A lessandro Turchi, Μ ο υσ είο Λ ούβρου).

ποια αποκάλεσε Νικόπολη σε ανάμνηση της νίκης του. Διακήρυσσε πως ο πόλεμος είχε γίνει για να μην επιβληθεί στη Ρώμη μοναρχία από την Κλεοπάτρα και τον Αντώνιο. Η διατήρηση, όμως, του παλιού ρωμαϊκού πολιτεύματος ήταν αδύνατη. Μόλις ο Οκταβιανός επέστρεψε στη Ρώμη επέβαλε τη δική του μοναρχία σε συνδυασμό με την παρουσία της Συγκλήτου.

Ο τρόπος με τον οποίο επ έλεξε να αυτο- κτονήσει η Κλεοπάτρα δεν ήταν τυχαίος. Το φίδι συνδεόταν μυθικά με τη γέννηση του Αλεξάνδρου, ιδρυτή της πρωτεύουσας του βασιλείου της. Εξάλλου σύμφωνα με την αιγυπτιακή θρησκεία το δάγκωμα του φιδιού χάριζε αθανασία. Αν αυτός ήταν ο σκοπός της, το ν πέτυχε. Σφράγισε με τον θάνατό της το τέλο ς μιας εποχής και έμε ινε στη μνήμη των


ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΡΜΑΤΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ

Α ρμα Vickers 6 1 του Ελληνικού Σ τρ α το ύ κ α τά τη δ ιά ρ κεια επ ιθεώ ρ ησ ης από τον σ τρ α τη γό Γ. Κονδύλη (ως υπουργό Στρ ατιω τικώ ν - μ ε π ολιτικά ) το 1935.Σ το ν "δ ιπλό"π ύργο του φ έρ ε ι οπλισμό, μάλλον ένα υδρόψ υκτο πολυβόλο 0,50 in και ένα βραχύκαννο πυροβόλο μ ικρο ύ δ ια μ ετρ ή μ α το ς .

λ ε ιφ θ ε ί στο π εδ ίο τη ς μά χης από τα πληρώ ματα το υ ς ό τα ν έπ εσαν σ τις α ν τια ρ μ α τικ ές τά φ ρ ο υ ς που είχ ε α ν ο ίξε ι το ελ λ η ν ικ ό Μ ηχανικό γ ια να τα αναχαιτίσει. Τα μικρά α υ τά άρματα , 3 m μή κου ς π ερ ίπου, ε ίχαν πλήρωμα δύο ατόμω ν, οπλισμό δύ ο πολυβόλω ν FIAT τω ν 8 mm, ελα φ ρ ά θω ράκιση πάχους 5-15 mm και τα χ ύ τη τα 40 km/h. Ο Ε λλην ικό ς Σ τρ α τό ς σ ύντομα μπ όρεσ ε να τα αξιοπ ο ιήσ ει δ η μ ιου ργώ ντα ς μια ειδ ική μονάδα που ε ν τά χ θ η κ ε στη δύναμη του

Κ α τά τ η δ ιά ρ κ ε ια τ ο υ μ ε σ ο π ο λ έμ ο υ ε ίχ α ν α γ ο ρ α σ τε ί απ ό τ η Β ρ ε τα ν ία , γ ια λ ό γ ο υ ς α ξ ιο λ ό γ η σ η ς απ ό τ ο ν ΕΣ, μ ε ρ ικά ά ρ μ α τα μ ά χ η ς . Α π ό τα ε λ ά χ ισ τα σ το ιχ ε ία π ου ε ίν α ι γ ν ω σ τά σ υ ν ά γ ε τα ι ό τ ι ε π ρ ό κ ε ιτο γ ια δ ύ ο ά ρ μ α τα V ickers 6 t (μ ε δ ια φ ο ρ ε τ ικ ό π ύ ρ γ ο τ ο κ α θ έν α ) κα ι δ ύ ο ε λ α φ ρ ά ά ρ μ α τα V ickers Carden - Loyd M k VI. Α γνω σ το π α ρ α μ έ ν ε ι α ν τ α ά ρ μ α τα α υ τά σ υ μ μ ε τ ε ίχ α ν σ ε κά π ο ια επ ιχ ε ίρ η σ η κ α τά τ ο ν ε λ λ η ν ο - ιτα λ ικ ό π ό λ ε μ ο (1940-41).

ΤΑ ΛΑΦΥΡΑ ΤΟΥ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Υ ΣΤΡΑΤΟΥ

Μ ετά τη μάχη σ το Καλπάκι, το ν Ν οέμβρ ιο το υ 1940, σ υνεργ ε ία τεχ ν ικ ώ ν το υ ΕΣ π ερισ υνέ- λ ε ξα ν και επ ισ κεύασ αν 35-40 ιτα λικά ελα φ ρ ά ά ρμ α τα μάχης (τα ν κ έ τ τ ε ς ) Carro Velocce CV-33 τη ς Τεθω ρακισ μένης Μ εραρχίας “Κ έν τα υ ρ ο ς ”, που είχαν εγκα τα -

Αρμα Vickers κατά τη διάρκεια ασκήσεων της Στρατιω τικής Σχολής Ευελπίδων. Στην πλευρά του φ έρ ει ένα σήμα με

σταυρό "Μ άλτας"μέσα σε λευκό ρόμβο ■ προφανώς είναι κάποιο είδος τακτικού

σήματος, παρά εθνόσημο.


ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ

Vickers το υ Σ τρ α το ύ μας μ ε μονό πύργο κ α τά τη δ ιάρκεια σ τρ α τιω τικ ή ς π αρέλασης στην Α θήνα .

ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΑΝΑΓΝΩΣΤΕΣ

Π ρ ο σ κ α λο ύ μ ε τ ο υ ς αν α γν ώ σ τες που έχο υ ν σ το α ρ χ ε ίο τ ο υ ς φ ω το γρ αφ ίε ς σ χ ε τ ικ έ ς μ ε τη σ τρ α τιω τικ ή μ α ς ισ το ρ ία ή οπ ο ιο δ ή π ο τε α ν τ ικ ε ίμ εν ο σ τρ α τ ιω τ ικ ο ύ ε ν δ ια φ έ ρ ο ν το ς , να μ α ς τ ις δ ια θ έσ ο υ ν προσω ρινά σ υ νο δ ευ ό - μ ε ν ες - α ν ε ίν α ι δ υ ν α τό ν - από σ χ ετικ ό κ ε ίμ εν ο . Ε μ ε ίς από τη ν π λ ευ ρ ά μα ς α ν α λα μ β ά νο υ μ ε να π ρ οχω ρ ήσ ουμε σ τη ν κ α λ ύ τερ η δ υ ν α τή π αρουσ ίαση , δ η μ ο σ ιεύ ο ν τα ς το ό νο μ α το υ α π ο σ το λ έα (αν το ε π ιθ υ μ ε ί) , κ α ι ε γ γ υ ό μ α σ τε τη ν επ ισ τρ ο φ ή τ ο υ υλ ικ ο ύ μ ε τ ά τη δ η μ ο σ ίευ σ η (Π ερ ιο δ ικ ό « Σ τρ α τιω τικ ή Ισ το ρία», Τ Θ 3 9 5 1 ,1 0 2 1 0 , Α θ ή ν α , υπόψη κ. Γ. Τερνιώ τη).

Ενα ιταλικό ελαφρό άρμα CV-33, λάφυρο στην υπηρεσία του ΕΣ. Ακριβώς επάνω από τα δίδυμα πολυβόλα οι Ελληνες στρατιώ τες έχουν ζωγραφίσει - στη θωράκιση - ένα πολεμικό πλοίο με την επιγραφή "Ο εκδικητής της Ελλης

Ε π ιμ έλ ε ια : Γ ιά νν η ς Τερ ν ιώ τη ς

Σ ε έναν λασπωμένο δρόμο στην Αλβανία ένας Ελληνας

στρατιώ της οδηγεί ένα CV-33 προς το μέτωπο.

Μ ηχα νοκ ίνη του Σ υ ντά γ μ α το ς Ιππ ικού τη ς Μ ερα ρχ ία ς Ιππικού. Τα CV-33 π ολέμησ αν σ τις μά χες εν α ν τίο ν τω ν Ιταλώ ν το 1940-41, αλ λά και εν α ν τ ίο ν τω ν γερμα νικώ ν σ τρ α τευ μ ά τω ν το ν Απρίλιο το υ 1941, εν τα γ μ έν α στη 19η Μ ηχαν ο κ ίνη τη Μ εραρχία .

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΟΧΗΜΑ, Σύλλογος Διατηρήσεω ς Ιστορικών Οχημάτων, Νοέμβριος 1997.


O lAHDl IJj'O Σ Π Α Θ ΙΗ ΨΥΧΗ ΤΟΝ ΣΑΜΟΥΡΑΙ

40Η Λ ΙΑ Σ ΠΑΠΑΘ ΑΝΑΣΗΣ

ΔΕ Ν ΥΠΑΡΧΕΙ ΙΣΩΣ ΑΛΛΗ ΧΩΡΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΟΠΟΥ ΤΟ ΣΠΑΘΙ,

"ΤΟ ΕΥΓΕΝΕΣΤΕΡΟ ΟΠΛΟ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ", ΑΠΕΚΤΗΣΕ ΤΟΣΗ ΑΙΓΛΗ ΚΑΙ

ΦΗΜΗ ΚΑΙ ΕΦΟΑΣΕ ΣΕ ΤΟΣΟ ΥΨΗΛΑ ΕΠΙΠΕΔΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ

ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΣ ΤΕΛΕΙΟΤΗΤΑΣ ΟΣΟ Η ΙΑΠΩΝΙΑ. ΤΟ ΙΑΠΩΝΙΚΟ ΣΠΑΘΙ

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΖΕΤΑΙ ΑΠΟ ΚΟΜΨΟ ΣΧΗΜΑ, ΑΞΕΠΕΡΑΣΤΗ ΑΝΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΞΑΙΡΕΤΙΚΗ

ΚΟΨΗ. Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ ΣΥΝΘΕΤΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΠΟΥ

ΠΕΡΙΛΑΜΒΑΝΕΙ ΤΗΝ ΕΠΙΛΟΓΗ (ΜΕΡΙΚΕΣ ΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΤΗ ΧΥΤΕΥΣΗ) ΤΩΝ ΥΛΙΚΩΝ

(ΣΙΔΗΡΟΥ ΚΑΙ ΧΑΛΥΒΑ), ΤΗ ΣΦΥΡΗΛΑΤΗΣ Η, ΤΗ ΘΕΡΜΙΚΗ

ΚΑΤΕΡΓΑΣΙΑ/ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ, ΤΟ ΑΚΟΝΙΣΜΑ ΚΑΙ ΤΟ ΓΥΑΛΙΣΜΑ ΤΗΣ ΛΕΠΙΔΑΣ.

ο σπαθί είναι το όπλο που άσκησε την πιο αποφασιστική επίδραση στη ζωή του ιαπωνικού έθνους. Η επίδραση αυτή δεν αφορούσε μόνο τον χαρακτήρα του συγκεκριμένου όπλου ως πολεμικού εργαλείου, αλλά διαπερνούσε όλες τις πλευρές της ζωής

της Ιαπωνίας του παρελθόντος. Το να φέρει κάποιος σπαθί αποτελού- σε τιμή, αλλά και ένδειξη των δικαιωμάτων που είχε ο κάτοχός του στο πλαίσιο της κοινωνικής δομής της εποχής του. Τα κατορθώματα και η φήμη που συνόδευαν την ιδιαίτερη επιδεξιότητα την οποία απαιτούσε η χρήση του, οι μύθοι που είχαν πλασθεί γύρω από αυτό, η σχεδόν ανεκτίμητη αξία που αποκτούσε ένα εξαιρετικό σπαθί, οι τιμές και ο σεβασμός που απολάμβανε ένας καλός κατασκευαστής σπαθιών, οι παραδόσεις μεγάλων οικογενειών σαμουράι που συνδέθηκαν με διάσημα ένδοξα όπλα και, τέλος, η μελέτη και η εμπειρία που χρειάζονταν ώστε να γίνει ικανός να κρίνει την ποιότητα ενός σπαθιού, συνετέλεσαν στο να αποκτήσει το σπαθί μια σπουδαιότητα που ξεπερνούσε κατά πολύ τη σημασία του ως όπλου.

Το σπαθί ασκούσε μια παράξενη γοητεία στα μέλη όλων των κοινωνικών τάξεων της Ιαπωνίας, αλλά για τους bushi (τα μέλη της τάξης των πολεμιστών) η ζωή ξεκινούσε και συχνά τελείωνε από το σπαθί. Δύο ήταν οι σημαντικότερες στιγμές της ζωής ενός παιδιού που γεννιόταν ή υ ιοθετείτο από οικογένεια πολεμιστών. Η πρώτη ήταν μια "εναρκτήρια" τελετή κατά την οποία το παιδί σε ηλικία 5 περίπου χρόνων παρελάμβανε από τους γονείς του ένα μικρό σπαθί-φυλακτό (mamori- katana), η θήκη και η λαβή του οποίου ήταν καλυμμένες με χρυσοκέντητο ύφασμα, ενώ συχνά ένα μικρό πορτοφόλι (kinchaku) ήταν ραμμένο στη θήκη. Το παιδί φορούσε το μικρό αυτό σπαθί (ή μαχαίρι) ώστε να εξοικειώ νεται και να συνηθίζει από νωρίς να φέρει όπλα. Η δεύτερη σημαντική στιγμή ήταν η τελετή της ενηλικίωσης (genpuku) σε ηλικία 15 ετών περίπου, που σηματοδοτούσε την αποδοχή του παιδιού στις


τάξεις των ενηλίκων. Κατά την τελετή αυτή το παιδί παρελάμβανε τα πρώτα πραγματικά σπαθιά του (ένα μακρύ και ένα Βραχύ), τα οποία δεν θα αποχωριζόταν ποτέ πλέον καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του. Κατά την ίδια τελετή έδενε τα μαλλιά του με τον παραδοσιακό τρόπο των σαμουράι, σχηματίζοντας έναν κόμπο στην κορυφή του κεφαλιού. Από τη στιγμή αυτή και μετά ο νεαρός πολεμιστής θα ειδικευόταν στα τυπικά καθήκοντα που απαιτούσαν ο βαθμός και θέση του στην ιεραρχία του γένους στο οποίο ανήκε, αλλά δεν θα παραμελούσε ποτέ την εκπαίδευσή του στη χρήση του σπαθιού, του όπλου που σύμφωνα με τον στρατιωτικό κώδικα οριζόταν ως η "ζώσα ψυχή του σαμουράι". Ολοι οι σαμουράι, ανεξάρτητα από τον βαθμό τους, εκπαιδεύονταν στην τέχνη του σπαθιού (kenjutsu). Οσοι ανήκαν στις υψηλότερες βαθμίδες μπορούσαν να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο και να εκπαιδευτούν από υψηλότερου επιπέδου εκπαιδευτές και συνήθως γίνονταν εξαίρετοι ξιφομάχοι.

Στην πρώιμη ιαπωνική κοινωνία, όπως και στις κοινωνίες των αρχαίων Ελλήνων και των Γερμανών, το σπαθί συνδεόταν με τους θεούς και συχνά έπαιρνε το όνομα ενός kami (kami = θεότητα). Η έννοια του kami συνδέεται με την έννοια μιας οντότητας που προστατεύει και υποδηλώνει θεϊκή προέλευση και γενικά ο,τιδή- ποτε σχετίζεται με το θείο. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν ότι η θρησκευτική σημασία που αποδόθηκε στο σπαθί σχετίζεται με την προσπάθεια συγκρότησης και ενοποίησης του ιαπωνικού έθνους. Σύμφωνα με την ιαπωνική μυθολογία ο πρίγκηπας Γιαμάτο (που θεωρείται ότι ένωσε το ιαπωνικό έθνος) βρήκε ένα σπαθί στην ουρά ενός δράκου που σκότωσε. Το σπαθί αυτό μαζί με τον ιερό καθρέπτη και τον πολύτιμο λίθο που έχει το σχήμα "κόμμα" αποτελούν τα τρία ιερά σύμβολα της “φυλής του Γιαμάτο", όπως ονομά

ζονται οι Ιάπωνες. Από τα τρία ιερά σύμβολα το σπαθί είναι αυτό που προστατεύει και φέρνει την ειρήνη και την τάξη στον κόσμο.

Η μυθολογία, η ιστορία και η θρησκεία είναι σχεδόν πάντα αναπόσπαστα συνδεδεμένες κατά την πρώιμη φάση κάθε εμφανιζόμενου και α- νερχόμενου πολιτισμού. Ιστορικά παράλληλα της ιδιαίτερης σχέσης του σπαθιού με την προσπάθεια συγκρότησης και ενοποίησης ενός έθνους συναντούμε τόσο στην Ευρώπη, όσο και στη Μέση Ανατολή κατά τον πρώιμο μεσαίωνα - το Excalibur του βασιλιά Αρθούρου στην αγγλική μυθολογία, το Durlindana του Ρολάνδου στη γαλλική μυθολογία και το σπαθί του Αμπν ελ Ρασίντ στην αραβική. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το σπαθί αποτελεί προσωποποίηση του χαρακτήρα ενός έθνους και ταυτόχρονα γίνεται όργανο για την εκτέλεση μιας θεϊκής αποστολής. Στην Ευρώπη η σημασία του σπαθιού υποβαθμίστηκε με τον τερματισμό της φεουδαρχικής εποχής κατά τον 17ο αιώνα και την άνοδο της αστικής τάξης. Η άνοδος της αστικής τάξης και οι συναφείς τεχνολογικές εξελίξεις οδήγησαν σε έναν "εκδημοκρατισμό" του πολέμου, διαδικασία που επιταχύνθηκε με την εντεινόμενη εκβιομηχάνιση. Από την άλλη πλευρά στην Ιαπωνία δεν υπήρξαν αξιόλογες κοινωνικές μεταβολές μέχρι τα μέσα σχεδόν του 19ου αιώνα. Ακόμη και τότε οι αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν δεν είχαν τον χαρακτήρα επαναστατικών κοινωνικών ανατροπών. Στην Ιαπωνία η μετάβαση από τη φεουδαρχία σε μια Βιομηχανική κοινωνία (που θεσμοθε- τήθηκε επίσημα με το Σύνταγμα του αυτοκράτορα Μεϊτζι το 1888) πραγματοποιήθηκε “εκ των άνω", όταν έγινε αντιληπτή η απειλή που αντι-

Εκδοση του 18ου αιώνα ενός διάσημου πορτραίτου του Μιγιαμότο Μουσάσι,

ο οποίος κρατά ένα katana και ένα wakizashi σε μια στάση γνωστή ως happo biraki.

ffΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

μετώπιζε η χώρα από τα βιομηχανικά έθνη της Δύσης, που πλεονεκτούσαν διαθέτοντας υψηλότερη τεχνολογία και κοινωνική οργάνωση. Μια ανάλογη "εκ των άνω" μεταβολή συνέβη μετά την ήττα της Ιαπωνίας κατά τον Β 1 Παγκόσμιο Πόλεμο, με την κατάργηση του χαρακτήρα του πολιτεύματος, τον παραμερισμό του αυτοκράτορα ως κύριου πολιτειακού παράγοντα και την "υιοθέτηση" του δημοκρατικού συντάγματος του 1946. Οι παραπάνω αλλαγές επιβλήθηκαν στον ιαπωνικό λαό, ο οποίος τις αποδέχθηκε όπως κάποιος που υποκύπτει σε μια ισχυρότερη δύναμη ή σε μια ατυχία την οποία αδυνατεί να αποφύγει. Ομως βαθιά στην καρδιά και στο μυαλό του ιαπωνικού λαού παραμένει ζωντανή η παράδοση του παρελθόντος, κάτι που είναι εμφανές σε διάφορες πλευρές της ιαπωνικής ζωής. Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι στην Ιαπωνία η πολιτιστική συνέχεια δεν διακόπηκε από την επιβολή νέων ηθών ή θρησκείας ως συνέπεια εισβολής και κατάκτησης της χώρας, χαρακτηριστικό στο οποίο ίσως οφείλεται η ικανότητα της ιαπωνικής κοινωνίας να αφομοι

ώνει και να μετεξελίσσει κάτι που εισάγεται 42 σπ1 χώρα είτε αυτό είναι ιδέα, είτε τεχνική.

ΟΙ ΒΑΣΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΤΟΥ ΙΑΠΩΝΙΚΟΥ ΣΠΑΟΙΟΥ

Το ελαφρά κυρτό σχήμα του ιαπωνικού σπαθιού που γνωρίζουμε σήμερα αντιστοιχεί σε όπλα που κατασκευάζονταν από τον 10ο μ.Χ. αιώνα και μετά. Ο τύπος αυτός του σπαθιού επεκράτησε από τα μέσα περίπου της περιόδου Heian (794-1156) και διατηρήθηκε μέχρι το τέλος της φεουδαρχίας στα μέσα του 19ου αιώνα. Τα κυρτά ιαπωνικά σπαθιά κατατάσσονται σε τέσσερις βασικούς τύπους: tachi, katana, wakizashi και tanto:• Tachi: Τα σπαθιά αυτού του τύπου φέρο- νταν με την κόψη προς τα κάτω μέσα σε θήκες κρεμασμένες από μια ζώνη η οποία δενόταν γύρω από τους γοφούς. Φέρονταν με αυτόν τον τρόπο από την περίοδο Heian (794- 1156) μέχρι και τις αρχές της περιόδου Muromachi (1392-1573). Οι λεπίδες των tachi έχουν εντονότερη "κυρτότητα" (sori) από τα σπαθιά των υπόλοιπων τύπων. Το μήκος τους (μετρούμενο από τον χειροφυλακτήρα μέχρι την αιχμή) είναι συνήθως από 65 ως 70 cm, αν και κατά τα τέλη του 13ου αιώνα αρκετοί τεχνίτες κατασκεύαζαν tachi με μήκος πάνω από 90,9 cm (3 shaku). Στα μουσεία τα σπαθιά αυ

τής της κατηγορίας τοποθετούνται στα στη- ρίγματά τους με την κόψη προς τα κάτω. Περιορισμένος αριθμός σπαθιών tachi είχε κατασκευαστεί κατά τον 16ο αιώνα από μια ομάδα τεχνιτών της επαρχίας Χιζέν, αλλά και κατά τα τέλη της περιόδου Edo (1600-1867).• Katana: Ο συγκεκριμένος τύπος σπαθιού αντικατέστησε το tachi από τα μέσα της περιόδου Muromachi και χρησιμοποιείτο μέχρι τα τέλη της περιόδου Edo. Το μήκος των katana είναι περίπου 2 shaku (60,6 cm) ή λίγο παραπάνω, αλλά σπάνια είναι μακρύτερα των tachi. Επίσης η κυρτότητα της λεπίδας των katana είναι μικρότερη αυτής των tachi. Σε αντίθεση με τα tachi τα katana φέρονται σε θήκη “περαστή" (και όχι κρεμασμένη) στη ζώνη και με την κόψη προς τα πάνω. Ο όρος katana περιλαμβάνει επίσης σπαθιά που αρχικά είχαν κατασκευαστεί ως tachi και αργότερα βραχύνθηκαν, συνήθως κόβοντας ένα τμήμα της χειρολαβής τους. Τα σπαθιά αυτά είναι γνωστά με την ονομασία suri-age.• Wakizashi: Τα σπαθιά μήκους μεγαλύτερου των 30,3 cm (1 shaku) αλλά μικρότερου των 2

shaku (60,6 cm) ονομάζονται wakizashi και φέ- ρονται περαστά στη ζώνη όπως τα katana. Τα wakizashi που είναι "κοντά" (ως 36-40 cm) ονομάζονται και ko-wakizashi. Από την περίοδο Momoyama (1568-1600) μέχρι το τέλος της περιόδου Edo οι σαμουράι έφεραν στη ζώνη τους ένα katana και ένα wakizashi. Το ζεύγος αυτό των σπαθιών ονομαζόταν dai-sho (μακρύ και βραχύ σπαθί).

Μόνον οι σαμουράι είχαν το προνόμιο (με βάση τον νόμο) να φέρουν και να χρησιμοποιούν το dai-sho (τα δύο σπαθιά). Τα δύο σπαθιά ήταν σύμβολο της κοινωνικής θέσης των σαμουράι και ταυτόχρονα το μέσο για τη διατήρηση αυτής της θέσης. To katana ήταν το βασικό όπλο που χρησιμοποιείτο στη μάχη εκ του συστάδην, ενώ το wakizashi ήταν "βοηθητικό" όπλο χρησιμοποιούμενο όχι μόνο στη μάχη, αλλά και σε άλλες περιστάσεις (π.χ. για τον αποκεφαλισμό ενός εχθρού ή για το "σεπού- κου", την τελετουργική αυτοκτονία). Και τα δύο όπλα φέρονταν στην αριστερή πλευρά, περασμένα στη ζώνη με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Οι τρόποι στήριξης των katana και των wakizashi έχουν περιγράφει λεπτομερώς σε διάφορα εγχειρίδια σχετικά με τα όπλα, τις πανοπλίες και τον τρόπο που τα φορούσαν οι σαμουράι. Οταν ταξίδευαν οι πολεμιστές χρησιμοποιούσαν ειδικά καλύμματα (hikihada, shirazaya) για τη λαβή ή και για ολόκληρη τη

Wakizashi με λεπίδα μήκους 42,4 cm και ημερομηνία που αντιστοιχεί στον Αύγουστο του 1360, κατασκευασμένο από τον τεχνίτη Χιρομίτσου από την επαρχία Σαγκάμι.

θήκη των σπαθιών τους, ενώ οι υψηλόβαθμοι σαμουράι τοποθετούσαν τα σπαθιά τους σε ειδικές "κάσσες" (katana-zutsu) που μετέφεραν οι ακόλουθοί τους, οι οποίες αποτελούντο από δύο τμήματα λακαρισμένου ξύλου που ασφάλιζαν με κλειδαριά και ήταν συνήθως διακοσμημένα με το οικογενειακό οικόσημο. To wakizashi δεν απομακρυνόταν σχεδόν ποτέ από τη ζώνη ενός σαμουράι, σε αντίθεση με το katana που μπορούσε να αφαι- ρεθεί όταν το απαιτούσε η εθιμοτυπία. Για παράδειγμα όταν ο σαμουράι βρισκόταν μέσα στο σπίτι του, επισκεπτόταν κάποιον άλλο σαμουράι ή βρισκόταν στην οικία του κυρίου του, άφηνε το katana του σε κάποιο ασφαλές μέρος ή στη φύλαξη κάποιου υπεύθυνου. Ομως έθιμο αυτό δεν αφορούσε το wakizashi.• Tanto: Σπαθιά κοντύτερα των 30,3 cm ονομάζονται tanto ή koshi-katana. Τα παλαιότερα χρόνια η λέξη katana υποδήλωνε λεπίδα μήκους tanto.

Εκτός από τους παραπάνω βασικούς τύπους αναπτύχθηκαν πολυάριθμες παραλλαγές των tachi, katana, wakizashi και tanto, μερικές από τις οποίες είναι οι ακόλουθες: α) To jin- tachi, ένα βαρύ και μακρύ tachi με λεπίδα μήκους μεγαλύτερου των 90 cm, το οποίο μετα- φερόταν μέχρι το πεδίο της μάχης από τους ακόλουθους των πολεμιστών, β) To chisa-katana με λεπίδα μήκους 46-60 cm, ένα "ενδιάμεσο" σπαθί μεταξύ katana και wakizashi που λόγω του μικρότερου βάρους και μήκους του εχρη- σιμοποιείτο από τους ευγενείς στην αυλή. γ) To hamadachi, ένα tanto με μικρό χειροφυλα- κτήρα. δ) To aikuchi ή kusun-gobu, ένα tanto χωρίς χειροφυλακτήρα. (ε) To yoroi-toshi, με λεπίδα που διατρυπούσε πανοπλίες, στ) Το himogatana, ένα είδος στιλέτου από εξαιρετικό χάλυβα, ζ) To kozuka, μικρό μαχαίρι στηριγμένο στη θήκη του wakizashi. η) To kogai, ένα είδος καρφίτσας με το οικόσημο των σαμουράι το οποίο συχνά αφηνόταν στο σώμα ενός σκοτωμένου εχθρού ως ένδειξη της ταυτότητας του νικητή.

Ως Nippon-To (ιαπωνικά σπαθιά) θεωρούνται επίσης οι λεπίδες των yari (ευθύγραμμες λόγχες) και naginata (λόγχες με κυρτή λεπίδα). Οι λεπίδες των όπλων αυτών κατασκευάζονταν με την ίδια μέθοδο και προσοχή όπως και οι λεπίδες των σπαθιών. Το ξύλινο τμήμα των λογχών (nakae) κατασκευαζόταν από επιλεγμέ- νο ξύλο, συνήθως ενισχυμένο σε κατάλληλα σημεία με μεταλλικές λωρίδες και δακτυλίδια (sujigane). Το συνολικό μήκος του yari ήταν περίπου 2 m, αλλά υπήρχαν παραλλαγές με πολύ

Το ευ9ύγραμμο chokuto της φωτογραφίας με λεπίδα kiri-ha έχει μήκος 92,85 cm και λέγεται ότι ανήκε στον πολεμιστή Τακανοούε Μαρό (758-811), ο οποίος κατάφερε να

υποτάξει τους Αϊνού (τους "βόρειους βαρβάρους"τους πρώτους αυτόχ&ονες κατοίκους των νησιών της Ιαπωνίας) και να γίνει σογκούν.

if — « AMi

ΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

διαφορετικά μήκη και Βάρος. Μια παραλλαγή του yari ήταν το shakujo-yari, μια λόγχη "κρυμμένη" μέσα σε ξύλινο ραβδί, που εχρησιμοποι- είτο όταν κάποιος σαμουράι εκτελούσε μυστική αποστολή και έπρεπε να κρύβει την ιδιότητά του. Υπήρχαν επίσης πολυάριθμα ακόντια (uchi-ne, te-yari, nage-yari, makura-yari) τα οποία χρησιμοποιούντο στο πεδίο της μάχης, αλλά και για την υπεράσπιση των οικιών, όπου χρησιμοποιούντο από άνδρες και γυναίκες για την αντιμετώπιση ξαφνικού κινδύνου.

Η naginata (λόγχη με κυρτή λεπίδα) ήταν ουσιαστικά μια κυρτή στιβαρή λεπίδα μήκους περίπου 90 cm στηριγμένη σε ξύλινο κοντάρι. Αρχικά εχρησιμοποιείτο από μοναχούς-πολε- μιστές των διαφόρων μοναστικών ταγμάτων που διέθεταν ισχυρές παραστρατιωτικές οργανώσεις. Από τον 11ο αιώνα και μετά υιοθε- τήθηκε από την τάξη των πολεμιστών, που α- ντιλήφθηκαν τα πλεονεκτήματα μιας λόγχης η οποία μπορούσε να τρυπά και να κόβει με την ίδια ευκολία. Μερικοί ιστορικοί πιστεύουν ότι η εισαγωγή τμημάτων της πανοπλίας που προστάτευαν τα πόδια και το κάτω μέρος του σώματος οφειλόταν στη διάδοση της χρήσης της naginata. Το όπλο αυτό ονομάζεται επίσης και "λόγχη των γυναικών", επειδή στην Ιαπωνία οι γυναίκες της τάξης των πολεμιστών έπρεπε να μάθουν τη χρήση της naginata μέχρι την ηλικία των 18 χρόνων. Οι γυναίκες των πολεμιστών έπρεπε να είναι έτοιμες να αποδείξουν το θάρρος και τις μαχητικές τους ικανότητες σε οποιαδήποτε στιγμή κρίσης στη ζωή του συζύγου ή του πατέρα τους. Η naginata που χρησιμοποιήθηκε από την Κέσα Γκοζέν, μια από τις αρχόντισσες του Γιοσιτσούνε, ήρωα του 12ου αιώνα, σώζεται ακόμη στον ναό της Asakusa. Υπήρχαν τρεις βασικές παραλλαγές της naginata: η παλαιότερη (tsukushi-naginata), με έναν δακτύλιο στη βάση της λεπίδας όπου εισερχόταν το ξύλινο κοντάρι, η δεύτερη (και πιο διαδεδομένη) παραλλαγή με μια "γλώσσα" στη βάση της λεπίδας στην οποία στερεωνόταν το ξύλινο κοντάρι και η τρίτη (και σπανιότερη) με μια υποδοχή στη βάση της λεπίδας (ta-no-saki) όπου εισερχόταν το κοντάρι.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΙΑΠΩΝΙΚΟΥ ΣΠΑΘΙΟΥ

Η εξέλιξη του ιαπωνικού σπαθιού πέρασε από διάφορα στάδια που αντιστοιχούσαν τόσο στην εξέλιξη των τεχνικών μάχης, όσο και στην εξέλιξη των υλικών και των τεχνικών κατασκευής. Το σημείο καμπής στην εξέλιξή του τοποθετείται στα μέσα στης περιόδου Heian, δηλαδή κατά τον 10ο αιώνα μ.Χ. Κατά την περίοδο εκείνη το ιαπωνικό σπαθί απέκτησε το χαρακτηριστικό κυρτό σχήμα του, το οποίο διατήρησε σε διάφορες παραλλαγές μήκους και μορφής μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα. Ομως στην Ιαπωνία η κατασκευή σπαθιών και άλλων όπλων ήταν ήδη ανεπτυγμένη πολύ πριν από τον 10ο αιώνα. Οπως αναφέρεται σε αρχεία της κινεζικής δυναστείας των Sui βασισμένα σε "διαπιστευτήρια" Ιαπώνων απεσταλμένων, κατά το 600 μ.Χ. ο πολεμικός εξοπλισμός τους περιελάμβανε τόξα, βέλη με σιδηρές ή οστέινες αιχμές, σπαθιά, βαλλίστρες,

Λεπίδα κυρτής λόγχης (naginata) μήκους 80,6 cm της σχολής Hojoji, της περιόδου Nanbokucho (1336-1392).

Katana της ύστερης περιόδου Kamakura με λεπίδα μήκους 64,4 cm, χωρίς υπογραφή. Θεωρείται ότι κατασκευάστηκε από τον Μασαμούνε. Αποτελεί ένα εξαίρετο δείγμα καλής θερμικής σκλήρυνσης του χάλυβα.

μακρές και βραχείες λόγχες και πανοπλίες από λακαρισμένο δέρμα.

Σήμερα τα ιαπωνικά σπαθιά κατατάσσονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες με βάση τη χρονική τους εξέλιξη: τα σπαθιά προ της περιόδου Heian, που ανήκουν στην κατηγορία των αρχαϊκών ή πρώιμων σπαθιών, και εκείνα τα οποία κατασκευάστηκαν από την περίοδο Heian και μετά και αποτελούν αυτό που έχει καθιερωθεί γενικότερα ως ιαπωνικό σπαθί. Η δεύτερη κατηγορία σπαθιών χωρίζεται σε τρεις υποκατηγορίες. Τα σπαθιά που έχουν κατασκευαστεί από το 800 μ.Χ. μέχρι τα τέλη περίπου του 15ου αιώνα ονομάζονται koto (παλαιό σπαθιά). Τα σπαθιά που έχουν κατασκευαστεί από τα τέλη του 15ου αιώνα μέχρι το 1780 ονομάζονται shinto (νέα σπαθιά), ενώ εκείνα που κατασκευάστηκαν από το 1780 μέχρι τη λήξη της περιόδου Edo (1868) ονομάζονται shin-shinto (νεο-νέα σπαθιά) ή fukkoto (σπαθιά της αναγέννησης), επειδή αποτελούσαν προσπάθεια αναπαραγωγής της μορφής και της ποιότητας των παλαιών σπαθιών koto.

Αρχαϊκή ή πρώιμη περίοδος (; - 8ος αιώνας μ.Χ.)

Τα σπαθιά της αρχαϊκής ή πρώιμης περιόδου της ιαπωνικής ιστορίας ήταν κατασκευασμένα αρχικά από ορείχαλκο και αργότερα από σίδηρο. Ηταν ευθύγραμμα και ανήκουν στην κατηγορία chokuto (choku = ευθεία, to = σπαθί). Τα παλαιότερα δείγματά τους Βρέθηκαν σε ταφικά μνημεία και χρονολογούνται από τον 4ο αιώνα μ.Χ., ενώ τα υστερότερα μέχρι και τον 10ο αιώνα μ.Χ.

Κατά την πρώιμη περίοδο της ιστορίας της Ιαπωνίας το επίπεδο του πολιτισμού και συνεπώς των διαφόρων τεχνών ήταν σαφώς κατώ-

Σπα&ί τύπου tachi με λεπίδα μήκους 66.1 cm. κατασκευασμένο από τον τεχνίτη της ύστερης περιόδου Heian Μιϊκε Ντέντα Μιτσούγιο. Θεωρείται ένας από τους πολυτιμότερους θησαυρούς της οικογένειας Μαέντα, στην οποία ανήκει από τα τέλη του 16ου αιώνα.

τερο απ' ότι στην ηπειρωτική Ασία. Ετσι η ζωή σε όλα τα επίπεδα, από την πολιτική και τη διοίκηση μέχρι τα γράμματα και τις τέχνες, επηρεαζόταν βαθιά από τον πολιτισμό της ηπειρωτικής Ασίας και ιδιαίτερα της Κίνας. Η τέχνη της κατασκευής σπαθιών δεν αποτελούσε εξαίρεση και τα σπαθιά που κατασκευάζονταν στη χώρα ήταν πολύ κατώτερα αυτών που κατασκευάζονταν στην Κίνα. Η αυτοκράτειρα Σουϊκο (592-628) συνιστούσε "άλογα από την επαρχία Χιουγκά και σπαθιά masabi από το Γκο"(Γκο: μια παλαιά επαρχία στην Κίνα). Πρόκειται για σαφή ένδειξη ότι την εποχή εκείνη τα σπαθιά υψηλής ποιότητας εισάγονταν από την Κίνα. Αλλωστε το σχήμα και οι ιαπωνικές λέξεις για το σπαθί έχουν άμεσα ή έμμεσα κινεζική προέλευση. Τα κινεζικά ιδεογράμματα που προφέρονται "chien" (αμφίστομο σπαθί) και "tao" (σπαθί ή μαχαίρι με μία κόψη) αποτελούν τις νοηματικές και ηχητικές ρίζες για τις ιαπωνικές λέξεις "ken" και "to" αντίστοιχα, που σημαίνουν "σπαθί". Οι λέξεις αυτές μετεξελίχθη- καν στη λέξη "katana" (η οποία είναι η ιαπωνική προφορά του ιδεογράμματος tao), που αντικα- 43 τεστησε την παλαιότερη λεξη to για το σπα- * θί. Επιπλέον στα αρχεία της εποχής εκείνης α- ναφέρονται συχνά οι λέξεις “Korai tsurugi":(Korai ήταν μια παλαιά επαρχία της Κορέας, ενώ tsurugi είναι μια άλλη παλαιά ιαπωνική λέξη για το σπαθί).

Μαζί με τα εισαγόμενα σπαθιά αρκετοί τεχνίτες από την Κίνα μετέβησαν στην Ιαπωνία, απέκτησαν ιαπωνική ιθαγένεια και άρχισαν να κατασκευάζουν σπαθιά και να διδάσκουν την τέχνη σε Ιάπωνες, Στα αρχεία και στους καταλόγους για τα παλαιά ευθύγραμμα σπαθιά εκείνης της περιόδου γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ “κινεζικών" σπαθιών και "κινεζικού στυλ" σπαθιών, από τα οποία τα πρώτα προφανώς ήταν εισαγόμενα και τα δεύτερα κατασκευασμένα επιτόπου. Τα σπαθιά που ανήκουν στην κατηγορία chokuto (ευθύγραμμα) χωρίζονται σε τέσσερις τύπους: αυτά που έχουν αμφίστομες (δίκοπες) λεπίδες (moroha- zukuri), εκείνα με μια κόψη και απλές επίπεδες λεπίδες χωρίς "ράχη" (hira-zukuri), αυτά που έχουν “ράχη" κοντά στην κόψη (kiriha-zukuri) και εκείνα που έχουν διπλή κόψη μόνο κοντά στην αιχμή (kissaki-moroha-zukuri). Τα σπαθιά της δεύτερης και της τρίτης κατηγορίας είναι τα παλαιότερα, ενώ τα αμφίστομα είναι μεταγενέστερα. Το μήκος των σπαθιών αυτών ποίκιλλε:


Ο εξαιρετικός διάκοσμος της θήκης του σπαθιού της φωτογραφίας θεωρείται σύμβολο τ ης αριστοκρατίας της περιόδου Heian. Σπαθιά αυτού του τύπου έφεραν συνήθως οι φρουροί

των ευγενών της εποχής.

τα μακρύτερα έφθαναν μέχρι τα 90 cm (από τον χειροφυλακτήρα μέχρι την αιχμή), ενώ τα κοντότερα έφθαναν τα 50 cm μήκους.

Τα παλαιό σπαθιά φαίνεται ότι εχρησιμο- ποιούντο περισσότερο για να "τρυπούν" παρά για να “κόβουν", ενώ φέρονταν πάντα σε θήκες που κρέμονταν από τη ζώνη και όχι σε θήκες "περαστές” στη ζώνη όπως σι μεταγενέστερες katana. Εκτός από τους τύπους των παλαιών σπαθιών που αναφέρθηκαν παραπάνω υπήρχε και ένας τύπος εγχειριδίου (warabi-te- gatana), όμοιος με μεταγενέστερα εγχειρίδια τύπου "στιλέτου".

