ΕΡΓΟ: ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΑΝΑΔΕΙΞΗ & ΠΡΟΒΟΛΗ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΠΕΝΤΑΛΟΦΟΥ

Ανάδοχος έργου: Καβουρίδου Γεωργία

Έρευνα Καβουρίδου Γεωργία Κοζιάκης Νίκος Παγούνης Τρύφων

Κείμενα Κοζιάκης Νίκος Καβουρίδου Γεωργία

Φωτογραφικό Υλικό Καβουρίδου Γεωργία Κοζιάκης Νίκος Παγούνης Τρύφων Παφίλης Αργύρης Οικολογική Κίνηση Κοζάνης

Σύνταξη Χαρτών Κοζιάκης Νίκος

Χαρτογραφική Πληροφορία Εργαστήριο Τεχνολογίας Περιβάλλοντος/ Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών/ Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

Υλοποίηση Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας - Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας

Eπιστημονικός Συνεργάτης Καθηγητής Ι. Γ. Μπάρτζης Ιωάννης - Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών/ Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας

Σχεδιασμός – Εκτύπωση: dot•print ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ

ISBN 978-960-99069-0-6

Το έργο χρηματοδοτείται από πόρους του προγράμματος «Θησέας»

Θα ήθελα να σας καλωσορί-σω στην Κοινότητα μας που

βρίσκεται στο δυτικότερο τμήμα του Νομού Κοζάνης και σε υψό-μετρο 1060 μέτρων.

Τα τελευταία χρόνια έχουμε στρέψει το ενδιαφέρον μας στην ανάδειξη της περιοχής. Η ιδιαίτε-ρη φυσική ομορφιά του τόπου, η αρχιτεκτονική των μαστοροκαλ-φάδων και το ήπιο κλίμα δημιουρ-γούν ένα συγκριτικό πλεονέκτημα και πόλο έλξης για κάθε επισκέπτη.

Στην παραπάνω προσπάθεια έχουμε συμβάλει με έργα που έχουμε πράξει, όπως περιπατητι-κά και ορειβατικά μονοπάτια, ανα-πλάσεις πλατειών και καλντεριμιών εντός των οικισμών, τη δημιουργία του Κοινοτικού ξενώνα «Καλαμά», την αξιοποίηση της παραλίμνιας περιοχής μετά την κατασκευή του φράγματος του Πραμόριτσα στην περιοχή του Βυθού, καθώς και την ανάδειξη της εκκλησιαστικής μας κληρονομιάς.

Θα ήθελα επίσης να αναφέρω ότι οι ιδιώτες επαγγελματίες τις πε-ριοχής παρέχουν άριστες παρο-χές από πλευράς εστίασης και φι-λοξενίας. Σας προσκαλούμε στον όμορφο Πεντάλοφο για να απο-λαύσετε γεύσεις και αρώματα γνω-ρίζοντας τί σημαίνει παραδοσιακή φιλοξενία.

Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Πενταλόφου

Γεώργιος Καρούτας

Καλωσήρθατε στο Βόιο

Στα θεμέλια της Πίνδου, ανάμεσα στους γίγαντες του Γράμμου, του Σμόλικα και της Βασιλίτσας βρίσκεται το Βόιο. Ένα βουνό αλ-λιώτικο από τα άλλα, ένα βουνό τόσο ιδιαίτερο όσο και το πανάρ-χαιο όνομά του. Από εδώ ξεκινούν οι ψηλές οροσειρές, τα περή-φανα πέτρινα χωριά και ο μεγαλύτερος ποταμός της Ελλάδας, ο Αλιάκμονας. Οτιδήποτε απαντάται στους θαυμαστούς βουνίσιους κόσμους περικλείεται στο Βόιο. Απάτητες κορφές, καταρράκτες, φαράγγια, απόκρημνοι βράχοι, ατέλειωτα μυστηριακά δάση γεμά-τα ζωή, θρύλους και κτίσματα της παλιάς εποχής, πολύστροφοι ποταμοί και απότομα ρέματα, πέτρινα γεφύρια, κρυμμένα μονο-πάτια και οικισμοί σκαρφαλωμένοι στις βουνοπλαγιές χαρακτηρί-ζουν τον ιδιόμορφο αυτό τόπο.

