ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΟ Κ. POPPER ΚΑΙ Η ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ.

Η αρχή της διαψευσιμότητας ενάντια στην επαγωγική θεμελίωση της επιστήμης.

Ο Κarl Popper(1902-1994) αντιπροσωπεύει μια ειδική περίπτωση στον επιστη-μολογικό χώρο του 20ου αιώνα.Κι αυτό γιατί είναι από τους λίγους διανοητές που δεν εντάχτηκαν σε ένα ευρύτερο ρεύμα θέσεων και απόψεων(Λογικός Θετι-κισμός,ιστορικισμός,κ.α.).Ο ίδιος διήνυσε μια αυτόνομη πορεία στον επιστημο-λογικό στίβο και, αν και επηρεάστηκε από τις θέσεις των Νεοθετικιστών, τελικά τάχθηκε εναντίον τους.Κοινωνικός στοχαστής αυστριακής καταγωγής, με σημα-ντική επιρροή στο χώρο των κοινωνικών επιστημών, ο Popper ήταν ένθερμος υποστηρικτής της΄΄ανοικτής΄΄(δημοκρατικής) κοινωνίας.Το 1938 αυτοεξορίστη-κε εξαιτίας της προσάρτησης της χώρας του από τη χιτλερική Γερμανία.Έκτοτε,δίδαξε φιλοσοφία σε πανεπιστήμια της Νέας Ζηλανδίας και της Μ. Βρετανίας,συνέγραψε εκατοντάδες άρθρα και μελέτες και συμμετείχε σε αρκετά συνέδριαανά τον κόσμο.Για την πρωτοτυπία του έργου του τιμήθηκε από πολλές Ακαδη-μίες και επιστημονικές εταιρείες.Οι απόψεις του, ιδιαίτερα επίκαιρες σήμερα, αποτελούν σημείο αναφοράς ακόμα και για πιο πρόσφατες θεωρίες του χώρου που μας απασχολεί(βλ. κεφ. Lakatos).

Ο Popper συνθέτει τα βασικά επιστημολογικά του έργα μέσα στη δεκαε-ετία 1963-19721.Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι το έργο του γράφεται υπό το φως των γενικότερων ανακατατάξεων που συνέβησαν τη δεκαετία του ΄60(ιστορικιστική στροφή,απόψεις Κuhn).Kι όμως, τα νέα δεδομένα αυτής της χρονικής περιόδου δεν θίγουν ουσιαστικά το έργο του φιλοσόφου.Ο Popper, ήδη από το 1934 είχε αρχίσει να εκφράζει την αντιθετικιστική κριτική του2.Αν και η διαλεκτική του σχέση με τους θετικιστές συνεχίστηκε επί μακρόν, ο ίδιοςδεν δέχτηκε ποτέ την΄΄ασφαλή΄΄οδό για την κατάκτηση της επιστημονικής γνώ-σης που πρότεινε ο Λογικός Εμπειρισμός.Επίσης, δεν συμβιβάστηκε με την γλωσσική λύση των φιλοσοφικών προβλημάτων ούτε με την στατική και αξιω-ματική κατασκευή των επιστημονικών θεωριών.

Η ποππεριανή επιστημολογία προσπαθεί να ανασυγκροτήσει τη δυναμικήτων θεωριών(the growth of knowledge).Κατ’ανάγκην λοιπόν βγαίνει έξω από τα πλαίσια της παραδοσιακής γνωσιοθεωρίας ή της Λογικής, απομακρύνεται δηλα-δή από τα νεοθετικιστικά πρότυπα.Στην ουσία ο φιλόσοφος ενδιαφέρεται να διασφαλίσει την αντικειμενικότητα της επιστημονικής γνώσης με μια κριτική μεθο-δολογία, μια μεθοδολογία η οποία θα ασχολείται με προβλήματα εγκυρότητας και δυναμικής διαμόρφωσης της γνώσης.Και αν ο πρώτος στόχος του είναι αυ-τός, δεύτερος στόχος του είναι η οριοθέτηση του χώρου της εμπειρικής επιστή-μης έναντι της Μεταφυσικής, της Λογικής και της ψευδοεπιστήμης.Σε στενή σχέση με αυτό το τελευταίο βρίσκεται το πρόβλημα της επαγωγής, της λογικήςμετάβασης δηλαδή από τα πράγματα στη θεωρία.Τα δύο αυτά προβλήματα, της επαγωγής και της οριοθέτησης αποτελούν τις΄΄λυδίες λίθους΄΄ στο έργο του Pop

1 Conjectures and Refutations(1963), The Logic of Scientific Discovery(1969), The Aim of Science(1972).2 Popper K., Logic der Forschung, Wien 1934.

1

per, με την έννοια ότι σ’αυτά ανάγονται όλα τα επιμέρους επιστημολογικά ζητή-ματα3.