Περίοδος Heian (794-1156)

Δεν είναι σαφές σε ποια ακριβώς χρονική στιγμή της ιαπωνικής ιστορίας σημειώθηκε η μετάβαση από τα ευθύγραμμα σπαθιά στα κυρτά. Οι περισσότερες ιστορικές πηγές σε συνδυασμό με την εξέταση των δειγμάτων που σώζονται υποδηλώνουν ότι η μετάβαση αυτή έγινε κατά τα μέσα της περιόδου Heian (794-1156). Διάφοροι λόγοι που σχετίζονται τόσο με την εξέλιξη των μεθόδων μάχης, όσο και

με τη βελτίωση των κατασκευαστικών τεχνικών αναφέρονται ως αιτίες της μετάβασης από τα ευθύγραμμα στα κυρτά σπαθιά. Πάντως είναι σαφές ότι αυτή η αλλαγή συνέπεσε με την άνοδο της ισχύος της στρατιωτικής τάξης στην Ιαπωνία.

Οι πολεμιστές της εποχής εκείνης είχαν την υποχρέωση να προμηθεύονται και να συντηρούν οι ίδιοι τα όπλα τους (σπαθιά, λόγχες, τόξα, πανοπλίες), καθώς και τα υλικά της ιππο- σαγής τους. Ολα αυτά κατασκευάζονταν από διάφορους τεχνίτες σύμφωνα με τις παραγγελίες του κατόχου τους, με αποτέλεσμα μεγάλη διαφοροποίηση στην εμφάνιση και στον τύπο του εξοπλισμού.

Το ιαπωνικό σπαθί (nippon-to) με το χαρακτηριστικό κυρτό σχήμα του εμφανίστηκε και τελειοποιήθηκε κατά την περίοδο αυτή. Η ανωτερότητα του σε σχέση με τα παλαιότερα ευθύγραμμα σπαθιά γρήγορα οδήγησε στη γενίκευση της χρήσης του. Η ανωτερότητα αυτή οφειλόταν τόσο στο σχήμα του (που με τη σειρά του σχετιζόταν με την εξέλιξη των τεχνικών μάχης), όσο και στην τελειοποίηση των κατασκευαστικών τεχνικών. Οι πολεμιστές μά

χονταν πλέον έφιπποι και για κάποιον πολεμιστή που μάχεται από τη ράχη ενός αλόγου είναι προτιμότερο ένα σπαθί που "κόβει" παρά ένα σπαθί που "τρυπά". Από την άλλη πλευρά η κύρτωση της λεπίδας του σπαθιού έγινε δυνατή χάρη στη βελτίωση των υλικών που έγι- ναν διαθέσιμα (χάλυβας) και στις μεγάλες προόδους στις τεχνικές σφυρηλάτησης και θερμικής κατεργασίας. Από επιφανειακή άποψη φαίνεται ότι η κύρτωση της λεπίδας ενός σπαθιού δεν παρουσιάζει κάποια ιδιαίτερη δυσκολία. Ομως στην πραγματικότητα η "κάμψη" του χάλυβα προς την κατεύθυνση της παχύτερης ράχης (mune) του σπαθιού ξεκινώντας από την λεπτή του κόψη είναι μια πολύ δύσκολη και πολύπλοκη διαδικασία.

Μεταξύ των στοιχείων που σώζονται σήμε-

Χειροφυλακτήρες (tsuba) με εξαίρετη διακόσμηση από χρυσό, της περιόδου Edo

(1600-1868).

Στο εικονιζόμενο έργο του 1311 ο καλλιτέχνης αναπαριστά τον της Σατσούμα να απολαμβάνει αγαπημένο του σπαθί.

ρα ιδιαίτερη σημασία έχουν δύο διαδοχικά διατάγματα (των ετών 983 και 987) με τα οποία απαγορευόταν να φέρει κάποιος σπαθί μέσα στα όρια της πόλης (πρωτεύουσας) Κυότο. Η απαγόρευση αυτή δείχνει ότι τόσο ο αριθμός των ανδρών που έφεραν σπαθιά, όσο και ο αριθμός των σπαθιών που κατασκευάζονταν αυξανόταν με ταχείς ρυθμούς.

Η μετάβαση από τα ευθύγραμμα σπαθιά στα κυρτά συνδυάστηκε με την “απομάκρυνση" της ράχης της λεπίδας από την κόψη του σπαθιού. Τα σπαθιά αυτού του τύπου είναι γνωστά ως shinogi-zukuri. Από τεχνική άποψη η απομάκρυνση της ράχης από την κόψη του


σπαθιού είχε ως αποτέλεσμα να αυξηθεί σημαντικά το πλάτος της επιφάνειας κοπής και η ίδια η κόψη (η γωνία που σχηματίζει η κόψη του σπαθιού) να γίνει πολύ οξύτερη. Επιπλέον η ίδια η ράχη προσδίδει ιδιαίτερη "οξύτητα" στη λεπίδα του σπαθιού σε σχέση με τα παλαι- ότερα σπαθιά χωρίς ράχη.

Πάντως η μετάβαση από τα παλαιότερα σπαθιά στα shinogi-zukuri δεν ήταν άμεση. Υπήρξαν ενδιάμεσα "βήματα" τα οποία είναι ορατά στο διάσημο Kogarasu-Maru ("μικρός κόρακας", ένα μεγάλης αξίας σπαθί το οποίο ανήκε στην οικογένεια Χέικε) και σε ένα σπαθί τύπου tachi του 10ου αιώνα που λέγεται ότι ανήκε στον Φουτζιβάρα Χιντεσάτο. Σε κάθε περίπτωση κατά τα τέλη της περιόδου Heian το κυρτό nippon-to (ιαπωνικό σπαθί) είχε πλέον επικρατήσει.

Από τα σπαθιά εκείνης της περιόδου που σώζονται μέχρι σήμερα τα περισσότερα ανήκουν στην κατηγορία των tachi. Σώζονται επίσης μερικά tanto και καθόλου wakizashi. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπήρχαν εγχειρίδια ή κοντά σπαθιά την περίοδο εκείνη, αλλά ότι τα σπαθιά αυτού του μεγέθους προορίζονταν αποκλειστικά για πρακτική χρήση και η ποιότητα της κατασκευής τους δεν ήταν στο εξεζητημένα υψηλό επίπεδο των tachi. Από την άλλη πλευρά υπήρχαν αρκετά tanto ανάμεσα στα ευρήματα ανασκαφών σε ταφικά μνημεία της εποχής.

Τα tachi της ύστερης περιόδου Heian χαρακτηρίζονταν από μεταβλητό πάχος κατά μήκος της λεπίδας τους. Το πάχος της λεπίδας στη βάση του σπαθιού ήταν σχεδόν διπλάσιο αυτού στην αιχμή. Η περιοχή της αιχμής ήταν πολύ μικρή, η κυρτότητα του σπαθιού ήταν πολύ έντονη στη βάση της λεπίδας (στο σημείο που άρχιζε η λαβή), ενώ το τμήμα της λεπίδας κοντά στην αιχμή ήταν σχεδόν απόλυτα ευθύγραμμο.

Κατά την περίοδο Heian η παραγωγή του χάλυβα από τον σίδηρο και η σφυρηλάτηση και η θερμική κατεργασία του για την κατασκευή του σπαθιού δεν ήταν ξεχωριστές τέχνες και τα περισσότερα σπαθιά κατασκευάζονταν σε

περιοχές κοντά στα ορυχεία. Οι περιοχές Χόκι και Μπίζεν στη βόρεια και στη νότια πλαγιά των βουνών Τσουγκόκου ήταν πάντα γνωστές ως ορυχεία σιδήρου. Ηταν λοιπόν φυσικό να εμφανιστούν στις περιοχές αυτές εξαίρετοι τεχνίτες όπως οι Γιασουτσούνα και Σανεμόρι από το Χόκι και Τομονάρι και Μασουτσούνε από το Μπίζεν. Την ίδια περίοδο άλλοι διάσημοι κατασκευαστές σπαθιών, όπως οι Σάντζο Μουνέτσικα, Γιοσιίε, Γκότζο Κανενάγκα και Κουνινάγκα, κατασκεύαζαν σπαθιά στην πόλη του Κυότο. Οι τεχνίτες που παρήγαν τον χάλυβα από το σίδηρο μετάλλευμα ονομάζονταν 0- Kaji, ενώ αυτοί που κατασκεύαζαν το σπαθί ονομάζονταν Ko-Kaji. Αλλοι διάσημοι κατασκευαστές σπαθιών ήταν ο Τσοέν από την περιοχή Χίζεν που εμφανίζεται κατά το 987, ακολουθούμενος από τον ιερέα Τζοσού από το Χίγκο και από κατασκευαστές της σχολής Namihira (όπως οι Γιουκιγιάσου και Γιουκιμάσα από τη Σατσούμα).

Περίοδος Kamakura (1185-1333)

Η περίοδος αυτή σημαδεύεται από την άνοδο της τάξης των πολεμιστών στην εξουσία. Το γένος των Γκέντζι (Μιναμότο) υπό την ηγεσία του Μ ιναμότο Γιοριτόμο νίκησε τον βασικό ανταγωνιστή του, το γένος των Χέικε (Τάιρα), και μετέφερε την πρωτεύουσα από το Κυότο στην Καμακούρα. Τα 150 περίπου χρόνια που διήρκεσε αυτή η περίοδος υποδιαιρούνται σε τρεις υποπεριόδους. Τα πρώτα 50 χρόνια ήταν η εποχή της αποκατάστασης της νέας εξουσίας, τα επόμενα 50 χρόνια η εποχή της ακμής της και τα τελευταία 50 χρόνια η εποχή της παρακμής. Αρχικά η εξουσία της τάξης των πολεμιστών δεν ήταν ισχυρή, αλλά μετά την καταστολή μιας εξέγερσης που οργάνωσε ο αποσυρθείς αυτοκράτορας Γκοτόμπατο 1221 από τους πολεμιστές της οικογένειας Χότζο η εξουσία της τάξης των στρατιωτικών ήταν απόλυτη.

Τα σπαθιά της πρώιμης περιόδου Kamakura ήταν όμοια με τα σπαθιά της προηγούμενης περιόδου και ανήκαν στην κατηγο-

Η σκηνή μάχης στο εικονιζόμενο έργο παρουσιάζει την απόπειρα εισβολής των

Μογγόλων κατά τον 13ο αιώνα. Διακρίνονται χαρακτηριστικές λεπτομέρειες του

οπλισμού, αλλά και του τρόπου μάχης των Ιαπώνων πολεμιστών της εποχής

και των Μογγόλων αντιπάλων τους.

ρία των tachi. Ενα εξαίρετο δείγμα από την περίοδο αυτή είναι το σπαθί "Kitsunegasaki", το οποίο ανήκει στην κατηγορία tachi και κατασκευάστηκε από τον διάσημο κατασκευαστή της εποχής Ταμετσούγκου από την περιοχή Μπίτσου. Εχει μήκος λεπίδας 78,8 cm και χρη- σιμοποιήθηκε από τον Κιτσουκάβα Κοζιρό, ο οποίος νίκησε το γένος των Κατζιβάρα στη μάχη του Κιτσουνεγκασάκι (απ' όπου πήρε και το όνομά του το σπαθί) στην επαρχία Σουρούγκα 45 τοετος 1200.

Η τέχνη του κατασκευαστή σπαθιών έχαι- ρε πλέον ιδιαίτερα μεγάλης εκτίμησης, κάτι που αποδεικνύεται από το γεγονός ότι ο αυτοκράτορας Γκοτόμπα (1184-1198) είχε διδαχθεί την τέχνη και κατασκεύαζε σπαθιά. Ο ίδιος αυτοκράτορας έδωσε μεγάλη ώθηση στην τέχνη συγκεντρώνοντας 12 επιλεγμένους για την εξαίρετη ποιότητα της εργασίας τους κατασκευαστές σπαθιών στο Κυότο, καθένας από τους οποίους εργαζόταν κατασκευάζοντας σπαθιά για την αυτοκρατορική αυλή επί ένα μήνα τον χρόνο. Υπήρχαν επίσης "εφεδρικοί" κατασκευαστές σε περίπτωση που κάποιος από τους 12 δεν μπορούσε να εκτελέσει τα κα- θήκοντά του. Επιπλέον μια άλλη ομάδα 24 κατασκευαστών εργαζόταν (δύο ανά ένα μήνα τον χρόνο) κατασκευάζοντας σπαθιά για τον αυτοκράτορα και μια τρίτη ομάδα έξι κατασκευαστών από την επαρχία Οκι εργαζόταν επίσης για την Αυλή. Τα σπαθιά που κατασκευάζονταν για τον αυτοκράτορα από τους παραπάνω κατασκευαστές φέρουν στη λαβή τη σφραγίδα με το χρυσάνθεμο, που αποτελεί το οικόσημο του αυτοκρατορικού οίκου της Ιαπωνίας.

Κατά την ενδιάμεση περίοδο Kamakura οι λεπίδες των σπαθιών έγιναν φαρδύτερες, πα-


χύτερες και στιβαρότερες. Κατασκευάστηκαν επίσης μεγάλοι αριθμοί tanto, συνήθως με κυρτές λεπίδες αλλά με δύο τύπους λαβών, ευθύ- γραμμων και κυρτών (furisode). Την ίδια περίοδο κατασκευάστηκαν σημαντικοί αριθμοί ευ- θύγραμμων λογχών (yari). Από απεικονίσεις που σώζονται από την περίοδο αυτή οι ιστορικοί συμπεραίνουν ότι μεγάλοι αριθμοί naginata χρησιμοποιούντο κατά την πρώιμη περίοδο

Ευϋύγραμμο σπαθί kiri-ha της πρώιμης περιόδου (6ος αιώνας) το οποίο σύμφωνα με τα υπάρχοντα αρχεία φυλασσόταν από τις αρχές του 12ου αιώνα στον ναό Τένο στην Οσάκα. Είχε σκουριάσει τελείως το 1392 που άρχισε η περίοδος Muromachi και γυαλίσθηκε πάλι πρόσφατα. Διακρίνεται η σκληρυμένη ακμή του και η επιγραφή χαραγμένη στη λαβή του.

Το διάσημο Kogarasu-maru (τέλη 8ου αιώνα) Q ß ανήκει στην κατηγορία tachi και πιστεύεται

mam ότι κατασκευάστηκε από τον διάσημο τεχνίτη Αμακούνι, αν και δεν φέρει υπογραφή. Είναι μάλλον ασυνήθιστο, καθώς έχει κόψη και στην πίσω πλευρά, που εκτείνεται μέχρι το μέσο της λεπίδας του.

Kamakura. Διάσημοι κατασκευαστές σπαθιών της περιόδου εκείνης είναι Κουνιτσούνα της σχολής Awataguchi (εργάστηκε κατά το 1250 για τον αντιβασιλέα Χότζο Τοκιγιόρι), ο Σα- μπουρό Κουνιμούνε από το Μπίζεν και ο Σου- κεζάνε της σχολής Ichimonji. Από τη μελέτη των σπαθιών της περιόδου που σώζονται μέχρι σήμερα προκύπτει ότι το πραγματικό “στυλ" τους οφειλόταν στον διάσημο τεχνίτη Σιντόγκο Κουνιμίτσου, μαθητή του Κουνιμού- νε.

Κατά την ύστερη περίοδο Kamakura επήλ- θε μια δραστική αλλαγή στις τακτικές και τα όπλα των Ιαπώνων, ως αποτέλεσμα των δύο προσπαθειών των Μογγόλων να εισβάλουν στη χώρα (1274 και 1281). Παρά το ότι και οι δύο προσπάθειες εισβολής τελικά αποκρού- στηκαν, σι Ιάπωνες αντιλήφθηκαν ότι οι ομαδικές τακτικές, αν και λιγότερο "ευγενείς", ήταν αποτελεσματικότερες από τις ατομικές μεθόδους μάχης που χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι μέχρι τότε. Οσον αφορά την κατασκευή σπα

θιών, οι μογγολικές επιθέσεις κατέστησαν φανερή την ανάγκη δημιουργίας ενός ισχυρού πανεθνικού συστήματος άμυνας, με αποτέλεσμα να διαδοθεί η τέχνη της κατασκευής σπαθιών σε όλες τις περιοχές της χώρας. Τα σπαθιά της περιόδου αυτής είναι υψηλότατης αισθητικής, με λεπίδες ομοιόμορφου πλάτους σε όλο σχεδόν το μήκος τους. Την ίδια περίοδο παρουσιάστηκαν tanto με πιο ευθύγραμμες, πλατύτερες και ελαφρά μακρύτερες λεπίδες από εκείνα των προηγούμενων περιόδων. Ο πιο διάσημος κατασκευαστής σπαθιών ήταν τότε ο Γκορό-Νιουντό Μασαμούνε από το Σό- σου, μαθητής του Σιντόγκο Κουνιμίτσου. Η ποιότητα και η αισθητική των σπαθιών που κατασκεύαζε ο Μασαμούνε έγιναν γνωστές σε όλη την Ιαπωνία και όλοι οι κατασκευαστές άρχισαν να μιμούνται το δικό του στυλ. Ηταν τόσο μεγάλη η επιρροή του Μασαμούνε ώστε κατά την περίοδο Edo, δύο περίπου αιώνες μετά, υπήρχαν 10 διάσημοι κατασκευαστές σπαθιών γνωστοί ως οι "10 σιδηρουργοί του Μασαμούνε" (Masamune Jittetsu) οι οποίοι κατασκεύαζαν σπαθιά στο στυλ του διάσημου αυτού τεχνίτη αλλά κανένας τους δεν είχε απευθείας σχέση με τον ίδιο τον Μασαμούνε ή κάποιον μαθητή του. Ο πραγματικός μαθητής του Μασαμούνε ο οποίος κατάφερε να αφομοιώσει τα μυστικά του δασκάλου του ήταν ο Σανταμούνε, επίσης από το Σόσου. Η περίοδος Kamakura τελείωσε με τον πόλεμο του Γκένκο (1331-1336), κατά τον οποίο ο αυτοκράτορας Γκο-Νταϊγκό ανέτρεψε τη στρατιωτική κυβέρνηση της οικογένειας Χότζο και αποκατέστησε την εξουσία του.

Περίοδος Nanbokucho (1336-1392)

Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη δύο παράλληλων κυβερνήσεων, μιας στο νότιο τμήμα της χώρας με επικεφαλής τον αυτοκράτορα Γκο-Νταϊγκό και την αυλή του (με έδρα το Γιοσίνο) και μίας στο βόρειο τμή μα με επικεφαλής τον Ασικάγκα Τακεούτζι ως σογκούν (στρατιωτικό διοικητή) και τον αυτοκράτορα Κομμυό. Κατά τα επόμενα 60 χρόνια, με την άνοδο του αυτοκράτορα Γκοκομάτσου στον θρόνο, οι δύο αυτές ομάδες μάχονταν αδιάκοπα μεταξύ τους.

Η συγκεκριμένη περίοδος ήταν ιδιαίτερα σημαντική στην εξέλιξη του ιαπωνικού σπαθιού. Τα σπαθιά έφθασαν σε υπερβολικές διαστάσεις, με μήκος 90 cm ή μεγαλύτερο. Αρκετά σπαθιά που σώζονται από τότε έχουν λεπίδες μήκους μεγαλύτερου του 1 m. Οι περισσότερες από αυτές τις λεπίδες κόπηκαν σε μεταγενέστερες περιόδους για να αποκτήσουν πιο "πρακτικές" διαστάσεις. Από την άλλη πλευρά την περίοδο αυτή παρουσιάστηκαν σπαθιά με λεπίδες μήκους 70 cm περίπου, από τα οποία ελάχιστα σώζονται. Τα σπαθιά αυτά θεωρούνται ως οι πρόγονοι των uchi-gatana ή katana τα οποία επεκράτησαν κατά την περίοδο Muromachi (1392-1573). Πιστεύεται ότι ο συγκεκριμένος τύπος σπαθιού αναπτύχθηκε αρχικά σε ορεινές περιοχές, όπου τα μεγάλου μήκους tachi ήταν αδύνατο να χρησιμοποιηθούν αποτελεσματικά. Κατά την ίδια περίοδο το σύστη

μα χρονολόγησης στο βόρειο και στο νότιο τμήμα της χώρας διέφερε και έτσι είναι εύκολο να προσδιοριστεί η προέλευση κάθε σπαθιού.

Διάσημοι κατασκευαστές σπαθιών τότε ήταν οι Νομπουκούνι και Κουνισίγκε από το Για- μασίρο, ο Κανεούτζι από το Μίνο και οι Κανεμί- τσου και Τσόγκι από το Μπίζεν. Ενας άλλος διάσημος κατασκευαστής ήταν ο Σέντζο Μουρα- μάσα, ο οποίος γεννήθηκε το 1341 στο χωριό Σέντζι και ήταν μαθητής του μεγάλου Μασαμούνε. Γι1 αυτόν λέγεται ότι ήταν εξαιρετικά επιδέξιος, αλλά με βίαιο και μη ισορροπημένο χαρακτήρα, ενώ η συμπεριφορά του πολλές φορές έφθανε στα όρια της τρέλλας. Αυτό το γνώρισμα του χαρακτήρα του "πέρασε" και στα σπαθιά που κατασκεύαζε, τα οποία θεωρείται ότι "διψούν για αίμα εξωθώντας τους κατόχους τους στον φόνο ή την αυτοκτονία". Ενας μυθιστοριογράφος έγραψε ότι οι λεπίδες του Μουραμάσα "σφυρηλατήθηκαν με κτυπήματα από την καρδιά της παράνοιας”. Τα σπαθιά αυτά θεωρείται ότι φέρνουν κακοτυχία σε όλους αλλά ιδιαίτερα στην οικογένεια Τοκουγκάβα. Ο Κιογιάσου Τοκουγκάβα, παππούς του Ιεάσου Τοκουγκάβα (πρώτου σογκούν της περιόδου Edo), τραυματίστηκε και πέθανε από μια λεπίδα Μουραμάσα, ενώ ο πατέρας του Ιεάσου Χι- ροτάντα και ο ίδιος ο Ιεάσου τραυματίστηκαν δύο φορές από λεπίδες του Μουραμάσα. Ο μεγαλύτερος γιος του Ιεάσου κατηγορήθηκε ότι συνωμότησε με την οικογένεια Τακέντα για να αποτρέψει τη συμμαχία του πατέρα του με τον Οντα Νομπουνάγκα και διατάχθηκε να κάνει σεπούκου. Τη στιγμή που βύθιζε το μαχαίρι στην κοιλιά του ο kaishaku (ένας σαμουράι, συνήθως φίλος ή οικείος αυτού που αυτοκτονεί, ο οποίος στέκεται πίσω του με το σπαθί έτοιμο για να του κόψει το κεφάλι ώστε να τον απαλλάξει από τους πόνους) του έκοψε με ένα κτύπημα το κεφάλι, όπως υπαγόρευε το έθιμο της τελετουργικής αυτοκτονίας. Το σπαθί του kaishaku ήταν κατασκευασμένο από τον Μουραμάσα. Οι Τοκουγκάβα απεχθάνονταν αυτά τα σπαθιά τόσο πολύ ώστε εξέδωσαν διάταγμα για την καταστροφή τους. Παρόλα αυτά η ποιότητα των σπαθιών του Μουραμάσα ήταν τόσο υψηλή και η ζήτηση γι1 αυτά τόσο μεγάλη ώστε σε αρκετές από τις λεπίδες του σβήστηκε ή αλλοιώθηκε η υπογραφή για να επιβιώσει το σπαθί.

Περίοδος Muromachi (1392-1573)

Τότε σημειώθηκε η ενοποίηση του βόρειου και του νότιου τμήματος της χώρας. Ο Ασικάγκα Γιοσιμίτσου ήταν ο πρώτος σογκούν της περιόδου. Παρά το ότι στις επαρχίες έγι- ναν ένοπλες συγκρούσεις, η πρώιμη περίοδος Muromachi ήταν γενικά ειρηνική. Τότε κτίστηκε από τον Γιοσιμίτσου η περίφημη Χρυσή Παγόδα στο Κυότο, ενώ την ίδια εποχή τελειοποιήθηκε το θέατρο "No". Οι διπλωματικές σχέσεις της Ιαπωνίας με την Κορέα και τη δυναστεία των Μινγκ στην Κίνα ήταν καλές, το εμπόριο και οι τέχνες άνθισαν και γενικά επε- κράτησε ευημερία στη χώρα.

Τα μεγάλα σπαθιά της προηγούμενης περιόδου εγκαταλείφθηκαν και έγιναν πάλι δη


Katana με λεπίδα μήκους 73,32 cm κατασκευασμένη από τον Μουραμάσα.Η ακμή αυτού του σπαθιού είναι εξαιρετικά "κοφτερή" και ανθεκτική. Η λεπίδα είναι αντιπροσωπευτική του Μουραμάσα.

Το σπαθί αυτό του 10ου αιώνα ανήκει στην κατηγορία tachi (παραλλαγή kenuki-gata). Τα σημάδια που φέρει στη λεπίδα του φανερώνουν ότι χρησιμοποιή&ηκε σε πραγματική μάχη. Ο συγκεκριμένος τύπος σπαθιού είναι χαρακτηριστικός της τελευταίας μεταβατικής περιόδου πριν από την τελειοποίηση του ιαπωνικού σπαθιού. Παρουσιάζει έντονη κυρτότητα στην περιοχή της λαβής, ενώ το υπόλοιπο τμήμα του είναι σχεδόν ευθύγραμμο.

μοφιλείς οι παλαιότεροι τύποι της περιόδου Kamakura. Το σπαθί tachi άρχισε σταδιακά να εξαφανίζεται και να αντικαθίσταται από σπαθιά τύπου katana. 0 δασικός λόγος ήταν η αλλαγή στις τακτικές μάχης. 0 έφιππος πολεμιστής του παρελθόντος έδωσε τη θέση του σε σχηματισμούς πεζών στρατιωτών, ενώ άλλαξε και η μορφή των πανοπλιών, επειδή οι πεζοί έβρισκαν τις πανοπλίες των έφιππων πολεμιστών πολύ βαριές για πρακτική χρήση. Παρά το ότι οι λεπίδες των σπαθιών της εποχής Muromachi μοιάζουν γενικά με αυτές της περιόδου Kamakura, υπάρχουν λεπτές διαφορές και βελτιώσεις, με πιο προφανή τη μεγαλύτερη κυρτότητα στην περιοχή της αιχμής της λεπίδας.

Τότε κατασκευάστηκαν πολυάριθμα wakizashi, τα περισσότερα από τα οποία έχουν λεπίδες του τύπου shinogi-zukuri με μήκος που ποικίλλει από 30 ως 60 cm. Την ίδια περίοδο άλλαξε και η μορφή των tanto, οι λεπίδες των οποίων από κυρτές έγιναν περισσότερο ευθύ- γραμμες και ελαφρά μακρύτερες. Η περίοδος 1394-1427 θεωρείται από πολλούς ιστορικούς ως ο "χρυσός αιώνας” του ιαπωνικού σπαθιού, εφόσον τότε κατασκευάστηκαν σπαθιά ανυπέρβλητα σε ποιότητα.

Υστερη περίοδος Muromachi

Προβλήματα και ανταγωνισμοί στη διαδοχή των σογκούν, διαδοχικές αγροτικές εξεγέρσεις και ο πόλεμος Ονίν (1467-1477) οδήγησαν τη χώρα στο χάος κατά την ύστερη περίοδο Muromachi. Η εποχή από το 1467 μέχρι το 1574 είναι γνωστή και ως Sengoku-Jidai (η Χώρα σε Πόλεμο). Νέοι φεουδάρχες και πολέμαρχοι συγκρούονταν μεταξύ τους για τον έλεγχο μεγάλων τμημάτων της χώρας. Για να διασφαλίσουν οι νέοι φεουδάρχες τον έλεγχο των περιοχών που κατακτούσαν έκτισαν σε στρατηγικά σημεία κάστρα, τα οποία σταδιακά μετα- τράπηκαν σε εμπορικά κέντρα αποκτώντας

τον χαρακτήρα πόλεων-κάστρων. Την ίδια περίοδο οριστικοποιήθηκε η αλλαγή στις τακτικές μάχης, οι οποίες απέκτησαν πλέον τον χαρακτήρα μαζικών συγκρούσεων πεζών κυρίως στρατιωτών, σε αντίθεση με τις μάχες και τις μονομαχίες των έφιππων πολεμιστών του παρελθόντος. Τα βαριά σπαθιά tachi των προηγούμενων περιόδων τα οποία φέρονταν κρεμασμένα από τη ζώνη με την κόψη προς τα κάτω, όπως ταίριαζε σε έφιππους μαχητές οι οποίοι έσυραν τα σπαθιά από τις θήκες τους με μια χαρακτηριστική κίνηση προς τα πάνω ώστε να μην τραυματίσουν το άλογό τους, αντικατα- στάθηκαν από τα βραχύτερα και ελαφρύτερα katana τα οποία φέρονταν "περαστά" στη ζώνη με την κόψη προς τα πάνω.

Η φαινομενικά ασήμαντη αυτή αλλαγή στον τρόπο που φερόταν το σπαθί εγκαινίασε στην πραγματικότητα μια νέα εποχή στην εξέλιξη των τεχνικών μάχης που θα χρησιμοποιούσαν οι σαμουράι στο μέλλον. Εχοντας το σπαθί περαστό στη ζώνη με την κόψη προς τα πάνω, ο σαμουράι μπορούσε να το σύρει από τη θήκη και να κόψει προς τα εμπρός με μια ενιαία κίνηση και συνεπώς μπορούσε να επιτεθεί ή να αμυνθεί άμεσα χωρίς να χρειάζεται να βγάλει πρώτα το σπαθί από τη θήκη και να υιοθετήσει κάποια στάση ετοιμότητας. Από την περίοδο αυτή και μετά αναπτύσσονται ιδιαίτερες τεχνικές (batto-jutsu = τράβηγμα από τη θήκη και ταυτόχρονο κόψιμο με το σπαθί) παράλληλα με τις τεχνικές ken-jutsu (η τεχνική της χρήσης του σπαθιού που έχει ήδη βγει από τη θήκη).

Η απουσία ισχυρής κεντρικής κυβέρνησης και οι συνεχείς συγκρούσεις διαφόρων πολέμαρχων που προσπαθούσαν να αυξήσουν τη δύναμή τους προκάλεσε μια άνευ προηγουμένου ζήτηση για όπλα κάθε είδους - φυσικά και για σπαθιά. Για να ανταποκριθούν στην αυξημένη ζήτηση οι κατασκευαστές άρχισαν να παράγουν μαζικά σπαθιά χρησιμοποιώντας έτοι

Το tachi της φωτογραφίας φέρει την ονομασία DojigiriYsutsuna. Λέγεται ότι το χρησιμοποίησε ο Μιναμότο Γ ιοριμίτσου (; -1021) όταν νίκησε τον ημίθεο Σούτεν στο βουνό Οε. Θεωρείται ένα από τα πέντε καλύτερα ιαπωνικά σπαθιά μετά την περίοδο Muromachi.

μο χάλυβα (που προμηθεύονταν από κεντρικούς προμηθευτές) και ταχύτερες μεθόδους σφυρηλάτησης και κατεργασίας, με αποτέλεσμα την υποβάθμιση της ποιότητας. Ενώ οι περισσότεροι παλαιοί τεχνίτες κατασκεύαζαν οι ίδιοι ή επέλεγαν προσεκτικά τα υλικά και κατόπιν σφυρηλατούσαν με προσοχή και επιμέλεια τη λεπίδα, οι νεώτεροι άρχιζαν να χρησιμοποιούν έτοιμο χάλυβα αμφίβολης ποιότητας (μερικές φορές εισαγόμενο από το εξωτερικό) τον οποίο σφυρηλατούσαν θερμαίνοντάς τον σε υψηλότερες θερμοκρασίες (στις οποίες γινόταν μαλακότερος και επομένως ευκολοκα- τέργαστος) για να μειώσουν τον χρόνο κατασκευής του σπαθιού. Την εποχή εκείνη τα σπαθιά έφθασαν να πωλούνται "σε δέματα". Επιπλέον σύμφωνα με έναν νέο νόμο οι κατασκευαστές τους συμπεριελήφθησαν μαζί με άλλα επαγγέλματα στην κατηγορία αυτών που έπρεπε να πληρώνουν φόρο για να αποκτήσουν άδεια κατασκευής και πώλησης των προϊόντων τους. Ο νόμος αυτός ενθάρρυνε περισσότερο τη μαζική παραγωγή σπαθιών.

Τότε κατασκευάστηκαν επίσης μεγάλοι αριθμοί λογχών, χωρίς όμως ιδιαίτερη προσοχή στην ποιότητα και στην αισθητική τους. Από εκείνες τις λόγχες δεν σώζεται σήμερα κανένα δείγμα. Τα tanto που κατασκευάστηκαν είχαν σχεδόν όλα λεπίδα με κυρτό σχήμα και τα περισσότερα διπλή κόψη. Σε γενικές γραμμές την περίοδο αυτή κατασκευάστηκαν σπαθιά κατώτερης ποιότητας, εκτός από μικρό αριθμό που αφορούσε ειδικές παραγγελίες αρχόντων ή υψηλόβαθμων σαμουράι.

Η πιο σημαντική εξέλιξη που θα επηρέαζε όχι μόνο την κατασκευή σπαθιών, λογχών και άλλου οπλισμού, αλλά και την κατασκευή κά-

47


Δύο ζεύγη dai-sho (μακρύ και βραχύ σπαθί) με θήκες διακοσμημένες με φύλλα χρυσού (16ος αιώνας).

Δύο από τα καλύτερα δείγματα tachi (μέσα στις θήκες τους) της περιόδου Kamakura (1185-1333).

στρων και οχυρώσεων, τις γενικότερες τακτικές μάχης, ακόμη και την ίδια την κοινωνική οργάνωση της χώρας, ήταν η εισαγωγή των πυροβόλων όπλων. Τα πυροβόλα όπλα, που έγι- ναν γνωστά ως Tanegashima teppo ("σιδερένια ραβδιά της Tanegashima") εισήχθησαν στην Ιαπωνία το 1543 από τους πρώτους Ευρωπαίους (κυρίως Πορτογάλους) που εκείνη την εποχή έφθασαν στη χώρα. Η μεγάλη ζήτηση για πυροβόλα όπλα, που δημιουργήθηκε σχεδόν αμέσως μετά την εισαγωγή τους, έστρεψε αρκετούς κατασκευαστές σπαθιών στο επάγγελμα του οπλουργού. Ο Κουμιτόμο από το Ομι θεωρείται ένας απο τους πιο εξέχοντες οπλουργούς αυτής της κατηγορίας.

Περίοδος Momoyama (1568-1600)

Οι τρεις σημαντικότερες προσωπικότητες αυτής της περιόδου ήταν οι Οντα Νομπουνά- γκα, Τογιοτόμι Χιντεγιόσι και Τοκουγκάβα Ιεά- σου.

Ο Νομπουνάγκα, ένας εξαιρετικός στρα- 48 τιωτικός ηγέτης, κατάφερε με διαδοχικούς ■ β πολέμους να εκμηδενίσει τους αντιπάλους

του και να καταλάβει το Κυότο το 1568, νικώντας το άλλοτε πανίσχυρο γένος των Ασικά- γκα. Η απόλυτη εξουσία του διακόπηκε το 1582 όταν προδόθηκε από τον υποτελή του Α- κέτσι Μιτσουχίντε, ο οποίος περικύκλωσε αιφνιδιαστικά το κατάλυμα του Νομπουνάγκα με τους στρατιώτες που υποτίθεται ότι οδηγούσε στο μέτωπο. Ο Νομπουνάγκα τραυματίστηκε, αλλά πολέμησε με μεγάλη γενναιότητα με τη naginata του μέχρις ότου εξαντλήθηκε τελείως. Λέγεται ότι αναγκάστηκε να κάνει σεπού- κου στο αρχηγείο του, στον ναό Χόνο-τζι του Κυότο, ενώ σύμφωνα με μερικούς ιστορικούς κάηκε ζωντανός όταν κλείστηκε μέσα στον ναό.

Ο Χιντεγιόσι, ένας από τους πιο επιτυχημένους στρατηγούς του Νομπουνάγκα, εκδι- κήθηκε τον θάνατό του νικώντας τις δυνάμεις του Ακέτσι και στη συνέχεια κατέκτησε με μια σειρά εκστρατειών ολόκληρη τη χώρα, κατα- φέρνοντας να εγκαταστήσει ύστερα από πολλά χρόνια αναταραχής ισχυρή κεντρική εξουσία. Ο Χιντεγιόσι ήταν εκείνος που με το διαβόητο διάταγμα του 1588 αφόπλισε το ιαπωνικό έθνος διατάσσοντας την κατάσχεση "όλων των σπαθιών, εγχειριδίων, λογχών, τόξων, πυροβόλων όπλων και κάθε είδους όπλων" και α

παγορεύοντας σε όλους (αγρότες, τεχνίτες, εμπόρους κλπ.) εκτός των σαμουράι να κατέχουν όπλα στο μέλλον. Ο Χιντεγιόσι, που παραδεχόταν ευθέως ότι "η κατοχή όπλων δυσκόλευε την επιβολή και τη συλλογή νέων φόρων και οδηγούσε σε εξεγέρσεις", πέθανε το 1598 κατά τη διάρκειας εκστρατείας του στην Κορέα.

Εμμεση συνέπεια του διατάγματος του Χι- ντεγιόσι ήταν η μείωση της ζήτησης και η άνοδος της ποιότητας των σπαθιών. Ο όρος shin-to (νέα σπαθιά) που επεκράτησε για τα σπαθιά αυτής και των μετεγενέστερων περιόδων δεν αφορούσε μόνο το γεγονός ότι τα ίδια τα σπαθιά ήταν καινούργια, αλλά και το ότι εμφανίστηκαν νέες μορφές και χρησιμοποιήθηκαν νέες μέθοδοι κατασκευής, Δημιουργήθηκε μια νέα γενιά κατασκευαστών σπαθιών συγκεντρωμένων κυρίως στις πόλεις, σε αντίθεση με τους παλαιούς τεχνίτες οι οποίοι κατά κανόνα ήταν και μεταλλουργοί και περιφέρονταν στη χώρα εργαζόμενοι για τις διάφορες ισχυρές οικογένειες ή για τους πολεμιστές-ιερείς των μοναστικών ταγμάτων. Επίσης οι πρόοδοι στις μεταφορές και η ανάπτυξη του εμπορίου οδήγησαν στην εύκολη διακίνηση του χάλυβα ο οποίος παραγόταν σε ορυχεία και μεταφερό- ταν σε εμπορικά κέντρα σε όλη τη χώρα, όπου τον αγόραζαν και τον επεξεργάζονταν οι τεχνίτες κατασκευής σπαθιών. Αυτό είχε ως συνέπεια την εξάλειψη των ιδιαίτερων τοπικών χαρακτηριστικών των σπαθιών, εφόσον ο χάλυβας που εχρησιμοποιείτο ήταν πλέον "ενιαί

ου" τύπου. Επίσης εισήχθη στη χώρα για πρώτη φορά χάλυβας από την Ολλανδία και την Πορτογαλία, καθώς και νέες τεχνικές κατεργασίας του. Οι λεπίδες των σπαθιών αυτής της περιόδου ήταν λιγότερο κυρτές και ελαφρά μακρύτερες.

Περίοδος Edo ή Tokugawa (1600-1868)

Μετά τον θάνατο του Χιντεγιόσι το ισχυρό γένος των Τοκουγκάβα (σύμμαχοι του Χιντε- γιόσι και του προκατόχου του, Νομπουνάγκα) κινήθηκε δραστήρια και απέκτησε την εξουσία. Ο επικεφαλής των Τοκουγκάβα, Ιεάσου, εξάλειψε όλους τους πιθανούς ανταγωνιστές του περιλαμβανομένου και του Χιντεγιόρι, γιου του Χιντεγιόσι, τον οποίο είχε ορκιστεί επίσημα ότι θα προστατεύει. Μετά τη νίκη του στη μάχη της Σεκιγκαχάρα το 1600 και την επιτυχημένη πολιορκία της Οσάκα το 1615 (όπου είχε καταφύγει και όπου υποχρεώθηκε να αυ- τοκτονήσει τελικά ο Χιντεγιόρι), ο Ιεάσου έγι- νε ο σογκούν της Ιαπωνίας. Το γένος των Τοκουγκάβα και η τάξη των στρατιωτικών καθόρισαν την πορεία και τη ζωή της ιαπωνικής κοινωνίας για τα επόμενα 267 χρόνια, μέχρι τη λήξη της περιόδου Edo το 1868, την επαναφορά της πολιτικής εξουσίας στον αυτοκράτορα και την έναρξη της μετάβασης της Ιαπωνίας από τη φεουδαρχία στη σύγχρονη εποχή.

Οι κατασκευαστές σπαθιών ακολούθησαν τη μεταφορά της πρωτεύουσας από το Κυότο


t & ■■■? »Sj

S . ft A .

5 I

Εγχάρακτες επιγραφές (με χρυσό) που πιστοποιούν ότι τα σπαθιά αυτά πέρασαν τις δοκιμές της κόψης τους.

Τυπικά δείγματα hamon (από δεξιά προς τα αριστερά): ευθύγραμμο (suguha), κανονικό κυματιστό (gu-no-me) και choji (γαρύφαλλο).

στο Εντο (Τόκυο), ενώ πολλοί συγκεντρώθηκαν και στην Οσάκα, που είχε πλέον μεταβληθεί σε κύριο εμπορικό κέντρο. Τα σπαθιά της πρώιμης περιόδου Edo χαρακτηρίζονται από έμφαση στην αισθητική πλευρά, με εκτεταμένη διακόσμηση από χρυσό και άλλα πολύτιμα υλικά. Εκτός από τους τεχνίτες που εργάζονταν σε διάφορες πόλεις - κάστρα συνήθως

Φάσεις από την κατασκευή του ιαπωνικού σπαθιού: σφυρηλάτηση του υλικού,

"δίπλωση" και σφυρηλάτηση μέχρι το τεμάχιο της φωτογραφίας να πάρει τη

γενική μορφή της λεπίδας, ερυθροπύρωση και εμβάπτιση της λεπίδας για τη θερμική

σκλήρυνση ("βαφή") του χάλυβα.