Από τα δυτικά του Βοΐου ξεκινάει άλλος ένας ιστορικός ποτα-μός, ο Σαραντάπορος , ο “Πρασινονέρης”, ο οποίος διασχί-ζοντας την Ήπειρο, ενώνεται με τον Αώο. Το Βόιο τέμνει με τέ-τοιο τρόπο τη Δυτικομακεδονική γη ώστε τα νερά της ανατολικής του πλευράς να καταλήγουν στο Αιγαίο Πέλαγος, ενώ αυτά της δυτικής στο Ιόνιο.

Πρόκειται για ένα από τα πιο δασωμένα και πυκνοκατοικημέ-να βουνά της Ελλάδας. Στα πλούσια οικοσυστήματά του, που πε-ριλαμβάνουν πολλά μικτά δάση, κυριαρχεί η βελανιδιά, η καστα-νιά, η οξιά, το πεύκο, το έλατο, ενώ υπάρχουν επίσης και ρόμπο-λα. Η χαμηλή βλάστηση του βουνού διαθέτει πλούσιο τσάι, σαλέ-πι, πρασσάκο και πολλές τριανταφυλλιές.

Το Βόιο αποτελεί βιότοπο κάθε είδους άγριας πανίδας που μπορεί να συναντήσει κανείς στη Βόρεια Ελλάδα, όπως ελάφια, ζαρκάδια, λύκους, αγριόχοιρους, αρκούδες, αετούς, γεράκια, μπούφους, σκίουρους, αλεπούδες, αγριόγατες, αλλά και ψάρια.

Τα χωριά του Βοΐου, τα λεγόμενα Κ α σ τ α ν ο χ ώ ρ ι α ή Μ α -σ τ ο ρ ο χ ώ ρ ι α σχηματίζουν ένα ξεχωριστό σύνολο με μοναδική φύση, παράδοση και αρχιτεκτονική. Αντιπροσωπευτικότερο δείγ-μα του πανέμορφου αυτού ορεινού τόπου αποτελεί ο ξακουστός Πενταλόφος και η περιοχή που τον περιβάλλει.

Προφήτης Ηλίας Ζουπανίου

Η Κοινότητα Πενταλόφου

Τέσσερα πέτρινα χωριά κι ένα Μοναστήρι σχηματίζουν την Κοι-νότητα Πενταλόφου. Ο ομώνυμος ιστορικός Πεντάλοφος, το με-

γαλύτερο μαστοροχώρι της Μα-κεδονίας, ο ιδιόμορφος Βυθός, κρεμασμένος κάτω από τους εντυπωσιακούς βράχους του Κα-ραουλιού, το καλοδιατηρημένο Δίλοφο, με τα μεγάλα αρχοντό-σπιτά του, η κατάφυτη Αγ. Σωτή-ρα, κρυμμένη ανάμεσα σε φυλ-λοβόλα δάση και το ξακουστό Μοναστήρι της Αγ. Τριάδας, χτι-σμένο μέσα σε μια κλειστή ορει-νή κοιλάδα του Βοΐου. Αυτή είναι η Κοινότητα Πενταλόφου, ένας τόπος ξεχωριστός όπου η πα-ράδοση και η ομορφιά δεν απο-τελούν απλά αναβίωση του πα-ρελθόντος αλλά καθημερινό βί-ωμα. Ένας τόπος που αναζητά την εξερεύνηση και τότε απλό-χερα γίνεται έτοιμος να χαρίσει τους θησαυρούς που κρύβει στα σπλάχνα του.