Ο φιλόσοφος άσκησε έντονη κριτική στη θετικιστική έννοια της επαγω-γής.Η θεμελίωση της επαγωγής είναι γι’ αυτόν λογικά αδύνατη, καθώς ο επαγωγικός συλλογισμός περιλαμβάνει εκ φύσεως ένα΄΄λογικό άλμα΄΄, το οποίο δεν μπορεί να κατοχυρωθεί λογικά:ποιος δηλαδή εγγυάται πως οι μελλοντικές μας εμπειρίες θα είναι όμοιες με εκείνες που είχαμε μέχρι τώρα;Ο Hume, ο οποίοςείχε ασχοληθεί στο παρελθόν με το πρόβλημα, είχε δώσει μια ψυχολογική λύση τονίζοντας ότι αυτή η πίστη είναι αποτέλεσμα μιας ψυχολογικής συνήθειας.4 ΟPopper απορρίπτει αυτήν τη λύση καθώς και τις λύσεις που έδωσαν ο Κant(η αρχή της επαγωγής ως συνθετικής a priori κρίσης) και ο Reichenbach(θεμελίωσητης επαγωγής στη βάση της λογικής και των πιθανοτήτων).Στην πραγματικότη-τα, ο Popper δεν χρειάζεται την επαγωγή για να θεμελιώσει την επιστημονική γνώση:αυτή μπορεί να βασιστεί σε μια παραγωγική πορεία.

Οι επιστημονικές θεωρίες δεν είναι λοιπόν επαγωγικά αλλά παραγωγικά συστήματα.Η προτεραιότητα της θεωρίας έναντι της εμπειρίας αποτελεί τη βά-ση της ποππεριανής γνωσιωθεωρίας.Ο ρόλος της εμπειρίας έχει σαφώς μεταβληθεί:δεν είναι πλέον το θεμέλιο της γνώσης(Λογικός Θετικισμός) αλλά το πεδίο στο οποίο ελέγχεται κριτικά η γνώση.Αυτό σημαίνει πως καθήκον της εμπειρίας είναι να ανασκευάζει τις γενικές συνθετικές προτάσεις, να μην πιστοποιεί την εγκυρότητά τους αλλά να μειώνει τα περιθώρια λάθους και μελλοντικών απο-κλίσεων.Για την διαδικασία αυτή ο Popper χρειάζεται ένα μηχανισμό(κριτήριο)διαφορετικό από την αρχή της επαληθευσιμότητας: κι αυτό γιατί η επαλήθευση(επικύρωση) μιας θεωρίας είναι λογικά αδύνατη(όσες δοκιμασίες κι αν περάσει μια θεωρία με επιτυχία, υπάρχει πάντα η λογική πιθανότητα να αποτύχει στην ε-πόμενη).Ο φιλόσοφος εδώ κάνοντας στροφή 180 μοιρών, θα εισαγάγει το κριτή-ριο της διαψευσιμότητας(falsification), της κριτικής δηλαδή απόρριψης των επι-στημονικών υποθέσεων.

Η πορεία που ακολουθεί λοιπόν ο επιστήμονας-σύμφωνα με την κατά Popper εκδοχή-είναι η εξής:αρχικά ο επιστήμονας κατασκευάζει θεωρητικές υποθέ-σεις.Οι υποθέσεις αυτές ελέγχονται με βάση αυτά που συνεπάγονται στο εμπει-ρικό επίπεδο.Το ζητούμενο εδώ είναι εκείνα τα πειράματα ή τα τέστ που διαψέυδουν ένα από τα συνακόλουθα της εμπειρίας.Όταν γίνει αυτό, η θεωρία κρίνεταιψευδής στο σύνολό της και ο επιστήμονας πρέπει να προτείνει μια νέα θεωρία, πιο περιεκτική από την προηγούμενη.Αυτό συμβαίνει, γιατί η νέα θεωρία θα πρέπει να εξηγεί όχι μόνο αυτά που εξηγούσε η παλαιότερη αλλά κι εκείνο το συνα-κόλουθο που ακύρωσε αυτήν.Ο Popper εδώ φέρνει ως παράδειγμα την εγκατά-λειψη της Νευτώνειας θεωρίας, μιας θεωρίας της οποίας το κύρος είχε μείνει ανέγγιχτο για περισσότερο από δύο αιώνες.Κι όμως, ακόμα και η θεωρία του Εi-nstein που την αντικατέστησε, ήταν για τον Popper εν δυνάμει λανθασμένη και η τροποποίησή της ήταν θέμα χρόνου.

Η επιστήμη, λοιπόν, έρχεται αντιμέτωπη με λανθασμένες υποθέσεις.Η α-

3 Αυγελής Ν., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία της Επιστήμης, Εκδόσεις Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1998, σσ.56-57.4 βλ. Ν. Αυγελής, ό.π., σ. 58.

2

πόρριψη μιας υπόθεσης συντελεί στην αναδιατύπωση των επιστημονικών προ-βλημάτων και στην υιοθέτηση πιο ώριμων λύσεων.Σ’ αυτήν τη διαδικασία δεν αυξάνεται η γνώση, αλλά μειώνεται η άγνοια των μελών της επιστημονικής κοι-νότητας.Αυτήν την προσπάθεια των επιστημόνων αποδίδει εύστοχα το γνωμικό του Novalis, το οποίο ο Popper θέτει ως προμετωπίδα στο έργο του Η Λογική της Επιστημονικής Ανακάλυψης(1963):΄΄Οι υποθέσεις είναι δίχτυα: μόνο αυτός που ρίχνει, πιάνει΄΄.Ο επιστήμονας λειτουργεί ως΄΄ψαράς΄΄μέσα στην επιστημο-νική΄΄θάλασσα΄΄, η οποία έχει άπειρα΄΄ψάρια΄΄, άλλα πολύτιμα και άλλα ευτελή.Σκοπός του επιστήμονα είναι μέσα από εικασίες και αρνήσεις(conjectures andrefutations) να αυξήσει την επιστημονική γνώση, μειώνοντας παράλληλα τηνάγνοια (επιστημονική γνώση - άγνοια λειτουργούν ως αντιστρόφως ανάλογα μεγέθη).