Μασαχίντε, υπέρμαχοςτης επιστροφής στις τεχνικές και στις μορφές σπαθιών της περιόδου Koto, άσκησε σημαντική επιρροή τόσο με τα σπαθιά που κατασκεύαζε,

όσο και με τις ιδέες του. Ενας άλλος τεχνίτης της εποχής με το όνομα Κιγιομάρο εγκατέστη- σε το εργαστήρι του στη Γιοτσούγια του Εντο. Τα σπαθιά που κατασκεύαζε θεωρούντο τόσο υψηλής ποιότητας ώστε αποκαλείτο "ο Μασαμούνε της Γιοτσούγια”.

Την εμφάνιση των κανονιοφόρων του Αμερικανικού Ναυτικού με επικεφαλής τον πλοίαρχο Πέρρυ, το 1853, που υποχρέωσε την κυβέρνηση να καταργήσει τη ζώνη αποκλεισμού και να ανοίξει την αγορά της Ιαπωνίας στα ξένα προϊόντα, ακολούθησε μια σύντομη περίοδος αναταραχών και εσωτερικών συγκρούσεων που οδήγησε στην κατάρρευση της φεουδαρχίας και την αποκατάσταση της πολιτικής εξουσίας του αυτοκράτορα Μεϊτζιτο 1868. Κατά την περίοδο αυτή η ζήτηση για σπαθιά και όπλα κάθε είδους και ιδιαίτερα για πυροβόλα όπλα ήταν έντονη.

Το τέταρτο έτος της περιόδου Μεϊτζι (1872) εκδόθηκε ένα διάταγμα που ''επέτρεπε" (συνιστούσε) στους ενήλικους άνδρες να ε- γκαταλείψουν το χαρακτηριστικό στυλ της κόμμωσης των σαμουράι και να σταματήσουν να φέρουν το dai-sho (το ζεύγος των δύο σπαθιών). Το διάταγμα αυτό ακολούθησε μια αυστηρή εντολή, το1876, που απαγόρευε τελείως σε όλους τους πολίτες να φέρουν σπαθιά. Ετσι το σπαθί απώλεσε κάθε πρακτική χρησιμότητα, με συνέπεια να εγκαταλειφθεί αντίστοιχα και η τέχνη της κατασκευής του. Οι κατασκευαστές σπαθιών αναγκάστηκαν να γίνουν σιδηρουργοί και κατασκευαστές εργαλείων για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Το 1906 όμως η αυτοκρατορική κυβέρνηση δημιούργησε δύο θέσεις - αξιώματα στα οποία διόρισε δύο από τους καλύτερους τεχνίτες κατασκευής σπαθιών της εποχής, ώστε να μην εξαφανιστεί η εξαίρετη αυτή τέχνη. Σήμερα υ-

για λογαριασμό ισχυρών οικογενειών σαμουραι, οι κατασκευαστές που είχαν συγκεντρωθεί κυρίως στο Εντο και στην Οσάκα ζού- σαν από τις παραγγελίες διαφόρων, όχι μόνιμων πελατών. Οταν λοιπόν με την εδραίωση της ειρήνης και τη σταδιακή μεταφορά τηςοικονομικής ισχύος απο την τάξη των πολεμιστών στην τάξη των εμπόρων οι παραγγελίες σπαθιών μειώθηκαν, οι κατασκευαστές του Εντο, της Οσάκα και των άλλων μεγάλων πόλεων άρχισαν να εγκαταλείπουν το επάγγελμα και να εξαφανίζονται. Εκτός από τους κατασκευαστές του γένους των Ναμπεσίμα στην επαρχία Σάγκα, οι υπόλοιποι τεχνίτες σχεδόν εξαφανίστηκαν μέχρι τον 18ο αιώνα περίπου, που χαρακτηρίστηκε από την αναγέννηση της τέχνης της κατασκευής σπαθιών.

Κατά τη μέση και την ύστερη περίοδο Edo μέχρι και το τέλος της φεουδαρχίας η πλέον επικερδής απασχόληση σχετικά με τα σπαθιά δεν ήταν πλέον η κατασκευή των ίδιων των σπαθιών, αλλά η κατασκευή θηκών, στηριγμάτων, χειροφυλακτήρων και άλλων παρελκομένων. Μέταλλα όλων των ειδών χρησιμοποιήθη- καν για την παραγωγή ιδιαίτερα εξεζητημένων διακοσμητικών στοιχείων για τα σπαθιά. Τα σπαθιά μεταβάλλονταν πλέον σε σύμβολα κοινωνικής θέσης και αποτελούσαν τμήμα της επίσημης εμφάνισης μιας τάξης, αντί για όπλο μάχης. Καλύτερος τεχνίτης αυτής της περιόδου θεωρείται ο Σομίν. Τα έργα του αντιγράφη- καν και εξελίχθηκαν από την οικογένεια Γκότο και τους τεχνίτες των σχολών Γιοκόγια και Νά-ρα.

Προς τα τέλη της περιόδου Edo σημειώθηκε μια προσπάθεια - από την πλευρά της στρατιωτικής κυβέρνησης - η οποία αποσκοπούσε στην αναγέννηση των ηθών της τάξης των πολεμιστών που είχαν "διαφθαρεί" από τη μακρόχρονη ειρήνη, αλλά και στην ανάκτηση της οικονομικής ισχύος που είχε περάσει στα χέρια της τάξης των εμπόρων. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η δημιουργία σχολών για την εκπαίδευση των πολεμιστών σε όλη τη χώρα και η αύξηση της ζήτησης σπαθιών. Ενας διάσημος τεχνίτης της εποχής με το όνομα


πάρχουν αρκετοί τεχνίτες κατασκευής σπαθιών στην Ιαπωνία και ενδιαφέρον για την αγορά χειροποίητων σπαθιών ποιότητας (τόσο στην Ιαπωνία, όσο και σε χώρες του εξωτερικού), αρκετό ώστε να εξασφαλιστεί η επιβίωση της τέχνης.

Η ΤΕΧΝΙΚΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΤΟΥ ΙΑΠΩΝΙΚΟΥ ΣΠΑΘΙΟΥ

Οι πληροφορίες που υπάρχουν σχετικά με την τεχνική της κατασκευής του ιαπωνικού σπαθιού είναι αποσπασματικές και ασαφείς. Από τα παλαιότερα χρόνια η κατασκευή του σπαθιού περιβαλλόταν από έναν μανδύα τελετουργικής μυστικότητας και οι τεχνικές λεπτομέρειες μεταβιβάζονταν από τον δάσκαλο στον μαθητή, ο οποίος δεσμευόταν με αυστηρούς όρκους να μην αποκαλύψει τα μυστικά σε άλλους εκτός της οικογένειας ή της σχολής. Κάθε τεχνίτης ανέπτυσσε τη δική του μέθοδο επιλογής υλικών, σφυρηλάτησης και θερμικής κατεργασίας, την οποία δεν απεκά- λυπτε παρά μόνο στους διαδόχους του, οι οποίοι ήταν φυσικοί απόγονοι ή υιοθετημένοι (η υιοθεσία αποτελούσε διαδεδομένη πρακτική εξασφάλισης της διαδοχής στην παλαιά Ιαπωνία). Σε σχέση με τη μυστικότητα που επικρατούσε γύρω από την τέχνη υπάρχει μια μικρή ιστορία: κάποτε ο Μασαμούνε, ενώ πραγματοποιούσε τη "βαφή" (θερμική σκλήρυνση) μιας λεπίδας στο εργαστήρι του παρουσία ενός άλλου τεχνίτη, τον είδε να βάζει κρυφά το χέρι του μέσα στο νερό στο οποίο βύθιζε τη λεπίδα για να διαπιστώσει τη θερμοκρασία του. Αμέσως έσυρε ένα σπαθί και του έκοψε το χέρι.

Σε γενικές γραμμές ένα nippon-to ποιότητας αποτελείται από έναν "πυρήνα" σχετικά μαλακού χάλυβα (shingane) με μικρότερη περιεκτικότητα σε άνθρακα, "τυλιγμένο" μέσα σε ένα περίβλημα σκληρότερου χάλυβα (kawagane) μεγαλύτερης περιεκτικότητας σε άνθρακα. Ο χάλυβας του εξωτερικού τμήματος της λεπίδας λέγεται tama-hagane και κατασκευάζεται σε παραδοσιακούς φούρνους. Τα στρώματα αυτά του χάλυβα σφυρηλατούνται και "διπλώνονται" επανειλημμένα με διαδοχικές εμβαπτίσεις σε νερό ή λάδι διαφοροποιούμενης σταδιακά θερμοκρασίας.

Τα "ίχνη" αυτής της διαδικασίας σφυρηλά- τησης-"διπλώσεων" αποτυπώνονται στην εξωτερική εμφάνιση κάθε λεπίδας, η οποία και ποικίλλει ανάλογα με τη μέθοδο και τα χρησιμοποιούμενα υλικά. Οι μορφές της επιφάνειας της λεπίδας έχουν ταξινομηθεί με διάφορες ονομασίες (ίίβπ^ξύλο, ίΤΐ353ΐτΐθ=ευθύγραμμοι κόκκοι, mokume=K0KKOi μορφής ρόζων, ηβείιί^επιφάνεια όμοια με αυτή του αχλαδιού, ayasugi=K0KKOi που σχηματίζουν ομόκεντρες καμπύλες γραμμές, ]ί-ηίβ=διακριτοί κόκκοι, chikei=K0KKOi που σχηματίζουν μικρές καμπύλες, ι^ϋΐνσκούρες" θολές περιοχές). Η μορφή της επιφάνειας της λεπίδας ενός σπαθιού είναι χαρακτηριστική του κάθε τεχνίτη, αλλά και τοπικών και παραδοσιακών σχολών.

Η διαδικασία σφυρηλάτησης ακολουθείται από τη θερμική σκλήρυνση ("βαφή") της λεπίδας, που θεωρείται ως η κρισιμότερη φάση της κατασκευής του σπαθιού. Η κατεργασία αυτή έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία του yakiba, δηλαδή μιας σκληρυμένης λωρίδας η οποία καταλήγει στην ακμή (κόψη) του σπαθι

ού. Η κόψη του σπαθιού αποτελεί μέρος του yakiba και ονομάζεται ha. Το yakiba παρουσιάζει διαφοροποιημένη υφή και μορφή από την υπόλοιπη λεπίδα, που αντιστοιχούν στη διαφορά της σκληρότητας του χάλυβα. Το πλάτος της λωρίδας αυτής, που αρχίζει από την κόψη και προχωρεί προς τη ράχη της λεπίδας σε όλο της το μήκος, είναι συνήθως από 6,5 ως 12,5 mm. Η διαδικασία της δημιουργίας του yakiba αρχίζει αφού η λεπίδα έχει αποκτήσει το βασικό σχήμα της ύστερα από επανειλημμένη σφυρηλάτηση και "διπλώσεις", Ενας ειδικός πηλός (yakiba-tsuchi) απλώνεται σε όλη την επιφάνεια της λεπίδας. Κατόπιν με τη χρήση μιας σπάτουλας ο τεχνίτης λεπταίνει τη στρώση του πηλού στην περιοχή του yakiba έτσι ώστε το τμήμα αυτό να εκτεθεί σε μεγαλύτερη θερμοκρασία κατά τη φάση της "βαφής” (και συνεπώς να σκληρύνει περισσότερο). Η γραμμή που αποτελεί το όριο ανάμεσα στο σκληρότερο τμήμα της περιοχής της ακμής (yakiba) και στην υπόλοιπη λεπίδα λέγεται hamon. Ανάλογα με το πώς "αραιώνει" τον πηλό ο τεχνίτης (διαδικασία που λέγεται tsuchidori) παράγεται ένα σχήμα του hamon, το οποίο άλλοτε είναι ευθύ- γραμμο (suguha) και άλλοτε έχει διάφορες ακανόνιστες μορφές (midareba).

Οταν το στρώμα του πηλού "ξεραθεί" και στερεοποιηθεί η λεπίδα ερυθροπυρώνεται σε παραδοσιακό φούρνο μέχρι τη θερμοκρασία που ο τεχνίτης με βάση την εμπειρία του κρίνει ως κατάλληλη, Κατόπιν εμβαπτίζεται μέσα σε κρύο νερό για να ψυχθεί απότομα και να σκληρύνει. Η εμβάπτιση αυτή ονομάζεται yakiire και συνιστά το απόγειο της επιδεξιότη- τας του τεχνίτη. Η επιτυχία του yakiire βασίζεται τόσο στην πείρα, όσο και στη διαίσθηση του τεχνίτη. Λέγεται ότι η διαδικασία αυτή αποτελεί ένα στοίχημα ενός δευτερολέπτου μεταξύ του τεχνίτη και του νερού και χρειάζεται μεγάλο θάρρος και αποφασιστικότητα από την πλευρά του, εφόσον μέσα σε αυτό το δευτερόλεπτο διακινδυνεύουν κόποι μηνών.

Το ευθύγραμμο hamon διακρίνεται σε hiro- suguha (πλατύ) και hoso-suguha (στενό). Το ακανόνιστο midareba hamon ταξινομείται σε διάφορες μορφές ^ο-ΐΓΐκί3Γβ=συμπαγές, choji=yapü- φαλλο, ^β-οΙιο^πολλαπλά γαρύφαλλα, kawazuko choji= choji σε σχήμα γυρίνου, gunome=ζιγκ-ζαγκ, kataochi gunome^öyia gunome, sanbonsugi=Tp8K; κέδροι, notare=^a- τιστό, toran=Tpmupia, hitatsura='to όλο το πρόσωπο" και sudareba= πέτασμα από καλάμι).

Στην περιοχή του hamon ο σκληρυμένος χάλυβας σε συνδυασμό με τη μορφή της επιφάνειας που είχε προκύψει από τη σφυρηλάτηση έχει μια ιδιαίτερη υφή, που χαρακτηρίζεται από τα λεγάμενα nie και nioi. Τα nie είναι σχετικά μεγάλοι κόκκοι διακριτοί με γυμνό μάτι, ενώ τα nioi είναι μικροί κόκκοι διακριτοί μόνο με μικροσκόπιο, που δίνουν την εντύπωση νέφους ή ομίχλης. Τα nie και nioi εμφανίζονται όταν η λεπίδα του σπαθιού γυαλιστεί και φινι- ριστεί και συμβάλλουν σημαντικά στην όλη αισθητική της λεπίδας, ενώ αποτελούν χαρακτηριστικό δείγμα σχολών και χρονικών περιόδων κατασκευής σπαθιών. Οταν στην επιφάνεια της λεπίδας κυριαρχούν τα nie αυτή ονομάζεται nie-deki, ενώ όταν κυριαρχούν τα nioi ονο

50

-MUNE-MACHI

Το ιαπωνικό σπα&ί, τα μέρη

του και τα παρελκόμενά

του με τις ονομασίες τους

στα ιαπωνικά.


μάζεται nioi-deki. Το πρώτο "στυλ" χαρακτηρίζει κυρίως τα σπαθιά της πρώιμης περιόδου Kamakura και γενικά τα σπαθιά της σχολής Soshu. Το δεύτερο χαρακτηρίζει τα σπαθιά της σχολής Bizen (ύστερη περίοδος Kamakura) και της σχολής Bitchu Aoe κατά την περίοδο Nanbokucho.

Η περιοχή της αιχμής του σπαθιού ονομάζεται kissaki ή boshi. Περικλείεται από τις τρεις γραμμές (ράχες) του σπαθιού: τη μεγάλη επιμήκη ράχη (shinogi), μια μικρή λοξή ράχη που αποτελεί συνέχεια της προηγούμενης (ko- shinogi) και την εγκάρσια ράχη (yokote). Το σημείο όπου συναντώνται οι τρεις αυτές γραμμές ονομάζεται mitsu-gashira. Η ποικιλία των μεγεθών, της κυρτότητας, καθώς και η μορφή του hamon στην περιοχή του kissaki (o-maru, ko-maru, midare-komi, yakitsume, jizo και kaen) χαρακτηρίζουν συγκεκριμένους τεχνίτες και σχολές και αποτελούν σημαντικά στοιχεία για τον προσδιορισμό της προέλευσης και τη γενική αξιολόγηση ενός σπαθιού.

Η λαβή του σπαθιού (nakago) δεν γυαλίζεται και είναι σιδερένια. Τα σημάδια (yarusime) του φινιρίσματος της λαβής (που γίνεται με λί- μα) χαρακτηρίζουν επίσης συγκεκριμένες εποχές και σχολές κατασκευής σπαθιών. Το πίσω άκρο της λαβής του σπαθιού ονομάζεται nakago-jiri και έχει διάφορα σχήματα (τετραγωνισμένο, στρογγυλεμένο ή αιχμηρό).

Μετά τη διαδικασία της θερμικής σκλήρυνσης η λεπίδα του σπαθιού ξύνεται με ένα

Η διαδικασία ακονίσματος και γυαλίσματος του ιαπωνικού σπαθιού

ειδικό μαχαίρι (sen) και λιμάρεται στο τελικό σχήμα. Κατόπιν τροχίζεται/ακονίζεται με ειδικές πέτρες (to-ishi). Η διαδικασία αυτή κρατά μέχρι 50 ημέρες. Στη συνέχεια η λεπίδα γυαλίζεται με λαδάκονο και τελικά τρίβεται με ειδικές “νιφάδες". Κατόπιν ο κατασκευαστής τοποθετεί τη σφραγίδα του στη λαβή και συμπληρώνει χαράζοντας συνήθως διακοσμητι- κές ή θρησκευτικές παραστάσεις - ανάλογα με την παραγγελία. Επειτα εκτελεί ένα τελικό γυάλισμα της λεπίδας με μια ειδική βελόνα (migari-hari), εργασία που συνήθως γινόταν τον χειμώνα επειδή πιστευόταν ότι οι λεπίδες που γυαλίζονται το καλοκαίρι είναι ιδιαίτερα ευαίσθητες στη διάβρωση.

Το σπαθί συμπληρώνεται από τα παρελκόμενά του: χειροφυλακτήρα (tsuba) με τα στη- ρίγματά του (seppa, habaki, fuchi), ξύλινη χειρολαβή που συγκροτείται με έναν ή δύο ξύλινους πείρους (mekugi) στη λαβή του σπαθιού, menuki (μεταλλικό οδηγό στο μέσο της λαβής) και kashira (πέλμα της χειρολαβής).

Η (ξύλινη) θήκη του σπαθιού (saya) είναι κατασκευασμένη από δύο κολλημένα μεταξύ τους τμήματα, έφερε συνήθως επάλειψη “λάκα” και βαφόταν σε διάφορα χρώματα ή ήταν επενδεδυμένη με διάφορα υλικά (συνήθως δέρμα).

Η μεγάλη αξία που αποκτούσαν τα σπαθιά διάσημων τεχνιτών προκάλεσε την εμφάνιση πολλών αντιγράφων που ήταν δύσκολο να δια- κριθούν από τα πρωτότυπα. Για τον λόγο αυτόν σι αρχές δημιούργησαν μια ειδική κατηγορία αξιωματούχων με την ονομασία mekiki, οι οποίοι είχαν ως αντικείμενο τον προσδιορισμό της ποιότητας και της προέλευσης ενός σπαθιού (είτε αυτό έφερε υπογραφή, είτε όχι) και την αποτίμηση της (χρηματικής) αξίας του. Οι ειδικοί αυτοί δίδασκαν επίσης τους σαμουράι πώς να εκτιμούν ένα σπαθί. Μερικοί από τους mekiki έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης, όπως η οικογένεια Χονάμι, η οποία παρείχε ειδικούς εκτιμητές σπαθιών για δώδεκα περίπου γενιές στην αυτοκρατορική οικογένεια ξεκινώντας από τον 9ο αιώνα. Από τον 12ο αιώνα και μετά οι εκτιμητές υπέγραφαν ένα πιστοποιητικό γραμμένο σε ειδικό χαρτί (kaga bosho) το οποίο κατασκευαζόταν για τον σογκούν στην επαρ

χία Κάγκα. Εκατό φύλλα από το χαρτί αυτό παραδίδονταν κάθε χρόνο στον σογκούν. Στο πιστοποιητικό που συνόδευε το σπαθί γράφονταν το όνομα και η κατοικία του κατασκευαστή, το μήκος του σπαθιού, διάφορα χαρακτηριστικά γνωρίσματα από τα οποία διακρινόταν και ακολουθούσε μια εκτίμηση περί της χρηματικής του αξίας. Το πιστοποιητικό αυτό υπογραφόταν από τον mekiki (μερικές φορές και από περισσότερους mekiki) και σφραγιζόταν στην πίσω πλευρά.

Η εκτίμηση ενός σπαθιού απέκτησε σταδιακά ένα χαρακτηριστικό τελετουργικό. Ενας σαμουράι που διέθετε σπαθιά αξίας θεωρούσε υποχρέωσή του να επιδείξει αυτά τα σπαθιά σε κάποιον "γνώστη" καλεσμένο. Η διαδικασία της εξέτασης μιας λεπίδας, οι κινήσεις και τα σχόλια που συνόδευαν την εκτίμησή της ήταν λεπτομερώς καθορισμένα. Η λεπίδα έβγαινε αργά από τη θήκη (ποτέ όμως τελείως), ενώ εχρησιμοποιείτο καθαρό μαλακό χαρτί ώστε να μη "λεκιάζει" το μέταλλο από την επαφή με τα χέρια. Επειτα στρεφόταν αργά προς το φως σε διάφορες γωνίες για να φα- νούν όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της. Οι ^ έπαινοι για την ομορφιά και την ποιότητα ενός σπαθιού από κάποιον “γνώστη" αποτελούσαν μεγάλη τιμή για τον κάτοχό του. Η διαδικασία της εξέτασης ενός σπαθιού ακολουθείται ακόμη και σήμερα στην Ιαπωνία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) Nobuo Ogasawara: JAPANESE SWORDS, Japan,1970.(2) Oscar Ratti and Adele Westbrook: SECRETS OF THE SAMURAI, C.E. Tuttle Company, 1973.(3) MANUAL FOR APPRECIATING THE JAPANESE SWORD, Nippon Bijutsu Token Hozon Kyokai- The Japanese Sword Museum.(4) MANUAL OF HOW TO HANDLE AND TAKE CARE OF SWORDS, Nippon Bijutsu Token Hozon Kyokai ■The Japanese Sword Museum.(5) BUDO, Nippon Kobudo Association ■ Nippon Budokan.

aΣΤΡΑΤΙΩ ΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΝ ΙΤΑΛΟΝ ΒΑΤΡΑΧΑΝΘΡΩΠΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΒΡΕΤΑΝΙΚΟΥ ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β' ΠΠΓΙΑΝΝΗΣ ΤΕΡΝΙΩΤΗΣ

Ενα αναγνωριστικό υδροπλάνο Walrus

πετάει επάνω από το νότιο άκρο του

βράχου του Γιβραλτάρ. Αριστερά

διακρίνεται ο ναύσταθμος και στο βάθος πολυάριθμα

πλοία μιας νηοπομπής που ναυλοχούν στον

κόλπο.


Λ ίγα λεπτά πριν η Ιταλία εισέλ- θει στον Β ΠΠ. στις 1Θ Ιουνίου 1940, το πλήρωμα tqu iTg- λικού δεξαμενόπλοιου «Olterra», που ναυ- λοχούσε στο υπό βρετανικό έλεγχο αγκυ-

ροβόλιο του Γιβραλτάρ, έλαβε διαταγές από το Ιταλικό Ναυαρχείο να αυτοβυθίσει το πλοίο. Ετσι οι κρουνοί ανοίχθηκαν και σε λίγο το τάνκερ «κάθισε» μισοβυθισμέ- νο σε μία αβαθή περιοχή του κόλπου κοντά στην ισπανική ακτή. Σκοπός των Ιταλών ήταν να αποφευχθεί η αιχμαλωσία του «Olterra» από τους Βρετανούς, κάτι που θα ήταν οπωσδήποτε σίγουρο με την κήρυξη του πολέμου. Πίστευαν ότι οι Ισπανοί, εφόσον το πλοίο βρισκόταν στην

περιοχή τους, θα το διεκδικούσαν για λογαριασμό τους. Πράγματι οι ισπανικές αρχές προσπάθησαν σχεδόν αμέσως να αποκτήσουν τα δικαιώματα για το πλοίο αυτό. Οι Βρετανοί από την άλλη πλευρά, μη έχοντας νόμιμο δικαίωμα να αποτρέψουν τη διεκδίκησή του από τους Ισπανούς, περιορίστηκαν στην έκδοση ενός αυστηρού τελεσιγράφου: «Το πλοίο αυτό είναι ιταλικό. Αν κατά τη διάρκεια του πολέμου αποπλεύσει από την περιοχή υπό οποιαδήποτε σημαία θα το βυθίσουμε!».

Αυτό και μόνο ήταν αρκετό για να πει- σθούν οι ισπανικές αρχές να περιοριστούν στη ρυμούλκηση του πλοίου σε μία άκρη του λιμανιού Αλγεθίρας, απέναντι

ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ Β ΠΠ ΤΑ

ΕΜΠΟΛΕΜΑ ΕΘΝΗ ΕΙΧΑΝ

ΞΕΧΩΡΙΣΕΙ, ΤΙΜΟΥΣΑΝ ΚΑΙ

ΘΑΥΜΑΖΑΝ ΜΕΡΙΚΑ ΑΠΟ ΤΑ

ΣΤΕΛΕΧΗ ΤΩΝ ΕΝΟΠΛΩΝ

ΔΥΝΑΜΕΩΝ ΤΟΥΣ, ΓΙΑ ΤΑ

ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΚΑΤΟΡΘΩΜΑΤΑ ΚΑΙ

ΤΟΝ ΗΡΩΙΣΜ Ο ΤΟΥΣ. ΣΤΗΝ

ΙΤΑΛΙΑ ΤΟΝ ΘΑΥΜΑΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ

ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΟΛΩΝ ΕΙΧΑΝ

ΚΕΡΔΙΣΕΙ ΟΙ ΠΙΛΟΤΟΙ

ΤΟΡΠΙΛΛΟΠΛΑΝΩΝ ΚΑΙ ΟΙ

ΒΑΤΡΑΧΑΝΘΡΩΠΟΙ - ΠΛΗΡΩΜΑΤΑ

ΤΩΝ ΕΠΑΝΔΡΩ Μ ΕΝΩ Ν

ΤΟΡΠΙΛΛΩΝ. ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΜΕ

ΤΗ ΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΩΝ

ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ

ΝΑΥΣΤΑΘΜΟΥ ΤΟΥ ΓΙΒΡΑΛΤΑΡ,53

ΟΠΟΥ «ΚΑΤΩ ΑΠΟ ΤΗ ΜΥΤΗ» ΤΩΝ “ “

ΟΥΔΕΤΕΡΩΝ ΙΣΠ ΑΝ ΙΚΩ Ν ΑΡΧΩΝ

ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗΣ ΦΡΟΥΡΑΣ

ΟΙ ΑΤΡΟΜΗΤΟΙ ΑΥΤΟΙ ΙΤΑΛΟΙ

ΔΥΤΕΣ ΜΕ ΤΙΣ ΤΟΡΠΙΛΛΕΣ ΤΟΥΣ

(Η «ΘΑΛΑΣΣΙΑ ΓΟΥΡΟΥΝΙΑ»,

ΟΠΩΣ ΤΙΣ ΕΙΧΑΝ Ο ΝΟΜ ΑΣΕΙ)

ΣΚΟΡΠΟΥΣΑΝ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΚΑΙ

ΤΡΟΜΟ ΣΤΑ ΣΥΜ Μ ΑΧΙΚΑ ΠΛΟΙΑ

ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΥΡΙΣΚΑΝ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ

ΣΤΟΝ ΥΠΟΤΙΘΕΜΕΝΟ ΑΣΦΑΛΗ

ΚΟΛΠΟ ΤΟΥ ΓΙΒΡΑΛΤΑΡ


από τον βράχο του Γιβραλτάρ, όπου πα- ρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Το συγκεκριμένο γεγονός ενέπνευσε αργότερα τους Ιταλούς για ένα παράτολμο εγχείρημα. Μετέτρεψαν το πλοίο, με την ανοχή των ισπανικών αρχών, σε βάση για τις μυστικές υποβρύχιες επιχειρήσεις τους με επανδρωμένες τορπίλλες στην περιοχή.

ΟΙ Ε Π Α Ν Δ ΡΩ Μ ΕΝ ΕΣ ΤΟ ΡΠ ΙΛΛΕΣ

Η σχεδίαση των ανθρώπινων ή επανδρωμένων τορπιλλών άρχισε το 1935 από δύο μηχανικούς, αξιωματικούς του Ιταλικού Βασιλικού Ναυτικού, στη ναυτική βάση Λα Σπέτσια. Εκεί κατασκευάστηκε μια συσκευή σχήματος τορπίλλης, μήκους 6 m και πλάτους 0,5 m, που διέθετε δύο θ έ σεις για το πλήρωμα (αργότερα κατασκευάστηκαν και μονοθέσια μοντέλα), με χειριστήρια ελέγχου, όργανα, υδροδυναμικά καλύμματα κλπ. Σύμφωνα με τον ε- μπνευστή των συσκευών αυτών, πλωτάρχη Τεσέο Τεσέι τα πληρώματα των τορπιλ- λών έπρεπε να φέρουν ειδικές στολές αυτοδυτών και αυτόνομες αναπνευστικές συσκευές. Για την κατασκευή τους 30 τεχνικοί της μονάδας του Ιταλικού Ναυτικού San Bartolomeo αποσπάσθηκαν υπό τις διαταγές του Τεσέι, και λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 1935 τα πρωτότυπα ήταν έτοιμα για δοκιμές. Η κίνηση στην έ λικα κάθε τορπίλλης δινόταν από ηλεκτροκινητήρα που τον τροφοδοτούσε μια συστοιχία συσσωρευτών, σι οποίοι παρείχαν αυτονομία για έξι περίπου ώρες με ταχύτητα 3 kts. Σύμφωνα με τον Τεσέι περαιτέρω αύξηση της ταχύτητας πλεύσης δημιουργούσε ρεύματα που παρέσυραν το πλήρωμα από τις θέσεις του. Σε μια περίπτωση, κατά τη διάρκεια των πρώτων δοκιμών, ο ίδιος παρασύρθηκε και πέφτοντας έχασε τον έλεγχο της τορπίλλης που οδηγούσε. Οταν τον ανέσυραν από τη θάλασσα, θυμωμένος καθώς ήταν, έδωσε άθελά του το «παρατσού

κλι» στις επανδρωμένες τορπίλλες. «Μου ξέφυγε ξαφνικά μακριά. Είναι σαν να κα- βαλάς επάνω σε γουρούνι!». Στο εξής οι συσκευές αυτές θα ονομάζονταν «θαλάσσια γουρούνια» (maiali στα ιταλικά).

Ο έλεγχος στις επανδρωμένες τορπίλλες γινόταν με πηδάλια ύψους - βάθους και διεύθυνσης πίσω από την έλικα, ενώ υπήρχαν και δεξαμενές έρματος για ανάδυση - κατάδυση που γέμιζαν ή άδει- αζαν με ηλεκτρικές αντλίες και φιάλες πεπιεσμένου αέρα, σι οποίες ήταν τοποθετημένες πίσω από τα καθίσματα του πληρώματος. Μπροστά από τον χειριστή, που καθόταν στην εμπρόσθια θέση, υπήρχε πίνακας οργάνων (με διακριτικό φωτισμό) με ενδείκτη βάθους, μία πυξίδα, ένα αμπερόμετρο και ένα πιεσόμετρο για τις φιάλες του αέρα. Ο δεύτερος δύτης του πληρώματος είχε την ευθύνη του χειρισμού των δεξαμενών έρματος, τις οποίες ρύθμιζε χρησιμοποιώντας τις ηλεκτρικές αντλίες, χειροκίνητες βαλβίδες και τον πεπιεσμένο αέρα.

Φθάνοντας αθόρυβα σε κατάδυση κάτω από το πλοίο - στόχο το πλήρωμα απο- σπούσε τον εμπρόσθιο κώνο της τορπίλ-

Μία ιταλική τορπίλλη καθισμένη επί του βυθού κατά τη διάρκεια εκπαίδευσης των πληρωμάτων. Διακρίνονται πίσω από τη δεύτερη θέση της οι φιάλες πεπιεσμένου αέρα που χρησιμοποιούσαν για τον έλεγχο των δεξαμενών έρματος.

λης, που έφερε εκρηκτική γόμωση 300 kg, και τον κρεμούσε με ειδικούς αναρτήρες στα ύφαλα του πλοίου - με συρματόσχοινο. Κατόπιν επιβαίνοντας στην ίδια την ε- ναπομένουσα συσκευή σε κατάδυση οι άνδρες απομακρύνονταν.

Την εποχή του πολέμου στην Αβησσυνία οι Ιταλοί σχημάτισαν μία ομάδα από καλά εκπαιδευμένα πληρώματα - δύτες για τις επανδρωμένες τορπίλλες, αλλά αυτά δεν εστάλησαν για δράση παρά μετά την είσοδο της Ιταλίας στον Β ’ΠΠ.

Ως φορείς των τορπιλλών και των πληρωμάτων επελέγησαν τα υποβρύχια 620 t «Scire» και «Gondar» (ιδίου τύπου). Κατά τις μετατροπές που υπέστησαν τα δύο σκάφη οτη ναυτική βάση Λα Σπέτσια προστέθηκαν σε καθένα από αυτά τρεις μεταλλικοί κυλινδρικοί φορείς, ο καθένας από τους οποίους μπορούσε να μεταφέρει από μία επανδρωμένη τορπίλλη. Η άφεση των συσκευών προβλεπόταν να γίνεται με το υποβρύχιο - φορέα σε θέση ημικατάδυσης και αφού «πλημμύριζε» με θάλασσα ο χώρος των κυλινδρικών φορέων. Οι τορπίλλες κατόπιν απομακρύνο-

Σχέδιο ιταλικής μονοθέσιας τορπίλλης που κατασκευάστηκε σε περιορισμένους αριθμούς κατά τη διάρκεια του πολέμου.1)Χειριστήριο ελέγχου ηλεκτροκινητήρα2) Ενδείκτης στροφών αντλίας έρματος3) Αμπερόμετρο συσσωρευτιών4) Ενδείκτης στάθμης εμπρόσθιας και οπίσθιας δεξαμενής έρματος5) Ενδείκτης πίεσης φιαλών αέρα6) Πυξίδα7) Βοηθητικό αμπερόμετρο8) Ενδείκτης βάθους9) Βαλβίδα δεξαμενών έρματος.


Εκπαίδευση Ιταλών βατραχανθρώπων στην ξηρά, επάνω σε μία επανδρωμένη τορπίλλη η οποία είναι τοποθετημένη σε ειδικές ράγες.

νταν με την ισχύ των δικών τους ηλεκτροκινητήρων.

Για το «Scire» υπάρχουν περισσότερα στοιχεία. Με κυβερνήτη τον φημισμένο πλωτάρχη πρίγκηπα Τζούνιο Βαλέριο Μποργκέζε τού είχε αφαιρεθεί το πυροβόλο και το άνω μέρος του πυργίσκου του, για να μειωθεί το προφίλ του όταν ήταν σε ανάδυση. Επίσης κατά τις πρώτες επιχειρήσεις είχε βαφεί επάνω στο υποβρύχιο μια περίεργη παραλλαγή: το σκούρο περίγραμμα ενός αλιευτικού, το οποίο έπλεε αντίθετα με την πορεία του σκάφους. Ο Μποργκέζε είχε γράψει κάποτε: Το υποβρύχιό μου ήταν ένα περίεργο πράγμα όταν το έβλεπες από μακριά σε ανάδυση ... Δεν έμοιαζε με υποβρύχιο, ούτε με πλοίο. Θα μπορούσε να πει

Διαγράμματα που παρουσιάζουν σχετικά απλά μία διθέσια ιταλική επανδρωμένη τορπίλλη με τους κύριους μηχανισμούς και τα χειριστήριά της.

κάποιος ότι πρόκειται για φορτηγίδα ή αλιευτικό!».

Ο Ι Π ΡΩ ΤΕΣ Ε Π ΙΧΕ ΙΡΗ ΣΕΙΣΗ πρώτη επιχείρηση για τα δύο υπο

βρύχια και τα «θαλάσσια γουρούνια» τους ήταν μία συνδυασμένη επίθεση που επιχειρήθηκε εναντίον των δύο βρετανικών ναυστάθμων στα δύο άκρα της Μεσογείου, στο Γιβραλτάρ και στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, στα τέλη Σε πτεμβρίου του 1940. Το «Gondar» κατευ- θύνθηκε ανατολικά με στόχο την Αλεξάνδρεια και το «Scire» απέπλευσε από τη Λα Σπέτσια στις 24 Σεπτεμβρίου με κατεύθυνση το Γιβραλτάρ (η επιχείρηση είχε τον κωδικό B.G.1). Το τελευταίο μετέφερε τρεις επανδρωμένες τορπίλλες με τα πληρώματά τους, ενώ υπήρχε ένα ακόμα διμελές πλήρωμα ως εφεδρεία. Το επικεφαλής πλήρωμα για την επίθεση αυτή διοικούσε ο πλωτάρχης Τεσέι. Ενώ το υποβρύχιο απείχε μόνο 95 χλμ. από

τον στόχο του έλαβε επείγον σήμα από την ιταλική Ανώτατη Ναυτική Διοίκηση για ματαίωση της επιχείρησης, λόγω πληροφοριών που ανέφεραν ότι το λιμάνι ή ταν άδειο.

Τον επόμενο μήνα σχεδιάστηκε άλλη μια επιχείρηση εναντίον του Γιβραλτάρ (με κωδικό B.G.2) και το «Scire» απέπλευσε πάλι από τη Λα Σπέτσια στις 21 Οκτωβρίου. Οκτώ ημέρες αργότερα γλιστρώντας αθόρυβα μέσα στον κόλπο Αλγεθί- ρας, το υποβρύχιο κατευθύνθηκε και «κάθισε» απαλά στον 15 μόλις μέτρων βάθους βυθό, μπροστά στις εκβολές του ποταμού Γκουανταράκε.

Οι πληροφορίες που είχαν ήταν ότι στο Γιβραλτάρ ναυλοχούσαν δύο βρετανικά θωρηκτά και έτσι στις 02.00 της 30ής Οκτωβρίου το «Scire» εξαπέλυσε τα τρία «θαλάσσια γουρούνια» του για την επίθεση. Τίποτα όμως δεν πήγε καλά, αφού και τα τρία πληρώματα αντιμετώπισαν προβλήματα. Την πρώτη τορπίλλη ε πάνδρωναν ο υποπλοίαρχος Λουϊτζι Ντουράντ Ντε λα Πέννε και ο ανθυπασπι- στής Εμίλιο Μπιάνκι. Προσπαθώντας να πλησιάσουν τον ναύσταθμο πλέοντας στην επιφάνεια της θάλασσας ανακάλυψαν ότι η πυξίδα τους δεν λειτουργούσε και μετά από 20 λεπτά λειτουργίας ο κινητήρας της τορπίλλης τους σταμάτησε ξαφνικά μετά από μία υπόκωφη έκρηξη. Το «θαλάσσιο γουρούνι» ακυβέρνητο κάθισε στον βυθό του κόλπου, όπου το βά-


Η βίλα Καρμέλα, λίγες δεκάδες μέτρα από την παραλία στον κόλπο του Γιβραλτάρ, που χρησιμοποιήθηκε ως ορμητήριο των βατραχανθρώπων οι οποίοι επιχειρούσαν κολυμπώντας μέχρι τα συμμαχικά πλοία, στα οποία τοποθετούσαν τις νάρκες.

θος ξεπερνούσε τα 40 μέτρα. Η πίεση του νερού προκάλεσε ζημιές στις θυρίδες των δεξαμενών έρματος, που πλημμύρισαν. Το πλήρωμα προσπάθησε να ε παναφέρει στην επιφάνεια την τορπίλλη λειτουργώντας τις αντλίες νερού, χωρίς αποτέλεσμα. Εγκαταλείποντας την τορπίλλη τους στον 6υθό οι δύο άνδρες κολύμπησαν προς την ισπανική ακτή, προς ένα προκαθορισμένο σημείο όπου θα τους παρελάμβανε Ιταλός πράκτορας.

Η δεύτερη τορπίλλη, με πλήρωμα τον πλωτάρχη Τεσέι και τον αρχικελευστή Αλκίντε Ρεντρέττι, πλέοντας στην επιφάνεια πλησίασε προς τα θωρηκτά στις 05.00, αποφεύγοντας επιμελώς τα σκάφη που περιπολούσαν μέσα στον κόλπο ερευνώντας με προβολείς. Προσπαθώντας να καταδυθούν και να φθάσουν κάτω από έναν στόχο, οι δύο Ιταλοί ανακάλυψαν με τρόμο ότι οι φορητές αναπνευστικές συσκευές τους ήταν άχρηστες από το νερό που είχε εισχωρήσει στο ε σωτερικό τους. Ετσι, μη έχοντας δυνατότητες κατάδυσης, ο Τεσέι αποφάσισε να εγκαταλείψουν την επίθεση. Απέσπασαν και άφησαν τον εκρηκτικό κώνο της τορ- πίλλης τους να βυθιστεί μέσα στον ναύσταθμο και κατευθύνθηκαν προς την ισπανική ακτή, όπου έφθασαν στις 07.00. Εκεί έστρεψαν το «θαλάσσιο γουρούνι» τους ακυβέρνητο προς τα ανοικτά να Βυθιστεί, κατέστρεψαν τον καταδυτικό τους εξοπλισμό και ήλθαν σε επαφή με τον Ιταλό πράκτορα που περίμενε για να τους φυγαδεύσει.