Η περιοχή του Πενταλόφου βρίσκεται σκαρφαλωμένη στο νότιο τμήμα του Βοΐου, μετα-ξύ των Νομών Καστοριάς και Γρεβενών, αποτελώντας το δυ-τικότερο και ίσως το ωραιότε-ρο κομμάτι του Νομού Κοζά-νης. Γειτονικά της χωριά είναι το Επταχώρι, η Σαμαρίνα, η Καλλο-νή, το Δοτσικό, ο Αυγερινός και η Μόρφη. Σε αυτό τον τόπο βρί-σκεται ο Ζουπανιώτικος Αηλιάς, η μία από τις δύο ψηλότερες κο-ρυφές του βουνού, η τεχνητή λί-μνη του Βυθού στο φράγμα του ποταμού Πραμόριτσα, τα μεικτά δάση του Τάλιαρου πίσω από το Δίλοφο και το πέτρινο γεφύρι της Σβόλιανης.

Χ Α Ρ Τ Η Σ Κ Ο Ι Ν Ο Τ Η Τ Α Σ

O Πεντάλοφος

Πεντάλοφος, Πεντάμορφος! Χτισμένος στο έντονο ανάγλυφο που σχηματίζουν τα βουνά του Βοΐου βρίσκεται ο περήφανος Πε-ντάλοφος, το παλιό Ζουπάν ι , σε υψόμετρο που κυμαίνεται από 950 μέχρι 1100 μέτρα. Χωρίζεται σε δύο κύριες συνοικίες, τον Κάτω Πεντάλοφο, σκαρφαλωμένο σε απότομες πλαγιές και τον Άνω, όπου βρίσκεται η κεντρική πλατεία της Λότζ ιας .

Τριακόσιοι περίπου μόνιμοι κάτοικοι δίνουν κάθε χρόνο τη μάχη με τον σκληρό χειμώνα της Πίνδου, όμως αναμφισβήτητα το καλοκαίρι ο πληθυσμός του χωριού διπλασιάζεται. Ο Πεντά-λοφος την περίοδο της απελευθέρωσης αριθμούσε σχεδόν 2500 Έλληνες και είχε μετατραπεί σε μια πλούσια ορεινή κωμόπολη. Αυτό μαρτυρούν και τα 560 καλοδιατηρημένα κτίσματα του χα-ρακτηρισμένου παραδοσιακού οικισμού.

Στον Πεντάλοφο το βουνό μοιάζει να χωρίζεται στα δύο. Βό-ρεια του χωριού ξεκινάει απότομα η ψηλή κορυφογραμμή του Βοΐου, για να φτάσει από τον Ζουπανιώτικο Αηλιά μέχρι το Πα-λ ιοκριμήν ι , τον Πύργο Κοτύλης και τελικά το Γράμμο. Στα νότια το Βόιο χαμηλώνει για να συναντηθεί με τα άλλα Μαστορο-χώρια και τα Βλαχοχώρια των Γρεβενών, εκεί που τα ορμητι-κά ποτάμια του Παλιομάγερου του Πραμόριτσα και του Βενέτικου έχουν πλέον σχηματιστεί και έχουν αποκτήσει δύναμη, χαράζο-ντας το ορεινό τοπίο.

Άνω Πεντάλοφος

νοραμική, γοητευτική, μεγαλειώδης.

Η «γυναίκα της Πίνδου» και η Γκραντίσκα

Σήμα κατατεθέν του Πεντα-λόφου η Γκραντ ίσκα , αλλιώς όρος Δόντ ι , με την πέτρινη κορ-μοστασιά των πυργόσπιτών της. Πρόκειται για ένα απόκρημνο βουνό με πολύ ιδιαίτερη μορ-φολογία. Η Γκραντίσκα δεν είναι απλά ένας βράχος. Οι Πενταλο-φίτες τον θεωρούν ιερό και απο-τελούσε έθιμο για ζευγάρια, πα-ρέες και ολόκληρες οικογένειες, ντυμένες με τα καλά τους, να πο-ζάρουν μπροστά της για μια φω-τογραφία, συμβολίζοντας με την αγέρωχη ράχη την ανθεκτικότητα των ανθρώπινων σχέσεων.