Το κριτήριο της διαψευσιμότητας επιτελεί μια επιπλέον λειτουργία, αυτήντου διαχωρισμού των επιστημονικών από τις μη επιστημονικές υποθέσεις, των προτάσεων της εμπειρικής επιστήμης από αυτές της Μεταφυσικής.Το κριτήριο της επαληθευσιμότητας απορρίπτεται και γι’ αυτόν το διαχωρισμό, γιατί΄΄δεν ο-δηγεί σε μια οριοθέτηση αλλά σε μια εξομοίωση των επιστημονικών και των μεταφυσικών συστημάτων...δεν εξοβελίζει έτσι αλλά εισάγει τη Μεταφυσική στηνεμπειρική επιστήμη΄΄.5Άλλωστε, ο Popper δεν έχει σκοπό να απορρίψει την Με-ταφυσική, αλλά να ορίσει τις έννοιες εμπειρική επιστήμη και Μεταφυσική.Ο α-ντιμεταφυσικός δογματισμός των Νεοθετικιστών δεν τον βρίσκει σύμφωνο, κα-θώς η Μεταφυσική και οι μύθοι μπορούν να δώσουν-και στο παρελθόν έδωσαν-λαβή σε επιστημονικές θεωρίες.

Το πραγματικό ενδιαφέρον της σκέψης του Popper βρίσκεται πέρα από την οριοθέτηση επιστήμης και Μεταφυσικής.Η ορθολογικότητα δεν είναι απο-κλειστικό προνόμιο της επιστήμης.Απλώς η επιστήμη είναι ένας χώρος όπου ο πυρήνας της ορθολογικότητας, δηλαδή η κριτική στάση, εκδηλώνεται με έναν πιο διαυγή τρόπο.Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η επιστήμη, η διαδικα-σία των υποθέσεων και των αρνήσεων, δεν της ανήκει αποκλειστικά.Στην ουσίααυτή η ερευνητική πορεία χαρακτηρίζει κάθε ερευνητική μορφή προεπιστημονι-κής σκέψης, οποιαδήποτε ακολουθία απόκτησης της γνώσης από τον άνθρωπο,ακόμα κι όταν αυτή προέρχεται από το φυσικό περιβάλλον.6Αν έπρεπε να θεσπιστεί οπωσδήποτε μια μορφή οριοθέτησης ανάμεσα στις διάφορες θεωρίες, αυτή η οριοθέτηση, σύμφωνα με τον Popper, θα ήταν ανάμεσα στις επιδεχόμενες ή στις μη επιδεχόμενες κριτική θεωρίες.

Ένα τελευταίο ερώτημα, το οποίο μένει αναπάντητο, είναι το εξής:αφού είναι πάντοτε δυνατό να υποστηριχθεί μια θεωρία με λογικά επιχειρήματα(γιαπαράδειγμα η χημική θεωρία του φλογιστού), γιατί θα πρέπει να την εγκαταλεί-ψουμε;Η απόρριψη μιας θεωρίας, τονίζει ο Popper, δεν είναι ζήτημα μόνο λογι-κής, είναι ζήτημα κυρίως μεθοδολογίας της επιστήμης.Ο φιλόσοφος δεν είναι υπέρ της εγκατάλειψης μιας θεωρίας, χωρίς να συντρέχουν άξιοι λόγοι.Ένας τέ-

5 βλ. Κ. Popper, ό.π., σσ. 11-12.6 Κάλφας Βασίλης, Επιστημονική Πρόοδος και Oρθολογικότητα, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 1997, σ. 77.

3

τοιος λόγος θα ήταν λογουχάρη η αντικατάσταση μιας υπόθεσης από μια άλλη που επιδέχεται καλύτερο έλεγχο ή η διάψευση ενός από τα συνακόλουθα της υ-πόθεσης.7Σ’ αυτό το σημείο υπολανθάνει ένας συμβατισμός, καθώς πλέον η επι-λογή ανάμεσα σε ανταγωνιστικές θεωρίες είναι σε τελευταία ανάλυση ζήτημα αξιολόγησης ή απόφασης του κάθε επιστήμονα.Ο Popper παραδέχεται αυτό το γεγονός, τονίζει όμως πως στο δύσκολο αυτό έργο επιλογής υπάρχει ένα σταθε-ρό κριτήριο επιλογής:για να είναι επιστημονική μια θεωρία, πρέπει να επιδέχε-ται διάψευση.

Αν θέλαμε σχηματικά να αποδώσουμε τις διαφορές του Popper και των νεοθετικιστών ως προς τη μέθοδο ανάδειξης της επιστημονικής αλήθειας, θα ταυτίζαμε τη διαδοχή θεωριών στο χώρο της επιστήμης με ένα πολυώροφο οικοδόμημα:οι Νεοθετικιστές θέλουν να κάνουν αυτό το οικοδόμημα όσο το δυνατόψηλότερο, κτίζοντας κι άλλους ορόφους.Ο Popper, από την άλλη, υποβάλλει το οικοδόμημα αυτό σε έντονες΄΄σεισμικές δονήσεις΄΄: στο τμήμα εκείνο που θα μείνει ανέπαφο από τις δονήσεις, θα συνεχίσει το κτίσιμο, μη διστάζοντας σε λί-γο να επαναλάβει την ίδια διαδικασία.