Το τρίτο πλήρωμα με τον υποπλοίαρχο Τζίνο Μπιριντέλλι και τον ανθυπασπι- στή Ντάμος Πατσανίνι φάνηκε λίγο πιο τυχερό σε αυτή την επιχείρηση, παρόλο

56 που η ταχύτητα και η ευελιξία της τορ- ■ * πίλλης του ήταν αρκετά μειωμένη λόγω

του νερού που είχε εισρεύσει στον χώρο των συσσωρευτών. Πάντως οι δύο άνδρες κατόρθωσαν να διεισδύσουν στον βρετανικό ναύσταθμο και να πλησιάσουν 70 μέτρα από το θωρηκτό «Barham». Προσπαθώντας να καταδυθούν και να φθάσουν στα ύφαλα του μεγάλου σκάφους η τορπίλλη ξέφυγε από τον έλεγχο και κόλλησε στον ρηχό λασπωμένο βυθό, ακριβώς κάτω από το βρετανικό πολεμικό. Με μειωμένα τα αποθέματα οξυγόνου των αναπνευστικών τους συσκευών οι δύο άνδρες αναγκάστηκαν να εγκατα- λείψουν την τορπίλλη σε αυτό το σημείο. Ρύθμισαν τον χρονοδιακόπτη για την έ κρηξη και άρχισαν να κολυμπούν προς την ισπανική ακτή. Μερικές εκατοντάδες μέτρα μακρύτερα ο Μπιριντέλλι κολυμπώντας έπαθε κράμπα και αναγκάστηκε να κατευθυνθεί προς το εμπορικό λιμάνι του Γ ιβραλτάρ. Εκεί προσπάθησε να κρυφτεί σε ένα μικρό πλοίο, αλλά έγινε αντιληπτός και συνελήφθη. Την ίδια μοίρα είχε και ο Πατσανίνι, που τον περισυνέλεξε ένα περιπολικό σκάφος και συνελήφθη.

Πριν οι Βρετανοί αντιληφθούν τι συμβαίνει, το πρωινό της 30ής Οκτωβρί

ου συγκλονίστηκε από μία τρομερή υποθαλάσσια έκρηξη κάτω από το «Barham». Τελικά, αν και οι ζημιές που προκλήθη- καν στο θωρηκτό ήταν σχετικά μικρές, οι αρχές αναγκάστηκαν να λάβουν προληπτικά μέτρα για την αποτροπή υποβρυχίων επιθέσεων μέσα και έξω από τον ναύσταθμο. Ετσι κάθε νύκτα - κατά ακανόνιστα χρονικά διαστήματα - από τα σκάφη που περιπολούσαν μέσα στο λιμάνι, αλλά πολλές φορές και στην ευρύτερη περιοχή του κόλπου όπου αγκυροβολούσαν εμπορικά σκάφη, ρίπτονταν ε κρηκτικά στη θάλασσα για να αποτρέψουν μελλοντικές υποθαλάσσιες επιθέσεις των Ιταλών.

Η διαφυγή των δύο πληρωμάτων που πήραν μέρος στην επιδρομή έδωσε την ευκαιρία στους Ιταλούς να μελετήσουν τα λάθη τακτικής και να βελτιώσουν τον εξοπλισμό και τις τορπίλλες.

Στις 15 Μαρτίου 1941 η ειδική αυτή μονάδα υποβρυχίων επιχειρήσεων του Ιταλικού Ναυτικού ονομάστηκε 10ος Ε λαφρός Στολίσκος και χωρίστηκε σε δύο ομάδες. Η μία ειδικεύτηκε σε επιθέσεις επιφανείας με ταχύτατα σκάφη φορτωμένα με μεγάλες ποσότητες εκρηκτικών, ενώ η άλλη ανέλαβε υποβρύχιες επιθέσεις - και με επανδρωμένες τορπίλλες. Ε

πίσης ακολουθήθηκε μία καινούργια διαδικασία για τη μεταφορά των πληρωμάτων των τορπιλλών στην περιοχή των στόχων. Αντί να συνωθούνται επί αρκετές ημέρες μέσα στο υποβρύχιο που τους μετέφερε, στο εξής οι άνδρες θα μετα- φέρονταν αεροπορικώς στο λιμάνι Κα- ντίζ της Ισπανίας, το οποίο απείχε περίπου 150 χλμ. από το Γιβραλτάρ, όπου θα περίμεναν το ραντεβού τους με το «Sei re».

Στο Καντίζ ήταν αποκλεισμένο από την αρχή του πολέμου ένα ακόμα ιταλικό εμπορικό σκάφος, το τάνκερ «Fulgor». Το Ιταλικό Ναυαρχείο είχε σχεδόν επιδιώξει να παραμείνει στο λιμάνι αυτό το (χωρητικότητας 6.500 t) πλοίο, με σκοπό να το χρησιμοποιήσουν ως μυστική προκεχω- ρημένη βάση ανεφοδιασμού για τα υποβρύχιά τους που φιλοδοξούσαν να στεί- λουν στον Ατλαντικό. Το κανονικό του πλήρωμα είχε επαναπατρισθεί και αντι- καταστάθηκε από προσωπικό του Ιταλικού Ναυτικού με πολιτικές ενδυμασίες. Επίσης μεταφέρθηκαν στο πλοίο, με διάφορες δικαιολογίες και σταδιακά, μεγάλες ποσότητες εφοδίων, πυρομαχικών και τροφίμων, ακόμα και τορπίλλες μέσα σε μεγάλα κιβώτια, ως «μηχανήματα» απαραίτητα για τη συντήρησή του.

Σχέδιο του ιταλικού υποβρυχίου «Scire», που ήταν ειδικά διασκευασμένο για να φέρει τρεις μεγάλους κυλινδρικούς φορείς μέσα στους οποίους μεταφέρονταν στις περιοχές των επιδρομών οι επανδρωμένες τορπίλλες. Κατά τις πρώτες επιχειρήσεις, για λόγους απόκρυψης όταν βρισκόταν στην επιφάνεια, είχε βαφεί επάνω του μια περίεργη παραλλαγή με ένα σκούρο περίγραμμα αλιευτικού το οποίο «έπλεε» αντίθετα προς την πορεία του σκάφους.

Wynwnv


Τη νύκτα της 24ης Μαϊου 1941 το «Scire» γλίστρησε αθέατο μέσα στο λιμάνι του Καντίζ και «έδεσε» σε ημιανάδυση δίπλα στο «Fulgor». Παρέλαβε γρήγορα τα πληρώματα για τα «θαλάσσια γουρούνια» που μετέφερε και απέπλευσε πριν από την αυγή για το Γιθραλτάρ, στο πλαίσιο της αποστολής B.G.3.

Φθάνοντας στην περιοχή το υποβρύχιο καθυστέρησε να εισέλθει στον κόλπο - λόγω ισχυρών αντίθετων υποθαλάσσιων ρευμάτω ν-μέχρι τις 10.30 της 26ης Μαϊου, οπότε ο Μποργκέζε το οδήγησε στα τυφλά σχεδόν μέχρι το σημείο, στις εκβολές του ποταμού Γκουανταράκε, από όπου είχαν ξεκινήσει την προηγούμενη αποστολή τους. Αποκτώντας επαφή με τους Ιταλούς πράκτορες στην περιοχή πληροφορήθηκαν ότι λόγω απουσίας πολεμικών πλοίων στον ναύσταθμο θα έπρεπε να αναζητήσουν στόχους ανάμεσα στα εμπορικά σκάφη που ναυλο- χούσαν στον κόλπο.

Σε λίγο τα πληρώματα των τορπιλλών αναγκάστηκαν να βυθίσουν τη μία από αυτές λόγω βλάβης του κινητήρα της και σχημάτισαν τριμελή πληρώματα επανδρώνοντας τις δύο άλλες. Αργότερα έ- φθασαν κάτω από δύο μεγάλα εμπορικά σκάφη, όπου όμως και πάλι απέτυχαν να προσδέσουν τα εκρηκτικά τους, τα οποία βυθίστηκαν πριν οι δύτες προλάβουν να ενεργοποιήσουν τους πυροκροτητές. Για μια ακόμα φορά οι Ιταλοί διέφυγαν ε- πιτυχώς προς την ισπανική ακτή, όπου α-

0 πρίγκηπας Βαλέριο Μποργκέζε ήταν ένας από τους εμπνευστές της τακτικής και των επιχειρήσεων των Ιταλών βατραχανθρώπων,

καθώς και των επανδρωμένων τορπιλλών. Διετέλεσε κυβερνήτης του υποβρυχίου

«Scire» ως το 1942.

φού βύθισαν τις καταδυτικές συσκευές τους παραλήφθηκαν από τους πράκτορες. Εκείνοι τους μετέφεραν οδικώς στη Σεβίλλη, από όπου αναχώρησαν σχεδόν αμέσως αεροπορικώς για την Ιταλία. Αλλη μια επιχείρηση προσβολής βρετανικών πλοίων στο Γιβραλτάρ είχε λήξει α- νεπιτυχώς, αλλά και πάλι οι Ιταλοί εκτίμησαν ότι αποκόμισαν πολύτιμη «εκπαίδευση» σε εχθρικό περιβάλλον.

Μερικούς μήνες αργότερα (τον Σε πτέμβριο), κατά τη διάρκεια της επιχείρησης B.G.4, σι Ιταλοί σημείωσαν επιτέ-

0 ναύσταθμος του Γιβραλτάρ κατά τη διάρκεια του πολέμου φιλοξενούσε συχνά σημαντικές ναυτικές μονάδες. Στο βάθος αριστερά, στην απέναντι ισπανική ακτή, φαίνεται το λιμάνι Αλγεθίρας. Εκεί ήταν αγκυροβολημένο το «Olterra», σημείο εξόρμησης των ιταλικών επανδρωμένων τορπιλλών μετά τον Δεκέμβριο του 1942.

λους τις πρώτες επιτυχίες τους. Χρησιμοποίησαν τον ίδιο τρόπο δράσης, πάντα με το «Scire» από τις εκβολές του Γκουανταράκε. Τα μεσάνυκτατης 19ης Σεπτεμβρίου το υποβρύχιο έλαβε ένα επείγον σήμα που το πληροφορούσε για την κατάσταση των ναυτικών στόχων στο Γιβραλτάρ, όπως είχαν καταγραφεί από τους πράκτορες λίγες ώρες νωρίτερα. Αναφέρθηκε ότι στην αποβάθρα No 1 του λιμανιού υπήρχε ένα θωρηκτό, στο αγκυ- ροβόλιο No 27 ένα αεροπλανοφόρο και στα No 5 και 11 δύο καταδρομικά. Επι- προσθέτως υπήρχαν ακόμα επτά πετρελαιοφόρα στόλου και τρία αντιτορπιλλι- κά, ενώ στον κόλπο είχε αγκυροβολήσει και μία νηοπομπή αποτελούμενη από 17 μεταγωγικά.

Μια ώρα περίπου αργότερα το «Scire» εξαπέλυσε τις επανδρωμένες τορπίλλες του εναντίον αυτού του θαυμάσιου συνόλου συγκεντρωμένων στόχων. Η φρουρά του ναυστάθμου είχε ήδη αρχίσει την προληπτική διαδικασία που εφάρμοζαν κάθε νύκτα στο Γιβραλτάρ και έριχνε κατά ακαθόριστα χρονικά διαστήματα εκρηκτικά στο λιμάνι. Οι εκρήξεις αυτές και τα υποβρύχια ωστικά κύματα γίνονταν όλο και περισσότερο αισθητά και ανησυχούσαν τα πληρώματα των «θαλασσίων γουρουνιών» καθώς πλησίαζαν τον ναύσταθμο. Το πρώτο πλήρωμα, με επικεφαλής τον υποπλοίαρχο Αμεντέο Βέσκο, έγινε αντιληπτό ενώ έπλεε στην επιφάνεια από μία άκατο και αναγκάστηκε να τραπεί σε φυγή καταδυόμενο. Σε λίγο σι Ιταλοί, αφού το ξημέρωμα πλησίαζε, εγκατέλειψαν την προσπάθεια να εισέλθουν στον ναύσταθμο και προσάρμοσαν την εκρηκτική κεφαλή της τορπίλλης τους κάτω από το 2.198 t 57 τανκερ «Fiona Shell».


58

τους και ήλθαν σε επαφή με τα υπόλοιπα δύο πληρώματα και τον πράκτορα, που αυτή τη φορά ήταν ο πλωτάρχης Πιερλε- όνι. Κάπου εκεί κοντά, έχοντας θέα στον κόλπο και στα αγκυροβολημένα πλοία, κρύφτηκαν και περίμεναν τις εκρήξεις. Γύρω στις εννέα το πρωί τα εκρηκτικά άρχισαν το «έργο» τους προκαλώντας καταστροφή στα πλοία - στόχους και σκορπώντας το χάος και τον πανικό στα υπόλοιπα πλοία και στη Βρετανική φρουρά. Η πετυχημένη επιχείρηση προκάλεσε τη Βύθιση του «Fiona Shell» και του «Denbydale», ενώ το «Durham» τέθηκε ε κτός υπηρεσίας με μεγάλες ζημιές και αργότερα ρυμουλκήθηκε σε ναυπηγείο της Βρετανίας για επισκευές.

Ενας έξυπνος τρόπος των Ιταλών πρακτόρων για να φωτογραφίζουν τον βράχο του Γιβραλτάρ και τα πλοία που

ναυλοχούσαν στον κόλπο χωρίς να προκαλούν υποψίες: απλά τοποθετούσαν

μία όμορφη κοπέλα στο ένα άκρο του πλάνου τους...

καν και επέστρεψαν με ασφάλεια και με Βάση τη διαπίστωση ότι ήταν σχετικά εύκολο μετά την τοποθέτηση των εκρηκτικών στους στόχους οι δύτες να διαφεύγουν προς την ισπανική ακτή του κόλπου του Γιβραλτάρ, αναζητήθηκαν και βρέθηκαν νέοι τρόποι για επιθέσεις στην περιοχή. Υπήρχε πρόβλημα, ιδίως από την άνοιξη ως το φθινόπωρο που οι καλές καιρικές συνθήκες δεν επέτρεπαν στο «Scire» να γλιστρά αθέατο και να αναδύεται μέσα στον κόλπο για να ε ξαπολύσει τα «θαλάσσια γουρούνια». Ε τσι προτάθηκε, με ορμητήριο κάποιο οίκημα στην ισπανική ακτή που «έβλεπε» μέσα στον κόλπο, βατραχάνθρωποι ε φοδιασμένοι με νάρκες να εξορμούν εναντίον των συμμαχικών πλοίων που αγκυροβολούσαν εκεί.

Η υλοποίηση της ιδέας αυτής δεν άργησε. Με την χρησιμοποίηση της Ισπανίδας συζύγου ενός αξιωματικού του Ναυτικού, της Κονσίτα Ραμογκρίνο, ενοικιάσθηκε η βίλα Καρμέλα, ακριβώς απέναντι από τον βράχο του Γιβραλτάρ και σε απόσταση 500—1.000 μέτρων μόνο από το σημείο όπου αγκυροβολούσαν οι νηοπομπές που έβρισκαν καταφύγιο μέσα στον κόλπο.

Οι Βρετανοί, εντυπωσιασμένοι από την κατασκευή της πρώτης ιταλικής

επανδρωμένης τορπίλλης που έπεσε στα χέρια τους, την αντέγραψαν

κατασκευάζοντας τα δικά τους πρότυπα (όπως αυτό

που παρουσιάζεται στη φωτογραφία).

Το δεύτερο πλήρωμα, του υποπλοιάρχου Ντέτσιο Καταλάνο, απέτυχε επίσης να εισέλθει στον ναύσταθμο επειδή έγινε και αυτό αντιληπτό από ένα άλλο περιπολικό σκάφος και έτσι οι άνδρες προσάρμοσαν τα εκρηκτικά σε ένα από τα μεγαλύτερα πλοία της νηοπομπής, στο εξοπλισμένο μεταγωγικό 10.893 t «Durham».

Ο υποπλοίαρχος Λίτσιο Βισιντίνι και ο ανθυπασπιστής Τζιοβάννι Μάγκρο, που επάνδρωναν την τρίτη τορπίλλη της αποστολής, ήταν περισσότερο τυχεροί: κατόρθωσαν να εισχωρήσουν στον ναύσταθμο από τη βόρεια είσοδό του. Ο στόχος που είχαν επιλέξει αρχικά ήταν ένα καταδρομικό αγκυροβολημένο στο νότιο τμήμα του λιμανιού. Σύντομα όμως ο Βισιντίνι αποθαρρύνθηκε από τις συχνές ρίψεις εκρηκτικών στη θάλασσα γύ ρω από το πολεμικό σκάφος. Αλλάζοντας γνώμη κατευθύνθηκε προς ένα πετρελαιοφόρο 8.145 t, το «Denbydale», που ή ταν δεμένο στην αποβάθρα. Τοποθέτησαν τον εκρηκτικό κώνο τους και ρυθμίζοντας τον πυροκροτητή βγήκαν από τον ναύσταθμο. Σχεδόν με το ξημέρωμα έφθασαν στο προκαθορισμένο σημείο της ισπανικής ακτής, όπου βύθισαν το «θαλάσσιο γουρούνι»

Στα τρία πληρώματα των επανδρωμένων τορπιλλών απονεμήθηκε το Αργυρό Μετάλλιο Ανδρείας, ενώ παρασημοφορή- θηκε και το πλήρωμα του «Scire», καθώς και ο κυβερνήτης του πρίγκηπας Μπορ- γκέζε - που έλαβε και προαγωγή.

ΝΕΕΣ ΤΑΚΤΙΚΕΣ Ε Π ΙΘ Ε ΣΕ Ω Ν - ΤΟ «OLTERRA» Ο Ρ Μ Η Τ Η Ρ ΙΟ ΤΩΝ ΙΤΑΛΩΝ

Η ανάπαυλα που ακολούθησε την ε πιχείρηση B.G.4 επέτρεψε στους Ιταλούς να εξαγάγουν περισσότερα συμπεράσματα για τις τακτικές επιθέσεων τις οποίες θα μπορούσαν να ακολουθήσουν στο μέλλον. Με δεδομένο ότι από τους 24 άνδρες - πληρώματα των επανδρωμένων τορπιλλών που χρησιμοποιή- θηκαν στις τέσσερις επιχειρήσεις κατά

τα δύο προηγούμενα χρόνια οι 22

δ ια σ ώ θ η -


Το κτίριο αυτό χρησιμοποίησαν οι άνδρες του 10ου Στολίσκου για την πρώτη επιχείρηση (με κωδικό G.S.1), που εκτελέσθηκε τη νύκτα της 13ης προς την 14η Ιουλίου 1942. Μια ομάδα 12 Ιταλών βατραχανθρώπων - με τρεις μαγνητικές νάρκες των 2 kg ο καθένας - κινήθηκε μέσα στο σκοτάδι έξω από τη βίλα και κατευθύνθηκε προς την παραλία, από όπου κολυμπώντας πλησίασε τα αγκυροβολημένα πλοία μιας νηοπομπής και τοποθέτησε τα εκρηκτικά. Αν και μειωμένης καταστροφικής ισχύος οι νάρκες αυτές μπόρεσαν και αχρήστευ- σαν τέσσερα από τα πλοία: το «Meta», το «Shuna», το «Empire Snipe» και το «Baron Douglas», 9.5461 συνολικά.

Αμέσως μετά τις εκρήξεις στον κόλπο ακολούθησε κινητοποίηση και των ισπανικών αρχών, με περιπολίες κατά μήκος των ακτών, αλλά οι τολμηροί Ιταλοί βατραχάνθρωποι κατόρθωσαν να διαφύγουν για μία ακόμα φορά με ασφάλεια.

Η επιχείρηση αυτή απέδειξε ότι ακόμα και εξορμώντας από την ισπανική ακτή οι βατραχάνθρωποι μπορούσαν να πλήττουν τους στόχους τους και να διαφεύγουν. Ετσι οι Ιταλοί πράκτορες στην περιοχή αναζήτησαν νέους τρόπους και ορμητήρια για τη χρησιμοποίηση των επανδρωμένων τορπιλλών. Σύντομα αναγνώρισαν ότι το εγκαταλειμμένο τάνκερ «Olterra» στο λιμάνι της Αλγεθίρας ήταν η ιδανική λύση. Ηδη από τον καιρό που αναζητούσαν ένα ορμητήριο όπως η βίλα Καρμέλα είχαν κατά νου ότι ήταν πιθανό να χρησιμοποιήσουν αυτό το πλοίο αργότερα. Ο υποπλοίαρχος Βισι- ντίνι είχε την έξοχη ιδέα να χρησιμοποιήσουν το πλοίο μετατρέποντας κατάλληλα το εσωτερικό του και μεταφέρο- ντας σε αυτό τα κατάλληλα εφόδια.

Ενθουσιασμένος από την ιδέα ο Μποργκέζε πήρε πρωτοβουλία και ήλθε

Τα τάνκερ "Olterra" στο κέντρο της φωτογραφίας, δεμένο στον λιμενοβραχίονα

της Αλγεθίρας, μερικά χιλιόμετρα μακριά από τον βράχο του Γ\βραλτάρ που φαίνεται στο βάθος. Στο ένθετο δεξιά βλέπουμε μια τομή του μυστικού αμπαριού του ιταλικού

πλοίου, όπου παρουσιάζεται ο τρόπος εξόδου των τορπιλλών κάτω από την ίσαλο

γραμμή, μέσω της μυστικής θυρίδας στα ύφαλά του.

σε επαφή με τους ιδιοκτήτες του πλοίου στη Γένοβα, πείθοντάς τους, χωρίς να φανερώσει τους σκοπούς του, να συμφωνήσουν να το μεταβιβάσουν στην ισπανική εταιρία που είχε αναλάβει την ανέλκυσή του και το είχε ήδη ρυμουλκήσει σε μία άκρη του λιμανιού της Αλγεθίρας. Εκεί με την «αδιάφορη» επιτήρηση των ισπανικών αρχών τεχνικοί του Ιταλικού Ναυτικού μεταμφιεσμένοι σε πολίτες, υπό την καθοδήγηση του Βι- σιντίνι, άρχισαν τις «επισκευές». Χώρισαν το εμπρόσθιο αμπάρι του πλοίου και δημιούργησαν έναν μεγάλο χώρο εργαστηρίου και αποθήκευσης. Εκεί συναρμολογούσαν τις τορπίλλες, οι οποίες έφθαναν από την Ιταλία οδικώς μέσω της κατεχόμενης Γαλλίας σε μεγάλα κιβώτια, ως «ανταλλακτικά και εξαρτήματα για τις επισκευές του πλοίου».

Κατά τη διάρκεια αυτών των εργασιών με τη δικαιολογία του καθαρισμού των δεξαμενών θαλασσίου έρματος του τάνκερ, άδειασαν τις δεξαμενές της πλώρης και γέμισαν ανάλογα τις οπίσθιες. Ετσι η πλώρη του πλοίου βγήκε έξω από το νερό αποκαλύπτοντας τα ύφαλά του. Νωρίς το άλλο πρωί και πριν οι Ισπανοί φύλακες συνέλθουν από το κονιάκ που τους είχε προσφερθεί άφθονο το προηγούμενο βράδυ, οι Ιταλοί τεχνικοί άνοιξαν μία τετράγωνη θυρίδα

διαστάσεων 1,20 χ 1,20 m στα ύφαλα του πλοίου - αριστερά στην πλώρη, σε σημείο κάτω από την ίσαλο γραμμή. Η στεγανή αυτή θυρίδα άνοιγε προς το εσωτερικό του πλοίου και ήταν δυνατό να ε- πισημανθεί μόνο από δύτες κάτω από την επιφάνεια του νερού, μετά την επαναφορά της κανονικής θέσης του σκάφους με την πλήρωση των προσθίων δε ξαμενών θαλασσίου έρματος. Επίσης ε πικοινωνούσε απευθείας με τον χώρο που είχαν διαμορφώσει οι Ιταλοί τεχνικοί στο εμπρόσθιο αμπάρι του πλοίου. Στον μυστικό χώρο το «πλήρωμα», που το αποτελούσαν πλέον οι άνδρες του 10ου Στολίσκου, συναρμολογούσε τις ε πανδρωμένες τορπίλλες, τις οποίες τελικά κρεμούσε από τροχαλίες έτοιμες να τις κατεβάσει μέσα στο νερό, εσωτερικά του κύτους του πλοίου, απέναντι από τη θυρίδα εξόδου της πλώρης του.


Αυτό που δεν γνώριζαν οι Ιταλοί ή ταν ότι η βρετανική αντικατασκοπεία στο Γιβραλτάρ είχε αρχίσει να παρακολουθεί καθημερινά τις δραστηριότητες στο «Olterra» από την ημέρα που το πλοίο είχε ρυμουλκηθεί στο λιμάνι της Αλγεθίρας. Η παρακολούθηση γινόταν καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας από το στρατιωτικό παρατηρητήριο, 350 μέτρα ψηλά στον βράχο, με ισχυρά τηλεσκόπια, επειδή θεωρείτο ότι το ιταλικό πλοίο εχρησιμοποιείτο ως σταθμός παρατήρησης για τα πλοία στον κόλπο και στον ναύσταθμο.

Καθώς η δραστηριότητα στο τάνκερ συνεχιζόταν, κατά τα μέσα του καλοκαιριού του 1942 οι Βρετανοί πραγματοποίησαν και αεροφωτογραφήσεις του "Olterra", με αναγνωριστικά αεροσκάφη Spitfire που πετούσαν αρκετά ψηλά για να μην υποψιαστούν κάτι οι Ιταλοί. Οι αεροφωτογραφίες αυτές έδειξαν μερικές φορές τη φόρτωση υπόπτων κυλινδρικών αντικειμένων από φορτηγά αυτοκίνητα, γεγονός το οποίο θορύβησε περισσότερο τους υπευθύνους της α- ντικατασκοπείας, χωρίς να γίνουν άλλες ενέργειες...

Εκτός από αυτές τις ανησυχίες το Βασιλικό Ναυτικό αύξησε τα προληπτικά μέτρα προς αποτροπή μελλοντικών υποβρυχίων προσβολών σκαφών που ναυλοχούσαν στον ναύσταθμο και στην ευρύτερη περιοχή του κόλπου του Γιβραλτάρ. Ετσι πύκνωσαν οι περιπολίες σκαφών με προβολείς και ρίπτονταν πιο συχνά στη θάλασσα εκρηκτικά που ήταν ικανά να σκοτώσουν οποιονδήποτε κά-

Η θυρίδα που είχαν ανοίξει οι Ιταλοί τεχνικοί στα ύφαλο του «Olterra» για να εξέρχονται και να εισέρχονται οι επανδρωμένες τορπίλλες τους. Βρισκόταν κάτω από την ίσαλο γραμμή του πλοίου και ήταν αθέατη όταν το σκάφος βρισκόταν σε κανονική θέση.

τω από την επιφάνειά της σε αρκετή απόσταση. Ενα άλλο σημαντικό προληπτικό μέτρο που έλαβαν οι Βρετανοί ή ταν η δημιουργία μιας ομάδας βατραχανθρώπων του Ναυτικού, οι οποίοι ε ρευνούσαν συστηματικά τα ύφαλα των πλοίων που έρχονταν στο Γιβραλτάρ από ισπανικά λιμάνια και κατά τις νυκτερινές ώρες μέσα στον ναύσταθμο ερευ νούσαν τα ύφαλα πολεμικών πλοίων - πιθανών στόχων για δολιοφθορά. Επικεφαλής της ομάδας των Βρετανών δυτών ήταν οι ανθυποπλοίαρχοι Ουίλιαμ Μπέι- λυ και Λάιονελ Κράμπ, και οι δύο ειδικευμένοι στην εξουδετέρωση θαλασσίων ναρκών και εκρηκτικών.

Καθώς οι εργασίες μετατροπών στο «Olterra» συνεχίζονταν άλλη μία αποστολή των Ιταλών βατραχανθρώπων από τη βίλα Καρμέλα, η G.S.2, οργανώθηκε για τη νύκτα της 14ης προς την 15η Σεπτεμβρίου 1942. Ομως λόγω των προαναφερθέντων δραστικών μέτρων των βρετανικών αρχών στον κόλπο, τα αποτελέσματα ήταν πτωχά και μόνο ένα πλοίο, το «Ravens Point», αναφέρθηκε ότι βυθίστηκε εκείνη τη νύκτα.

Ο Ι Ε Π ΙΧ Ε ΙΡΗ ΣΕΙΣ Α ΠΟ ΤΟ «OLTERRA»

Τρεις μήνες αργότερα οι εργασίες στο ιταλικό πλοίο είχαν τελειώσει και σχεδιάστηκε η πρώτη επιχείρηση επανδρωμένων τορπιλλών από το «Olterra» για τις 6 Δεκεμβρίου. Το απόγευμα της 5ης Δεκεμβρίου ο Βισιντίνι, ο οποίος θα συμμετείχε ως επικεφαλής των πληρωμάτων, δεν πίστευε στα μάτια του όταν είδε να εισέρχεται και να αγκυροβολεί στον ναύσταθμο μια μοίρα της Δύναμης «Η», που την αποτελούσαν τα θωρηκτά «Nelson» και «Renown», τα αεροπλανοφόρα «Furius» και «Formidable» και άλλα μικρότερα πολεμικά σκάφη συνοδείας. Ενθουσιασμένοι από τη μεγάλη τύχη τους οι Ιταλοί καθυστέρησαν κατά μία ημέρα την επιχείρηση, προετοιμαζόμενοι καλύτερα και επιλέγοντας τους σημαντικότερους στόχους για τις τρεις διαθέσιμες τορπίλλες τους. Ο στόχος που επέ-

Στον ναύσταθμο της Λα Σπέτσια στις 2 Απριλίου 1942, κατά την τελετή παρασημοφόρησης του πληρώματος του "Scire» - το αριστερό από τα δύο υποβρύχια, ακριβώς πίσω από την παράταξη των σιιδρών.

λεξε για την τορπίλλη του ο Βισιντίνι ήταν το «Nelson», ενώ εκείνη του δεύτερου πληρώματος υπό τον Τζιρόλαμο Μα- νίσκο θα είχε ως στόχο το «Formidable» και η τρίτη του ανθυποπλοίαρχου Βιττό- ριο Τσέλλα το «Furius». Ο Βισιντίνι γνωρίζοντας τις δυσκολίες του εγχειρήματος είχε τονίσει στα πληρώματά του: «Η ζωή σας είναι πολύτιμη, αλλά ο αντικειμενικός σκοπός μας είναι πιο πολύτιμος! Αυτό θα πρέπει να το θυμάστε την ώρα της δράσης. Να το επαναλαμβάνετε συνεχώς και να ορκιστείτε ότι δεν θα αποτύχε- τε!».

Λίγο πριν από τα μεσάνυκτα της 7ης Δεκεμβρίου 1942 οι τρεις ιταλικές επανδρωμένες τορπίλλες «γλίστρησαν» απαλά έξω από τη θυρίδα του «Olterra» και πλέοντας σιωπηλά ανάμεσα σε μερικά πλοία μιας νηοπομπής που ναυλοχούσε στον κόλπο πλησίασαν τον ναύσταθμο. Τα βρετανικά μέτρα αποτροπής ήταν ιδιαίτερα αυξημένα εκείνη τη νύκτα, με προβολείς να ερευνούν αδιάκοπα την ε πιφάνεια της θάλασσας, εκρηκτικά να ρίχνονται στο νερό σχεδόν κάθε τρία λεπτά, ενώ οι είσοδοι του λιμανιού είχαν καλυφθεί με μεταλλικά δίκτυα, πάνω και κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, και προστατεύονταν από πυροβόλα μικρού διαμετρήματος και πολυβόλα.

Ανεπηρέαστοι από όλα αυτά ο Βισι- ντίνι και ο σύντροφός του, κελευστής Τζιοβάνι Μάγκρο, πλησίαζαν με θάρρος σε μια από τις εισόδους, όταν μια κοντινή έκρηξη τους τίναξε στον αέρα σκοτώ- νοντάς τους ακαριαία. Το ίδιο άτυχο ήταν και το πλήρωμα του Μανίσκο, η τορπίλλη του οποίου έγινε αντιληπτή από προβολέα περιπολικού σκάφους καθώς έπλεε προς τον ναύσταθμο και συγκέντρωσε επάνω τους τα πυρά πυροβόλων και αυτομάτων όπλων. Το πλήρωμα αναγκάστηκε


Τα θύματα της επίθεσης των Ιταλών βατραχανθρώπων από τη βίλα Καρμέλα, τη νύκτα της 13ης προς την 14η Ιουλίου 1942: αριστερά το «Meta» και δεξιά το «Shuna» - και τα δύο 1.5751.

να Βυθίσει την τορπίλλη και ο Μανίσκο με τον ανθυπασπιστή Ντίνο Βαρίνι αναγκάστηκαν να κολυμπήσουν προς ένα αμερικανικό φορτηγό πλοίο, όπου συνελή- φθησαν και παραδόθηκαν σε ένα περιπολικό.

Ηδη ολόκληρη η περιοχή του Γιβραλτάρ είχε τεθεί σε συναγερμό και ο ανθυποπλοίαρχος Τσέλλα θεώρησε μάταιο να προσπαθήσει να πλησιάσει τον στόχο του. Ετσι ο εκρηκτικός κώνος της τορ- πίλλης αποσυνδέθηκε και βυθίστηκε. Παρόλο που η τορπίλλη είχε επισημανθεί από περιπολικό σκάφος, ο Τσέλλα κατόρθωσε να επιστρέφει στο «Olterra» με τη συσκευή του. Φθάνοντας εκεί ανακάλυψε έντρομος ότι ο σύντροφός του, κε- λευστής Σαλβατόρε Λεόνε, έλειπε από την πίσω θέση της τορπίλλης, έχοντας προφανώς παρασυρθεί από τα δυνατά θαλάσσια ρεύματα του κόλπου χωρίς να γίνει αντιληπτός.

Μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας η επιχείρηση αυτής της νύκτας είχε εξελιχθεί σε μεγάλη καταστροφή για τα ιταλικά πληρώματα, με δύο άνδρες νεκρούς και τρεις αγνοούμενους. Ο Λεόνε δεν βρέθηκε ποτέ. Τα πτώματα των Βισιντίνι και Μάγκρο ανακαλύφθηκαν μέσα στον ναύσταθμο. Οι Βρετανοί κήδεψαν με στρατιωτικές τιμές τους δύο θαρραλέους ε χθρούς τους στη θάλασσα, ενώ τους ίδιους τίμησαν και οι δύο αντίπαλοί τους βατραχάνθρωποι, ο Μπέιλυ και ο Κράμπ, που τη νύκτα της επιδρομής διακινδύνευαν και αυτοί τη ζωή τους ερευνώντας, ανάμεσα στις υποθαλάσσιες εκρήξεις στον ναύσταθμο, τα ύφαλα των πολεμικών πλοίων για παρουσία βομβών και άλλων εκρηκτικών.

Η επίσημη βρετανική αναφορά για την επιδρομή αυτή έγραφε: «Την 02.15 πρωινή της 8ης Δεκεμβρίου 1942 τρία ιταλικά σκάφη επίθεσης με διμελές πλήρωμα το καθένα προσπάθησαν να διεισ- δύσουν στον ναύσταθμο του Γιβραλτάρ. Ενα από αυτά επισημάνθηκε από τη

Τελευταίο θύμα των επανδρωμένων τορπιλλών που εξόρμησαν από το «Olterra» ήταν το βρετανικό μεταγωγικό «Stanridge», 5.9751, που βυθίστηκε κατά την επιδρομή της 3ης Αυγούστου 1943.

φρουρά και φωτισμένο από προβολείς ε- βλήθη από πυρά πυροβόλων και βόμβες βυθού. Το πλήρωμά του περισυνελέγη από εμπορικό πλοίο και συνελήφθη. Ανα- κρινόμενο ομολόγησε ότι ήλθαν στην περιοχή με το υποβρύχιο «Ambra». Ενα ακόμα ιταλικό σκάφος που είχε εισέλθει στον ναύσταθμο ανατινάχθηκε από βόμβα βυθού και το πλήρωμά του φονεύθη- κε. Το τρίτο ιταλικό πλήρωμα φονεύθηκε επίσης πριν ακόμα πλησιάσει στον ναύσταθμο».

Παρόλη την αποτυχία το μυστικό του «Olterra» είχε διαφυλαχθεί!

Οι Ιταλοί χρειάστηκαν περίπου έξι

Ο υποπλοίαρχος Βισιντίνι, που έχασε τη ζωή του στον ναύσταθμο του Γιβραλτάρ κατά την επιδρομή της 8ης Δεκεμβρίου 1942.

μήνες, μέχρι τον Μάιο του 1943, για να αντικαταστήσουν τις επανδρωμένες τορπίλλες που χάθηκαν στην αποστολή αυτή. Αυτή τη φορά δικαιολογήθηκαν στα ισπανικά τελωνεία, από όπου έπρεπε να περάσουν τα ογκώδη «ανταλλακτικά» για την επισκευή του «Olterra», λέγοντας ότι πρόκειται για σωλήνες μεγάλης δια- ß j μέτρου - υλικά απαραίτητα για την περά- ■■■ τωση της επισκευής του πλοίου. Λόγω του θανάτου του Βισιντίνι ένας πρώην κυβερνήτης αντιτορπιλλικού, ο Ερνέστο Νοτάρι, ανέλαβε τη διοίκηση των βατραχανθρώπων και τον συντονισμό των μελλοντικών επιθέσεων από το «Olterra». Ο Νοτάρι εκτιμώντας την κατάσταση που είχε διαμορφωθεί στο Γιβραλτάρ εγκατέ- λειψε κάθε σκέψη για διείσδυση στον ναύσταθμο, λόγω των συνεχώς αυξανόμενων βρετανικών μέτρων αποτροπής, και επικεντρώθηκε στα συμμαχικά μεταγωγικά πλοία των νηοπομπών που συχνά αγκυροβολούσαν μέσα στον κόλπο, τα οποία προστατεύονταν μόνο από περιπολικά σκάφη.

Στις 8 Μαϊου 1943 ο Νοτάρι στα 30 του (κατά 10 χρόνια περίπου μεγαλύτερος από τα άλλα πληρώματα που διέθετε) ηγήθηκε μιας ακόμα επιχείρησης, της B.G.6, στην οποία πήρε μέρος και ο επιζών της προηγούμενης επίθεσης, ο ανθυποπλοίαρχος Τσέλλα, και ο υποπλοίαρχος Καμίλλο Ταντίνι.

Επρόκειτο για μία απόλυτα επιτυχημένη επιχείρηση και τα πληρώματα μαζί με τα «θαλάσσια γουρούνια» τους επέ-


Μία συμμαχική νηοπομπή αγκυροβολημένη στο εσωτερικό του κόλπου του Γ ιβραλτάρ, σχεδόν στην

προέκταση του διαδρόμου απο- προσγειώσεων. Κάπου στο βάθος

βρίσκονται οι εκβολές του ποταμού Γκουανταράκε, από όπου το

υποβρύχιο «Scire» εξαπέλυε τα «θαλάσσια γουρούνια» του εναντίον

του ναυστάθμου.

στρεψαν με ασφάλεια στο «Olterra». Θύματα των Ιταλών αυτή τη φορά ήταν το αμερικανικό πλοίο (τύπου Liberty) 7.000 t «Pat Harrison» και το 7.540 t μεταγωγικό «Mahsud», τα οποία υπέστησαν μεγάλες ζημιές, ενώ το 4.875 t «Camerata» βυθίστηκε. Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι σε μία επιτυχημένη προσπάθεια παρα- πλάνησης των βρετανικών και των ισπανικών αρχών Ιταλοί πράκτορες άφησαν σε κάποια σημεία των ισπανικών ακτών επί του κόλπου (μακριά από το λιμάνι της Αλγεθίρας) καταδυτικές στολές και εφό-

62 δια, για να δείξουν ότι οι δολιοφθορείς ■■■ είχαν διαφύγει από εκεί προς την ενδο-

χώρα.Η τρίτη και τελευταία επίθεση από το

«Olterra» έγινε στις 3 Αυγούστου 1943. Τρεις ακόμα επανδρωμένες τορπίλλες χρησιμοποιήθηκαν υπό τη διοίκηση του Νοτάρι και των πληρωμάτων που συμμετείχαν στην προηγούμενη επιχείρηση.

Ο Νοτάρι επέλεξε ως στόχο του το αμερικανικό Liberty 7.176 t «Harrison Grey Otis», προς το οποίο οδήγησε την τορπίλλη του - μαζί με τον ανθυπασπιστή Τζιαννόλι. Φθάνοντας στο πλοίο οι Ιταλοί βατραχάνθρωποι παρατήρησαν με έκπληξη ότι το Liberty περιβαλλόταν από μία «κουρτίνα» πυκνού συρματοπλέγματος η οποία κρεμόταν από τις πλευρές του ως μεγάλο βάθος. Προφανώς επρό- κειτο για ένα καινούργιο αποτρεπτικό μέτρο των Βρετανών με σκοπό την προστασία των πλοίων των νηοπομπών στον κόλπο. Οι δύτες με δυσκολία μπόρεσαν να κατευθύνουν το «θαλάσσιο γουρούνι» τους κάτω από το συρματόπλεγμα προσεγγίζοντας τα ύφαλα του σκάφους και άρχισαν να τοποθετούν τον εκρηκτικό κώνο. Τότε ξαφνικά το υπόλοιπο τμήμα της τορπίλλης τους, ελαφρωμένο από το

βάρος του κώνου, άρχισε να παρασύρεται προς την επιφάνεια. Ο Νοτάρι όρμησε ε πάνω στη συσκευή προσπαθώντας να την αποτρέψει να βγει στην επιφάνεια - πράγμα που θα τους πρόδιδε - και βιαστικά άνοιξε τις βαλβίδες για την πλήρωση των δεξαμενών έρματος. Το κατόρθωσε, αλλά ανοίγοντας τις βαλβίδες πάρα πολύ πάνω στη βιασύνη του η τορπίλλη άρχισε να βυθίζεται εκτός ελέγχου. Ο Νοτάρι «γαντζώθηκε» στα χειριστήρια προσπαθώντας να διορθώσει την τρελή πορεία της. Σύντομα, καθώς άνθρωπος και μηχανή βυθίζονταν όλο και βαθύτερα, ο Νοτάρι ένιωσε τα πνευμόνια του να «εκρήγνυ- νται» καθώς το βάθος που είχαν φθάσει ήταν περίπου 40 μέτρα (διπλάσιο από το βάθος στο οποίο είχε εκπαιδευθεί για καταδύσεις). Τότε το «θαλάσσιο γουρούνι» άλλαξε πορεία και άρχισε να αναδύεται, ορμώντας όλο και γρηγορότερα. Ο δύτης είχε παρασυρθεί έξω από τη θέση του από την αντίσταση του νερού και εξακολουθούσε να κρατιέται απεγνωσμένα από έναν μοχλό χειρισμού, ανακουφισμένος που ανέβαινε προς την επιφάνεια, αλλά περιμένοντας σχεδόν μοιρολατρικά το

Το ένα από τα θύματα της ιταλικής επιδρομής στο Γιβραλτάρ στις 20

Σεπτεμβρίου 1941, το εξοπλισμένο μεταγωγικό 10.893 t «Durham».