Καμάρι του φυσικού κόσμου που περιβάλλει τον Πεντάλοφο εί-ναι για τους κατοίκους η κορυφή του Προφήτη Ηλία, ο Αηλιάς ο Ζουπανιώτικος, ο οποίος ορθώνεται απότομα μετά το χωριό σε υψόμετρο 1810 μέτρα, σχηματίζοντας μαζί με το Παλιοκριμήνι, που τον ξεπερνά μόλις δύο μέτρα, τις ψηλότερες κορυφές του Βοΐου. Από εδώ και πέρα το βουνό αγριεύει, υψώνει τους πέτρι-νους κορμούς του και ατελείωτα δάση οξιάς, καστανιάς και πεύ-κου καλύπτουν τις απότομες πλαγιές, ενώ θεόρατοι γκρεμοί προ-καλούν θαυμασμό και δέος. Πάνω από τον Αηλιά η θέα είναι πα-

O Άγιος Αχίλλειος

Ορόσημο του Πενταλόφου απο-τελεί και ο ιερός ναός του Αγ. Αχιλ-λείου που βρίσκεται στη θέση του από το έτος 1742. Φιλοτεχνήθηκε το έτος 1774 από ζωγράφους των Χιονάδων της Ηπείρου, διαθέτοντας έναν θαυμαστό εσωτερικό διάκο-σμο. Εδώ οι Ζουπανιώτες μαστορο-καλφάδες υπερέβαλαν εαυτόν. Πρό-κειται για ένα μοναδικό αρχιτεκτονι-κό κτίσμα και ένα αριστούργημα της αγιογραφικής τέχνης. Σήμερα έχει κηρυχτεί ως ένα σπουδαίο διατηρη-τέο μνημείο, ενώ παλιότερα αποτε-λούσε τον τόπο εκκλησιασμού των κατοίκων τόσο του Πενταλόφου όσο και του Βυθού.

Οι Πενταλοφίτες σέβονταν τόσο πολύ τον Άγιο, που μια παλιά παρά-δοση λέει πως όσοι περνούσαν έφιπ-ποι έξω από το ναό έπρεπε να ξεπε-ζέψουν γιατί αλλιώς τα άλογα τρόμα-ζαν, αγρίευαν και δεν προχωρούσαν.

Άλλοι τρεις μεγαλοπρεπείς πέτρι-νοι ναοί υπάρχουν διάσπαρτοι στις συνοικίες του χωριού. Στον Κάτω Πεντάλοφο δεσπόζει η εκκλησία της Αγ. Βαρβάρας, στον Άνω ο Αγ. Γε-ώργιος και στην κεντρική πλατεία ο Αγ. Αθανάσιος, που σύμφωνα με την παράδοση σκότωσε τη γριά Πα-νούκλα στην ομώνυμη κορυφή. Ξε-κινώντας την περιπλάνηση στα δαι-δαλώδη σοκάκια του χωριού, είναι πολύ ενδιαφέρουσα η πορεία μιας διαδρομής που θα περνάει και από τους τέσσερις πέτρινους ναούς.

Ο Βυθός

Στην αγκαλιά των βουνών! Σε υψόμετρο 1035 μέτρων σε μια από τις πιο απόκρημνες και απομονωμένες περιοχές του Βοΐου είναι χτισμένος ο Βυθός, ο παλιός Ντόλος. Ο Κάτω Βυθός, σε απόσταση μόλις ενός χιλιομέτρου από τον γειτονικό Πεντάλο-φο, βρίσκεται πραγματικά βυθισμένος μέσα σε μια απότομη ρε-ματιά κυριευμένος από την πυκνότατη βλάστηση του καστανόδα-σους που τον περιβάλλει. Αντίθετα το επάνω χωριό, που απέχει περίπου 500 μέτρα μακριά, κρέμεται στους θεόρατους βράχους του Καραουλιού, οι οποίοι υψώνονται κατακόρυφα σε ύψος δια-κοσίων μέτρων. Εδώ βρίσκεται και η κεντρική πλατεία, ο γραφικό-τατος Μάρμαρος.