Ο λειτουργικός χαρακτήρας της προόδου.Ο Popper το έτος 1963 γράφει το έργο του Conjectures and Refutations, στο ο-ποίο αποτυπώνονται ανάγλυφα οι απόψεις του σχετικά με την επιστημονική πρόοδο.Ο τίτλος του βιβλίου δεν είναι καθόλου τυχαίος:η επιστημονική πρόο-δος είναι όντως μια διαδικασία΄΄εικασιών και αρνήσεων΄΄για τον φιλόσοφο.Σ’ αυτό το έργο οι δύο έννοιες, της ορθολογικότητας και της προόδου, θα ενωθούν σε ένα λειτουργικό σχήμα, καθώς αυτό που κάνει τελικά ορθολογική την επιστήμη είναι ο τρόπος που αυτή αναπτύσσεται.

Πριν προχωρήσουμε, υπάρχει ένα γεγονός που κάνει άμεσα εντύπωση και σχετίζεται με την ποππεριανή εικόνα της πρόοδου:ο όρος πρόοδος(progress) εμ-φανίζεται σπάνια στα γραπτά του φιλοσόφου και αντί αυτού προτιμάται ο όροςαύξουσα ανάπτυξη(growth).Με αυτόν τον τρόπο υποδηλώνεται έμμεσα η αντί-θεση του Popper σε κάθε προδιαγεγραμμένη εικόνα προόδου στην επιστήμη απέναντι σε κάθε άποψη που υποστηρίζει πως κάθε αλλαγή στην επιστήμη σημαί-νει κατ’ανάγκη πρόοδο.Η αλλαγή στην επιστήμη είναι μια προσπάθεια, μέσω της οποίας τα ενδεχόμενα΄΄κέρδη΄΄καλούνται να υπερβούν τις ενδεχόμενες΄΄α-πώλειες΄΄.Άρα ο χώρος της επιστήμης είναι ο μόνος χώρος στον οποίον ενσυνεί-δητα τα λάθη κρίνονται, διορθώνονται και βαίνουν μειούμενα.8

Μετά από αυτήν την απαραίτητη σημείωση και αναζητώντας την διαδικα-σία της προόδου, βλέπουμε ότι αυτή ξεκινά από την απομόνωση προβλημάτων στην επιστήμη και την προσπάθεια επίλυσής τους.Για να επιλυθούν αυτά τα προβλήματα, ο επιστήμονας θέτει κάποιες υποθέσεις, οι οποίες συχνά είναι αστήρι-κτες, προσπαθώντας να λύσει το πρόβλημα.Αυτές οι υποθέσεις ελέγχονται εμπειρικά, σε μια προσπάθεια επικύρωσής τους από την πραγματικότητα, κάτι που ίσως θα συμβεί, ίσως όχι.Όμως και στην περίπτωση που μια υπόθεση αποδειχτεί

7 περιοδ. Δευκαλίων, τεύχος 16(1976), σ. 341.8 βλ. Β. Κάλφας, ό.π., σ. 77.

4

πρόσκαιρα΄΄ανθεκτική΄΄στον εμπειρικό έλεγχο, αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπεινα θεωρηθεί τελεσίδικα αληθής.Όπως έχει αποδείξει η ιστορία της επιστήμης, ηδιάψευση της συγκεκριμένης υπόθεσης και η αντικατάστασή της από μια άλλη είναι θέμα χρόνου.Αυτό σημαίνει πως υπάρχει πάντοτε εν δυνάμει μια λογική πιθανότητα διάψευσης οποιασδήποτε ισχύουσας επιστημονικής υπόθεσης.

Μέσα όμως από την κριτική απόρριψη των θεωριών επέρχεται και η πρό-οδος στην επιστήμη.Κι αυτό γιατί η απόρριψη μιας θεωρίας συνεπάγεται και την επισήμανση των λαθών εκείνων που την οδήγησαν στην διάψευσή της από την εμπειρική πραγματικότητα.Κατ’ αυτόν τον τρόπο η καινούρια υπόθεση που θα έλθει στο προσκήνιο θα προτείνει πιο ώριμες λύσεις οι οποίες, έστω κι αν δεν είναι οριστικές, αποτελούν ένα΄΄παραπάνω βήμα΄΄στην κλίμακα της γνώσηςΚάθε φορά που ο επιστήμονας απορρίπτει μια θεωρία, προσδιορίζει ταυτόχρονατα κενά που πρέπει να καλύψει μια νέα θεωρία για να υιοθετηθεί(έστω προσωρινά):΄΄Εφόσον καμιά απ’αυτές τις θεωρίες δεν μπορεί να θεμελιωθεί οριστικά, εί-ναι ουσιαστικά ο κριτικός και προοδευτικός τους χαρακτήρας-το γεγονός ότι μπορούμε να κρίνουμε την επιδίωξή τους να λύσουν τα προβλήματά μας καλύ-τερα από τις άλλες θεωρίες-που αποτελεί την ορθολογικότητα της επιστήμης΄΄.10