σώμα του να συνθλίβει μεταξύ του τεραστίου μεταλλικού κύτους του πλοίου και της τορπίλλης που ανέβαινε... Ομως ως εκ θαύματος η τορπίλλη μέσα σε μεγάλο παφλασμό, ξυστά από την «κουρτίνα» των συρματοπλεγμάτων, αναδύθηκε με βία ένα μέτρο περίπου μακριά από την πλευρά του Liberty. Ο Νοτάρι με μεγάλη έκπληξη διαπίστωσε ότι κανένας από το πλοίο δεν φάνηκε να έχει αντιληφθεί το παραμικρό! Αφού αρχικά αναζήτησε, μάταια, τον σύντροφό του και με δεδομένο ότι ο πυροκροτητής είχε ρυθμιστεί για έ κρηξη, κάθισε πάλι διατακτικά στη θέση του στην τορπίλλη και άρχισε την επιστροφή του. Σαν από θαύμα πάλι κανένα από τα περιπολικά σκάφη στον κόλπο δεν τον αντιλήφθηκε και ο Νοτάρι, κατά το μεγαλύτερο διάστημα της πλεύσης προς το «Olterra», έβλεπε με ανακούφιση να


Ε Π ΙΛ Ο ΓΟ Σ

t

Το τάνκερ «Olterra», 4.9951, αγκυροβολημένο μετά τον πόλεμο. Αποτέλεσε έναν πλωτό «Δούρειο Ιππο» που χρησιμοποίησαν οι Ιταλοί ως ορμητήριο για τις επιθέσεις με επανδρωμένες τορπίλλες στο Γιβραλτάρ.

Το ιταλικό τάνκερ «Fulgor» στο ισπανικό λιμάνι Καντίζ, που χρησίμευσε για ένα χρονικό διάστημα ως πλοίο ανεφοδιασμού του «Scire» και φιλοξενούσε τα πληρώματα των τορπιλλών τις οποίες μετέφερε το υποβρύχιο για τις επιδρομές στο Γιβραλτάρ.

συνοδεύεται από ένα μεγάλο κοπάδι αφρόψαρα που πηδούσαν έξω από το νερό τριγύρω, παρέχοντάς του έναν τρόπο απόκρυψης.

Στο μεταξύ ο Τζιαννόλι, που έμεινε μόνος του όταν η τορπίλλη άρχισε την ανεξέλεγκτη βύθισή της, θεωρώντας ότι ο Νοτάρι πνίγηκε βγήκε στην επιφάνεια από την άλλη πλευρά του «Harrison Grey Otis», όπου απαλά και χωρίς να επισημαν- θεί έβγαλε και πέταξε την καταδυτική στολή και την αναπνευστική συσκευή του, πέρασε από ένα άνοιγμα του συρματοπλέγματος και βρήκε καταφύγιο «κουρνιάζοντας» επάνω στο πηδάλιο διεύθυνσης του πλοίου. Εκεί περίμενε για 2 ώρες περίπου έως ότου, υπολογίζοντας ότι η ώρα της έκρηξης πλησίαζε, κολύμπησε στην πλευρά του πλοίου φωνάζο- ντας και χειρονομώντας για βοήθεια. Πράγματι το πλήρωμα τον ανέσυρε από τη θάλασσα και ειδοποίησε ένα περιπολι

κό σκάφος για να τον συλλάβει. Οταν το περιπολικό έδενε στην πλευρά του αμερικανικού μεταγωγικού ο κώνος της ιταλικής τορπίλλης εξερράγη στην άλλη πλευρά του πλοίου, ανοίγοντας μία τεράστια τρύπα στις λαμαρίνες στο ύψος του μηχανοστασίου του. Μέσα στα επόμενα λεπτά ακολούθησαν δύο ακόμα μεγάλες εκρήξεις σε δύο άλλα πλοία της νηοπομπής. Το 10.000 t νορβηγικό τάνκερ «Thorshoudi» κόπηκε στα δύο, ενώ το 6.000 t βρετανικό «Stanridge» τυλίχθηκε στις φλόγες. Τελικά και τα τρία πλοία βυθίστηκαν.

Ετσι τελείωσε επιτυχώς η τελευταία επιχείρηση των Ιταλών βατραχανθρώπων με τις επανδρωμένες τορπίλλες τους εναντίον των συμμαχικών πλοίων στο Γιβραλτάρ. Εναν μήνα μετά η Ιταλία συνθηκολόγησε κάτω από την πίεση των συμμαχικών αποβάσεων στο νότιο τμήμα της.

Μετά την ιταλική συνθηκολόγηση του Σεπτεμβρίου του 1943 κάποιος από το πλήρωμα του «Olterra» ενημέρωσε για το τι πραγματικά γινόταν στο πλοίο τον Ισπανό κυβερνήτη της περιοχής της Αλ- γεθίρας. Οι Ισπανοί θορυβημένοι και φοβούμενοι τις συμμαχικές αντιδράσεις κατά της χώρας τους προσπάθησαν να εξαφανίσουν τα ίχνη της παράνομης δραστηριότητας του πλοίου από το λιμάνι τους. Ετσι ρυμούλκησαν το τάνκερ στα ανοικτά του κόλπου και προσπάθησαν βιαστικά και αδέξια να ρίξουν τις τορπίλλες και τα μηχανήματα που απέμεναν από το κατάστρωμα στη θάλασσα. Εγιναν όμως αντιληπτοί από τους Βρετανούς, οι οποίοι επιβιβάστηκαν για νηοψία. Τότε όλα απο καλύφθηκαν..., αφού στο «Olterra» απέμεναν αρκετές τορπίλλες, μηχανήματα, καθώς και άθικτος ο μηχανισμός εξόδου από τα ύφαλά του με τη μυστική θυρίδα της πλώρης.

Το πλοίο αυτό για αρκετό διάστημα αποτέλεσε σημείο έρευνας και επισκέψεων ειδικών και συμμάχων ναυάρχων, που θαύμασαν την εμπνευσμένη χρησιμοποίησή του ως σύγχρονου «Δούρειου Ιππου» εναντίον των συμμαχικών πλοίων κάτω από τη «μύτη» (κυριολεκτικά) των βρετανικών αρχών του Γιβραλτάρ. Τελικά μετά τον πόλεμο αποδεσμεύθηκε από τους Βρετανούς και επέστρεψε στα συνήθη εμπορικά του καθήκοντα, ως τον Ιανουάριο του 1961 που διαλύθηκε άδοξα για παλιοσίδερα στη Σαβόνα της Ιταλίας.

Ενας από τους βασικούς εμπνευστές της τακτικής και των επιχειρήσεων των Ιταλών βατραχανθρώπων και των επαν- 63 δρωμένων τορπιλλών, ο πριγκηπας Βαλε- ■■■ ριο Μποργκέζε (ή «μαύρος πριγκηπας», όπως τον αποκαλούσαν οι συμπατριώτες του), μετά την ανακωχή του Σεπτεμβρίου του 1943 δεν άλλαξε στρατόπεδο, αλλά συνέχισε να εκπαιδεύει - Γερμανούς πλέον - βατραχανθρώπους για δολιοφθορές εναντίον πλοίων. Στις 8 Δεκεμβρίου 1970, λόγω της εμπλοκής του σε ένα σχεδιαζόμενο στρατιωτικό πραξικόπημα στην Ιταλία, αναγκάστηκε να αυτοεξορισθεί στην Ισπανία, όπου τελικά πέθανε το 1974.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

(1) WEAPONS AND WARFARE, Phoebus Publishing, London, 1975.(2) AFTER THE BATTLE, Battle of Britain Prints. London, 1978.(3) HOW WEAPONS WORK, Marshal Carendish Ltd., 1980.(4) Ραιημόν Καρτιέ: ΙΣΤΟΡΙΑ TOY ΒΠΠ, Πάπυρος - Larousse.(5) Prince J.V. Borghese : SEA DEVILS. 1952.


Η "ΚΟΚΚΙΝΗΤΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΙΑΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΤΑ ΤΟΝ Β' ΠΠ

64

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Β. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΝΤΙΘΕΤΑ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΚΡΑΤΟΥΣΑ ΚΟ ΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΧΗ ΟΤΙ Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΣΣΔ ΚΑΙ ΤΩΝ ΗΠΑ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΝΑΖΙΣΤΙΚΗΣ ΓΕΡΜ ΑΝΙΑΣ ΠΡΟΕΞΟΦΛΗΣΕ ΑΠΟ Μ ΟΝΗ ΤΗΣ ΤΗΝ ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΒΑΣΗ ΤΗΣ ΣΥΡΡΑΞΗΣ, Η ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑ Ι ΠΩΣ 01 ΠΟΛΕΜ ΟΙ ΔΕΝ ΚΡΙΝΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗ ΒΙΟ Μ ΗΧΑΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΡΙΘ Μ ΗΤΙΚΗ ΙΣΧΥ ΠΟΥ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΕΤΑΙ ΣΤΑ ΧΑΡΤΙΑ,ΑΛΛΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΤΗΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΗΣ ΣΤΟ ΠΕΔΙΟ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ. ΕΠΕΙΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΙΚΕΣ ΑΠΩΛΕΙΕΣ ΠΟΥ ΥΠΕΣΤΗ Η ΕΣΣΔ ΤΟ 1941, 0 ΚΙΝΔΥΝΟΣ ΝΑ ΗΤΤΗΘΕΙ ΚΑΙ ΝΑ Δ ΙΑΜ ΕΛΙΣΤΕΙ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΓΕΡΜΑΝΟΥΣ ΗΤΑΝ ΚΑΤΙ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΑΠΟ ΟΡΑΤΟΣ. Η WEHRMACHT ΦΑΙΝΟΤΑΝ ΑΝΙΚΗΤΗ, ΙΚΑΝΗ ΝΑ ΣΥΝΤΡΙΨΕΙ ΤΟΝ ΟΓΚΩΔΗ ΑΛΛΑ ΑΔΕΞΙΟ ΑΝΤΙΠΑΛΟ ΤΗΣ ΣΕ Μ ΙΑ ΝΕΑ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑ. ΠΩΣ ΛΟ ΙΠΟΝ ΚΑΤΟΡΘΩΣΕ 0 ΚΟΚΚΙΝΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ ΝΑ ΚΑΤΑΓΑΓΕΙ ΤΙΣ ΕΠΙΚΕΣ Ν ΙΚΕΣ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΥΡΣΚ; ΗΤΑΝ ΑΥΤΕΣ 01 ΕΠΙΤΥΧΙΕΣ ΑΠΛΩΣ ΠΡΟΪΟΝ ΤΗΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΩΝ ΣΟ ΒΙΕΤΙΚΩ Ν ΕΠΙΤΕΛΕΙΩΝ, ΤΗΣ ΑΥΞΗΜΕΝΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΟΠΛΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΨΗΛΟΥ ΦΡΟΝΗΜΑΤΟΣ ΤΩΝ ΣΤΡΑΤΕΥΜΑΤΩΝ Ή ΥΠΗΡΧΕ ΚΑΠΟΙΟΣ "ΚΡΥΦΟΣ ΑΣΣΟ Σ"ΣΤΟ Μ ΑΝ ΙΚ Ι ΤΟΥΣΤΑΛΙΝ;

Την άνοιξη του 1933 ολόκληρη η Ευρώπη είχε έναν σοβαρό λόγο να ανησυχεί. Η Καγκελαρία της Γερμανίας είχε περάσει στα χέρια ενός ευφυούς αλλά και αδίστακτου επαναστάτη, του Αδόλφου

Χίτλερ, που δεν έκρυψε ποτέ την πρόθεσή του να "εκκαθαρίσει" το εσωτερικό μέτωπο της χώρας από τους πολιτικούς του αντιπάλους και να ξεπλύνει το όνειδος της ήττας του 1918, την οποία διακήρυσσε ότι είχε προ- καλέσει η προδοσία του εβραϊκού παράγοντα. Η εξελισσόμενη κατάσταση στο κέντρο της γηραιάς ηπείρου ήταν φυσικό να προκα- λέσει το ζωηρό ενδιαφέρον των μεγάλων δυνάμεων της εποχής, οι οποίες σύμφωνα με την κυνική (αλλά και ρεαλιστική) στρατηγική

Σε αντίθεση με ό,τι 9α περίμενε κάποιος από έναν αμείλικτο δικτάτορα, ο Χίτλερ ανεχόταν στο περιβάλλον του την αντιδραστικότητα ορισμένων στελεχών που θα μπορούσαν να φθάσουνακόμα και στα όρια της προδοσίας. Σε αυτή τη φωτογραφία που ελήφθη το 1934 ο Χίτλερ κάθεται δίπλα στον δήμαρχο της Λειψίας,Δρα Γκαίρντελερ, ο οποίος διεδραμάτισε για χρόνια πρωταγωνιστικό ρόλο στις απόπειρες ανατροπής και δολοφονίας του Φύρερ.

πρακτική έσπευσαν να στήσουν τα πρώτα διπλωματικά και κατασκοπευτικά αναχώματα για την άμυνά τους "πριν η φωτιά φθάοε, στην αυλή τους".

Στο πασίγνωστο βιβλίο του "Ο Αγών μου'1 ο Χίτλερ είχε αποκαλύψει ανενδοίαστα την ανάγκη της Γερμανίας για "ζωτικό χώρο" στην Ανατολή, αναπτύσσοντας παράλληλα μια δεινή ρητορική κατά του μπολσεβικισμού που θεωρείτο ως ο υπ' αριθμόν 1 εχθρός του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως τον αντιλαμβανόταν ο κατοπινός Φύρερ. Ο Χίτλερ όμως είχε την τάση να επιλέγει τους χειρότερους αντιπάλους. Αν υπήρχε μια χώρα στον κόσμο που μπορούσε να καυχηθεί για την αξεπέραστη τέχνη της στην κατασκοπεία και τη δια-


ΟΡΧΗΣΤΡΑΙούνιος 1945, στην Κόκκινη

Πλατεία της Μόσχας. Ανδρες του Σοβιετικού Στρατού κρατούν χαμηλωμένα τα λάβαρα των γερμανικών μεραρχιών μπροστά στο

„ μαυσωλείο του Λένιν. Κάθε σημαία αντιστοιχεί σε μια

μεγάλη μονάδα της Wehrmacht που

καταστράφηκε στο Ανατολικό Μέτωπο.

Η "Κόκκινη Ορχήστρα" έφερε σε πέρας το έργο της.


Μετά το καλοκαίρι του 1942 οι μόνες περιπτώσεις κατά τις οποίες οι πράκτορες του Στάλιν δεν κατόρθωσαν να σώσουν τον Κόκκινο Στρατό από κάποια ήττα ήταν όταν οι Γερμανοί διοικητές ενεργούσαν αυτόβουλα στο μέτωπο, χωρίς να έχουν ενημερώσει από πριν την ΟΚΗ για τα σχέδιά τους, όπως συνέβη με την αντεπίθεση του Μανστάιν στο Χάρκοβο το1943.

βρωτική δράση, αυτή ήταν σίγουρα η ΕΣΣΔ του Ιωσήφ Στάλιν. Η μητρόπολη του κομμουνισμού παρείχε σε εκατομμύρια αδικημένους των φτωχών λαϊκών στρωμάτων ένα απατηλό όραμα κοινωνικής δικαιοσύνης, το πρότυπο της αταξικής κοινωνίας όπου η δύναμη του κεφαλαίου θα υποτασσόταν στην ισχύ της λαϊκής δούλησης. Χιλιάδες άνθρωποι θα ήταν έτοιμοι να προδώσουν τη χώρα τους και να θυσιάσουν ακόμα και τη ζωή τους μαχόμενοι για έναν τέτοιο ιερό σκοπό όπως ήταν ο θρίαμβος του προλεταριάτου.

66 Τα χρήματα, η φιλοπατρία και οι οικογενεια- ■■■ κοί δεσμοί ωχριούσαν μπροστά στο ευγενικό

ιδεώδες της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφότητας που η γαλλική επανάσταση φαινόταν να έχει μεταλαμπαδεύσει στην κομμουνιστική θεωρία.

Η Μόσχα έπρεπε να παρακολουθεί στενά τα τεκταινόμενα στη Γερμανία. Η βιομηχανική ανασυγκρότηση της ΕΣΣΔ βάσει των πενταετών προγραμμάτων προχωρούσε με άλματα, αλλά κανένας δεν γνώριζε αν και πότε η αναγεννημένη Γερμανία θα επέλεγε τη λύση των όπλων για να πάρει εκδίκηση. Δεν ήταν καθόλου δύσκολο για τους Σοβιετικούς να στρατολογήσουν μεγάλο αριθμό πρόθυμων και έμπιστων πρακτόρων που θα είχαν τον ρόλο του άγρυπνου βλέμματος προς τη ναζιστική απειλή. Με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία ο Στάλιν επεδίωξε να στήσει με τέτοιο τρόπο το δίκτυο κατασκοπείας του στη δυτική Ευρώπη ώστε οι άνθρωποί του να γειτνιάζουν με τη Γερμανία αλλά να έχουν και την ασφάλεια του ουδέτερου εδάφους, όπως υπέθετε ότι θα συνέβαινε με το Βέλγιο. Η επίθεση των Γερμανών όμως την άνοιξη του 1940 ανέτρεψε όλα αυτά τα σχέδια και έθεσε σε άμεσο κίνδυνο τους Σοβιετικούς πράκτορες που δρούσαν στις Κάτω Χώρες.

"ΕΞΟΝΤΩΣΤΕ ΤΟΥΣ ΠΙΑΝΙΣΤΕΣ"

Επικεφαλής του δικτύου παρακολούθησης της ναζιστικής Γερμανίας ήταν ο Λέο- πολντ Τρέπερ και υπαρχηγός του ο Βίκτωρ Σουκούλωφ. Ο Τρέπερ είχε κάθε λόγο να μισεί τους Ναζί. Ηταν ένας Πολωνός Εβραίος που είχε εγκαταλείψει το σχολείο κατά τα εφηβικά του χρόνια, το 1920, για να εργαστεί στα ορυχεία σιδήρου της Σιλεσίας. Οι συνθήκες εκεί ήταν για τους άτυχους εργάτες κάτι χειρότερο από εφιαλτικές και όπως ήταν φυσικό ο Τρέπερ προσηλυτίσθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα επειδή αυτό υποσχόταν ένα καλύτερο μέλλον για την εργατική τάξη και για τις καταπιεσμένες μειονότητες, όπως ήταν οι Εβραίοι. Ως μέλος του κόμματος ο Τρέπερ επέδειξε γρήγορα το ταλέντο του στον χώρο της κατασκοπείας και αναρριχή- θηκε στα υψηλότερα κλιμάκια. Τον Ιούλιο του 1940 βρισκόταν πια στη Γαλλία ως επικεφαλής ενός εκτεταμένου δικτύου πρακτόρων που χρηματοδοτούσε η GRU (Γκε Ερ Ου), η Υπηρεσία Πληροφοριών του Κόκκινου Στρατού, από το 1933. Λίγοι ήταν εκείνοι ανάμεσα στις εκατοντάδες άτομα του δικτύου που γνώριζαν πως αρχηγός της οργάνωσης ήταν ο Τρέπερ, αλλά και πάλι γνώριζαν τον αρχηγό τους με το συνθηματικό του ψευδώνυμο: "Γκραν Σεφ". Επρόκειτο για μια κολοσσιαία κατασκοπευτική πλεκτάνη, αντάξια των σοβιετικών παραδόσεων. Τα πλοκάμια της εκτείνονταν σχεδόν σε κάθε χώρα της δυτικής Ευρώπης και ένα από αυτά (ίσως το πιο σημαντικό) είχε διεισδύσει ακόμα και μέσα στη γερμανική Ανώτατη Διοίκηση και στα επιτελεία της Luftwaffe και του Υπουργείου Οικονομικών του Ράιχ. Μόνο στη Γαλλία, όπου ίδρυσε την εταιρία Simex ως κάλυψη των δραστηριοτήτων του, ο Τρέπερ συντόνιζε ε

πτά χωριστά δίκτυα ("apparat") . Ο Σουκούλωφ παρέμεινε στο Βέλγιο ως διευθυντής της "αδελφής εταιρίας” Simexco, η οποία ανε- λάμβανε πολλές σημαντικές εργολαβίες για λογαριασμό του γερμανικού Οργανισμού Το- ντ. Οι πράκτορες του Τρέπερ και του Σουκούλωφ βρίσκονταν σε καίριες θέσεις αντλώντας απόρρητες πληροφορίες τόσο από τα υψηλότερα κλιμάκια της Γερμανίας του Χίτλερ, όσο και από τις χαμηλότερες βαθμίδες της Wehrmacht. Ενας από αυτούς εργαζόταν στο Περιφερειακό Γραφείο Μεταθέσεων του Γερμανικού Στρατού στο Παρίσι, παρέχοντας στο "Κέντρο" (όπου ηγείτο ο διευθυντής της GRU, στρατηγός Ιβάν Τερέντσεβιτς Περεσύπκιν) λεπτομερείς πληροφορίες για τη διάταξη, τη σύνθεση και τις μετακινήσεις των γερμανικών μεραρχιών που στάθμευαν στη Γαλλία. Αν και από άποψη εμπλεκόμενου προσωπικού το δίκτυο της Γαλλίας, που συντόνιζε απευθείας ο Τρέπερ, ήταν πιο μεγάλο από εκείνο του Βελγίου, όπου δρούσε ο Σουκούλωφ, ο τελευταίος κατείχε σημαντική θέση λόγω του ότι διέθετε τους καλύτερους και αργότερα τους μόνους ασυρματιστές που μπορούσαν να στείλουν τα κωδικοποιη- μένα μηνύματα στη Μόσχα. Χωρίς τους ασυρμάτους οι πληροφορίες που έφθαναν στο δίκτυο δεν θα μπορούσαν να μεταβιβαστούν εγκαίρως στο "Κέντρο" και κατά συνέπεια θα ήταν άχρηστες.

Το γερμανικό παρακλάδι ήταν εκείνο που εφόδιαζε τους Σοβιετικούς με τις καλύτερες πληροφορίες. Κυριότεροι πράκτορές του ήταν ο υποσμηναγός της Luftwaffe Χάρο Σούλ- τσε-Μπόυζεν, που κατείχε θέση στελέχους στο Υπουργείο Αεροπορίας, και ο ανώτατος υπάλληλος του Υπουργείου Οικονομικών Αρ- διντ Χάρνακ. Και οι δύο είχαν σοβαρούς προσωπικούς λόγους για να θέλουν τη συντριβή του Χίτλερ. Οι πολιτικές πεποιθήσεις τους έκλιναν προς την Αριστερά και διακαής πόθος τους ήταν να δουν τη Γερμανία να εξέρχεται από τον παράλογο πόλεμο στον οποίο την είχε σύρει η τυχοδιωκτική στρατηγική των Ναζί-

Η μεγάλη έκταση, όμως, του δικτύου που είχε στήσει ο Τρέπερ με τα άφθονα δολάρια της GRU έγινε ο κύριος παράγοντας που οδήγησε τελικά στην καταστροφή του. Προ- κειμένου να μεταβιβάσει στη Μόσχα όλον τον όγκο υλικού που κατέφθανε ως αυτόν ο Σουκούλωφ υποχρέωσε τους ασυρματιστές του να πραγματοποιούν εκπομπές που έφθαναν σε διάρκεια μέχρι και τις πέντε ώρες κάθε βράδυ. Ο πρώτος γερμανικός σταθμός που άκουσε τα σήματά τους στις 26 Ιουνίου 1941 ήταν εκείνος της πόλης Κραντς στην Ανατολική Πρωσσία. Επρόκειτο για σήματα Μορς ομαδοποιημένα σε πεντάδες αριθμών, από τις οποίες ακόμα και οι καλύτεροι μαθηματικοί εγκέφαλοι του Ράιχ δεν μπορούσαν να βγάλουν κανένα νόημα. Η δραστηριότητα των μυστηριωδών ασυρματιστών (που η γερμανική αντικατασκοπεία αποκαλούσε "πιανίστες") έπρεπε με κάθε θυσία να σταματήσει.

Η υπηρεσία αντικατασκοπείας του Ράιχ, η Abwehr (Αμπβέρ), συνέστησε (όπως το συνήθιζε σε ανάλογες περιπτώσεις) μια ειδική


ΠΩΣ ΝΙΚΗΣΑΝ 01 ΣΟΒΙΕΤΙΚΟΙ ΣΤΟ ΣΤΑΛΙΝΓΚΡΑΝΤ

Ανδρεςτης σοβιετικής 21ης Στρατιάς συναντώνται με τους ηρωικούς συναδέλφους τους της 62ης Στρατιάς μετά την κύκλωση των Γερμανών στο Στάλινγκραντ.

"Αν το Στάλινγκραντ πέσει", διακήρυσσε ο Στάλιν το φθινόπωρο του 1942, "θα χάσουμε την κυριότερη υδάτινη αρτηρία μας και σύντομα και τις πετρελαιοπηγές μας". Οι άκρως απόρρητες πληροφορίες που του μεταβίβαζε το κατασκοπευτικό δίκτυο από την Ελβετία τού επέτρεψαν να επιλέξει έναν ιδανικό χώρο όπου ο στρατός του θα μπορούσε να εξοντώσει ένα από τα πιο επίλεκτα τμήματα της Wehrmacht και ίσως να δώσει την πρωτοβουλία κινήσεων οριστικά στη σοβιετική πλευρά. Για να πετύχει τον σκοπό του δεν αρκέστηκε στα μηνύματα από την "οικογένεια της Γκιζέλα". Το "Κέντρο” συνειδητοποίησε ότι χρειαζόταν πολύ ειδικότερες πληροφορίες για να στήσει την παγίδα του Στάλινγκραντ χωρίς να υπάρχει η παραμικρή πιθανότητα να επαναληφθεί η καταστροφή του Χαρκόβου.

Η Μόσχα άρχισε να απευθύνει πια συγκεκριμένες ερωτήσεις για την ευρύτερη διάταξη των γερμανικών στρατευμάτων, στις οποίες η "Λούσυ" και οι άλλες πηγές όφειλαν να προσπαθήσουν να δώσουν απάντηση: "Είναι ο Γκουντέριαν στο Ανατολικό Μέτωπο; Είναι η 2η και η 3η Στρατιά υπό τις διαταγές του; Εχει υπαχθεί η 4η Στρατιά Πάντσερ στην Ομάδα Στρατιών του στρατάρχη Βίλχελμ Λιστ ή του έχει δοθεί άλλη στρατιά Πάντσερ;". Μετά την απάντηση της "Λούσυ" οι ερωτήσεις συνεχίστηκαν με μεγαλύτερη πυκνότητα και σε συνεχώς μεγαλύτερο βάθος: "Ποιος διοικεί τη 18η Στρατιά; Ο Λίντερμαν ή ο Σμιτ; Ποιες δυνάμεις απαρτίζουν τη Στρατιά του Μόντελ; Ποιος είναι ο τομέας ευθύνης της; Πού βρίσκεται το επιτελείο της; Πώς έχει οργανωθεί η Στρατιά του Κλούγκε; Βρίσκεται ακόμα το επιτελείο της 3ης Στρατιάς Πάντσερ στη Βιάσμα; Ποιες μονάδες έχουν προσκολληθεί σε αυτή και ποιος τη διοικεί;".

Ακολούθησαν οι ερωτήσεις για το ίδιο το μέτωπο του Στάλινγκραντ: “Πού βρίσκονται οι γερμανικές αμυντικές γραμμές νοτιοανατολικά του Στάλινγκραντ και στον ποταμό Ντον; Πού έχουν μετακινηθεί η 11η και η 18η Μεραρχία Πάντσερ, καθώς και η 25η Μηχανοκίνητη, που μέχρι πρόσφατα βρίσκονταν στο μέτωπο Μπριάνσκ-Βολχώφ; Εχει σχηματιστεί Ομάδα Στρατιών υπό τον φον Βάιχς; Ποιά η σύνθεση και τα επιτελεία της; Πρόκειται να σχηματιστεί στο άμεσο μέλλον Ομάδα Στρατιών Γκουντέριαν; Ποιες μονάδες θα προσκολληθούν σε αυτή; Πού είναι τα επιτελεία τους;".

Με τον τρόπο αυτό ο Ζούκωφ ήταν σε θέση να γνωρίζει άριστα όλη την τακτική διάταξη της Wehrmacht στο Ανατολικό Μέτωπο και τις αδυναμίες που παρουσίαζαν τα εκτεθειμένα πλευρά της 6ης Στρατιάς στο Στάλινγκραντ, των οποίων τη φύλαξη οι Γερμανοί είχαν εμπιστευθεί σε αναξιόπιστες ρουμανικές μεραρχίες. Ετσι σχεδίασε την αντεπίθεσή του ώστε η βόρεια λαβίδα να κτυπήσει τους Ρουμάνους στην περιοχή της Κλέτσκαγια. Εκκρεμούσε όμως ακόμα το ζήτημα της επιλογής του σημείου όπου θα έπρεπε να γίνει η κρούση της νότιας λαβίδας. Το "Κέντρο" επικοινώνησε πάλι με τη Ντούμπεντορφερ ζητώντας της να μάθει ποιο ήταν το αδύνατο σημείο των Γερμανών νοτίως του Στάλινγκραντ και μέσα σε 24 ώρες ήλθε η απάντηση της "Λούσυ": "Η Γερμανική Διοίκηση θεωρεί ως απίθανο το ενδεχόμενο να υπάρξει συγκέντρωση σοβαρών σοβιετικών δυνάμεων στην ερημική περιοχή των "Μαύρων Πεδίων" νοτιοανατολικά του Στάλινγκραντ. Κατά συνέπεια το γερμανικό πλευρό είναι απροστάτευτο εκεί". Το "Κέντρο" είχε πια όλα τα στοιχεία του παζλ, ενώ οι Γερμανοί βρίσκονταν στο σκοτάδι. Ο Ζούκωφ πραγματοποίησε τις συγκεντρώσεις του σύμφωνα με τις υποδείξεις της "Λούσυ" και στις 19 Νοεμβρίου 1942 ήταν έτοιμος να εξαπολύσει την επίθεσή του, που θα κατέληγε στην περικύκλωση των 330.000 ανδρών του Πάουλους και σε μια από τις μεγαλύτερες ήττες που υπέστησαν ποτέ τα γερμανικά όπλα.

ομάδα έρευνας και καταδίωξης των πρακτόρων του εχθρού, προερχόμενη από το Τμήμα III. Επικεφαλής αυτού του Sonderkommando ήταν ο λοχαγός Χάρυ Πάιπ και στόχος του ήταν αφενός η εξάρθρωση του σοβιετικού κατασκοπευτικού δικτύου και αφετέρου η σύλληψη και η ανάκριση των αρχηγών του, του “Γκραν Σεφ" και του "Πετί Σεφ", για να διαπιστωθεί η έκταση της ζημιάς που είχε προ- κληθεί. Σε μια σπάνια χειρονομία συναδελφι- κής αλληλεγγύης ο επικεφαλής της Gestapo (Γκεστάπο), γκρουπενφύρερ (υποστράτηγος) των SS Χάινριχ Μύλλερ, συνεργάστηκε πρόθυμα με τους πράκτορες της Abwehr για να βοηθήσει στην εξάρθρωση του δικτύου, αναθέτοντας στον χαουπτστουρμφύρερ (λοχαγός) των SS Καρλ Γκίερινγκ να συνδράμει τον Πάιπ παρέχοντάς του τις ειδικές ανακρι- τικές γνώσεις του.

Με βάση τα αποτελέσματα των ραδιογω- νιομετρήσεων ο Πάιπ εντυπωσιάστηκε από την ευρύτητα του δικτύου, το οποίο αποκά- λεσε πρώτος "Κόκκινη Ορχήστρα”. Επειτα από μεθοδική παρακολούθηση κατόρθωσε να εντοπίσει έναν από τους πομπούς του κυκλώματος στις Βρυξέλλες. Η έφοδος έγινε στις δύο το πρωί της 14ης Δεκεμβρίου 1941, με τους στρατιώτες να φορούν κάλτσες έξω από τις μπότες τους για να καλύψουν τον θόρυβο από τα βήματά τους. Η επιχείρηση κατέληξε στη σύλληψη τριών πρακτόρων της “Κόκκινης Ορχήστρας". Ο Τρέπερ μόλις που κατάφερε να διαφύγει χάρη στην ετοιμότητα και την ευφυΐα του, αλλά η αιμορραγία που έμελλε να οδηγήσει στην εξόντωση της "Κόκκινης Ορχήστρας" είχε αρχίσει. Από τις μαρτυρίες κάποιων από τους συλληφθέντες και το υλικό που έπεσε στα χέρια τους από τη "γιάφκα" των πρακτόρων της GRU οι Γερμανοί έμαθαν πως οι κύριοι πράκτορες που έφεραν τις κώδικές ονομασίες "Χόρο" και 67 Γουλφ και δρουσαν σε καίριες θεσεις του ■■■

κρατικού μηχανισμού στη Γερμανία ήταν στην πραγματικότητα οι Χάρο Σούλτσε- Μπόυζεν και Αρβιντ Χάρνακ. Ενεργώντας μεθοδικά το Sonderkommando δεν βιάστηκε να τους συλλάβει. Μαζί με τη Gestapo τούς έθεσε υπό στενή παρακολούθηση προσπαθώντας να εξακριβώσει με ποια άλλα άτομα έρχονταν σε επαφή και πόσο εκτεταμένο ήταν το δίκτυο. Οταν στις 30 Αυγούστου 1942 ο Πάιπ και ο Γκίερινγκ έκριναν ότι δεν είχαν κάτι περισσότερο να μάθουν εξαπέλυσαν κύμα συλλήψεων, παγιδεύοντας τον Σούλτσε- Μπόυζεν και 60 άλλα άτομα. Οι "πιανίστες" της GRU όμως είχαν στείλει στη Μόσχα περισσότερα από 500 μηνύματα μεταξύ Ιουνίου1941 και Αυγούστου 1942, που περιείχαν στρατιωτικές πληροφορίες ζωτικής σημασίας: στατιστικές παραγωγής για τα αεροσκάφη της Luftwaffe, τις επιχειρήσεις των κομμάντο της Abwehr στο Ανατολικό Μέτωπο, λεπτομέρειες για νέα υπό κατασκευή όπλα, τα αποθέματα καυσίμων της Γερμανίας και τις διαφορές που ανέκυπταν κατά καιρούς μεταξύ της OKW και των στρατηγών.

Το κλασικό δίλημμα που αντιμετώπισαν όλοι τους ήταν είτε να συνεργαστούν με τους Ναζί αποκαλύπτοντας όλα όσα γνώρι-


Ο Χίτλερ είχε βαθιά ριζωμένη (και απόλυτα δικαιολογημένη, όπως αποδείχθηκε) δυσπιστία για τους στρατηγούς του. Πίστευε ότι εκπροσωπούσα ν τη συντηρητικότερη και αντιδραστικότερη μερίδα της γερμανικής κοινωνίας και ότι δεν συμμερίζονταν απόλυτα τα οράματά του. Δεν φανταζόταν όμως ότι αρκετοί από αυτούς θα έφθαναν στο σημείο να προδώσουν την πατρίδα και τις Ενοπλες Δυνάμεις τους σε καιρό πολέμου.

ζαν, είτε να υποστούν την τρομερή "εντατική ανάκριση" στα υπόγεια κελιά της Gestapo,

68 στο αρχηγείο της στην οδό Πριντς-Αλμπρε- ■■■ χτρστράσε του Βερολίνου. Οι περισσότεροι

λύγισαν πριν ακόμα βρεθούν αντιμέτωποι με τους "επιστήμονες" του Χίμλερ και τα φοβερά τεχνικά τους μέσα. Οι ελάχιστοι όμως που έμειναν προσηλωμένοι στις αρχές και την ιδεολογία τους ("είναι εύκολο να ισχυρίζεσαι πως είσαι κομμουνιστής όταν δεν χρειάζεται να χυθεί το αίμα σου", έλεγε ο Σουκούλωφ) άντεξαν σε απίστευτες δοκιμασίες χωρίς να αποκαλύψουν το παραμικρό. Ακόμα και έτσι όμως η Gestapo πέτυχε να συλλάβει άλλα 57 άτομα του δικτύου, ενώ πλησίασε σε απόσταση αναπνοής τα κρησφύγετα του βελγικού και του γαλλικού κλάδου της "Κόκκινης Ορχήστρας".

Ο Σουκούλωφ συνελήφθη στις 12 Νοεμβρίου 1942, αλλά το ανθρωποκυνηγητό για τον αρχηγό, τον Λεόπολντ Τρέπερ, δεν έφερε αποτέλεσμα, έως ότου ένα μέλος της οργάνωσης πληροφόρησε τους Γερμανούς πως το "αφεντικό" είχε κλείσει ένα ραντεβού με τον οδοντογιατρό του για τις 16 Νοεμβρίου. Ετσι ο διαβόητος “Γκραν Σεφ", που είχε δια- φύγει σαν χέλι τόσες φορές από τον κλοιό της Gestapo και της Abwehr, συνελήφθη τελικά χωρίς να προβάλει καμία αντίσταση ενώ βρισκόταν στην καρέκλα του οδοντογιατρού του στο Παρίσι. Αντιμετώπισε τη σύλληψή

του ατάραχος, κάνοντας μάλιστα και ένα επαινετικό σχόλιο προς τους Γερμανούς πράκτορες: "Μπράβο, κάνατε καλή δουλειά". Ενώ οδηγείτο δεμένος με χειροπέδες προς το αρχηγείο της Gestapo ο Τρέπερ πρότεινε τη συνεργασία του και ως ένδειξη καλής θέλησης εκ μέρους του τηλεφώνησε στον βοηθό του, Χίλελ Κατζ, καλώντας τον σε ένα ρα- ντεβού-παγίδα, στο παρισινό μετρό. Ο Κατζ εμφανίστηκε την προκαθορισμένη ώρα για να πέσει σαν ώριμο φρούτο στα χέρια της Gestapo. "Πρέπει να συνεργαστούμε με αυτούς τους κυρίους", του είπε ο Τρέπερ. "Το παιχνίδι τελείωσε".

Η Gestapo, αντίθετα, μόλις άρχιζε το δικό της "διπλό παιχνίδι" (funkspiel). Εχοντας υποταχθεί πια απόλυτα στους Γερμανούς δεσμώτες του ο Τρέπερ εργάστηκε γι' αυτούς με τον ίδιο ζήλο που είχε δείξει όταν κατασκόπευε υπέρ της Μόσχας. Εκμυστηρεύθη- κε στην Abwehr ό,τι γνώριζε γύρω από τη σύνθεση και την οργάνωση της "Κόκκινης Ορχήστρας" και εξήγησε στους Γερμανούς πράκτορες της αντικατασκοπείας πως η δομή της οργάνωσης ήταν τέτοια ώστε κανένα μέλος της (εκτός φυσικά από τον Τρέπερ) να μη μπορεί να προδώσει παρά ελάχιστους από τους υπόλοιπους συντρόφους του, λόγω της αποκεντρωμένης διοίκησης. Οι πράκτορες της GRU ζούσαν στα προάστια των πόλεων και όχι στα πολυσύχναστα κέντρα, ώστε να

μπορούν να αντιληφθούν ευκολότερα πότε παρακολουθούντο. Η μυστική αλληλογραφία τους γινόταν με συνθηματικές σημειώσεις σε τηλεφωνικούς καταλόγους δημόσιων χώρων και με την αποστολή καρτών, επειδή αυτές (σε αντίθεση με τις κλειστές επιστολές) δεν δημιουργούσαν υποψίες.

Οι εκμυστηρεύσεις του Τρέπερ δεν περιορίστηκαν μόνο στις μεθόδους της "Κόκκινης Ορχήστρας". Η σημαντικότερη ζημιά που προκάλεσαν ήταν η προδοσία δεκάδων από τα υπόλοιπα μέλη της οργάνωσης, που έπεσαν σύντομα στα χέρια των Γερμανών. Πολλοί από εκείνους που έσπευσαν να καταδώσουν τους συνεργάτες τους δεν απέφυγαν το μοιραίο τέλος. Αφού η Gestapo εκμαίευσε ό,τι ήταν δυνατό να μάθει τούς παρέδωσε στα ναζιστικά δικαστήρια, από τα οποία καταδικάστηκαν σχεδόν όλοι σε θάνατο με συνο-. πτικές διαδικασίες. Ο Χίτλερ είχε δώσει προσωπικά οδηγίες για τη μέθοδο εκτέλεσης των μελών της περιβόητης "Κόκκινης Ορχήστρας". Οι άνδρες θα αντιμετώπιζαν την αγχόνη και οι γυναίκες τη λαιμητόμο.