Το τοπίο του Βυθού είναι αναμφισβήτητα από τα πιο ορεινά της Ελλάδας. Κανένα άλλο χωριό του Βοΐου δεν είναι χτισμένο σε τόσο άγριο και δυσπρόσιτο τόπο. Τα μεγάλα βουνά που τον πε-ριβάλλουν τον κρατούν απόλυτα κρυμμένο στην εντυπωσιακή του θέση, με αποτέλεσμα να είναι ορατό ένα μικρό του τμήμα μόνο από το χωριό Κορυφή της περιοχής του Τσοτυλίου.

Ο Βυθός είναι μεγάλος σε έκταση και παλιότερα αριθμούσε μέ-χρι και 700 κατοίκους. Σήμερα 150 άνθρωποι τον κρατούν ολο-ζώντανο κατά τους δύσκολους μήνες του χειμώνα, ενώ ίσως και να ξεπερνούν τους 350 τον Αύγουστο, όταν στήνεται ο μεγάλος χορός.

Στις αρχές του 18ου αιώνα η ιδι-αίτερη θέση του Βυθού προσέλκυ-σε πληθυσμούς από τα κατεστραμμέ-να λόγω των επιδρομών Παλιοχώρια του Βοΐου, όπως τη Φτέρη, την Καλο-γρίτσα, το Ζάλτσι, τον Ισκιοντόλο και το Παλιοκριμήνι. Αργότερα, στην πε-ρίοδο του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και συγκεκριμένα τον Ιούλιο του 1944 η ομοψυχία των κατοίκων και η προ-σφορά τους στον αγώνα για την εθνι-κή ανεξαρτησία οδήγησε τη γερμανική διοίκηση στη μικρόψυχη απόφαση να πυρποληθεί το χωριό αδιακρίτως.

Όμως το μεγαλείο της φύσης που περιβάλλει το Βυθό έμεινε ανέγγιχτο στο πέρασμα του χρόνου. Το εντυπω-σιακό Καραούλι, αλλιώς όρος Σκοπός, έχει συμπεριληφθεί στο πρόγραμ-μα καταγραφής ιδιαίτερων τοπίων του Ε.Μ.Π. και ιδιαίτερο μνημείο της φύσης αποτελεί το αιωνόβιο καστανόδασος της Σ ιουποτ ίστας με τους πελώ-ριους καταρράκτες του Σκοτωμένου Νερού, η ομορφότερη ίσως περιοχή του Βοΐου. Από εδώ αρχίζει να υψώνε-ται η Μαύρη Ράχη , η Μαυριάχα, μια εκπληκτική οροσειρά που ενώνει μέσα από παλιά καλντερίμια το Βυθό με την κορυφή του Προφήτη Ηλία.

Πανύψηλες οξιές, βελανιδιές, κα-στανιές και πεύκα κυριαρχούν στον μαγικό αυτό ορεινό κόσμο. Πίσω από τη Μαυριάχα, ακολουθώντας τη με-γάλη κορυφογραμμή του βουνού, σε υψόμετρο 1784 μέτρα, βρίσκεται το Πετρίτσι, η τρίτη ψηλότερη αλλά ίσως η πιο εντυπωσιακή κορυφή του Βοΐου.

H κορυφή «Πετρίτσι»

«Σκοτωμένο νερό» - άνω βάθρα

«Salamandra salamandra»

Το Φράγμα του Πραμόριτσα

Τη ροή των πηγών του Πραμόριτσα, που ξεκινάει ψηλά από τον Αηλιά και το Παλιοκριμήνι, έχει σταματήσει το ομώνυμο φράγμα, σχηματίζοντας την τεχνητή λίμνη του Βυθού, η οποία έχει αρχίσει να γίνεται ένας πλούσιος βιότοπος ψαριών και πτηνών, προσφέ-ροντας στην περιοχή ένα νέο εκπληκτικό τοπίο. Η λίμνη δημιουρ-γήθηκε το έτος 2008 συγκρατώντας τα ορμητικά νερά του ποτα-μού. Το μέγιστο βάθος της εκτιμάται ότι ξεπερνάει τα 50 μέτρα και το μέγεθός της τα 307 στρέμματα. Η περίμετρος της λίμνης εί-ναι 5 χιλιόμετρα και όταν η στάθμη πέφτει στη βόρεια πλευρά ξε-προβάλλουν 2 νησάκια.