Θέλοντας τώρα ο Popper να κάνει πιο προσιτή την εικόνα της επιστημονι-κής προόδου(ή έστω της΄΄αύξουσας ανάπτυξης΄΄της επιστήμης, όπως λέγει ο ί-διος), κατέφυγε σε κάποιες έννοιες-κριτήρια, στις οποίες αποκρυσταλλώνεται η σκέψη του.Τα κριτήρια αυτά είναι τρία(βαθμός διαψευσιμότητας,ανεξάρτητη ε-λεγξιμότητα,εμπειρική ενίσχυση) και θα εξεταστούν αναλυτικά στη συνέχεια. Έχει ήδη ειπωθεί πως η μέθοδος της διάψευσης πλεονεκτεί λογικά σε σχέ-ση με την μέθοδο της επικύρωσης μιας θεωρίας και ο λόγος είναι απλός:ενώ για να επικυρωθεί μια θεωρία απαιτείται ένα αναρίθμητο σύνολο επιμέρους προτά-σεων, για να διαψευστεί χρειάζεται μόνο μια πρόταση που θα αντίκειται σε ένα εμπειρικό αποτέλεσμα της θεωρίας.Άρα μια θεωρία, σύμφωνα με τον Popper, είναι επιστημονική, αν υπάρχει δυνατότητα να οριστούν λογικά οι συνθήκες που την διαψεύδουν.Προεκτείνοντας αυτόν τον συλλογισμό, ο φιλόσοφος θα υποστηρίξει πως ανάμεσα σε δύο θεωρίες, αξιολογικό προβάδισμα έχει εκείνη που δίνειπερισσότερες΄΄αφορμές΄΄για να διαψευστεί, που έχει, όπως λέει ο ίδιος, μεγαλύ-τερο βαθμό διαψευσιμότητας.Εννοείται βέβαια πως θεωρίες ή υποθέσεις που έ-χουν βαθμό διαψευσιμότητας μηδέν, μειονεκτούν έναντι οποιασδήποτε άλλης θεωρίας που έχει έστω κι ένα σημείο το οποίο επιδέχεται διάψευση.

Ο Popper αρέσκεται εδώ να ομιλεί για θεωρίες με μεγαλύτερο΄΄εμπειρικόή λογικό περιεχόμενο΄΄(empirical or logical content), αναφερόμενος προφανώς σε θεωρίες με μεγαλύτερο βαθμό διαψευσιμότητας.Μέσα στην ιστορία της επι-στήμης υπήρχαν αρκετές τέτοιες θεωρίες που επικράτησαν γιατί προσέφεραν μεγαλύτερες πιθανότητες ελέγχου από την εμπειρική πραγματικότητα:για παρά-δειγμα, η θεωρία του Newton έναντι αυτών των Kepler και Γαλιλαίου ή μέσα στον 20ο αιώνα η θεωρία του Einstein έναντι αυτών των Newton και Maxwell.To μεγάλο πλεονέκτημα αυτού του κριτηρίου προόδου είναι ότι αποτελεί ένα κα

10 Popper K., Conjectures and Refutations, London 1963, p. 7.

5

θαρά λογικό κριτήριο11, άρα δεν χρειάζεται ο επιστήμονας να καταφεύγει κάθε φορά σε εμπειρικά τέστ για να αποφανθεί αν μια θεωρία διεκδικεί έναν παραπά-νω βαθμό προόδου σε σχέση με μια άλλη.Αρκεί η σύγκριση του περιεχομένου των δύο θεωριών για να δοθεί μια τιμή στο βαθμό διαψευσιμότητας που έχουν.

Με βάση λοιπόν αυτό το πρώτο κριτήριο προόδου, πλεονέκτημα επιλογήςανάμεσα σε δύο θεωρίες έχει εκείνη που είναι απλούστερη, ακριβέστερα διατυ-πωμένη και πιο σφαιρική12.Όσον αφορά στην ακριβή διατύπωση και στη σφαιρικότητα, οι έννοιες είναι κατανοητές:η έλλειψη ασαφειών καθώς και η γενικότη-τα(καθολικότητα) των εφαρμογών κάποιας θεωρίας την καθιστούν πιο ευάλωτη στην πιθανότητα διάψευσης.Σχετικά, τώρα, με την απλότητα, ο όρος αυτός χρη-σιμοποιείται για να αντιδιαστείλει μια διαυγέστερη θεωρία σε σχέση με μια πιοπερίπλοκη, η οποία εκ των πραγμάτων προσφέρεται δύσκολα σε εμπειρικό έλεγχο.Το συμπέρασμα λοιπόν που βγαίνει εδώ είναι πως ο βαθμός διαψευσιμότη-τας μπορεί να λειτουργήσει ως ένα πρώτο κριτήριο προόδου στην επιστήμη, δενμπορεί όμως-όπως τονίζει ο ύστερος Popper-να εκληφθεί ως το μόνο κριτήριο προόδου.