Ενώ οι συνεργάτες του εξοντώνονταν ο Τρέπερ συνέχισε να συνεργάζεται με τη Gestapo στέλνοντας στη Μόσχα τα σήματα που ήθελε ο ομπεργκρουνπεφύρερ Μύλλερ. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του ο Τρέπερ δεν ήταν διπλός, αλλά τριπλός πράκτορας. Στα πρώτα κιόλας μηνύματα που έστειλε στη


Μόσχα με την έναρξη του "funkspiel" ο Τρέπερ φρόντισε να συμπεριλάβει ειδικούς προσυμ- φωνημένους κωδικούς που ειδοποιούσαν το "Κέντρο" ότι ο πράκτοράς τους είχε πέσει στα χέρια του εχθρού και λειτουργούσε για λογαριασμό του. Με τη συγκατάθεση της Μόσχας ο Τρέπερ κατέδωσε μόνο τους ανθρώπους του που ήταν μικρότερης σημασίας για τη συνέχιση της επιχείρησης κατασκοπείας σε βάρος του Γ' Ράιχ και απέφυγε να θίξει τα σημαντικότερα παρακλάδια του γαλλικού "apparat" (από τα οποία το "Κέντρο" εξακολουθούσε να αντλεί πολύτιμες πληροφορίες). Ελεγε άραγε ο Τρέπερ την αλήθεια ή απλώς προσπαθούσε να απενοχοποιηθεί; Ο αξιωματικός της Gestapo Χάιντς Πάνβιτς, που συνεργαζόταν στενά με τον "Γκραν Σεφ", ανέφερε πως ο τελευταίος όταν νόμιζε πως δεν τον παρακολουθούσαν έδειχνε πολύ σκληρός, ψυχρός και αδίστακτος. Οταν η προσοχή τους εστιαζόταν πάνω του άλλαζε και έμοιαζε να παίζει έναν σχεδόν θεατρικό ρόλο.

ΜΗΝΥΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΒΕΤΙΑ

Με την εξουδετέρωση του Τρέπερ το δίκτυο της "Κόκκινης Ορχήστρας" στη Γερμανία και την κατεχόμενη δυτική Ευρώπη έπα- ψε να υπάρχει. Ομως ένας άλλος, ασύγκριτα πιο θανάσιμος κίνδυνος είχε αναφυεί για τους Γερμανούς από μια άλλη κατεύθυνση. Από την άνοιξη του 1942 και μετά οι γερμανικοί σταθμοί ακρόασης στην Πράγα και στη Δρέσδη ανέφεραν την ύπαρξη ενός συνεχούς ρεύματος ασύρματων μεταδόσεων που προέρχονταν από τρεις πομπούς βραχέων κυμάτων στην Ελβετία. Η ραδιογωνιομέτρη- ση έδειξε ότι δύο από αυτούς βρίσκονταν στη Γενεύη και ο τρίτος εντοπιζόταν στη Λω- ζάνη. Οταν τα κωδικοποιημένα σήματα στάλθηκαν στους υπεύθυνους της Abwehr εκείνοι δεν άργησαν να διαπιστώσουν ότι αντιμετώπιζαν ένα ακόμα παρακλάδι της "Κόκκινης Ορχήστρας". Ανέτρεξαν δε και στις μαρτυρίες ορισμένων από τους συλληφθέντες ότι κατά το παρελθόν είχαν περάσει συχνά τα γαλλο-ελβετικά σύνορα μεταφέροντας απόρρητο υλικό για μετάδοση από το "apparat" της Ελβετίας. Οι Γερμανοί ονόμασαν τη νέα αυτή πηγή σοβιετικής συνωμοσίας "Die Rote Drei" ("Η Κόκκινη Τριάδα") και άρχισαν να αισθάνονται ολοένα και πιο ανήσυχοι από την αδιάκοπη δραστηριότητά της, ανήμποροι να επέμβουν για να την εξαρθρώσουν λόγω της αυστηρής ελβετικής ουδετερότητας. Αν γνώριζαν επιπλέον το τι είδους πληροφορίες περνούσε η "τριάδα" στη Μόσχα και ποιες ήταν οι πηγές της, θα είχαν υποστεί τον πιο οδυνηρό κλονισμό της ζωής τους.

Το κατασκοπευτικό δίκτυο της Ελβετίας είχε δημιουργηθεί το 1936 από μια ευφυέστατη 27χρονη Ρωσίδα που μιλούσε άπταιστα τέσσερις γλώσσες, τη Μαρία Πολιάκοβα (κωδικός "Γκιζέλα"). Η Πολιάκοβα κατέβαλλε σημαντική προσπάθεια να στήσει μια εφεδρική οργάνωση στο σχετικά ασφαλές ελβετικό έδαφος με την προοπτική να χρησιμοποιηθεί

Οι "πιανίστες" της "Κόκκινης

Ορχήστρας" ήταν εφοδιασμένοι από τη

Μόσχα με πομπούς ασυρμάτου όπως

ο εικονιζόμενος, που εξωτερικά δεν διέφεραν

καθόλου από μια συνηθισμένη βαλίτσα.

Ο χειριστής έστελνε το κωδικοποιημένο

σε πεντάδες αριθμών κείμενο με απλά σήματα Μορς.

από το "Κέντρο" σε περίπτωση γερμανικής επίθεσης κατά της ΕΣΣΔ. Ως επικεφαλής του συγκεκριμένου "apparat1 (που αργότερα έγινε πιο γνωστό με την επωνυμία "οικογένεια της Γκιζέλα") ορίστηκε ένας 43χρονος Ούγγρος χαρτογράφος, ο Αλεξάντερ Ράντο, που στρατολογήθηκε από τη GRU λίγο πριν ξεσπάσει ο Ισπανικός Εμφύλιος.Η Μόσχα είχε εκτιμήσει τότε ορθά πως οι κυριότεροι εχθροί της στο προβλέψιμο μέλλον θα ήταν η ναζι- στική Γερμανία και η φασιστική Ιταλία και έτσι η Πολιάκοβα φρόντισε να εντάξει στους κόλπους των πρακτόρων της τον Ράντο από το 1936, στέλνοντάς τον στην Ελβετία με την αποστολή να παρακολουθεί τις εξελίξεις στις δύο προαναφερόμενες χώρες. Ο Ράντο, που έλαβε την κωδική ονομασία "Ντόρα" με την αντιστροφή των συλλαβών του ονόματος του, έστελνε αρχικά τα μηνύματά του προς την ΕΣΣΔ με "ταχυδρόμους", αλλά με το ξέσπασμα του Β 1 Παγκοσμίου Πολέμου η Ελβετία έκλεισε τα σύνορά της με τις εμπόλεμες χώρες δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα επικοινωνίας. Το "Κέντρο" ανέλαβε την πρωτοβουλία να άρει το αδιέξοδο ειδοποιώντας τον να έλθει σε επαφή με την πράκτορα "Σόνια" που θα του προμήθευε έναν ασύρματο. Η "Σόνια" ήταν στην πραγματικότητα η Γερμανίδα κομ- μουνίστρια Ρούθ Κουζίνσκι. που είχε στρατο- λογηθεί από τη GRU στην Απω Ανατολή και στάλθηκε κατόπιν στην Ευρώπη με την αποστολή να προσηλυτίσει κάποιο μέλος Βρετανικής καταγωγής από τους βετεράνους των Διεθνών Ταξιαρχιών που είχαν πολεμήσει τον Φράνκο, να το παντρευτεί και να συνεχίσει τη δράση της στη Βρετανία με απόλυτα νόμιμη κάλυψη. Η "Σόνια" παραχώρησε στον Ράντο όχι μόνο τον πολύτιμο ασύρματο, αλλά και τον "πιανίστα" που θα τον λειτουργούσε, τον Βρετανό κομμουνιστή Αλεξάντερ Φούτ. Οι κατάλληλοι κώδικες και οι κλείδες έφθα- σαν με τον Σουκούλωφ τον Μάρτιο του 1940, θέτοντας έτσι σε άμεση λειτουργία το εφεδρικό παρακλάδι της "Κόκκινης Ορχήστρας".

Τον Μάιο του 1941, λίγες ημέρες πριν οι Γερμανοί εξαπολύσουν κατά της ΕΣΣΔ τη γι- γαντιαία επιχείρηση "Μπαρμπαρόσσα", η Μόσχα διέταξε τον Ράντο να έλθει σε επαφή με μια ακόμα πράκτορά της, τη Ραχήλ Ντουμπε- ντόρφερ (κωδική ονομασία "Σίσσυ"). Η "Σίσ-

συ" δρούσε ήδη παράλληλα στην Ελβετία χωρίς να το γνωρίζει ο Ράντοκαι το "Κέντρο" ήθελε πια να συνενώσει την "οικογένεια της Γκιζέλα" για την καλύτερη αξιοποίησή της. Μαζί της η "Σίσσυ" έφερε μερικούς από τους καλύτερους πληροφοριοδότες που θα μπορούσε να βρει ποτέ ο Ράντο, πηγές που θα άφηναν άναυδη τη Μόσχα με το υλικό που θα της προμήθευαν. Κυριό- τερος πληροφοριοδότης της ήταν ο Κρί- στιαν Σνάιντερ (κωδική ονομασία "Ταίηλορ"), που εργαζόταν ως μεταφραστής στο Διεθνές Γραφείο Εργασίας το οποίο έδρευε στη Γενεύη. Ως την άνοιξη του 1941 ο Σνάιντερ τροφοδοτούσε τη Ντουμπεντόρφερ με πληροφορίες που σχετίζονταν με πολιτικά ζητήματα, αλλά ξαφνικά άρχισε να παρέχει λεπτομερή στοιχεία για τη διάταξη μάχης και τα επιχειρησιακά σχέδια της Wehrmacht. Οταν η "Σίσσυ" έκπληκτη τού ζήτησε να της κατονομάσει την πηγή του, αυτός αρνήθηκε και περιορίστηκε να τη διαβεβαιώσει πως ήταν α- πολύτως έγκυρη και επρόκειτο για έναν άνθρωπο που έμενε στη Λουκέρνη. Αρκούμε- νος σε αυτό ο Ράντο έδωσε στον νέο άγνωστο σύμμαχο την κωδική ονομασία "Λούσυ",με την οποία έγινε πασίγνωστος στα παγκόσμια χρονικά της κατασκοπείας.

Πηγή του Σνάιντερ, την ταυτότητα της οποίος δεν γνώριζε κανένας μέσα στην "Κόκκινη Ορχήστρα" αρκετά χρόνια μετά τη λήξη του πολέμου, ήταν ένας ασήμαντος Γερμανός βιβλιοπώλης, ο Ρούντολφ Ρόσλερ. Αυτός είχε γεννηθεί στη Βαυαρία το 1897 και υπηρέτησε στις τάξεις του Γερμανικού Στρατού

69


ΚΩΔΙΚΕΣ ΤΗΣ "ΚΟΚΚΙΝΗΣ ΟΡΧΗΣΤΡΑΣ"

70

κατά τον Α1 Παγκόσμιο Πόλεμο, μετά το τέλος του οποίου ασχολήθηκε με την έκδοση μιας εφημερίδας σοσιαλιστικών αποκλίσεων στην πόλη Αουγκσμπουργκ. Ο Ρόσλερ ήταν φανερά αντίθετος με την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία και το 1933, όταν ο Τύπος άρχισε να αισθάνεται τα δεσμά της λογοκρισίας, έφυγε από τη Γερμανία και εγκαταστάθηκε στην ελβετική πόλη Λουκέρνη, όπου ίδρυσε τη μικρή εκδοτική εταιρία "Vita Nova" με σκοπό την κυκλοφορία φυλλαδίων αντιναζιστι- κού περιεχομένου. Με την έκρηξη του πολέμου, το 1939, ο Ρόσλερ δέχθηκε μια περίεργη επίσκεψη: ο αντιστράτηγος Φριτς Θίλε, υ- παρχηγός Διαβιβάσεων της Ανώτατης Διοίκησης της Wehrmacht, και ο συνταγματάρχης βαρώνος Ρούντολφ φον Γκέρσντορφ, κατέ- φθασαν στο σπίτι του ντυμένοι με πολιτικά. Μαζί τους είχαν μια παράξενη μικρή βαλίτσα, που αποδείχθηκε πως ήταν μια από τις συσκευές Enigma του Γερμανικού Στρατού. Εξήγησαν στον έκπληκτο Ρόσλερ ότι ανήκαν σε ευρύτερη ομάδα ανώτερων και ανώτατων αξιωματικών που είχαν ως σκοπό την ανατροπή και την απομάκρυνση του Χίτλερ από την εξουσία και πως γι1 αυτόν τον σκοπό ή

ταν έτοιμοι να προδώσουν τα μυστικά της Γερμανίας προκειμένου να ανακόψουν την πορεία των Ναζί προς τη νίκη. Λόγω της θέσης του ο Θίλε είχε πρόσβαση σε εκατοντάδες ασυρμάτους στο αρχηγείο της OKW και τα μηνύματά του δεν θα κινούσαν υποψίες. Ο Ρόσλερ δέχθηκε τη συσκευή Enigma και άρχισε να διαβιβάζει τα μηνύματα των συνωμοτών πρώτα στην Ελβετική Υπηρεσία Πληροφοριών και κατόπιν, όταν γνώρισε τον Σνάιντερ, στη GRU.

Γρήγορα η φήμη του δικτύου "Λούσυ" ανάμεσα στους κατασκοπευτικούς κύκλους της Μόσχας εκτοξεύθηκε στα ύψη, τόσο για την ποιότητα, όσο και για την ποσότητα των πληροφοριών που διαβίβαζε στο "Κέντρο". Ο πομπός του Αλεξάντερ Φούτ, από τον οποίο πέρασαν όλα τα μηνύματα της "Λούσυ", έστειλε ως το τέλος της δράσης του 12.000 σελίδες κειμένου με πληροφορίες που πε- ριελάμβαναν από τη διάταξη των γερμανικών στρατευμάτων ως τα τεχνικά χαρακτηριστικά των αεριωθουμένων και των πυραύλων V- 1 και V-2. Οι πληροφορίες που διοχέτευε στη Μόσχα ο Ρόσλερ προέρχονταν, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του, από διάφορες έγκυ

ρες πηγές, τις οποίες αποκαλούσε με συνθηματικά ονόματα. Η καλύτερη, πιο μυστηριώδης και καλύτερα ενημερωμένη ήταν εκείνη που αντιστοιχούσε στην κωδική ονομασία "Βέρθερος". Αν κάποιος έκρινε από το είδος και την ποιότητα των πληροφοριών που έδινε ο "Βέρθερος" στον Ρόσλερ θα συμπέραινε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι επρόκειτο σίγουρα για άτομο που κατείχε πολύ υψηλή θέση μέσα στην OKW, θέση η οποία του επέτρεπε να βρίσκεται δίπλα στον ίδιο τον Χίτλερ και να γνωρίζει τα πιο “ευαίσθητα“ σχέδια του Ράιχ.

"ΛΟΥΣΥ"Νωρίς το πρωί της 22ας Ιουνίου 1941 τα

γερμανικά στρατεύματα προσέβαλαν τη σοβιετική μεθόριο σε όλο το μήκος της, αρχίζοντας την από καιρό προγραμματισμένη μαζική εισβολή τους. Ολοι οι ασυρματιστές της "Κόκκινης Ορχήστρας" έλαβαν την επόμενη μέρα το ακόλουθο σήμα από το “Κέντρο“: "Προς όλα τα δίκτυα... προς όλα τα δίκτυα. Τα φασιστικά θηρία εισέβαλαν στην πατρίδα των εργατικών τάξεων. Καλείσθε να εκπλη

BS·" ..ft der 2im b e /* zum ^

, i s t : aveses PcU ic n tM ruKtio" die r pi

b-

rS un d

,Lc e d jktion

να το διαβάσει. Ετσι οι "πιανίστες" του Ράντο στην Ελβετία χρησιμοποιούσαν τον κώδικα "Finger" για να παραλλάσσουν τις λέξεις των μηνυμάτων τους με αριθμούς ως εξής: Τα γράμματα της λατινικής αλφαβήτου διατάσσονταν σε σειρές με αυτά της λέ- ξης-κλειδί "Finger" στην κορυφή. Τα υπόλοιπα γράμματα που δεν περιλαμβάνονταν στη λέξη-κλειδί διατάσσονταν σε τέσσερις οριζόντιες σειρές από κάτω. Σε κάθε γράμμα αντιστοιχούσε τότε έ νας μονοψήφιος ή διψήφιος αριθμός που θα το αντικαθιστούσε στο εξής μέσα στο μήνυμα. Ο αριθμός 43 υποδήλωνε την τελεία, ενώ ο 09 ειδοποιούσε τον δέκτη ότι το κείμενο άλλαζε από γράμματα σε αριθμούς (και το αντίστροφο) για να περιγράφει, για παράδειγμα, κάποια ποσότητα ή έναν αριθμό στρατευμάτων.

Η κωδικοποίηση όμως δεν σταματούσε εκεί. Χρησιμοποιώντας τον κώδικα "Finger" διαπιστώνεται εύκολα ότι η λέξη "Germany" μετασχηματιζόταν σε 4089071602, το οποίο οι ασυρματιστές έσπαζαν κατά πάγια τακτική σε πεντάδες ώστε να δείχνει 40890 71602. Για να καταστήσουν δυσκολότερο το πιθανό "σπάσιμο" του κώδικα πρόσθεταν (χωρίς να υπολογίζονται τα "κρατούμενα") επιπλέον σε κάθε πεντάδα αριθμών μια αντίστοιχη πεντάδα που έπαιρναν από συγκεκριμένη σελίδα του βιβλίου "Εγχειρίδιο Στατιστικής για το Εξωτερικό Εμπόριο" το οποίο είχε εκδοθεί το 1938. Αν για παράδειγμα η πεντάδα που έπαιρναν από το βιβλίο ήταν η 94320, η λέξη "Germany" άλλαζε έπειτα από την πρόσθεση χωρίς κρατούμενα σε 34110 65922. Για να αντιληφθεί η Μόσχα ποια πεντάδα του βιβλίου είχαν χρησιμοποιήσει οι "πιανίστες", στην αρχή του μηνύματος ετοποθετείτο πάντα μια πε- ντάδα-δείκτης που υποδήλωνε το πού έπρεπε να ερευνήσει το "Κέντρο". Αν, για παράδειγμα, η πεντάδα προερχόταν από τη σελίδα 68, στήλη 3, γραμμή 2, η πεντάδα - δείκτης ήταν 68302, στην οποία για λόγους κάλυψης προσετίθετο χωρίς κρατούμενα η στά- νταρ πεντάδα 73737, για να γίνει τελικά 31039. Με τον τρόπο αυτό ένα μήνυμα προς το "Κέντρο" που θα είχε ως πρώτη λέξη τη "Germany" θα παρουσίαζε την εξής μορφή μαζί με την πεντάδα- δείκτη: 31039 34110 65922. Φυσικά στο επόμενο μήνυμα η πεντάδα του βιβλίου θα άλλαζε, με αποτέλεσμα η ίδια λέξη να περιγρά- φεται από τελείως διαφορετικά ψηφία.

Ο κώδικας αυτός, αν και απλός στη σύλληψή του, αποδείχθηκε πανίσχυρος και οι Γερμανοί παρά τις προσπάθειές τους δεν πέτυχαν να τον "σπάσουν" ακόμα και με τους ιδιοφυείς μαθηματικούς που επιστράτευσαν γΓ αυτόν τον σκοπό. Τα 5.500 μηνύματα της "Κόκκινης Τριάδας" από την Ελβετία έφθασαν ασφαλή στον προορισμό τους.

Οι κατάσκοποι της GRU που δρούσαν στην Ελβετία ήταν εκ των πραγμάτων υποχρεωμένοι να στέλνουν τις αναφορές τους στο "Κέντρο" της Μόσχας (που αποκαλείτο "Διευθυντής") με ασύρματους κατάλληλης ισχύος, ώστε το σήμα τους να μπορεί να φθάσει στον προορισμό του. Επειδή όμως ένα σήμα που ταξιδεύει στην ατμόσφαιρα είναι το ίδιο εκτεθειμένο σε φίλους και εχθρούς που μπορούν να μπουν στη συχνότητά του, για να διαφυ- λαχθεί η μυστικότητά του πρέπει να είναι κωδικοποιημένο με τέτοιον τρόπο ώστε μόνο ο κανονικός παραλήπτης του να μπορεί

Η κλείδα του κώδικα "Finger" που χρησιμοποιο ύσε το ελβετικό δίκτυο της “Κόκκινης Ορχήστρας

"Dora an Direktor" ( “Ντάρα προς

Διευθυντή"). Πρόκειται για δύο από τις δεκάδες σήματα που έστειλε ο Ρόντο στη Μόσχα

τον Ιούνιο του 1943, λίγο πριν από τη μάχη του Κούρσκ, Η σύνταξη των μηνυμάτων γινόταν φυσικά στα γερμανικά, τη

γλώσσα που μιλούσαν όλα τα μέλη της "Κόκκινης Ορχήστρας".


ρώσετε το καθήκον αας κατά της Γερμανίας όσο καλύτερα μπορείτε - Διευθυντής". Ο Ρόντο απάντησε σύντομα: "Ντόρα προς τον διευθυντή. Πάντα πιστοί στη θέση μας στην πρώτη γραμμή θα πολεμήσουμε με όλες μας τις δυνάμεις από αυτή την ιστορική ώρα".

Λίγες μέρες αργότερα η Μόσχα επικοινώνησε πάλι με τον Ράντο αναφέροντάς του πως στο εξής όλα τα μηνύματα του δικτύου "Λούσυ" θα θεωρούντο VYRDO (υψηλής προτεραιότητας) και θα στέλνονταν άμεσα, Ο Στάλιν έδειχνε ζωηρό ενδιαφέρον για τον παράξενο πληροφοριοδότη που φαινόταν ότι είχε εξαιρετικές προσβάσεις στα ανώτατα κλιμάκια της Wehrmacht και ενέκρινε μηνιαία αμοιβή για τη "Λούσυ" ύψους 7.000 ελβετικών φράγκων - μια μικρή περιουσία για τα δεδομένα εκείνης της εποχής. “Δεν θα ήταν υπερβολή να λεχθεί ότι η Μόσχα διεξήγαγε τον πόλεμο με βάση τις πληροφορίες της Λούσυ", έλεγε αρκετά χρόνια αργότερα ο Φούτ, συνεχίζοντας: "Οπως θα έπραττε άλλωστε οποιαδήποτε ανώτατη διοίκηση θα μπορούσε να έχει άμεση και λεπτομερή ενημέρωση για τα όσα συμβαίνουν μέσα στους κόλπους της εχθρικής ανώτατης διοίκησης... Η "Λούσυ" μάς έδινε πληροφορίες για τη διάταξη μάχης της Wehrmacht στο Ανατολικό Μέτωπο σε καθημερινή βάση, πληροφορίες που δεν θα μπορούσε να λαμβάνει από πουθενά αλλού εκτός από άτομο που θα βρισκόταν μέσα στην ίδια την OKW. Το ίδιο καλές ήταν και οι πληροφορίες της για θέματα της Luftwaffe... Μας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση η ταχύτητα με την οποία λαμβάναμε τις πληροφορίες αυτές. Σπάνια περνούσαν 24 ώρες από τη στιγμή που είχαν εκδοθεί οι σχετικές διαταγές μέχρι την ώρα που ήταν στα χέρια μας. Δεν υπήρχε καμία περίπτωση να έρχονται αυτές οι πληροφορίες από τη Γερμανία με "ταχυδρόμο" ή άλλον συμβατικό τρόπο παρά μόνο με ασύρματο".

Παρά τις φιλότιμες προσπάθειες της "Κόκκινης Ορχήστρας" οι σοβιετικές δυνάμεις δεν ήταν δυνατό να συνέλθουν άμεσα από τον αιφνιδιασμό στον οποίο τις εξέθεσε η απρονοησία του Στάλιν. Καθώς οι Γερμανοί πλησίαζαν προς τη Μόσχα, το φθινόπωρο του 1941, η STAVKA (Σοβιετική Ανώτατη Διοίκηση) πήρε σχεδόν ταυτόχρονα από τα κατασκοπευτικά δίκτυα του Ρίχαρντ Ζόργκε στο Τόκυο και του Ράντο στην Ελβετία την ανακουφιστική πληροφορία ότι ο άλλος εταίρος του Αξονα, η Ιαπωνία, δεν επρόκειτο να κινηθεί επιθετικά κατά της ΕΣΣΔ στο άμεσο μέλλον. Το σήμα του Ράντο ήταν ολιγόλογο και σαφές: "Ντόρα προς Διευθυντή. Ο Ιάπωνας πρέσβυς στη Βέρνη δήλωσε ότι δεν υπάρχει κανένα ενδεχόμενο επίθεσης της χώρας του κατά της ΕΣΣΔ έως ότου οι Γερμανοί κερδίσουν κάποια αποφασιστική νίκη στο Ανατολικό Μέτωπο". Η διπλή αυτή διαβεβαίωση επέτρεψε στον Στάλιν να μεταφέρει δυτικά τις περίφημες σιβηριανές μεραρχίες της Απω Ανατολής και με αυτές όχι μόνο να υπερασπίσει τη Μόσχα, αλλά και να καταφέρει το πρώτο σοβαρό αντικτύπημα σε βάρος των Γερμανών.

Την άνοιξη του 1942, όταν ο Χίτλερ έκρι

r/ς θέσεις εξόρμησής του κατά τη μάχη του Κούρσκ. Το δίκτυο πληροφοριών στην Ελβετία είχε φροντίσει για τη συντριπτική ήττα τους πριν ακόμα αρχίσει ο αγώνας.

νε πως ο στρατός του είχε συνέλθει από την αντεπίθεση των Σοβιετικών μπροστά από τη Μόσχα και είχε επιβιώσει στις ακραίες συνθήκες του ρωσικού χειμώνα, άρχισε να εκπονεί νέα επιθετικά σχέδια για τον δεύτερο γύρο του αγώνα του "κατά των μπολσεβίκων". Ο Θίλε φρόντισε να στείλει στον Ρόσλερ και τις 10 σελίδες που περιελάμβανε η Οδηγία Αρ. 41 του Φύρερ, σχετικά με τους στόχους της επιχείρησης "Blau" που η OKW λογάριαζε ότι θα της απέφερε τα πλούσια κοιτάσματα πετρελαίων του Καυσάσου.

Λίγο πριν αρχίσει εκείνη η αποφασιστική επιχείρηση μια δυσάρεστη εξέλιξη ήλθε να απειλήσει άμεσα την αξιοπιστία της "Λούσυ". Ανυπομονώντας να σημειώσει μια θεαματική επιτυχία κατά των Γερμανών, ο Στάλιν πίεσε τη STAVKA να επιτεθεί πρώτη αμέσως μετά την παρέλευση της "λασπώδους περιόδου" και τα αποτελέσματα ήταν καταστροφικά. Ε πειτα από μερικές περιορισμένες αρχικές επιτυχίες τρεις σοβιετικές στρατιές παγιδεύτηκαν και εξολοθρεύτηκαν χάνοντας 277.000 στρατιώτες τους. Οι υποψίες για τον ρόλο

της "Λούσυ" έφθασαν στο αποκορύφωμά τους. Ο κατάσκοπος τον οποίο ο Στάλιν περιέβαλλε πια με αυξημένη εμπιστοσύνη είχε αποτύχει να προειδοποιήσει το "Κέντρο" για την ύπαρξη των τεθωρακισμένων του φον Κλάιστ νότια των στρατευμάτων του Τιμο- σένκο, με αποτέλεσμα το προληπτικό πλήγμα της STAVKA να καταλήξει σε μια ακόμα τραγωδία. Κανένας στη σοβιετική πλευρά δεν μπορούσε να συλλάβει την αιτία της αποτυχίας: οι στρατηγοί Μποκ και φον Κλάιστ απλώς είχαν ενεργήσει με δική τους πρωτοβουλία και είχαν κτυπήσει το προγεφύρωμα του Ιζιούμ από τον Νότο με σκοπό να το συνθλίψουν ανάμεσα στις δικές τους δυνάμεις και εκείνες του Πάουλους. Δεν υπήρχαν σχέδια της OKW για να κλαπούν και συνεπώς οι Σοβιετικοί "πιάστηκαν στον ύπνο".

Οταν λίγο αργότερα εκδηλώθηκε η μεγάλη γερμανική επίθεση προς τα πετρέλαια και τον Καύκασο, το καλοκαίρι του 1942, ο Στάλιν παρέμεινε προσκολλημένος στις αυταπάτες του, αρνούμενος να αποδεχθεί την ορθότητα των μηνυμάτων που του έστελνε η


Ο υποσμηναγός Χάρο Σούλτσε-Μπόυζεν, κατάσκοπος των Σοβιετικών που πρόδωσε μερικά από τα πιο πολύτιμα μυστικά της Luftwaffe, φωτογραφίζεται με τη σύζυγό του Λιμπερτάς φορώντας πολιτικά.

"Λούσυ”. Η ατυχία του Χαρκόβου τον είχε κάνει να φθάσει ένα βήμα πριν από την απόρρι-

72 ψη αυτής της πηγής και αδιαφορώντας για mm τις προειδοποιήσεις της συγκέντρωσε τον

κύριο όγκο μεραρχιών του Κόκκινου Στρατού στην περιοχή της Μόσχας, αναμένοντας μια νέα προσπάθεια των Γερμανών για την κατάληψη της πρωτεύουσας. Μόνον όταν, με την πάροδο των ημερών και τις νέες ήττες των σοβιετικών στρατευμάτων, αποδείχθηκε πέρα από κάθε αμφιβολία η ορθότητα των πληροφοριών της "Λούσυ" και οι Γερμανοί έφθασαν στο Βορονέζ, ο Στάλιν αντιλή- φθηκε πως ο μυστηριώδης "Βέρθερος" του είχε φανερώσει εκ των προτέρων και με απόλυτη ειλικρίνεια όλα τα απόρρητα σχέδια της OKW. Ο άνθρωπος που πριν από τον πόλεμο είχε εξοντώσει αδίστακτα περισσότερους από 7.000.000 συμπατριώτες του απλά με την υποψία της προδοσίας σε βάρος του, δεν είχε πολλές επιλογές. Αν χάνονταν τα πετρέλαια η κατοχή ή όχι της Μόσχας δεν θα είχε καμία πρακτική σημασία. Για να σώσει τον εαυτό του και το αιμοσταγές καθεστώς του ο Στάλιν δεν μπορούσε παρά να εμπιστευθεί τυφλά έναν άνθρωπο του οποίου δεν γνώριζε ούτε το όνομα, ούτε τα κίνητρα. Πήρε την απόφασή του στις 12 Ιουλίου 1942 και με βάση τις πληροφορίες της "Λούσυ" ότι ο Χίτλερ σχεδίαζε να καταλάβει το Στάλινγκραντ, για να εξασφαλίσει από εκεί την προέλασή του

προς τον Καύκασο, έδωσε το πράσινο φως στους στρατηγούς του για να στήσουν στους Γερμανούς μια θανάσιμη παγίδα στην πόλη που έφερε το όνομά του. Από τότε και έπειτα "η Ανώτατη Διοίκηση έστελνε στο Στάλιν- γκραντ όλες τις δυνάμεις που μπορούσε να διαθέσει", σύμφωνα με τον στρατηγό Ζού- κωφ. Το 60% των σοβιετικών τεθωρακισμένων και σχεδόν 1.000.000 άνδρες είχαν συγκεντρωθεί ως τον Νοέμβριο του 1942 για να καταφέρουν ένα συντριπτικό πλήγμα σε βάρος της γερμανικής 6ης Στρατιάς. Σε εκείνη τη φάση κατά την οποία η ΕΣΣΔ έδινε τον ύστατο αγώνα ζωής και θανάτου απέναντι στη Γερμανία του Χίτλερ, μεσολαβούσαν λιγότε- ρες από 10 ώρες από τη στιγμή που η OKW λάμβανε μια απόφαση έως ότου αυτή έφθανε στη Μόσχα περνώντας διαδοχικά από τον Θίλε στο Βερολίνο, τον Ρόσλερ στη Λουκέρ- νη, τον Ράντο στη Γενεύη και τελικά τον Φούτ στη Λωζάνη. Σε μια περίπτωση μάλιστα το μεσοδιάστημα άγγιξε τις έξι ώρες! Η "Λούσυ" όμως ήταν μόνο μια από τις 100 σχεδόν πηγές που αξιοποιούσε ταυτόχρονα ο Ράντο. Ο φόρτος εργασίας για τους τρεις "πιανίστες" του (Αλεξάντερ Φούτ, Εντμοντ Χάμελ και Μαργκρίτ Μπόλι) έφθασε σε τέτοιο σημείο ώστε οι ασυρματιστές να απειλούνται με υπερκόπωση.

Αν ο Χίτλερ γνώριζε τη μεγάλης έκτασης αναδιάταξη του Κόκκινου Στρατού και το ε

ντυπωσιακό μέγεθος των στρατευμάτων που είχαν συγκεντρωθεί γύρω από το Στάλιν- γκραντ, δεν θα διέπραττε ποτέ το μοιραίο σφάλμα να συνεχίσει την προέλασή του και μάλιστα να διαχωρίσει τις δυνάμεις του κρατώντας την 6η Στρατιά καθηλωμένη στον Βόλγα και τις υπόλοιπες μεραρχίες να κινούνται ορμητικά προς το Μπακού. Η απουσία ισχυρής σοβιετικής αντίστασης σε αυτό το "άνοιγμα βεντάλιας" που πραγματοποιούσε η Wehrmacht όχι μόνο δεν τον έβαλε σε υποψίες, αλλά τον έπεισε ότι οι Σοβιετικοί "είχαν ξοφλήσει". Δεν γνώριζε καν ότι η STAVKA διέθετε τόσες εφεδρείες στον κεντρικό τομέα του μετώπου τις οποίες θα μπορούσε να μετακινήσει νότια. Του έλειπε ένας "Βέρθερος" στο αντίπαλο στρατόπεδο, την ίδια ώρα που τα δικά του επιχειρησιακά σχέδια "έφθαναν στους Σοβιετικούς πιο γρήγορα από ότι έφθαναν στο γραφείο του αρχηγού της ΟΚΗ!", σύμφωνα με τον στρατηγό Χάλντερ. Σε συνδυασμό με τα ολέθρια σφάλματα στη συλλογή πληροφοριών για τις διατάξεις του εχθρού ο Χίτλερ έδειχνε και μια περίεργη αδράνεια για το ενδεχόμενο να υπάρχει ένας ή περισσότεροι προδότες μέσα στο στενό στρατιωτικό ή πολιτικό περιβάλλον του. Παρά το ότι είχε σαφείς ενδείξεις περί προδοσίας, αδιαφόρησε. Πίστευε άραγε ότι οι Σοβιετικοί είχαν ηττηθεί ούτως ή άλλως;

Η αντεπίθεση του Ζούκωφ στα τέλη Νοεμβρίου 1942 απετέλεσε την πρώτη επιτυχημένη επιχείρηση κεραυνοβόλου πολέμου των Σοβιετικών σε βάρος των ίδιων των "δασκάλων" αυτής της τακτικής. Ο Χίτλερ αιφνιδιά- στηκε απόλυτα. Επρεπε να είχε ακούσει τις επανειλημμένες συστάσεις του αρχηγού του επιτελείου της ΟΚΗ, στρατηγού Φραντς Χάλντερ, που πίεζε να απεμπλακεί η Wehrmacht από τον αγώνα φθοράς στο Στάλινγκραντ και να προσέξει τα πλευρά και τα νώτα της. Αντί να συμμορφωθεί με τη φωνή της λογικής ο Χίτλερ επέλεξε να απομακρύνει τον Χάλντερ και να τοποθετήσει στη θέση του τον στρατηγό Κούρτ Τσάιτσλερ, που δεν είχε το βεληνεκές του προκατόχου του. Με την 6η Στρατιά εγκλωβισμένη ο ηγέτης της Γερμανίας προσπάθησε να εφαρμόσει πάλι την τακτική της άμυνας μέχρις εσχάτων, αλλά το μόνο που κατάφερε ήταν να δεσμεύσει για δύο μήνες έξι σοβιετικές στρατιές γύρω από τον πο- λιορκημένο Πάουλους, στερώντας τους τη δυνατότητα να κινηθούν δυτικότερα και να αποκόψουν ολόκληρη την Ομάδα Στρατιών "Α" που βρισκόταν βαθιά στον Καύκασο. Ο Φύρερ, που διαπνεόταν άλλοτε από την πεποίθηση ότι ήταν ο μεγαλύτερος στρατηγικός εγκέφαλος όλων των εποχών, είχε πια πα- ραλύσει. Διορίζοντας τον στρατάρχη Μαν- στάιν ως διοικητή της Ομάδας Στρατιών του Ντον πέτυχε να εξισορροπήσει τελικά την κατάσταση τον Μάρτιο του 1943, εξολοθρεύοντας με μια τολμηρή αντεπίθεση 615 σοβιετικά άρματα, αποφεύγοντας την κατάρρευση ολόκληρου του Ανατολικού Μετώπου και σταματώντας τη θυελλώδη κάθοδο του Σοβιετικού Στρατού προς τον Δνείπερο με την αποκοπή των προωθημένων αιχμών του.


Ο ΜΥΣΤΗΡΙΩΔΗΣ ΜΑΡΤΙΝ ΜΠΟΡΜΑΝ

Κανένας δεν μπορούσε να παρουσιάσει παρά ελάχιστες γνώσεις για τον βραχύσωμο άνθρωπο που αποτελούσε τη "σκιά" του Α- δόλφου Χίτλερ. Σπάνια φαινόταν στα κινηματογραφικά επίκαιρα της εποχής και ακόμα πιο σπάνιες ήταν οι φωτογραφίες του δίπλα στον Φύρερ. Ο μυστηριώδης άνθρωπος με το μικρό ανάστημα, το στρογγυλό κεφάλι και την ουλή στο μάγουλο φρόντιζε να κρύβεται πίσω από τις πλάτες των άλλων όταν εργάζονταν οι φωτογράφοι. Κανένας επίσης δεν γνώριζε ποιον ακριβώς ρόλο διεδραμάτιζε ο Μάρτιν Μπόρμαν μέχρι τη οτιγμή που ο Ρούντολφ Ες, ο αποκαλούμενος "Υπ1 αριθ. 2 του Ράιχ", πραγματοποίησε την πτήση του στη Σκωτία σε μια προσπάθεια να βοηθήσει στην επιτυχία του ονείρου του Χίτλερ για συνεννόηση και ειρήνη με τους Βρετανούς. Με την απώλεια του Ες ο Χίτλερ δεν είχε άλλη επιλογή από το να προωθήσει στη θέση του γραμματέα ("παρταϊγκενόσε") του Εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος το "δεξί χέρι" του Ες, τον Μπόρμαν, που συνέχισε να είναι σιωπηλός και να ζει στην αφάνεια.

Ο Μάρτιν Μπόρμαν περπατούσε κρατώντας πάντα ένα σημειωματάριο στο οποίο κατέγραφε με θρησκευτική ευλάβεια όλα όσα έλεγε ο Χίτλερ, ενώ έδειχνε απόλυτο σεβασμό απέναντι στα άλλα ε- ξέχοντα στελέχη των Ναζί όπως ο Γκαίριγκ, ο Χίμμλερ και ο Γκαί- μπελς. Ο παρταϊγκενόσε δεν διακρινόταν καθόλου για την ευφράδειά του και ήταν ευτύχημα γι1 αυτόν που ο Χίτλερ δεν εκφωνούσε ποτέ λόγους από γραπτό κείμενο. Ο Μπόρμαν όμως είχε την ευθύνη να συντάσσει μνημόνια έπειτα από κάθε επαφή με ξένους πολιτικούς, παρουσιάζοντας στον Φύρερ τα κυριότερα σημεία που έπρεπε να προσέξει. Οταν οι στρατιωτικοί ή οι υπουργοί του Ράιχ προσπαθούσαν να παρουσιάσουν την ωμή αλήθεια στον αρχηγό του κράτους για τα πράγματα που δεν πήγαιναν καλά, ο Μπόρμαν ήταν πάντα το τελευταίο και σοβαρότερο εμπόδιο για να πλησιάσουν τον Χίτλερ, φροντίζοντας να "αρχειοθετεί11 τις δυσάρεστες αναφορές τους "για να μη θιγούν τα νεύρα του Φύρερ μας, ο οποίος έχει ήδη τόσες υποχρεώσεις στο μυαλό του'1. Εδινε την εικόνα καλόκαρδου και ειλικρινούς ανθρώπου, κρύβοντας την εκπληκτική εξυπνάδα του κάτω από μια μάσκα χοντροκομμένης αφέλειας. Ηταν όμως παντοδύναμος, το κλειδί για την πρόσβαση στον Χίτλερ, ο άνθρωπος που γνώριζε όλα τα μυστικά του κόμματος και του κρατικού μηχανισμού. Ο ίδιος συμμετείχε σε πολλές επιτελικές συσκέψεις δίπλα στον Φύρερ, αλλά και όταν απούσιαζε φρόντιζε να έχει σε αυτές ανθρώπους που θα τον πληροφορούσαν λεπτομερώς για ο,τιδήποτε είχε λεχθεί.