Πανέμορφος όμως ήταν και ο τόπος που τώρα καλύπτουν τα νερά της. Εκεί είχαν τα χωράφια και τους κήπους τους οι κάτοι-κοι του Βυθού, τα οποία απλόχερα χάρισαν για το κοινό καλό. Σή-μερα τα νερά της λίμνης υδρο-δοτούν όλους σχεδόν τους οι-κισμούς της Επαρχίας Βοΐου. Εδώ όπου το ποτάμι κινούνταν απότομα ανάμεσα σε απόκρη-μνους βράχους βρισκόταν και το πανέμορφο πέτρινο γεφυ-ράκι του Βυθού, το Ζντρου-γκογέφυρο, επάνω στο μο-νοπάτι που ένωνε το χωριό με τον Αυγερινό και την Αγ. Σω-τήρα.

Το Μοναστήρι της Αγ. Τριάδας

Με το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό! Από το Βυθό μετά από μια μικρή διαδρομή πίσω από το Καραούλι και τη Μαυριάχα, στη θέση Αλώνια , σε υψόμετρο 1050 μέτρα, βρίσκεται το Μοναστή-ρι της Αγ. Τριάδας. Τόπος όμορφος και γαλήνιος που προκαλεί ένα όμορφο συναίσθημα στον επισκέπτη. Πλατύφυλλες οξιές, πο-λύκλαδες βελανιδιές και γέρικες καστανιές ορθώνονται αγέρωχες, δημιουργώντας ένα μεγαλόπρεπο σκηνικό. Παρά τον τεράστιο όγκο του, το Μοναστήρι δύσκολα διακρίνεται από μακριά ανάμε-σα στους βράχους και τα δασικά συμπλέγματα του Βοΐου, καθώς έχει γίνει ένα με το περιβάλλων τοπίο σα να βρίσκονταν εκεί ανέ-καθεν στο πέρασμα του χρόνου.

Στη σημερινή του θέση κτίστηκε το 1792 κοντά στην παλαιότε-ρη Μονή των Ταξιαρχών, το Παλιομονάστηρο, μέσα στη σύγχυση και την αναστάτωση που επικρατούσαν εκείνη την εποχή στη Δυτι-κή Μακεδονία. Το σημερινό Μοναστήρι, για την εικόνα του οποί-ου πολλοί θρύλοι σώζονται μέχρι σήμερα, αποτελεί συνέχεια των παλιότερων μοναστηριών που τιμόντουσαν στο όνομα των Ταξι-αρχών.

Ο ναός, χτισμένος με πελεκητή πέτρα, αποτελεί λαμπρό δείγ-μα της οικοδομικής αρχιτεκτονικής του Βοΐου και είναι φημισμέ-νος για το μοναδικό αθωνικού τύπου καθολικό και τις υπέροχες τοιχογραφίες του. Ολόκληρο το οικοδόμημα που τον υποστηρί-ζει είναι ιδιαίτερα επιβλητικό και έχει τη δυνατότητα φιλοξενίας μέ-χρι και 100 ατόμων.

Η φήμη του Μοναστηριού ήταν μεγάλη. Το όνομά του, γνωστό στη Δυτική Μακεδονία, την Ήπειρο και τη Θεσσαλία, διαδίδονταν με σε-βασμό και υπερηφάνεια από τους πολυταξιδεμένους μαστόρους και εμπόρους του Βοΐου. Η προσφορά του στους αγώνες και στην υπόθε-ση της παιδείας του έθνους υπήρξε πλούσια. Διέθεται 50 κελιά, ενώ λει-τουργούσε και κρυφό σχολείο.