Στα τελευταία του γραπτά ο φιλόσοφος αναγκάστηκε να προσθέσει δύο νέα κριτήρια προόδου, αυτό της΄΄ανεξάρτητης ελεγξιμότητας΄΄(independent te-stability) και αυτό της εμπειρικής ενίσχυσης(corroboration)13.O Popper είχε κα-τανοήσει πως η υιοθέτηση του βαθμού διαψευσιμότητας ως μοναδικού κριτηρί-ου προόδου δημιουργούσε μια πλασματική εικόνα στην επιστήμη.Μια αρνητικήσυνέπεια, για παράδειγμα, θα ήταν πως οι επιστημονικές θεωρίες θα είχαν ελά-χιστη διάρκεια ζωής, καθώς θα αρκούσε μόνο μια παρατήρηση για την απόρρι-ψή τους.Κι όμως η πραγματική εικόνα της επιστήμης δεν είναι αυτή:αρκετές θε-ωρίες έχουν πολύ μεγάλη διάρκεια ζωής, δεν απορρίπτονται, αλλά αλλάζουν καιεπιβιώνουν σε μια παραπλήσια μορφή.Επίσης, κάποιες θεωρίες περιέχουν εσω-τερικές αντιφάσεις, αυτό όμως δεν τις εμποδίζει να επιβιώσουν για αρκετό διά-στημα και τελικά είτε να λύσουν αυτές τις αντιφάσεις είτε να απορριφθούν ενμέρει ή ολοκληρωτικά.Συνεπώς για να είναι πλήρης η έννοια της προόδου στηνεπιστήμη, έπρεπε να προστεθούν αυτά τα δύο κριτήρια που ανταποκρίνονται στη συνολική εικόνα της προόδου.

Το δεύτερο λοιπόν κριτήριο προόδου είναι αυτό της ανεξάρτητης ελεγξι-μότητας:αυτό σημαίνει πως για να γίνει μια νέα θεωρία αποδεκτή πρέπει να ο-δηγεί σε νέες και ελέγξιμες προβλέψεις.Εδώ, ο Popper θα εισαγάγει μια νέα έν-νοια, το΄΄γνωστικό υπόβαθρο΄΄, εντάσσοντας σε αυτό όλες τις κοινά αποδεκτέςπροτάσεις από την επιστημονική κοινότητα μια συγκεκριμένη εποχή14.To γνω-στικό υπόβαθρο παίζει πλέον το ρόλο της συγκριτικής βάσης επί της οποίας θααξιολογηθεί εμπειρικά μια θεωρία.Όταν λοιπόν προταθεί μια νέα θεωρία, δεν αρκεί για την υιοθέτησή της, να συμφωνεί με τα ως τώρα γνωστά δεδομένα: θα

11 βλ. Κ. Popper, ό.π., p. 21712 βλ. Β. Κάλφας, ό.π., σ. 79.13 Tα δύο κριτήρια εισάγονται για πρώτη φορά αντίστοιχα στα:α)Κ. Popper, The Rationality of Scientific Revo-lutions(1975) και β)Κ. Popper, Truth, Rationality and the Growth of Knowledge(1963).14 Popper K.,΄΄Truth, Rationality and the Growth of Knowledge΄΄(p.215-252) στο Lakatos-Musgrave(eds)Problems in the Philosophy of Science, Amsterdam, 1968, p. 238.

6

πρέπει να προχωρεί σε νέες προβλέψεις(ανακαλύψεις), οι οποίες θα είναι αποτέ-λεσμα του ανεξάρτητου ελέγχου της θεωρίας.Και όταν μιλάμε για ανεξάρτητοέλεγχο, εννοούμε την΄΄αποκόλληση΄΄της νέας θεωρίας από το γνωστικό υπόβα-θρο, στο οποίο συχνά οι επιστήμονες επαναπαύονται, νιώθοντας ασφάλεια.

Υπάρχει βέβαια η πιθανότητα, σύμφωνα με τον Popper, η ανακάλυψη νέ-ων γεγονότων να μην πηγάζει από τον έλεγχο της θεωρίας, αλλά από άλλες αι-τίες(τυχαίες παρατηρήσεις,βελτίωση πειραματικών συνθηκών,κ.ά.).Σ’αυτήν τηνπερίπτωση η δοκιμασμένη θεωρία καλείται να ενσωματώσει στους κόλπους της το απρόβλεπτο γεγονός είτε με το να υποστεί μια τροποποίηση είτε προτείνο-ντας μια βοηθητική υπόθεση.Όμως και σε αυτήν την περίπτωση η δυνατότητα νέων ελέγξιμων προβλέψεων θα καταστήσει τη θεωρία επιστημονική και΄΄προο-δευτική΄΄σε σχέση με τις προηγούμενες.Σε αντίθετη περίπτωση, αν δηλαδή η βοηθητική υπόθεση δεν οδηγεί στην ανακάλυψη νέων φαινομένων, τότε αποτελεί μια χρησιμοθηρική(ad hoc) εξήγηση που περιπλέκει τη θεωρία χωρίς να της προσφέρει κάτι ουσιαστικό.

Ο φιλόσοφος θα αναφέρει περιπτώσεις μέσα από την ιστορία της επιστή-μης που θα κάνουν πιο κατανοητές τις απόψεις του.Όταν ο Γαλιλαίος ανακάλυ-ψε με τη βοήθεια του τηλεσκοπίου πως η επιφάνεια της Σελήνης δεν ήταν επί-πεδη, καταρρίφθηκε η ισχύουσα αριστοτελική θεωρία που υποστήριζε πως όλα τα ουράνια σώματα ήταν τέλειες σφαίρες.Οι οπαδοί της αριστοτελικής θεωρίαςπρότειναν τότε την ad hoc εξήγηση πως υπάρχει μια άγνωστη ουσία που γεμίζει τις εδαφικές ανωμαλίες της Σελήνης και έτσι την κάνει σφαιρική.Προφανώς μιατέτοια υπόθεση κάθε άλλο παρά επιστημονική είναι, καθώς είναι αδύνατο να ε-λεγχθεί εμπειρικά.Με τέτοιες υποθέσεις η επιστήμη δεν προοδεύει αλλά μάλλονχάνει τη διαύγεια και τον ορθολογικό χαρακτήρα της.