Τον Σεπτέμβριο του 1942 ο Μπόρμαν είχε μια νέα, τολμηρή ιδέα. Επεισε τον Χίτλερ ότι στο εξής θα έπρεπε να παρευρίσκονται σε κάθε σύσκεψη δικοί του στενογράφοι ώστε να καταγράφουν τα πρακτικά. Με τον τρόπο αυτό, υποστήριξε ο παρταϊγκενόσε, μετά τον θάνατο του Φύρερ ολόκληρος ο κόσμος θα μπορούσε να έχει ένα λεπτομερές ιστορικό για τη μεγαλειώδη πορεία του ηγέτη, ενώ οι στρατηγοί δεν θα μπορούσαν να ισχυρισθούν πως οι νίκες ήταν προϊόν δικής τους έμπνευσης! Οι στενογράφοι του Μπόρμαν επιδό- θηκαν με ζήλο στο έργο τους και έφθασαν να καταγράφουν μέχρι και 500 σελίδες την ημέρα από τις απόρρητες συζητήσεις στα επιτελεία της OKW και της ΟΚΗ. Κανένας σώφρων άνθρωπος δεν θα διακινδύνευε σε περίοδο πολέμου να κρατούνται πρακτικά τα οποία, αν έπεφταν στα χέρια του εχθρού, θα μπορούσαν να σημά- νουν γενική καταστροφή. Ο Χίτλερ όμως είχε απόλυτη εμπιστοσύνη στη "σκιά" του. Ο Μπόρμαν κατόρθωνε να οργανώνει τόσο καλά την εργασία του ως γραμματέας του Φύρερ ώστε “όταν ο Χίτλερ ενδια- φερόταν για κάτι την ώρα που καθόταν για φαγητό, μέχρι να έλθει η ώρα του καφέ ο Μπόρμαν είχε έτοιμη την απάντηση", όπως ομο-

73

Ο "ΒΕΡΘΕΡΟΣ"ΝΙΚΑ ΣΤΟ ΚΟΥΡΣΚ

Το μέτωπο στη Ρωσία έδειχνε να έχει σταθεροποιηθεί αλλά ο Χίτλερ δεν θύμιζε σε τίποτα τον παλιό εαυτό του, όταν υιοθετούσε τα πιο παράδοξα και ριψοκίνδυνα σχέδια. Το σοκ του Στάλινγκραντ και το "θρίλερ" της αντεπίθεσης του Μανστάιν τον είχαν τρομά

ξει. Η ορθή στρατηγική υπαγόρευε η Γερμανία να τηρήσει αμυντική στάση στο Ανατολικό Μέτωπο για ολόκληρο το 1943 και να επα- νεξοπλίσει τις μεραρχίες της κινητοποιώντας παράλληλα την οικονομία της για ολοκληρωτικό πόλεμο. Οι δικτάτορες όμως δεν έχουν συνήθως το περιθώριο των πολλών επιλογών. Είναι υποχρεωμένοι είτε να συνεχί- σουν τις κατακτήσεις τους, είτε να συντρι- 6ούν από εξωτερικούς και εσωτερικούς πα

ράγοντες. Ο Χίτλερ δεν μπορούσε να περιμένει άπραγος ως το 1944. Αναζητώντας έναν αντικειμενικό σκοπό η επίτευξη του οποίου θα ήταν μέσα στις δυνατότητες της Wehrmacht για το καλοκαίρι του 1943, επέλε- ξε μαζί με τους στρατηγούς του την εξάλειψη του γιγαντιαίου θύλακα του Κούρσκ που σχημάτιζαν τα στρατεύματα του Κεντρικού Μετώπου και του Μετώπου του Βορονέζ, παρεμβαλλόμενα μεταξύ του Ορέλ και του Χαρ-

λογούσαν με θαυμασμό τα στελέχη της Καγκελαρίας. Οταν μια φορά ένα πλήθος Γερμανών αποθέωσε αυθόρμητα τον Χίτλερ κοντά στο Μπερχτεσγκάντεν, ο Μπόρμαν αντιλήφθηκε ότι όση ώρα ο Φύρερ χαιρετούσε τον κόσμο έστεκε μέσα στη ζέστη. Την επόμενη κιόλας μέρα στο ίδιο εκείνο σημείο ο Χίτλερ είδε να υψώνεται μια βελανιδιά: ο Μπόρμαν είχε οργανώσει μέσα σε μια νύκτα τη μετα- φύτευση του τεράστιου δέντρου για να έχει σκιά ο ηγέτης του Ράιχ.

Τα τελευταία χρόνια μια σειρά ερευνών που βασίζεται σε πολύ ισχυρά στοιχεία οδηγεί σε μερικά καίρια ερωτήματα: 0α μπορούσε άραγε να είναι ο Μπόρμαν ο φοβερός προδότης μέσα στην καρδιά της γερμανικής πολεμικής μηχανής που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο "Βέρθερος"; Είναι δυνατό να βοήθησε τους Σοβιετικούς να κερδίσουν τον πόλεμο ο άνθρωπος που έφερε μεγάλο μέρος της ευθύνης για την εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων και Σλάβων; Ποιος ήταν ο πραγματικός ρόλος των στενογράφων του; Γιατί απέκρυπτε συστηματικά την αλήθεια από τον Χίτλερ; Ως ποιο σημείο έφθαναν οι εκφρασμένες "σοσιαλιστικές" τάσεις του; Η αλήθεια πιθανώς δεν θα αποκαλυφθεί ποτέ. Είναι πια εξακριβωμένο βάσει των αναλύσεων DNA ότι ο Μπόρμαν σκοτώθηκε στις 2 Μαϊου 1945 κοντά σε μια από τις γέφυρες του κατεστραμμένου Βερολίνου, ενώ προσπαθούσε να διαφύγει από την τρομερή τελευταία μάχη του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ευρώπη.


κόβου. Η προσβολή θα γινόταν με την κλασική μέθοδο. Δύο “λαβίδες" ενισχυμένες με πολυάριθμα τεθωρακισμένα θα κτυπούσαν από τις παρειές του θύλακα με στόχο να τον αποκόψουν και να καταστρέψουν όσες σοβιετικές μονάδες εγκλωβίζονταν. Το κλειδί για την επιτυχία θα ήταν το στοιχείο του αιφνιδιασμού και η εμφάνιση στο πεδίο της μάχης - σε αυξημένους αριθμούς - των νέων βαρέων αρμάτων Tiger και Panther. Ακριβώς για να εξασφαλίσει τη συμμετοχή όσο το δυ- νατόν περισσότερων αρμάτων ο Χίτλερ δέχθηκε να αναβάλει την έναρξη της επίθεσης από τον Μάιο στον Ιούλιο του 1943.

Οποτεδήποτε η Μόσχα επιθυμούσε να μάθει γρήγορα και έγκυρα τα πιο καλά φυλαγμένα μυστικά της γερμανικής Ανώτατης Διοίκησης απευθυνόταν στη "Λούσυ", ζητώντας της να πάρει απαντήσεις από τον "Βέρ- θερο". Στις 16 Φεβρουάριου 1943 και ενώ η μεγάλης έκτασης αντεπίθεση της STAVKA στην ανατολική Ουκρανία, που ακολούθησε τον θρίαμβο του Στάλινγκραντ, έμοιαζε να χάνει την ορμητικότητά της, το "Κέντρο" ζήτησε από τη "Ντόρα" να εξακριβώσει μέσω της "Λούσυ" αν οι Γερμανοί είχαν εκκενώσει τη Βιάσμα και το Ρζεφ στον κεντρικό τομέα. Στις 22 Φεβρουάριου απαίτησε να μάθει τα σχέδια της OKW που αφορούσαν τους αντικειμενικούς σκοπούς της Ομάδας Στρατιών του Κλούγκε.

Οι Γερμανοί οργανώνονταν για την επίθεση στο Κούρσκ ενώ ο αντίπαλος τούς πε- ρίμενε. Η STAVKA είχε πληροφορηθεί τα πάντα εκ των προτέρων: Ποιες δυνάμεις θα αντιμετώπιζε, ποιοι θα τις διοικούσαν, πώς είχαν διαταχθεί τα γερμανικά στρατεύματα και πού θα κατέφεραν τα πλήγματά τους. Εκμεταλλευόμενη τον χείμαρρο πληροφοριών που της εξασφάλιζε το δίκτυο "Λούσυ" απο- φάσισε (έπειτα από τις πρώτες αμφιταλα- ντεύσεις του Στάλιν, ο οποίος ήθελε να επιτεθεί πρώτος) να περάσει στη στρατηγική άμυνα, να απορροφήσει την κρούση της γερμανικής εφόδου και αφού τη φθείρει να εκτοξεύσει την αντεπίθεσή της. Η ακρίβεια των δεδομένων που έστελνε ανελλιπώς ο "Βέρθερος" βοήθησαν τον στρατηγό Ζού- κωφ να στήσει την τρίτη και μεγαλύτερη παγίδα της σταδιοδρομίας του μετά τον Χαλχίν Γκολ και το Στάλινγκραντ. Τον Απρίλιο ο προδότης μέσα στην OKW μετέδωσε στη Μόσχα απίστευτα λεπτομερή στοιχεία όχι μόνο για τη διάταξη μάχης των Γερμανών γύρω από το Κούρσκ, αλλά ακόμα και για τις διαφωνίες στους κόλπους της ανώτατης γερμανικής διοίκησης: "Σύνθεση της 4ης Στρατιάς Πά- ντσερ υπό τον στρατηγό Χοτ: 3η, 25η και 27η Μεραρχίες Πάντσερ, η Μεραρχία SS "Wiking", οι 12η, 26η και 103η Μηχανοκίνητες Μεραρχίες. Προσωρινά έχουν προσκολληθεί η 9η και η 11η Μεραρχία Πάντσερ. Η 6η και η 7η Πάντσερ πρόκειται να συμμετάσχουν στην καλοκαιρινή επίθεση, αλλά ακόμα ανασυγκροτούνται... Η σύσκεψη άρχισε υπό την προεδρία του Γκαίριγκ χωρίς την παρουσία του Χίτλερ. Ο Χίτλερ έφθασε αργότερα και έλαβε μέρος. Η σύσκεψη απεκάλυψε την ύπαρξη θεμελιωδών διαφωνιών μεταξύ του

του;". Πριν ακόμα οι Γερμανοί στρατιώτες του Ανατολικού Μετώπου αντικρύσουν τα Panther η Μόσχα γνώριζε αναλυτικά όλα τα ισχυρά και τα τρωτά σημεία τους. Τα 30.000 δολάρια τον μήνα που πλήρωνε η GRU για τη συντήρηση του κατασκοπευτικού δικτύου της στην Ελβετία και την αμοιβή των πρακτόρων του ήταν ίσως η πιο καλή επένδυση που πραγματοποίησε ποτέ ένα κράτος κατά τον 20ό αιώνα.

Βασισμένοι σε όσα έμαθαν από τον "Βέρθερο", αλλά και στις συμπληρωματικές πληροφορίες που εξασφάλισαν από αεροπορικές αναγνωρίσεις, ανακρίσεις αιχμαλώτων, αναφορές των παρτιζάνων και υποκλοπές σημάτων του εχθρού, οι Σοβιετικοί συσσώρευσαν επτά ολόκληρες στρατιές μέσα στον θύλακα του Κούρσκ και προώθησαν άλλες πέντε στην περιοχή ως εφεδρεία. Εσκαψαν 4.500 km χαρακωμάτων, τοποθέτησαν 400.000 νάρκες, κατασκεύασαν τουλάχιστον 150 προωθημένα αεροδρόμια, συγκέντρωσαν 19.000 πυροβόλα, 3.500 άρματα μάχης και 1.336.000 άνδρες. Ο Κόκκινος Στρατός διέθετε πια στο κρίσιμο σημείο το 40% του συνόλου του προσωπικού του και το 70% των τεθωρακισμένων του. Η Wehrmacht επιτέθηκε στις 5 Ιουλίου έχοντας άγνοια του τρομερού κινδύνου που αντιμετώπιζε. Παρά τον σκληρό αγώνα που έδωσε και την υπέρτερη τεχνική της κατάρτιση υπέστη συντριπτικές απώλειες και υποχρεώθηκε να διακόψει τη μάχη έπειτα από μια μόλις εβδομάδα. Ο "Βέρθερος" είχε κερδίσει τη μάχη του Κούρσκ και η στρατηγική πρωτοβουλία θα παρέμενε πια σταθερά στα χέρια των Σοβιετικών μέχρι το τέλος του πολέμου.

Η επιτυχία αυτή ήταν ουσιαστικά και το "κύκνειο άσμα" του ελβετικού apparat της "Κόκκινης Ορχήστρας". Από τα μέσα του 1943 η ελβετική κυβέρνηση αντιμετώπισε αφόρητες γερμανικές πιέσεις για να λάβει τα απαραίτητα μέτρα ώστε να πάψουν οι εκπομπές των ασυρματιστών προς τη Μόσχα από το έδαφος της. Περικυκλωμένη από τη Γερμανία του Χίτλερ και την Ιταλία του Μουσολίνι η Ελβετία ένιωθε μετά το1942 να τελεί ολοένα και περισσότερο υπό την απειλή μιας άμεσης εισβολής. Ηταν η τελευταία χώρα της Ευρώπης στην οποία υπήρχε γερμανική μειονότητα που δεν είχε ενσωματωθεί στο Γ1 Ράιχ. Από μια άποψη παρέχοντας έμμεση κάλυψη στους Σοβιετικούς "πιανίστες" η Ελβετία φρόντιζε να παρατείνει την αντίσταση της ΕΣΣΔ απέναντι στη Wehrmacht για να απομακρύνει τον κίνδυνο από το δικό της κατώφλι. Το φθινόπωρο του 1943 όμως η θαυμάσια αντικατασκο- πεία της ήταν υποχρεωμένη να δράσει κατά του δικτύου του Ράντο για λόγους ανω- τέρας βίας. Στις 14 Οκτωβρίου συνελήφθη ο Χάμελ, στις 21 Νοεμβρίου ο Φούτ, στις 19 Απριλίου 1944 η Ντουμπεντόρφερ και έναν μήνα αργότερα ο Σνάιντερ και ο Ρόσλερ. Οι κατηγορίες που αντιμετώπισαν όλοι ήταν ελαφρές και η κράτησή τους είχε κυρίως ως στόχο να κατευνάσει την οργή του Βερολίνου.

Ο Βίκτωρ Σουκούλωφ ήταν ο "αρ. 2" στην ιεραρχία της "Κόκκινης Ορχήστρας

Γκαίριγκ και του Χάλντερ ο οποίος είχε κληθεί ως ειδικός σύμβουλος... Ο Γκαίριγκ υπο- στηρίχθηκε από τους Νταίνιτς, Κάιτελ, Μαν- στάιν, Λιστ, Τσάιτσλερ, Φρομ, Μιλχ και Γέσο- νεκ, που παρίσταντο όλοι. Ο Κλούγκε, ο Κού- χλερ και ο Ρούντστεντ δεν είχαν προσκληθεί να συμμετάσχουν".

Στις 9 Μαϊου ο "Διευθυντής" έλαβε ένα αναλυτικό σήμα από την Ελβετία με όλες τις στρατηγικές βλέψεις της OKW για το αμέσως προσεχές διάστημα. Στις 30 του ίδιου μήνα ζήτησε επιπλέον πληροφορίες: α) Σε ποιο ακριβώς σημείο του νότιου τομέα του Ανατολικού Μετώπου πρόκειται να εκδηλωθεί η γερμανική επίθεση; β) Με ποιες δυνάμεις και σε ποια κατεύθυνση; γ) Εκτός από τον νότιο τομέα, πού και πότε προγραμματίζεται γερμανική επίθεση στο Ανατολικό Μέτωπο;'1. Πέντε ημέρες αργότερα η Μόσχα διέταξε όλα τα δίκτυά της να επικεντρώσουν τις προσπάθειές τους στη συλλογή πληροφοριών που αφορούσαν την επερχόμενη μάχη του Κούρσκ. Στις 10 Ιουνίου η "Ντόρα" ενημέρωσε τον "Διευθυντή" για όλα τα επιχειρησιακά σχέδια του φον Μανστάιν που αφορούσαν την 4η Στρατιά Πάντσερ, ενώ στις 12 η "Λούσυ" κλήθηκε και πάλι να απαντήσει σε μια εξωφρενική σοβιετική απαίτηση. Η STAVKA φοβόταν το αποτέλεσμα της αιφνιδιαστικής και κατά μάζες χρησιμοποίησης των νέων αρμάτων Tiger και Panther στο Κούρσκ. Θα μπορούσε να αντέξει η άμυνά της; "Διευθυντής προς Ντόρα. Δώστε οδηγίες στη "Λούσυ" και τους συνεργάτες της να συλλέξουν όλα τα δεδομένα που αφορούν το βαρύ άρμα Panther. Σημαντικά σημεία: κατασκευή του άρματος, τεχνικά χαρακτηριστικά, ισχύς και θωράκιση. Είναι εξοπλισμένο με φλογοβόλα και καπνογόνα; Πού βρίσκονται τα εργοστάσια που κατασκευάζουν αυτόν τον τύπο άρματος; Ποια η μηνιαία παραγωγή


Η ΚΑΤΑΣΤΡΕΠΤΙΚΟΤΕΡΗ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΟΛΩΝ ΤΩΝ ΕΠΟΧΩΝ

Από πού αντλούσε τις διαβαθμισμένες πληροφορίες του ο Ρόσλερ; Την απάντηση δεν τη γνώριζε ούτε η σκληροτράχηλη Ντου- μπεντόρφερ. Το μόνο που γνώριζε ήταν πως το δίκτυο "Λούσυ1' χρησιμοποιούσε τέσσερις κύριους πληροφοριοδότες με τις κώδικές ονομασίες "Βέρθερος", "Τέντυ", "Ολγα” και "Αννα”. Ο Ρόσλερ δεν αποκάλυψε ποτέ τους πληροφοριοδότες του. Η Μόσχα, που ουσιαστικά κέρδισε τον πόλεμο χάρη στις δικές του υποδείξεις, πίστευε ότι ο Ρόσλερ ενεργούσε με σκοπό τις χρηματικές απολαβές, αλλά κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ευσταθεί. Μετά το τέλος της σύρραξης αρκετοί από τους επιζήσαντες πράκτορες της "Κόκκινης Ορχήστρας” δημοσίευσαν τις ιστορίες τους για να αποκομίσουν κέρδη. Αντίθετα ο Ρό-

0 Στάλιν διακρινόταν από μυστικοπάθεια και ήταν αδίστακτος όταν επρόκειτο να

εξοντώσει τους εχθρούς του, πραγματικούς ή φανταστικούς. Οι φοβίες του και η έλξη που αναμφίβολα ασκούσε η κομμουνιστική ιδεολογία σε ανθρώπους όλων των τάξεων, τον οδήγησαν στο να δημιουργήσει ένα από τα πιο διάσημα και αποτελεσματικά δίκτυα

πληροφοριών της Ιστορίας.

σλερ, που θα μπορούσε να γράψει ίσως το πιο συγκλονιστικό βιβλίο κατασκοπείας του 20ού αιώνα και να γίνει πλούσιος από την έκδοσή του, δεν άφησε να διαρρεύσει το παραμικρό για τα άτομα που του προμήθευσαν τα ευαίσθητα μυστικά του Ράιχ.

Από όλες τις πηγές του Ρόσλερ ο "Βέρθερος“ είναι σίγουρα εκείνη που προκάλεσε στην πολεμική προσπάθεια της Γερμανίας μεγαλύτερη ζημιά από όση όλοι οι άλλοι κατάσκοποι μαζί. Ποιο ήταν άραγε αυτό το μυστηριώδες πρόσωπο που είχε ως κωδικό το όνομα του τραγικού ήρωα του Γκαίτε; Επρό- κειτο για ένα άτομο ή για ομάδα δυσαρεστη- μένων ανώτατων αξιωματικών του Ράιχ που δρούσαν έτσι υπό το βάρος της συνείδησής τους για τα όσα είχε διαπράξει ο Χίτλερ με

την ανοχή τους; Είναι κοινή παραδοχή πως οποιοσδήποτε διαπράττει ένα έγκλημα πρέπει να πληροί τρεις βασικές προϋποθέσεις: να έχει τα μέσα, την ευκαιρία και το κίνητρο. Αν κάποιος πιστέψει πως ο Θίλε και ο Γκέρ- σντορφ (που αργότερα χρημάτισε επικεφαλής του Τμήματος Πληροφοριών της Ομάδας Στρατιών "Κέντρο" στη Ρωσία) ήταν τα πρόσωπα που κρύβονταν πίσω από τον "Βέρθε- ρο", πώς άραγε θα τολμούσαν να διαπράξουν μια τέτοιας έκτασης συνωμοσία χωρίς να έχουν ισχυρή υποστήριξη από ανώτερα στελέχη του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος; 0 τρόπος με τον οποίο απαντούσε το δίκτυο "Λούσυ" στις καίριες ερωτήσεις της Μόσχας δείχνει ότι λάμβανε πληροφορίες από εκπαιδευμένους στρατιωτικούς που είχαν άριστη γνώση του αντικειμένου. Πώς μπορούν όμως να εξηγηθούν πληροφορίες που αφορούσαν τις συνομιλίες που είχε ο Χίτλερ με πολύ στενό κύκλο συνεργατών του ή τα όσα διαμείβονταν στην αίθουσα συσκέψεων πριν από την έλευση ή μετά την αποχώρηση του Φύρερ από τον χώρο; Ο επικεφαλής της ΟΚΗ (Ανώτατη Διοίκηση Στρατού) ως τον Δεκέμβριο του 1941, στρατηγός Βάλτερ φον Μπράου- χιτς, πρέπει να αποκλεισθεί αφού η κρισιμότερη βοήθεια του "Βέρθερου" προς τους Σοβιετικούς έγινε μετά την απομάκρυνσή του από την καίρια θέση που κατείχε. Ο αρχηγός του Επιτελείου της ΟΚΗ, Φραντς Χάλντερ, εξαιρείται για τον ίδιο λόγο. Από την άλλη πλευρά είναι αδιανόητο να δεχθεί κάποιος ότι οι στρατηγοί Κάιτελ και Γιόντλ της OKW, που θα μπορούσαν κάλλιστα να είναι τόσο καλά ενημερωμένοι όσο και ο "Βέρθερος", δεν θα απεκάλυπταν το γεγονός κατά τη δίκη τους στη Νυρεμβέργη προκειμένου να σώσουν τη ζωή τους. Επιπλέον επιφανείς στρατιωτικοί όπως ο Μανστάιν, ο Κλούγκε, ο Μποκ, ο Κλάιστ και ο Ρούντστεντ δεν ήταν δυνατό να έχουν στη διάθεσή τους τη "γενική εικόνα" της στρατηγικής κατάστασης που προφανώς είχε η πηγή της "Λούσυ". Η ταυτότητα του "Βέρθερου" παραμένει ακόμα ένα από τα επτασφράγιστα μυστικά του Β1 Παγκοσμίου Πολέμου.

Οποιες και αν ήταν οι πηγές του Ρόσλερ, το βέβαιο είναι πως έπραξαν άριστα το έργο τους για όσο διάστημα η Wehrmacht βρισκόταν στην επίθεση στο Ανατολικό Μέτωπο. Από τα μέσα του 1944 οι Γερμανοί βρίσκονταν πια σε φάση διαρκούς υποχώρησης προσπαθώντας να αποφύγουν ή να επιβραδύνουν την ολοκληρωτική ήττα και οι κινήσεις τους είχαν γίνει τόσο συγκεχυμένες ώστε ακόμα και με τη βοήθεια των κατασκόπων τους οι Σοβιετικοί δεν μπορούσαν να μάθουν ή να προβλέψουν έγκαιρα τις αντιδράσεις του αντιπάλου τους. Δεν το χρειάζονταν άλλωστε τόσο πιεστικά όσο το 1942-43. Ο Κόκκινος Στρατός είχε πια τεράστια υπεροχή έναντι του αντιπάλου του και το άνοιγμα του δεύτερου μετώπου στη Νορμανδία έφερε τις γερμανικές δυνάμεις σε δυσχερέστατη θέση.

Η "Λούσυ" έπαψε να μεταδίδει πληροφορίες έχοντας επιτελέσει το έργο της και ο Ρόσλερ, έπειτα από μια σύντομη αλλά άδοξη

συνεργασία με τις τσεχικές μυστικές υπηρεσίες, βγήκε ουσιαστικά έξω από τον χορό της κατασκοπείας ως τον θάνατό του, το 1958.Για τους υπόλοιπους πράκτορες της GRU που επιβίωσαν η μοίρα επιφύλαξε συχνά οδυνηρές απογοητεύσεις, καθώς το κομμουνιστικό καθεστώς που υπηρέτησαν με τόσο άψογο τρόπο τους πρόδωσε οικτρά. Ο Ράντο και ο Τρέπερ, οι οποίοι μετέβησαν στη Μόσχα τον χειμώνα του 1945 πιστεύοντας ότι θα έχουν υποδοχή ηρώων, πέρασαν 10 χρόνια ο καθένας στις φοβερές φυλακές της Λου- μπλιάνα και του Λεφόρτοβο με κατασκευασμένες κατηγορίες για “συνεργασία με τον εχθρό" και "οικονομικές ατασθαλίες". Ο Φούτ, ο Χάμελ, η Μπόλι, η Ντουμπεντόρφερ και η Κουζίσνκι επιβίωσαν του πολέμου και της "ιδιαίτερης εκτίμησης" που έτρεφε ο Στάλιν ακόμα και για τους ευεργέτες του.

Ομως όποιες και αν ήταν οι απογοητεύσεις των επιζώντων της "Κόκκινης Ορχήστρας" δεν συγκρίνονταν ασφαλώς με εκείνες των 217 πρακτόρων του δικτύου που συ- νελήφθησαν από την ανελέητη Gestapo στη Γερμανία, την Ολλανδία, το Βέλγιο και τη Γαλλία. Από αυτούς οι 143 εκτελέστηκαν, υπέκυψαν κατά τη διάρκεια των "εντατικών ανακρίσεων", αυτοκτόνησαν ή τελείωσαν τη ζωή τους στα εφιαλτικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Οι 74 που επέζησαν είχαν την τύχη να αντικρύσουν το τέλος του μεγάλου πολέμου και να διαπιστώσουν πως οι κόποι και οι θυσίες τους δεν πήγαν χαμένα, παρά την αγνωμοσύνη της σταλινικής ΕΣΣΔ. Η "Κόκκινη Ορχήστρα" είχε διαδραματίσει ίσως τον πιο αποφασιστικό ρόλο στη συντριβή της Γερμανίας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ(1) A. Bullock: HITLER AND STALIN: PARALLELLIVES, Knopf, 1991. 7$(2) P. Care»: SCORCHED EARTH, Schiffer mm Publishing, 1994.(3) A. Clark: BARBAROSSA: THE RUSSIAN- GERMAN CONFLICT, Papermack, 1985.(4) F. Haider: THE HALDER WAR DIARIES: 1939-42,Presidio Press, 1988.(5) H. Hohne: CODEWORD DIREKTOR, Coward,McCann & Geoghegan Inc., 1971.(6) I. Kershaw: HITLER, 1936-1945: NEMESIS,Norton, 2000.(7) L. Kilzer: HITLER'S TRAITOR, Presidio Press,2000.(8) S. Rado: CODENAME DORA, Abelard-Schuman,1976.(9) RED ARMY RESURGENT, Time-Life Books, 1980.(10) V. Tarrant: RED ORCHESTRA, Arms & Armour,1995.(11) THE SECRET WAR, Time-Life Books, 1981.(12) THE SHADOW WAR, Time-Life Books, 1990.(13) W. Warlimont: INSIDE HITLERS HEADQUARTERS, Praeger, 1964.


Α Λ Λ Η Λ Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

76

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΜΟΝΗ ΠΡΕΒΕΛΗ

Κύριε διευθυντά,Ο εκλεκτός συνεργάτης της

"Στρατιωτικής Ιστορίας" κ. Ελευθέριος Παπαγιαννάκης στο ενδιαφέρον άρθρο του με τίτλο “Η διαφυγή των Βρετανών από τη Μονή Πρέβελη στη Μέση Ανατολή”, που δημοσιεύθηκε στο τεύχος Σεπτεμβρίου του 2000, γράφει "επί λέξει": “ ...προμηθεύτηκε μπαταρίες από τον ραδιοτεχνίτη Κωνσταντίνο Σπαντάγο που εργαζόταν σε γερμανικό συνεργείο...". Στο σημείο αυτό επιβάλλεται μια συμπλήρωση, διότι η φράση "εργαζόταν σε γερμανικό συνεργείο" μπορεί να οδηγήσει σε λανθασμένες σκέψεις και υποθέσεις. Ο Κωνσταντίνος Σπανδάγος (και όχι Σπαντάγος) ήταν κατά την περίοδο της κατοχής ένας από τους ελάχιστους ικανούς ηλεκτρονικούς που διέθετε η Κρήτη. Γεννή- θηκε στο Ρέθυμνο το 1916 (είναι εν ζωή). Το 1935 αναχώρησε για σπουδές στην Κωνσταντινούπολη απ' όπου καταγόταν η μητέρα του. Φοίτησε στην τότε περίφημη Γαλλική Ηλεκτρονική Σχολή "Ecole de Electricite". Τον Νοέμβριο του 1939 επέστρεψε στην Κρήτη για να υπηρετήσει τη στρατιωτική του θητεία. Η ειδικότητά του συνετέλε- σε ώστε η Μεραρχία Κρήτης να ακυρώσει τη μετάθεσή του, τον Δεκέμβριο του 1940, στο αλβανικό μέτωπο, δεδομένου ότι ήταν ο μοναδικός συντηρητής και επισκευ- αστής ασυρμάτων στην Κρήτη. Πολέμησε τον Μάιο του 1941 στη μάχη της Κρήτης. Κατά τη διάρκεια της κατοχής εντάχθηκε στον Ε.Ο .Ρ και αργότερα στην Ε.Ο.Κ. Κατά τους πρώτους μήνες της κατοχής ο αείμνηστος ιατρός και πολιτικός Γεώργιος Τσουδερός (αδελφός του γνωστού πρωθυπουργού Εμμ. Τσουδερού), που ήταν εξ αγχιστείας συγγενής του Κ. Σπαν- δάγου, του υπέδειξε να εργαστεί στη Γερμανική Τεχνική Υπηρεσία του Ρέθυμνου, κι αυτό για δύο λόγους: αφενός για να προμηθεύει με ηλεκτρονικά ανταλλακτικά τις διάφορες ομάδες Βρετανών και Νεοζηλανδών που είχαν μείνει στην Κρήτη και αφετέρου για να διενεργεί ένα είδος ηλεκτρονικής κατασκοπείας. Η “εργασία" του κοντά στους Γερμανούς είχε και ένα ακόμα επακόλουθο. Κλέβοντας διάφορα εξαρτήματα ραδιο- φώνων κατάφερε να κατασκευάσει ή να επισκευάσει περί τα 20 ραδιόφωνα στον νομό Ρεθύμνου. Ετσι τα παγκόσμια νέα γίνονταν γνωστά μέσω της ελληνικής εκπομπής του BBC . Ο Κ. Σπανδάγος

συνελήφθη από τη Γκεστάπο το1944, όταν διαπιστώθηκε η απώλεια δύο ηλεκτρονικών λυχνιών ασυρμάτων. Μετά από άγριο βασα- νισμό, που είχε ως αποτέλεσμα να χάσει το ένα του μάτι, κατάφερε να δραπετεύσει και να καταφύγει στους Λάκους Χανιών, κοντά στον ιατρό - οπλαρχηγό Ιωάννη Ντουντουλάκη. Με τον ήρωα αν- θυποσμηναγό (και όχι σμηνίτη) Δημήτριο Μπερνιδάκη τον συνέδεε μέχρι τον θάνατο του τελευταίου μια θερμή φιλία. Ο Κ. Σπανδάγος έχει τιμηθεί με το παράσημο της Εθνικής Αντιστάσεως 1941-1945 και με εύφημο μνεία από την Ενωση Νεοζηλανδών Πολεμιστών της Μάχης της Κρήτης.

ΦιλικάΣπάρος Βαρδάκης

Πόρος

"ΣΙ": Ευχαρίστως γίνεται δεκτή η συμπληρωματική πληροφορία σας, που αφορά τον Κωνσταντίνον Σπανδάγον και την δράσιν του, η οποία και θα ληφθεί υπ’ ό- ψιν σε μελλοντική επανέκδοση του βιβλίου ή σε συμπληρωματική έκδοση νεωτέρων παρουσιασθέ- ντων στοιχείων. Ητο πάντως εντε- ταγμένος στην ΕΟ Ρ όπως φαίνεται και από τα αρχεία του αρχηγού της ΕΟ Ρ Χρήστου Τζιφάκη, διότι δεν θα απευθύνετο σε αυτόν ο τότε σμηνίτης Δημήτρης Μπερνι- δάκης, όστις φαίνεται ότι έγινε ανθυποσμηναγός κατά την εν συνεχεία υπηρεσίαν του. Οσον διά το επίθετον Σπαντάγος αντί του ορθού Σπανδάγος, ο δαίμων του τυπογραφείου έκανε το θαύμα του.

Ε. Παπαγιαννάκης

Η ΚΑΤΑ ΚΤΗΣΗ ΤΟΥ ΜΕΞΙΚΟΥ

Κύριε διευθυντάΣυγχαρητήρια για την εξαι

ρετική ύλη του περιοδικού "ΣΙ". Σας γράφω για τον εξής λόγο: Πρόσφατα διάβασα το βιβλίο "Η καταστροφή των Ινδιάνων" του Βαρθολομαίου ντε Λας Κάζας (Εκδόσεις Στοχαστής, πέμπτη έκδοση). Αμέσως έσπευσα να ξαναδιαβάσω το άρθρο "Η κατάκτηση του Μεξικού" του τεύχους 36 της "ΣΙ". Οσον αφορά το βιβλίο, πρόσεξα ότι ειδικά το κεφάλαιο "Η Νέα Ισπανία" (σελ. 49-58) αναφέ- ρεται ακριβώς στην κατάκτηση του Μεξικού και ο “αρχηγός των Ισπανών" που αναφέρει ο Λας Κάζας δεν είναι άλλος από τον Κορ- τέζ. Ανάμεσα στα άλλα ο Λας Κάζας γράφει (σελ. 55):" Πρέπει εδώ να αναφερθεί με ποια ιδιότητα οι

Ισπανοί έμπαιναν σε αυτές τις χώρες και άρχιζαν να καταστρέφουν τόσους αθώους, να ερημώνουν τη γη, που με το να έχει τόσο πληθυσμό, θα μπορούσε να φέρει χαρά και ευχαρίστηση σε αληθινούς χριστιανούς. Παράγγελναν στους Ινδιάνους να έρθουν να υποταχτούν και να υπακούσουν στο βασιλιά της Ισπανίας, ειδάλλως θα τους σκότωναν και θα τους έσερναν στη σκλαβιά. Αυτούς που δεν έσπευδαν να υπακούσουν τις διαταγές τις τόσο παράλογες και ηλίθιες για να πέσουν στα χέρια ανθρώπων που ήταν τόσο παράνομοι, σκληροί και άγριοι (οι Ισπανοί), τους χαρακτήριζαν ανυπάκο- ους και ξεσηκωμένους ενάντια στη διάθεση της Μεγαλειότητάς του, Ετσι έγραφαν στον βασιλιά της Ισπανίας, τον κύριό μας,.,και είναι ακόμα φοβερότερο, ότι αυτοί που υπακούουν, σέρνονται στην πιο σκληρή σκλαβιά, όπου τελικά χάνονται όλοι, με τις γυναίκες, τα παιδιά τους και όλους τους απογόνους, από την απίστευτη εργασία και τα βασανιστήρια που κρατούν περισσότερο από τον θάνατο με το σπαθί". Στη βιβλιογραφία του άρθρου του περιοδικού δεν υπάρχει το βιβλίο του Λας Κάζας και από ότι φαίνεται τα στοιχεία του άρθρου προέρχονται από τον χρονικογράφο Μπερνάλ Ντιάζ ντελ Καστίγιο (σελ. 8, πρώτη στήλη) και τα γράμματα του Κορτέζ. Ο Λας Κάζας αναφέρει και άλλα φοβερά, όπως στη σελ. 24, όπου γράφει ότι οι χριστιανοί σκότωσαν και αφάνισαν μόνο και μόνο για το χρυσάφι και ότι μεταχειρίστηκαν τους Ινδιάνους όχι σαν ζώα, αλλά σαν κόπρο.

Μιχάλης Μανουσάκης Αθήνα

"ΣΙ": Ελαβα την επιστολή σας και σας συγχαίρω για το ερευνητικό και ανήσυχο πνεύμα σας. Οι πληροφορίες που αναφέρετε είναι ακριβείς. Γνωρίζω πολύ καλά και έχω διαβάσει το βιβλίο του Λας Κάζας. Θα μπορούσα μάλιστα να προσθέσω ορισμένα στοιχεία από αυτό στο άρθρο μου. Δεν το συ- μπεριέλαβα όμως στη βιβλιογραφία για δύο λόγους: α) Ελλείψει χώρου στο περιοδικό, β) Διότι ο Λας Κάζας ήταν καθολικός ιερέας- ένας από τους ελάχιστους που ε- ναντιώθηκαν με πάθος στην κακομεταχείριση των Ινδιάνων από τους άπληστους τυχοδιώκτες συμπατριώτες του. Θεωρώ λοιπόν πως οι απόψεις του είναι ιδιαίτερα επηρεασμένες από αυτό το πά

θος του υπέρ των Ινδιάνων - γεγονός το οποίο πρέπει να καθιστά έναν ιστορικό ιδιαίτερα προσεκτικό. Ευχαριστώ για τις υποδείξεις σας και για το ενδιαφέρον που δείχνετε για το περιοδικό.

Γ.Μ. Δημητριάδης

Ποδαρά Αθανάσιο, Τσαρίτσανη Λάρισας. Ο πόλεμος του 1897 χάθηκε για πολλούς λόγους. Ο λιγό- τερο σημαντικός ήταν η επάρκεια ανδρών. Το κυριότερο πρόβλημα ήταν η ανεπάρκεια της εκπαίδευσης αξιωματικών και στρατιωτών. Περισσότερα στοιχεία μπορείτε να διαβάσετε και στο τ. 9, σε σχετικό άρθρο.Μανουσάκη Μιχάλη, Αθήνα. Η απάντηση που διαβάσατε στο συγκεκριμένο τεύχος περικλείει τα πάντα: “αν όλα λειτουργήσουν σύμφωνα με τα σχέδια χωρίς πολιτικές παρεμβάσεις...“. Στην επιστολή σας αναφέρετε ως βέβαιες κάποιες παραμέτρους που δεν ισχύουν (π.χ. το ότι οι Ε ΕΔ δεν θα αντεπιτεθούν), το δε τελευταίο τμήμα της δεν το κατανοήσαμε πλήρως. Στη σελίδα των επιστολών της “ΣΙ" δεν θα απαντούμε πάνω σε σύγχρονα ζητήματα. Ευ χαριστούμε για την πληροφόρηση. Οι διαφημίσεις είναι απαραίτητες διότι στηρίζουν την εκδοτική προσπάθεια.Μπουδρονικόλα Ιωάννη, Αγιος Σωστής, Αθήνα. Ευχαριστούμε για την επιστολή. Οι επισημάνσεις σας είναι πολύ ενδιαφέρουσες. Πράγματι το πραγματικό όνομα του Κολοκοτρώνη ήταν Τσεργί- νης. Το στοιχείο αυτό δεν αναφέρθηκε λόγω περιορισμένης έκτασης του εν λόγω άρθρου, σκοπός του οποίου ήταν να παρουσιάσει συνοπτικά την πολυτάραχη ζωή του Γέρου. Ως πρώτος από την περίφημη οικογένεια των Τσεργίνηδων που απέκτησε το νέο όνομα αναφέρεται ο Λάμπρος Τσεργίνης, ο οποίος παρουσιάζεται να δρα εναντίον των Τούρκων το 1611. Ο Κωνσταντής Κολοκο- τρώνης σκοτώθηκε το 1780, δέκα χρόνια μετά τη γέννηση του Θεόδωρου, συνεπώς δεν είναι δυνα- τόν ο γιος του να ονομαζόταν "στρινκλής". Επίσης ο Κωνσταντής δεν αυτοκτόνησε, αλλά σκοτώθηκε ύστερα από δόλο. Εκείνος που αυτοκτόνησε ήταν ο αδελφός του Απόστολος. Αυτά τα γεγονότα τα αναφέρει ο ίδιος ο Γέρος στα απομνημονεύματά του- σε ένα σημείο μάλιστα προχωρεί σε χαρακτηριστική περιγραφή του πατέρα του.


Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Ε Σ Μ Ι Ν Ι Α Τ Ο Υ Ρ Ε Σ

ΞΕΦΕΥΓΟΥΜΕ ΛΙΓΟ ΑΠΟ ΤΑ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΝΤΑΣ ΕΞΙ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΞΥΛΙΝΑ ΣΚΑΡΙΑ ΥΠΟ ΚΛΙΜΑΚΑ, ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ARTESANIA LATINA.

DORIS, κωδ. 19005Κλίμακα: 1/20, Μήκος: 34,5 cm. Υψος: 22 cm

Το "Doris" άρχισε να χρησιμοποιείται στη Γαλλία μετά τον πόλεμο του 1870. Μέχρι τότε οι Αμερικανοί χρησιμοποιούσαν τέτοια σκάφη στη Μασαχου- σέτη και στη Νέα Σκωτία. Ο Φρανσουά Λεμαρσάν, που είχε μελετήσει τα σχέδια αυτών των πλοίων στην Αμερική, προετοίμασε τη ναυπήγησή τους στην περιφέρεια του Minihicsur-Rance. Μέχρι το 1930 κατασκευάζονταν περισσότερα από 200 "Doris“ τον χρόνο.

Μ ARE NOSTRUM, κωδ. 20100 Κλίμακα: 1/35, Μήκος: 41 km, Υψος: 27 cm

Ενα τυπικό μεσογειακό αλιευτικό (ανεμότρατα) είναι το “Mare Nostrum", προερχόμενο από την περιοχή Κόστα Μπράβα. Ομορφο και ταυτόχρονα εύκολο στην κατασκευή, είναι ιδανικό για τον αρχάριο αλλά και για τον πεπειραμένο μοντελιστή.