Σήμερα στυλοβάτης του Μονα-στηριού είναι ο πάτερ Σεραφείμ, που διακρίνεται για την εργατικότη-τα και την ευσέβειά του, φροντίζο-ντας με πολλή αφοσίωση την πάλαι ποτέ διαλάμψασαν Μονή, παλιότε-ρα σε συντροφιά με την αξιαγάπη-τη μητέρα του Βαρβάρα. Ο ηγού-μενος Σεραφείμ, από την Ανθούσα Βοΐου, πράος, καλοσυνάτος, λιγομί-λητος και πάντα ιδιαίτερα εξυπηρε-τικός, αγωνίζεται εκεί ψηλά, μεταξύ ουρανού και γης.

Το Μοναστήρι έκανε πολλά για τους ανθρώπους και οι άνθρω-ποι πολλά για το Μοναστήρι. Γνώ-ρισε την εγκατάλειψη και την κατα-στροφή, όμως δε λύγισε, αγωνίστη-κε σκληρά, αναγεννήθηκε και ορθώ-νεται πάλι περήφανο για το λαμπρό του παρελθόν με προθυμία να προ-σφέρει σε οποιωνδήποτε ζητήσει τη φιλοξενία και τη χάρη του.

Το Δίλοφο

Στο χρώμα της πέτρας! Νότια του Πενταλόφου στα όρια με-ταξύ των Νομών Κοζάνης και Γρεβενών βρίσκεται άλλο ένα περί-φημο μαστοροχώρι, το Δίλοφο, το παλιό Λιμπόχοβο. Είναι χτι-σμένο σε υψόμετρο 970 μέτρα σε μια ιδιαίτερη τοποθεσία της δασωμένης ράχης Μπουργ ιάνη στις νότιες απολήξεις του Βοΐ-ου. Δύο συνοικίες διακρίνονται και στο Δίλοφο, η μία με ανατολι-κό και η άλλη με δυτικό προσανατολισμό, ενώ ακριβώς ανάμεσά τους βρίσκεται η κεντρική πλατεία με τον υπέροχο ναό της Κοιμή-σεως της Θεοτόκου. Αν και δεν είναι χαρακτηρισμένος παραδο-σιακός οικισμός, όπως ο Πεντάλοφος, αποτελεί το καλύτερα δια-τηρημένο από αρχιτεκτονικής άποψης χωριό του Βοΐου, όπως και το ομώνυμο Δίλοφο της Ηπείρου για την περιοχή του Ζαγορίου. Πολύ κοντά στο Δίλοφο βρίσκεται το Δασύλλιο, ένα από τα μα-στοροχώρια του Βοΐου που ανήκει διοικητικά στα Γρεβενά. Από αυτή την περιοχή ξεκινάει η εντυπωσιακή κοιλάδα του Παλιομάγε-ρου, κύριου παραπόταμου το Πραμόριτσα.

Δέκα περίπου άνθρωποι παραμένουν στο Δίλοφο κατά το χει-μώνα, πραγματικοί φύλακες του χωριού. Πολλά είναι αυτά που έχουν να διηγηθούν για το αδιάβατο χιόνι, το πέρασμα των αρ-κούδων και τις μοναχικές νύχτες. Πολλά όμως είναι και αυτά που έχουν να πουν για την απέραντη γαλήνη, την ομορφιά του τόπου και τον καθαρό βουνίσιο αέρα. Πριν από 100 χρόνια το χωριό πι-θανό ξεπερνούσε τους 400 κατοίκους.

Ιερός Ναός Κοίμησης της Θεοτόκου

Eσωτερικό Ναού Κοίμησης της Θεοτόκου

Προφήτης Ηλίας

Οι περισσότεροι κά-τοικοι ήρθαν στο Δίλο-φο μετά τις αλλεπάλληλες καταστροφές του χωριού Τσέρος , που είχε την τύχη να βρίσκεται σε μια καταπληκτική τοποθεσία με ιδιαίτερα πλούσια βλά-στηση δυτικά του σημερι-νού χωριού, αλλά και την ατυχία να αποτελεί τμή-μα της στράτας από όπου κατέβαιναν οι τουρκαλβα-νοί στο νότο. Οι υπόλοι-ποι κάτοικοι ήρθαν από την Ήπειρο και από τις πε-δινές εκτάσεις του Βοΐου, ζητώντας κρησφύγετο για να αποφύγουν τον εξισλα-μισμό. Περήφανοι οι Διλο-φίτες, με αγάπη στα γράμ-ματα και στη μαστορική, άφησαν άξιους απογόνους που με περίσσιο ζήλο επι-στρέφουν και φροντίζουν τα καλοκαίρια το χωριό, το οποίο ξαναγεννιέται ξε-περνώντας τους 100 κα-τοίκους.