Από την άλλη πλευρά, ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα επιστημονικής εξήγησης είναι η ανακάλυψη του πλανήτη Ποσειδώνα.Τον 19ο αιώνα αστρονό-μοι παρατήρησαν διαταραχές στην τροχιά του Ουρανού, διαταραχές που αμφι-σβητούσαν την θεωρία της βαρύτητας του Newton.Για να μην χάσει την ισχύ της η νευτώνεια θεωρία, οι επιστήμονες Leverrier και Adams πρότειναν μια βοηθητική υπόθεση:ένας άγνωστος πλανήτης που βρίσκεται κοντά στον Ουρανό ε-πηρεάζει την τροχιά του, καθώς του ασκεί τη δική του βαρύτητα.Όντως, μαθη-ματικοί υπολογισμοί αλλά και η μετέπειτα εμπειρική παρατήρηση με τα πιο τέ-λεια τηλεσκόπια απέδειξαν την παρουσία αυτού του πλανήτη.Συνεπώς, η βοηθητική αυτή υπόθεση ήταν επιστημονική, καθώς έδινε τη δυνατότητα στον ανεξάρτητο έλεγχο να αποφανθεί για την ορθότητά της.

Τα δύο κριτήρια προόδου που εξετάστηκαν ως τώρα είναι κριτήρια που τιθενται εκ των προτέρων, πριν δηλαδή από οποιοδήποτε εμπειρικό έλεγχο.Ο Popper διέγνωσε σ’αυτό το σημείο ένα κενό:έπρεπε ο εμπειρικός έλεγχος να αναλά-βει έναν πιο΄΄ενεργό ρόλο΄΄, όσον αφορά στην αξιολόγηση της προόδου μιας επιστημονικής θεωρίας.Στα πρώτα του κείμενα, ο ρόλος του εμπειρικού ελέγχου είχε περιοριστεί στην κριτική διάψευση των υποθέσεων που κάνει ο ερευνητής.Με το τρίτο όμως κριτήριο προόδου, ο φιλόσοφος θα αποκαταστήσει τη σημα-

7

σία αυτού του ελέγχου.Μια νέα θεωρία λοιπόν για να γίνει αποδεκτή, πρέπει να έχει ενισχύσει το κύρος της, περνώντας με επιτυχία κάποιες εμπειρικές δοκιμα-σίες.Αυτό στην ποππεριανή ορολογία σημαίνει να έχει υψηλό βαθμό΄΄εμπειρι-κής ενίσχυσης΄΄(corroboration).

Ο ίδιος ο Popper σημειώνει σε ένα από τα ώριμα κείμενά του:΄΄Ο βαθμόςενίσχυσης μιας θεωρίας αντιπροσωπεύει τον τρόπο επίλυσης των προβλημάτων (της θεωρίας), τη σοβαρότητα των τεστ που έχει περάσει, το πως βγήκε από αυ-τά τα τεστ.Η ενίσχυση είναι επομένως μια αξιολογική αναφορά των παλιών επι-δόσεων και είναι ουσιαστικά συγκριτική έννοια.Βέβαια ο βαθμός ενίσχυσης δεν έχει δικαίωμα να πει τίποτε για τις μελλοντικές επιδόσεις ή για την καταλληλό-τητα της θεωρίας΄΄15. Eίναι σαφές εδώ πως ο φιλόσοφος θέλει να προλάβει τονθετικιστικό κίνδυνο:όσα εμπειρικά τεστ κι αν περάσει μια θεωρία, δεν παύει να θεωρείται εν δυνάμει διαψεύσιμη στο μέλλον.

Στην ποππεριανή ορολογία θα προστεθεί ένας καινούριος όρος που έχει σχέση με το τρίτο κριτήριο επιστημονικής προόδου, αυτός των αποφασιστικών πειραμάτων(crucial experiments).Μέσω των πειραμάτων αυτών ενισχύεται απο-φασιστικά μια θεωρία και διαψεύδεται μια άλλη, καθώς τα αποτελέσματά τους είναι τόσο προφανή, ώστε γίνονται αμέσως αποδεκτά από το σύνολο των μελών μιας επιστημονικής κοινότητας.Χαρακτηριστικό τέτοιο πείραμα θεωρείται από τον Popper η μέτρηση της αντίστασης του αιθέρα στην επιφάνεια της Γης, πουεπιχειρήθηκε από τους Michelson και Morley και οδήγησε στην ενίσχυση της θεωρίας της σχετικότητας και την απόρριψη της νευτώνειας προκατόχου της.Βέβαια, εκτός από τα πειράματα, αρκούν μερικές φορές και ορισμένες απλές παρατηρήσεις, οι οποίες δρουν καταλυτικά υπέρ μιας επιστημονικής θεωρίας.16