CARABELA SANTA MARIA, κωδ. 20411 Κλίμακα: 1/65, Μήκος: 56 cm. Υψος: 48.5 cm

Ποιος δεν γνωρίζει τη ναυαρχίδα του Χριστόφορου Κολόμ6ου "Santa Maria-, που μαζί με τα αδελφό πλοία ανακάλυψε τον Νέο Κόσμο στις 12 Οκτωβρίου 1492. Την παραμονή των Χριστουγέννων του 1492 το πλοίο αυτό κατέπλευσε στην ακτή της Ταϊτής και στη συνέχεια χρησιμοποιώντας ξυλεία της νήσου έκτισε το φρούριο Navidad. την πρώτη ευρωπαϊκή αποικία. Η ισπανική εταιρία προσφέρει το ιστορικό σκάφος σε μορφή κιτ, επιθυμώντας να τιμήσει τη μνήμη του μεγάλου εξερευνητή.

SAN FRANCISCO, κωδ. 20408 Κλίμακα: 1/90, Μήκος: 52 cm, Υψος: 61,5 cm

Οι γαλέρες εμφανίστηκαν στα μέσα του 16ου αιώνα. Για 150 χρόνια σχεδόν αποτελούσαν τα καλύτερα πολεμικά πλοία. Το "San Francisco" ήταν ένα εξαιρετικό ιστιοφόρο με τρία καταστρώματα, αφθονία εξοπλισμού, επιβλητικό και γερό σκαρί, χαρακτηριστικά που διέθεταν όλες οι γαλέρες. Απολαύστε την κατασκευή ενός ιστιοφόρου ανακαλύπτοντας όλα τα μυστικά του "San Francisco“.

LE HUSSARD, κωδ. 20409 Κλίμακα: 1/50, Μήκος: 73,5 cm,Υψος: 55 cm

Το "Le Hussard" ήταν μια σκούνα του Γαλλικού Ναυτικού, εξοπλισμένη με δύο περιστρεφόμενα ολμοβόλα (carronade), ένα στην πλώρη και το άλλο στην πρύμνη, εκτός από τα πυροβόλα στις πλευρές της. Το 1848 το ιστιοφόρο αυτό αποτελούσε ένα όπλο προηγμένο και ευκίνητο, έναν πραγματικά επικίνδυνο αντίπαλο.

SWIFT, κωδ. 20110 Κλίμακα: 1/50, Μήκος 54 cm,Υψος: 46 cm

To “Swift” αποτελεί μια πλοηγίδα τύπου Βιρτζίνια των αρχών του 19ου αιώνα. Τα εξαιρετικά τεχνικά χαρακτηριστικά αυτών των σκαφών οδήγησαν στη ναυπήγηση παρόμοιων μεγαλύτερων, των γνωστών Baltimore Clippers. Κατασκευάστε το "Swift" και μοιραστείτε τη χαρά του χόμπυ μαζί με άλλους 180.000 φίλους του είδους.

Ολα τα παραπάνω ιστιοφόρα διατίθενται σε μορφή κιτ ή έτοιμα (συναρμολογημένα) από τα καταστήματα Plastimodellismo (Ιπποκράτους 47, Αθήνα, τηλ. 3613011 και Παράσχου 7, Χαλάνδρι τηλ. 6848340, website: www.plastimodellismo.gr). Πώληση χονδρική-λιανική σε όλη την Ελλάδα και την Κύπρο.


http://www.plastimodellismo.gr

Σ Τ Ρ Α Τ Η Γ Ι Κ Α Σ Φ Α Λ Μ Α Τ Α

Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΟΧΥΡΟΥ ΝΤΟΥΩΜΟΝ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ (1916-Α’ ΠΠ)

ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΟΤΙ Ο ΓΕΡΜΑΝΟΣ ΛΟΧΙΑΣ (ΣΚΑΠΑΝΕΑΣ) ΚΟΥΝΤΖΕ ΚΑΤΕΛΑΒΕ ΜΟΝΟΣ ΤΟΥ ΤΟ ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΟ ΟΧΥΡΟ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΕΝ, ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΠΟΥ ΔΟΘΗΚΕ ΕΚΕΙ ΤΟ 1916, ΟΦΕΙΛΕΤΑΙ ΣΕ ΜΙΑ ΑΠΙΣΤΕΥΤΗ ΣΕΙΡΑ ΛΑΘΩΝ ΓΑΛΛΩΝ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΩΝ, ΑΠΟ ΤΟΝ ΒΑΘΜΟ ΤΟΥ ΑΝΤΙΣΤΡΑΤΗΓΟΥ ΜΕΧΡΙ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΠΙΛΟΧΙΑ!

Η 25η Φεβρουάριου 1916 έχει γραφεί με μαύρη μελάνη στα χρονικά του Γαλλικού Στρατού. Η επίσημη Ιστορία του Γαλλικού Στρατού κατά τον Α' ΠΠ, αναφέρει λακωνικά: «Στοιχεία του γερμανικού 24ου Συντάγματος Βραδεμβούργου κατέλαβαν το οχυρό Ντουωμόν στις 25 Φεβρουάριου (1916)».

( Q Το 24ο Σύνταγμα μεταφέρθηκεστο Βερντέν τον Φεβρουάριο του 1916. Στις πρώτες μάχες δυσκολεύτηκε με τους Γάλλους. Γί αυτό όταν εκείνοι έδειξαν σημάδια υποχώρησης οι άνδρες του 24ου δεν έκρυβαν την ανυπομονησία τους ‘για να πάρουν το αίμα τους πίσω". Στον τομέα που είχαν έβλεπαν μπροστά τους τον όγκο του Ντουωμόν, του ισχυρότερου ίσως οχυρού της τοποθεσίας του Βερντέν, που ήταν ο φοβερότερος αντίπαλος αλλά και το πολυτιμότερο έπαθλο για όποιον το κατελάμβανε. Οταν στις 25 Φεβρουάριου το 24ο Σύνταγμα επιτέθηκε στο Ντουωμόν, οι Γερμανοί πίστευαν ότι το πυροβολικό θα του είχε προ- καλέσει ζημιές αλλά δεν θα το είχε εξουδετερώσει, συνεπώς θα εξακολουθούσε να αποτελεί σημαντικό κώλυμα. Κανένας αξιωματικός του δεν πίστευε, ούτε μπορούσε να φανταστεί, ότι το Ντουωμόν ήταν κυριολεκτικά ανυπεράσπιστο.

Οταν άρχισε η επίθεση στο αριστερό άκρο της διάταξης του 2ου Τάγματος του 24ου Συντάγματος υπήρχε μία ομάδα σκαπανέων υπό κάποιον λο- χία Κούντζε, του τακτικού στρατού. Αποστολή της ομάδας αυτής ήταν η άρση οποιουδήποτε εμποδίου βρισκόταν

στον δρόμο του πρώτου κύματος εφόδου. Μετά από αγώνα με Γάλλους που βρίσκονταν εκτός οχυρών η ομάδα του Κούντζε έφθασε κοντά στο Ντουωμόν. Εκεί αφού αναπαύθηκαν για λίγο συνειδητοποίησαν κάτι περίεργο: το φοβερό οχυρό φαινόταν ασυνήθιστα ήσυχο. Ο Κούντζε κινήθηκε προς το οχυρό χωρίς να γνωρίζει τι θα κάνει ό- ποτε και αν έφθανε εκεί. Καμία αντίδραση δεν εκδηλώθηκε. Τα μόνα πυρά από το οχυρό προέρχονταν από ένα οβιδοβόλο των 155 mm που έβαλλε πάνω από τα κεφάλια των ανδρών του Κούντζε. Αξίζει να σημειωθεί, επειδή είναι ενδεικτικό της κατάστασης που επικρατούσε στο οχυρό, ότι το πυροβόλο έβαλλε... στο διάστημα, διότι ο στόχος που του είχαν αναθέσει ήταν εκτός του βεληνεκούς του! Σε κάποιο σημείο του οχυρού διέκριναν ένα άνοιγμα από το οποίο έβγαινε ένας σωλήνας πυροβόλου. Ο Κούντζε ήθελε να δει τι γίνεται μέσα στο οχυρό. Μη έχοντας άλλο μέσο για να φθάσει εκεί πάνω τοποθέτησε τους άνδρες του σε ανθρώπινη πυραμίδα και μετά από δύο "καταρρεύσεις" κατόρθωσε να ανέβει στο άνοιγμα και από εκεί να εισέλθει στο οχυρό. Φυσικά οι στρατιώτες του δεν τον ακολούθησαν και ο Κούντζε πέρασε μόνος του στο Ντουωμόν και άρχισε να προχωρεί! Αρχικά συνέλαβε τους τέσσερις Γάλλους στρατιώτες που επάνδρωναν το οβιδοβόλο. Στη συνέχεια βρήκε έναν στρατιώτη που τα έχασε μόλις τον είδε, σε τέτοιο σημείο ώστε τον αποκαλούσε «Μοπ Capitain« (λοχαγέ μου...).Συνεχίζοντας απτόητος ο Κούντζε βρήκε σε έναν

θάλαμο 20 περίπου στρατιώτες που τους έκανε μάθημα ένας λοχίας και τους κλείδωσε και αυτούς σε ένα δωμάτιο. Επειτα ο ..."ξεναγός" του τον πήγε στη λέσχη αξιωματικών του οχυρού, όπου ο Κούντζε συνδυάζοντας το "τερπνόν μετά του ωφελίμου» έφαγε και ήπιε με την ψυχή του.

Η ησυχία που επικρατούσε στο οχυρό παρακίνησε και τρεις αξιωματικούς, σε διαφορετικούς χρόνους, να εισέλθουν σε αυτό. Ο Κούντζε έδωσε αναφορά των συμβάντων, παραλείπο- ντας το φαγοπότι επειδή φοβόταν μήπως τον...τιμωρήσουν. Σε πολύ λίγο χρόνο, 45 λεπτά μετά την είσοδο του Κούντζε, το Ντουωμόν βρισκόταν σε γερμανικά χέρια, με απώλεια μόνο 32 στρατιωτών που είχαν σκοτωθεί στις συμπλοκές έξω από αυτό. Το προσωπικό του οχυρού, 56 στρατιώτες υπό έναν γέρο επιλοχία, παραδόθηκαν αμαχητί. Οι Γερμανοί πανηγύρισαν δεόντως την επιτυχία τους αυτή. Η γαλλική προπαγάνδα έκανε ό,τι μπορούσε για να διασκεδάσει το θέμα, αλλά μάταια. Ο αντίκτυπος από την πτώση του Ντουωμόν μόνο με εκείνον από την πτώση του Τομπρούκ κατά τον Β’ ΠΠ μπορεί να συγκριθεί.

Ποια ήταν όμως τα λάθη που έγι- ναν από τους Γάλλους και οδήγησαν σε αυτό το φιάσκο; Αληθινά, σπανίως συ- ναντάται μια τέτοια σειρά λαθών στη στρατιωτική ιστορία. Το 1916 τα οχυρά της περιοχής του Βερντέν υπάγονταν στον στρατιωτικό διοικητή της πόλης. Πολλά βρίσκονταν μέσα στη ζώνη ευθύνης γαλλικών σωμάτων στρατού, που όμως δεν είχαν καμία αρμοδιότητα σε αυτά. Διοικητής του σώματος στρατού στον τομέα του οποίου βρισκόταν το Ντουωμόν ήταν ο αντιστράτηγος Κρετιέν, ο οποίος θεώρησε καλό να το επισκεφθεί τυπικά όταν ανέλαβε τη διοίκησή του. Στην είσοδο του οχυρού τον περίμενε μια δυσάρεστη έκπληξη. Ο επιλοχίας διοικητής του τού απαγόρευσε να εισέλθει επειδή δεν είχε σχετική διαταγή. Κατέληξε μάλιστα λέγοντας τα εξής πρωτάκουστα: «Δεν ειδοποιήθηκα για την άφιξή σας και κανονικά θα έπρεπε να σας συλλάβω ως κατάσκοπο!». Ο εμβρόντητος Κρετιέν έφυγε άπρακτος, αλλά εφησυχα- σμένος. Σκέφτηκε ότι αφού δεν μπορούσε να μπει στο Ντουωμόν ένας Γάλλος στρατηγός "τριών αστέρων", αυτό δεν είχε να φοβηθεί τίποτα από τον εχθρό!

Την παραμονή της κατάληψης του Ντουωμόν ο διοικητής του Βερντέν, στρατηγός Χερ, είχε διατάξει την καταστροφή των οχυρών και για τον λόγο αυτό ενισχύθηκε η φρουρά

του συγκεκριμένου με έναν λοχία του Μηχανικού. Υπεύθυνος για την εκτέλεση των καταστροφών ορίστηκε ένας αξιωματικός ο οποίος αποσπάσθηκε από άλλη μονάδα, αλλά εξαφανίστηκε καθ' οδόν προς το οχυρό. Επόμενη κίνηση του διοικητή του Βερντέν ήταν να τηλεφωνήσει στον Κρετιέν και να του πει ότι έπρεπε να επανδρώσει τη γραμμή μεταξύ των οχυρών και να την υπερασπισθεί μέχρι τον τελευταίο άν- δρα. Η κατάσταση εξελισσόταν όμως πολύ γρήγορα. Ετσι ένα άλλο σώμα στρατού υπό τον στρατηγό Μπαλφου- ριέ έφθασε για να αντικαταστήσει το σώμα του Κρετιέν, ο οποίος, βέβαιος ότι η διαταγή του θα μεταβιβαζόταν, καθησύχασε τον αντικαταστάτη του λέγοντας ότι είχε δώσει εντολή να επανδρωθούν τα οχυρά και δεν χρειαζόταν να ασχοληθεί με το θέμα αυτό. Ταυτόχρονα ο νέος διοικητής των δυνάμεων που ενεργούσαν δεξιά και αριστερά από το Ντουωμόν ζήτησε από τον Κρετιέν να εγκαταστήσει το στρατηγείο του στο οχυρό, αλλά εκείνος του είπε ότι το οχυρό ήταν εξασφαλισμένο και ότι μπορούσε να πάει στο δικό του στρατηγείο όταν θα έφευγε. Κάποιος επιτελής του όμως ή κάποιος άσημος και άγνωστος τηλεφωνητής, ξέχασε να μεταβιβάσει τη διαταγή. Ετσι ο παλαιός και ο νέος σωματάρχης κοιμούνταν ήσυχοι και το Ντουωμόν έμενε να αντιμετωπίσει τη γερμανική επίθεση με τον γερο-επιλοχία και τους 56 στρατιώτες. Για να συμπληρωθεί η τραγωδία του Ντουωμόν οι δύο γαλλικές ταξιαρχίες που βρίσκονταν δεξιά και αριστερά από το οχυρό, πιστεύοντας ότι ήταν επανδρωμένο και γνωρίζοντας ότι τα οχυρά "έλκουν" τις οβίδες όπως το μέλι τις μέλισσες, φρόντισαν να κινηθούν όσο το δυνατόν πιο μακριά από αυτό, αφήνοντας ουσιαστικά ακάλυπτες τις πλευρές του. Επίσης λόγω της απόστασης όταν οι Γάλλοι είδαν τους Γερμανούς να κινούνται προς το οχυρό, μη βλέποντας να εκδηλώνονται πυρά εναντίον τους από αυτό, τούς πέρασαν για Γάλλους Ζουάβους και τους άφησαν να περάσουν ανενόχλητοι.

Ο επιλοχίας - διοικητής του Ντουωμόν, επειδή φοβήθηκε μήπως καταρ- ρεύσει το οχυρό και πλακώσει τους άνδρες του, τους έκρυψε στα έγκατά του αφήνοντας μόνο το στοιχείο του πυροβόλου. Αυτός ήταν ο λόγος για τον οποίο ο Κούντζε εκινείτο άνετα στο Ντουωμόν και συνελάμβανε όποιον έβρισκε μπροστά του!

Δημήτρης Γεδεών


Φ Υ Σ Ι Ο Γ Ν Ω Μ Ι Ε Σ

ΑΝΤΙΣΤΡΑΤΗΓΟΣΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΝΙΔΕΡ (1865-1943)

0 Κωνσταντίνος Νίδερ γεννή- θηκε στο Μεσολόγγι στις 11 Ιουλίου 1865. Ηταν γιος του ΒαυαροΟ γιατρού Φραγκίσκου Ξαβιέρου Νίδερ (1812-1897), ο οποίος είχε έλθει στην Ελλάδα με τον βασιλιά Ο- θωνα. Ο Ξαβιέρος Νίδερ εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Μεσολόγγι ό που νυμφεύθηκε Ελληνίδα. Σταδιοδρόμησε στον Ελληνικό Στρατό φθάνοντας στον 6αθμό του Επιάτρου. Ο γιος του Κωνσταντίνος ει- σήλθε στη Σχολή Ευελπίδων. από όπου αποφοίτησε ως ανθυπολοχα- γός Μηχανικού στις 12 Αυγούστου 1887. Επί μία οκταετία υπηρέτησε στην τότε Χαρτογραφική Υπηρεσία υπό τον Αυστριακό αντισυνταγμα- τάρχη Ζαρλ. Λόγω της εμπειρίας που απέκτησε στη θέση αυτή συμμετείχε στην επιτροπή η οποία καθόρισε την ελληνοτουρκική μεθόριο μετά τον άτυχο για την Ελλάδα

ΓΙΟΣ ΒΑΥΑΡΟΥ ΓΙΑΤΡΟΥ ΠΟΥ ΗΛΘΕ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΜΕ ΤΟΝ ΟΘΩΝΑ ΚΑΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΘΗΚΕ ΜΟΝΙΜΑ

ΣΤΟ ΜΕΣΟΛΟΓΓΙ, Ο ΑΝΤΙΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΝΙΔΕΡ

ΕΙΧΕ ΛΑΜΠΡΗ ΣΤΑΔΙΟΔΡΟΜΙΑ

ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΤΡΑΤΟ.

πόλεμο του 1897. Στη συνέχεια και μέχρι το 1910 εκπαιδεύτηκε στη Γαλλία, διετέλεσε υπασπιστής του υπουργού Στρατιωτικών Κ. Σμολέν- οκη και υπηρέτησε στο Γενικό Επιτελείο και στο επιτελείο της III Μεραρχίας. Το 1910 τοποθετήθηκε προσωπάρχης του Ελευθερίου Βε- νιζέλου με την ιδιότητα του υπουργού των Στρατιωτικών, θέση που κράτησε μέχρι το 1914, οπότε τοποθετήθηκε επιτελάρχης του Ε' Σώματος Στρατού. Τη θέση αυτή κράτησε καθ' όλη τη διάρκεια της ταραγμένης περιόδου του Διχασμού και της συμμετοχής της Ελλάδας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ (Entente).

Το 1917 ο υποστράτηγος πια Κωνσταντίνος Νίδερ τοποθετήθηκε στην I Μεραρχία Πεζικού, η οποία μαζί με την II και την XIII Μεραρχία σχημάτισαν το Α ’ Σώμα

Στρατού που βρισκόταν στο μέτωπο του Στρυμόνα υπό την ανώτερη διοίκηση των Βρετανών. Τομέας της Μεραρχίας του Νίδερ ήταν η περιοχή Νιγρίτας - Κόπριδας. Μετά τη διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου, τον Σεπτέμβριο του 1918, ηI Μεραρχία του Νίδερ κινήθηκε ανατολικά και ανακατέλαβε τις Σέρρες και τη Δράμα, πόλεις που είχαν υποφέρει τα πάνδεινα κατά τη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής, μετά την αιχμαλωσία του Δ ’ Σώματος Στρατού το 1916.

Στις 2 Δεκεμβρίου 1918 ο Νίδερ ανέλαβε διοικητής του Α ’ Σώματος Στρατού. Οι δύο μεραρχίες του Σώματος, η II και η XIII, πήραν μέρος στην εκστρατεία των Συμμάχων στη μεσημβρινή Ρωσία. Ο Νίδερ πήγε στην Οδησσό τον Μάρτιο του 1919 και ανέλαβε τη διοίκηση των Μεραρχιών του. Στη συνέχεια το Σώμα Στρατού συμπτύχθηκε στη Βεσσαραβία, όπου ασχολήθη- κε με την προστασία των ρουμανικών συνόρων μέχρι να οργανωθεί ο Ρουμανικός Στρατός, ο οποίος είχε διαλυθεί μετά την κατάληψη της Ρουμανίας από τον Μάκενσεν.

Στο μεταξύ η Ελλάδα πήρε από τους Συμμάχους την εντολή να α- ποβιδασθεί στη Σμύρνη, Πρώτη ελληνική μονάδα που πήγε εκεί ήταν η τρίτη μεραρχία του Α' Σώματος Στρατού, η I ΜΠ, που βρισκόταν στην περιοχή της Καβάλας και ήταν ετοιμοπόλεμη επειδή ετοιμαζόταν να μεταφερθεί στην Ουκρανία. Οταν η δύναμη του στρατού κατοχής στη Μικρά Ασία αυξήθηκε ο Νίδερ τοποθετήθηκε διοικητής του από τις 2 Ιουνίου 1919 μέχρι το τέλος του μήνα, οπότε αντικατα- στάθηκε από τον στρατηγό Λεωνίδα Παρασκευόπουλο ο οποίος έφθασε στη Σμύρνη με το Γενικό Στρατηγείο. Μετά την αναχώρηση του Γενικού Στρατηγείου ο Νίδερ ανέλαβε και πάλι διοικητής του στρατού κατοχής από τον Ιούλιο μέχρι τον Δεκέμβριο του 1919. Τότε διοικητής του στρατού κατοχής

ανέλαβε ο στρατηγός Μηλιώτης Κομνηνός και ο Νίδερ περιορίστηκε στη διοίκηση του Α’ ΣΣ. Υπό τις διαταγές του το Α ’ ΣΣ διεξήγαγε τις επιχειρήσεις προς Φιλαδέλφεια και Ουσάκ. Στη θέση αυτή ο Νίδερ έμεινε μέχρι τον Φεβρουάριο του 1921, οπότε αντικαταστάθηκε από τον στρατηγό Κοντούλη. Επιστρέ- φοντας στην Αθήνα αποστρατεύ- θηκε με αίτησή του παίρνοντας τον βαθμό του αντιστρατήγου. Ομως η σταδιοδρομία του δεν τερματίσθηκε εκεί. Τον Σεπτέμβριο του 1922 ανακλήθηκε στην ενεργό υπηρεσία και ανέλαβε τη διοίκηση της Στρατιάς Θράκης. Σε αυτόν έ- τυχε το θλιβερό προνόμιο να υλοποιήσει τη συνθήκη των Μουδα- νιών και να εκκενώσει την Ανατολική Θράκη. Αποστρατεύθηκε για δεύτερη φορά (με αίτησή του και πάλι) τον Δεκέμβριο του 1923. Από τον Ιούλιο του 1925 μέχρι τον Απρίλιο του 1926 διετέλεσε υφυπουργός των Στρατιωτικών και από τον Απρίλιο μέχρι τον Αύγουστο του 1926 αρχηγός του στρατιωτικού οίκου του προέδρου της Δημοκρατίας. Επειτα ζήτησε την επαναφορά του στην εφεδρεία, πράγμα που έγινε τον Σεπτέμβριο του ιδίου έτους. Ο Κωνσταντίνος Νίδερ απε- βίωσε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, το 1943, σε ηλικία 78 χρόνων. Οπως φαίνεται από τη σταδιοδρομία του, έχαιρε εκτίμησης από όλους. Αυτό οφειλόταν στον εξαίρετο χαρακτήρα και στην επαγγελματική του κατάρτιση. Πήρε μέρος ως διοικητής μεγάλων μονάδων σε τρεις εκστρατείες (Α’ ΠΠ, Ουκρανία και Μικρά Ασία) και διακρίθηκε παντού, σε τέτοιο σημείο ώστε απέσπασε τον θαυμασμό των Συμμάχων, των υφισταμένων του, ακόμα και των Τούρκων.

Δημήτρης Γιδεών

79


Π Ο Λ Ε Μ Ι Σ Τ Ε Σ

ΙΠΠΟΤΗΣ ΤΟΥ ΣΑΝΤΙΑΓΟΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΚΑΤΑΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΙΣΠΑΝΙΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΥΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΠΑΡΑΒΛΕΨΕΙ ΤΗ ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΤΩΝ ΙΣΠΑΝΙΚΩΝ ΙΠΠΟΤΙΚΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΠΟΥ ΟΡΓΑΝΩΘΗΚΑΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΠΡΟΤΥΠΑ ΤΩΝ ΙΠΠΟΤΙΚΩΝ ΤΑΓΜΑΤΩΝ ΣΤΑ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΚΑ ΚΡΑΤΗ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΤΟΠΩΝ ΚΑΙ ΤΑ ΟΠΟΙΑ ΕΙΧΑΝ ΩΣ ΛΟΓΟ ΥΠΑΡΞΗΣ ΤΟΝ ΑΓΩΝΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ.

Η ίδρυση του Ιπποτικού Τάγματος του Σαντιάγο (San(t) lago - Αγιος Ιάκωβος), γνωστού και ως Τάγματος του Αγίου Ιακώβου της Κομποστέλλα ή Τάγματος του Αγίου Ιακώβου της Σπάθης, ανάγεται στο τελευταίο τέταρτο του 12ου αιώνα. Εγινε από Ισπανούς ιππότες που α- νέλαβαν τη φρούρηση του Δρόμου του Αγίου Ιακώβου, της μεγαλύτερης προσκυνηματικής διαδρομής στη δυτική Ευρώπη, που άρχιζε από τα Πυρηναία και κατέληγε στο δυτικό άκρο της Ιβηρικής χερσονήσου. στην Κομποστέλλα της Γαλικίας. στον τάφο του Αποστόλου Ιακώβου.

Η αδελφότητα των ιπποτών ε-γκαθιδρύθηκε ως ιπποτι- κό τάγμα με σφραγίδα

του πάπα Αλέξανδρου Γ 1 το 1175. Πρώτος μέγας μάγιστρος του Τάγματος υπήρξε ο Δον Πέδρο Φερνά- ντεθ ντε Φουέντε-Ενκαλά- δα. Η γενική διοίκηση του Τάγματος βρισκόταν στο κάστρο του Ουκλές στην Καστίλη, υπήρχε όμως και μια διοίκηση με ταξιάρχη στο Σαν Μάρκος στη Λε- όν. Επίσης το Τάγμα διέθετε διοίκηση με δικό της ταξιάρχη στο βασίλειο της Πορτογαλίας με έδρα το κάστρο της Παλμέλα.Αυτή απαρτιζόταν από Πορτογάλους ιππότες και στη

νομήθηκε ως ξεχωριστό τάγμα με δικό του μάγιστρο. Το Τάγμα του Σαντιάγο συμμετείχε σε όλους τους πολέμους της Reconquista κατά των Μαυριτανών στην Ισπανία και την Πορτογαλία από τον 12ο ως τον 15ο αιώνα και πολλοί από τους μαγίστρους τους έπεσαν στο πεδίο της μάχης. Μετά την ολοκληρωτική ανακατάληψη της Ισπανίας (1492) όπως και τα άλλα ισπανικά τάγματα περιήλθε στην εποπτεία του ηνωμένου ισπανικού στέμματος, εκοσμικεύθηκε και οι ιππότες απαλλαγμένοι από τον όρκο αγνότητας μπορούσαν να νυμφευθούν. Σήμερα θεωρείται ίσως το πιο ε

κλεκτό ιπποτικό τάγμα της Ισπανίας. Την αρχιμαγι-

στρία ασκεί ο βα

σιλιάς της Ισπ α νία ς

ως επίτροπος της Α

γίας Εδρας. Στην Πορτο

γαλία το Τάγμα εκοσμικεύ-

θηκε πολύ αργότερα, το 1789, και σήμερα ο τίτ

λος του χρησιμοποιείται σε κρατικό παράσημο.

Οι ιππότες ακολουθούσαν τον κανόνα του μοναχικού τάγματος των Αυγουστινιανών, βάσει του οποίου έδιναν όρκους υπακοής, πενίας και αγνότητας και διέμεναν σε

Ο εικονιζόμενος ιππότης προέρχεται από το ταφικό μνημείο του ιππότη και ταξιάρχη του Τάγματος του Σαντιάγο, Ισπανού ευπατρίδη

Μαρτίν Βάσκεθ ντε Αρθε, που βρίσκεται στον καθεδρικό ναό της πόλης Σιγουένθα στην Καστίλη. Το "αρχοντόπουλο της Σιγουένθα"

σκοτώθηκε σε μια αψιμαχία με τους μουσουλμάνους προ των τειχών της Γοανάδας το 1486. Το μνημείο έγινε κατά παραγγελία της

βασίλισσας Ισαβέλας της Καστίλης και της Λεόν και αποτελεί ένα από τα εξοχότερα δείγματα μεσαιωνικής ρομαντικής γλυπτικής.

Ο άνδρας φέρει τελευταίου τύπου ολόσωμη πανοπλία από μεταλλικές πλάκες, η οποία είναι βαμμένη μαύρη - κατά το τυπικό του Τάγματος. Το άνω μέρος του σώματός του προστατεύεται και από αλυσιδωτό θώρακα που καλύπτει τον λαιμό και φθάνει μέχρι

τους μηρούς, ενώ τρίτο προστατευτικό στρώμα φολιδωτής ισης καλύπτει το στήθος και την κοιλιακή χώρα. Φοράει λευκό σκούφο και μανδύα στα χρώματα του μοναχικού τάγματος των

Λυγουστινιανών, τον κανόνα του οποίου ακολουθούσε το Τάγμα., βαμβακερός μανδύας μοναστικού τύπου, ο οποίος φοριέται από ρ κεφάλι και καλύπτει το στήθος και τους ώμους, έχει κεντημένο

στο κέντρο τον ερυθρό σπαθόσχημο σταυρό του Τάγματος. Ο ιππότης φέρει ακόμα σπαθί και εγχειρίδιο ("ευσπλαχνία") και

κρατά το προαναφερθέν λάβαρο του Τάγματος (πίν. του ΧρήστουΓιαννόπουλου για τη "ΣΙ").

κάστρα-κοινόβια. Η τάξη των ιπποτών αποτελείτο κυρίως από γόνους ευγενών οικογενειών - υπήρχαν και ιερείς και στρατιώτες εκτός της τάξης των ευγενών. Χαρακτηριστικό γνώρισμά τους ήταν οι μαύρες (βαμμένες) πανοπλίες.

Εμβλημα του Τάγματος είναι ένας σταυρός σε σχήμα σπαθιού, που τα άκρα της λαβής του καταλήγουν σε κρινάνθεμα. Σε σφραγίδες και άλλες αναπαραστάσεις του εμβλήματος στο κέντρο του σταυρού τοποθετείται ένα χρυσό κοχύ- λι, έμβλημα του Αποστόλου Ιακώβου, προστάτη του Τάγματος.

Το λάβαρο του Τάγματος, το οποίο επιδόθηκε στον πρώτο μάγι- στρό του από τον πάπα, φέρει πάνω σε ερυθρό ύφασμα έναν λευκό σταυρό, οι βραχίονες του οποίου καταλήγουν σε εραλδικά κρινάνθε- μα. Στα τέσσερα άκρα και στο κέντρο του σταυρού είναι κεντημένα πέντε χρυσά κοχύλια, ενώ το όλο λάβαρο περιβάλλει περίγραμμα από ερυθρά και λευκά τετράγωνα. Ο μέγας μάγιστρος του Τάγματος είχε το ειδικό παπικό προνόμιο να φέρει επισκοπική μίτρα και ποιμα- ντορική ράβδο, όπως όλοι οι αρχιερατικοί άρχοντες.

Τώνης Χ α τζη δ η μη τρ ίο υ


Β Ι Β Λ Ι Ο Π Α Ρ Ο Υ Σ Ι Α Σ Η

VQ1TM ΒΟΥΓΙΟνΧΛ

Ο Ι Π Ρ Ω Τ Ο Π Ο Ρ Ο Ι ΤΟ Υ Α ΓΩ Ν Α

Η Ε Θ Ν ΙΚ Η ΑΝ ΤΙΣΤΑ ΣΗ ΣΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑ

Κώστας Βουγιουκλάκης01 ΠΡΩΤΟΠΟΡΟΙ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ Η ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΣΤΗ ΛΑΚΩΝΙΑΑθήνα, Σεπτέμβριος 2000 Εκδόσεις «Τροχαλία» Σελίδες 311

Το βιβλίο αυτό επιχειρεί να παρουσιάσει την ιστορία του αντιστασιακού κινήματος σ— . ~ i i : r Πελοποννήσου και ειδικά στον νομό Λακωνίας, από την άποψη του συγγραφέα, σχολιάζοντας ανάλογα τα γεγονότα που σημάδεψαν τον Β" ΠΠ. Ορισμένες αναφορές στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου )ρρα- κτηρίζονται ως ιδία ~ ί ; ζ ρες και εμπαθείς, δεδομένου όπ ο Κ. Βουγιουκλάκης ϊ : . ποστήριξή του προς το ΚΚΕ ■ : πα- ράδειγμα στον επίλογο, που φέρει την επικεφαλίδα Ή νέα k ttc Γενικότερα αποτυπώνεται η οργάνωση - με αρκετα σ τ :.·>.£ : - '_· πρώτων αντιστασιακών ομάδΗν στη Λακωνία, η δομή του ΕΑΜ και του 8ου Συντάγματος Λακωνίας, της IX Ταξιαρχίας,της III V s : : :· £■ΛΑΣ Πελοποννήσου. Το 8ο Σύνταγμα ιδρύθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου1943 από τον ΕΛΑΣ Λ> :■νέπτυξε αξιόλογη 5 : ; ~ δυνάμεων κατοχής (Ιταλοί και Γερμανοί) και των συνεργατών τους (Τάγματα Ασφαλείας C ζ ' . - Ζ ' ;- κωνίας πρωτοεμςα. . ~ · : — Πάρνωνα με την ομάδα Λεβεντάχη στις 18 Δεκεμβρίου 1942. Η . ζδα (8ο Σύνταγμα) αποτελείτο από 1.800 μαχητές που συνέθεταν τη μόνιμη δύναμη και πάνω από 3.000 εφέδρους οι οποίοι ανήκαν στη συμπληρωματική δύναμη. Το 8ο Σύνταγμα εξετέλεσε όλες τις εντολές του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, καταφέροντας πολλά και σημαντικά κτυπήματα στον ε

χθρό και προκαλώντας του μεγάλες απώλειες σε έμψυχο και άψυχο υλικό. Παράλληλα παρατίθενται πληροφορίες και για τις υπόλοιπες συγγενείς οργανώσεις στην περιοχή της Λακωνίας, όπως ήταν το ΕΛΑΝ (Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό), η ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλα- δ.* ή Οονάνωση Νέων), η Εθνική Αλληλεγγύη. η Εθνική Πολιτοφυλακή, η Επιμελητεία του Αντάρτη (ΕΤΑ)

Στο τέλος του βιβλίου ο αναγνώστης θα βρει πολυσέλιδο αφιέ-

φωτογραφίες και βιογραφι- • : : ■ :■ :; . καθώς καιαναλυ-

: : με ” 3 ονοματεπώνυμα την ημερομηνία και τον τόπο •5c.-ατού 1.854 μελών του ΕΑΜ-Ε- ΛΑΣ κατά την περίοδο 1941 - 1949, ιατα.εμημένους ανά επαρχία, πόλη κ α τόπο καταγωγής. Για την απόκτηση του έργου μπορείτε να απευ- 5. .θεΐτε στις εκδόσεις «Τροχαλία -

Τρουοάκος & ΣΙΑ ΕΕ» (Γριβαίων 5 Αθήνα. 10680, τηλ. 3646426 - 3621932. fax: 3621932).

Αντώνιος ΣκαρμαλιωράκηςΜΝΗΜΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ 1941 - 1973 ΜΥΘΟΙ ΚΑΙ ΑΛΗΘΕΙΑΑθήνα. Φεβρουάριος 2001 Εκδόσεις «Ελεύθερη Σκέψις»Σελίδες 382

Ο πτέραρχος ε.α. Αντώνης Σκαρμαλιωράκης καταθέτει τη δική ~ου ερμηνεία για τα γεγονότα της

\ΝΤΩΝΙΟΥ Κ. ΪΚΑΡΜ ΑΛΙβΡΑΚΗΊ*οχπ9ανχον i.e.

ΜΝΗΜΕΣ και ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ« ο το 1941 έως τό 1973) Μύθοι καί ’Αλήθεια

χίζει από το 1941 με τη «στάση» των νεαρών Ευελπίδων, τη μεταφορά τους στην Κρήτη και από εκεί στη Μέση Ανατολή - μεταξύ αυτών ήταν και ο συγγραφέας. Το 1942 ο Αν. Σκαρμαλιωράκης πολέμησε στο Ελ Αλαμέιν και το 1943 αποσπάσθηκε στην Αεροπορία και έπειτα από εκπαίδευση εντάχθηκε στη 13η Μοίρα Ελαφρού Βομβαρδισμού. Το 1944 ακολούθησε τη Μοίρα στην Ιταλία και μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας συνέχισε να μετέχει σε επιχειρήσεις στα νησιά του Αιγαίου. Κατά τη διάρκεια του εμφυλίου έλαβε μέρος στις επιχειρήσεις στον Γράμμο και στο Βίτσι. Μετά την οριστική αποστρατεία του, το 1968, ανέλαβε αρχηγός της Πολιτικής Αεροπορίας και στη συνέχεια τοποθετήθηκε από την κυβέρνηση της ε- πταετίας γενικός γραμματέας του Υπουργείου Πρόνοιας. Το 1973 ανέλαβε γενικός γραμματέας του Υπουργείου Πολιτισμού και Επιστημών. Στο έργο του παραθέτει πολλά και σημαντικά ιστορικά στοιχεία αναφορικά με τη δράση της αναδιοργανωμένης Αεροπορίας (ΕΒΑ), την περίοδο της εξορίας στη Μέση Ανατολή, καθώς και τη μεταπολεμική περίοδο και τα χρόνια μέχρι το πραξικόπημα του 1967. Παρά τις ακραίες πολιτικές θέσεις και απόψεις του συγγραφέα εκτιμούμε πως η μελέτη του βιβλίου θα δώσει στον αναγνώστη πολλά στοιχεία για την κατάσταση που επικρατούσε στην Αεροπορία κατά την κρίσιμη περίοδο 1941 -1968, καθώς και πληροφορίες για το παρασκήνιο πολλών πολιτικών αποφάσεων και γεγονότων που σημάδεψαν την ιστορία της νεώτε- ρης Ελλάδας. Το έργο διατίθεται από το βιβλιοπωλείο «Ελεύθερη Σκέψις» (Ιπποκράτους 112, Αθήνα, 11472, τηλ.3614736, fax: 3630697).

I · · · · ·

και διαφωτιστική μελέτη, συνδυάζοντας τη διεξοδική ανάπλαση της ζωής και της δράσης του ήρωα βασισμένη στο πλούσιο αρχειακό και ιστορικό υλικό. Με την επιστημονική μεθοδολογία που τον διακρίνει σε συνάρτηση με τα συγκλονιστικά γεγονότα του Αγώνα ο συγγραφέας α- ναπλάθει τη φυσιογνωμία του Νικη- ταρά, παρουσιάζοντας άγνωστα στο ευρύ κοινό στοιχεία από την επική και παράλληλα δραματική ζωή του. Η εξιστόρηση αρχίζει από τα παιδικά χρόνια του ήρωα και τη δράση του ως κλέφτη, καλύπτοντας την προεπαναστατική περίοδο. Επειτα περιγράφονται η γνωριμία με τον Κολοκοτρώνη, η συμμετοχή στην Ε πανάσταση και οι μάχες που έλαβε μέρος και διακρίθηκε. Στη συνέχεια

πολυτάραχης για την Ελλάδα περιόδου 1941 -1973. Το βιβλίο αποτελεί στην ουσία μια βιογραφία του συγγραφέα η οποία καλύπτει μια μεγάλη περίοδο της σύγχρονης ιστορίας της Ελλάδας. Η εξιστόρηση αρ

Δημήτρης ΣταμέλοςΝΙΚΗΤΑΡΑΣΑθήνα, Ιανουάριος 2001 Εκδόσεις «Βιβλιοπωλείον της Εστίας»Σελίδες 406

Κυκλοφόρησε η δεύτερη έκδοση της ιστορικής μονογραφίας του αγωνιστή και ήρωα της Επανάστασης του 1821 Νικηταρά, γραμμένη από τον Δημήτρη Σταμέλο. Ο Νικη- ταράς (κατά κόσμον Νικήτας Σταμα- τελόπουλος) υπήρξε μια από τις κορυφαίες φυσιογνωμίες της εθνεγερσίας. Διακρίθηκε ιδιαίτερα για το ήθος, το θάρρος και τις στρατιωτικές του ικανότητες. Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια εμπεριστατωμένη

εξιστορούνται ο ρόλος του στον κατευνασμό των παθών μεταξύ των οπλαρχηγών, οι διώξεις που υπέστη κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου και η μετά την απελευθέρωση προσπάθειά του για τη θεμελίω- ση του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Ο Νικηταράς υπήρξε ένθερμος συμπαραστάτης του έργου του Ιωάννη Καποδίστρια. Αργότερα κατηγορήθηκε ως συνωμότης κατά της βασιλείας του Οθωνα, γεγονός που επέφερε την εξορία του στην Αίγινα. Το βιβλίο συμπληρώνεται με πλούσιες σημειώσεις και βιβλιογραφία, αποτελώντας μια ακόμη σημαντική προσφορά στην πληρέστερη μελέτη της Επανάστασης του 1821. Περιλαμβάνει επίσης γλωσσάρι και σε εικονογραφικό παράρτημα αντιπροσωπευτικά έργα με θέμα τον Νι- κηταρά. Διατίθεται από το «Βιβλιοπωλείο της Εστίας» (Σόλωνος 60, Αθήνα, 10672, τηλ. 3615077-3612103).

Ιωάννης Σ. Θεοδωράτος[email protected]

81


mailto:[email protected]

SI 55.pdf

Documents

Transcript of SI 55.pdf