Αυτές είναι σε αδρές γραμμές οι θέσεις του αυστριακού φιλοσόφου για την επιστημονική πρόοδο.Στην προσπάθεια τώρα να εντοπιστούν προβληματικά σημεία σ’ αυτές τις τελευταίες θέσεις, η αρχή θα γίνει από αυτά που ειπώθηκαν λίγο πριν για τα αποφασιστικά πειράματα.Ο P. Feyerabend στη δεκαετία του ΄60προσπάθησε να αποδείξει ότι αυτά τα πειράματα μόνο αποφασιστικά δεν ήταν,καθώς οι ερευνητές που τα διενεργούσαν δεν έπαιρναν υπόψη τους μια βασική παράμετρο:την αδυναμία λογικού εγκλεισμού δύο αντιμαχόμενων θεωριών (ό-πως υποστηρίζει ο Feyerabend, o Popper υποπίπτει εδώ στο ίδιο λάθος για το οποίο πρώτος είχε κατηγορήσει τους θετικιστές).Γράφει λοιπόν ο Feyerabend:΄΄Κάθε θεωρία κατέχει τη δική της εμπειρία και δεν υπάρχει επικάλυψη ανάμε-σα στις εμπειρίες δύο αντιμαχόμενων θεωριών.Μιλώντας ξεκάθαρα, ένα αποφα-σιστικό πείραμα είναι τώρα αδύνατο...επειδή δεν υπάρχουν καθολικά αποδεκτές προτάσεις, ικανές να εκφράσουν οτιδήποτε ανακύψει από την παρατήρηση.17

Η παρατήρηση η οποία υπολανθάνει στις απόψεις του Feyerabend είναι πως δύο ανταγωνιστικές θεωρίες ενδέχεται να χρησιμοποιούν τους ίδιους όρους,αυτό όμως δεν σημαίνει πως εννοούν τα ίδια πράγματα με αυτούς τους όρους.

15 Popper K., Objective Knowledge, Oxford, 1972, p. 18.16 Μια τέτοια παρατήρηση αφορούσε στη μελέτη του περιηλίου του πλανήτη Ερμή, παρατήρηση που συνέβαλε αποφασιστικά στην ενίσχυση της θεωρίας της σχετικότητας.17 Feyerabend P.,΄΄Problems of Empiricism΄΄, p. 145-260 στο Colodny(ed) Beyond the Edge of Certainty, New Jersey, 1965, p. 214.

8

Αυτή η κατάσταση περιγράφτηκε όπως θα δούμε αργότερα από τον Kuhn ως ΄α-συμμετρία΄΄(incommensurability).

Ένα δεύτερο σημείο κριτικής επικεντρώνεται στην έμφαση που έδωσε ο φιλόσοφος στο κριτήριο της διαψευσιμότητας, ορίζοντάς το(στο μεγαλύτερο μέ-ρος των γραπτών του) ως το μοναδικό κριτήριο προόδου.Η δυνατότητα διάψευ-σης των θεωριών δεν μπορεί να αποτελέσει μοναδικό μέτρο για την ανάπτυξη στην επιστήμη, καθώς στην περίπτωση αυτή η ισχύς κάθε θεωρίας θα είχε απί-στευτα μικρή διάρκεια.Ευτυχώς ο Popper, αξιολογώντας τα πορίσματα της ιστο-ρίας των επιστημών εγκατέλειψε αυτήν την εμμονή του και΄΄φιλελευθεροποίησετα κριτήριά του σχετικά με την επιστημονική πρόοδο.Όπως παρατήρησε και οΙmre Lakatos, στη δεκαετία του ΄50 η σκέψη του Popper εξελίσσεται καθώς απότην απλοϊκή(naive) διαψευσιμότητα των πρώτων γραπτών του, περνά σε μια ε-κλεπτυσμένη(sophisticated) μορφή διαψευσιμότητας.18

Η πρόοδος της επιστήμης είναι ένα αξίωμα και όχι ένα ζητούμενο στην ποππεριανή επιστημολογία.Γι’αυτόν το λόγο ο Popper δεν θα αναζητήσει σημά-δια προόδου στην ιστορία των επιστημών, τουναντίον μάλιστα θα εφαρμόσει αυτό το μοντέλο μέ βάση την πρόοδο και σε άλλους τομείς(στην κοινωνική του φιλοσοφία για παράδειγμα).Υπάρχει κίνδυνος να ανασχεθεί η πρόοδος στην επι-στήμη;Ο φιλόσοφος πιστεύει πως όχι :η άγνοια του ανθρώπου πάνω σε βασικά θέματα που τον απασχολούν θα υφίσταται όσο υπάρχει το ανθρώπινο είδος, άρα η επιστήμη πάντα θα έρχεται αρωγός σ’αυτήν την προσπάθεια κάλυψης της ά-γνοιας.Βλέπουμε λοιπόν πως, αν και ο φιλόσοφος υπογραμμίζει την έννοια της διαψευσιμότητας στο έργο του, δεν φθάνει τελικά σε μια σκεπτικιστική διάθεσηαναφορικά με τη δυνατότητα προόδου στην επιστήμη.Η γνώση αναπτύσσεται και η επιστήμη προοδεύει΄΄ακριβώς επειδή μπορούμε να μαθαίνουμε από τα λάθη μας΄΄19.

18 Lakatos I.,΄΄Falsification and the Methodology of Scientific Research Programmes΄΄,p.91-196 στο Lakatos-Musgrave(eds) Criticism and the Growth of Knowledge, Cambridge 1970, p. 181.grave(eds) 1970, p. 181.19 βλ. Κ. Popper, Conjectures and Refutations, p. 7.

9