Ανηφορίζοντας, ξεχω-ριστή τοποθεσία αποτε-λεί ο Προφήτης Ηλίας Δι-λόφου, που πρωτοχτίστη-κε το έτος 1817. Η θέα από αυτό το διάσελο προς ολόκληρη τη Βόρεια Πίν-δο στα δυτικά και τη λεκά-νη του Αλιάκμονα στα ανα-τολικά είναι μοναδική.

Ο Τάλιαρος

Πίσω από το Δίλοφο βρίσκεται ο κυρίως όγκος του κατάφυτου Τάλια-ρου, η δυτική επέκταση το Βοΐου που ξεκινάει από το Επταχώρι και κατα-λήγει μεταξύ Δοτσικού και Καλλονής. Ένα νότιο παρακλάδι του όμως φθά-νει μέχρι κάτω στη Βασιλίτσα και στα χωριά του Ζιάκα.

Το μακρόστενο αυτό βουνό, με μέγιστο υψόμετρο την κορυ-φή Θανασούλας στα 1537 μέτρα, ενώνει το Βόιο με το Σμόλι-κα και το Γράμμο και χωρίζει το Δίλοφο και τον Πεντάλοφο από τη Σαμαρίνα και τα άλλα Βλαχοχώρια των Γρεβενών. Από την δυ-τική του πλευρά πηγάζει το Παλ ιομάγερο, ο μεγαλύτερος τρο-φοδότης του Πραμόριτσα, και το Ζουζουλιώτικο ρέμα, που ενώ-νεται με τον Σαραντάπορο στην περιοχή του Επταχωρίου.

Λόγω της απομονωμένης θέσης του μα-κριά από οικισμούς και δρόμους αποτελεί καταφύγιο άγριας ζωής, όπως αρκούδας, λύ-κου, αγριογούρουνου και ζαρκαδιού. Τα μει-κτά δάση του Τάλιαρου τον καλύπτουν σχε-δόν ολόκληρο, προσφέροντας ένα μαγι-κό τοπίο, ειδικά κατά το φθινόπωρο όταν το βουνό παίρνει πάνω από δέκα διαφορετικές αποχρώσεις.

Η Αγία Σωτήρα Ένας θησαυρός στην άκρη του δρόμου! Δυτικά της Μόρφης,

πολύ κοντά στην παλιά εθνική οδό Κοζάνης – Ιωαννίνων διακρίνο-νται κάποια πέτρινα σπίτια στην πλαγιά ενός δασωμένου λόφου. Είναι το χωριό της Αγ. Σωτήρας, της παλιάς Σβόλ ιανης . Αμέ-τρητοι άνθρωποι με τα οχήματά τους έχουν περάσει από την πε-ριοχή χωρίς να γνωρίζουν πως λιγότερο από ένα χιλιόμετρο πιο πάνω βρίσκεται ένας μικρός παράδεισος με κρύα νερά, παλιά καλ-ντερίμια, οργιώδη βλάστηση και απίστευτη ηρεμία. Ο χρόνος δεί-χνει να έχει σταματήσει στην Αγ. Σωτήρα. Όλα τα προβλήματα της εποχής μας μοιάζουν να έχουν μείνει κάτω στο μεγάλο δρό-μο. Το χωριό συγκαταλέγεται στα γραφικότερα του Βοΐου, καθώς έχει διατηρήσει την παραδοσιακή του όψη με τα διώροφα πέτρινα αρχοντόσπιτά του. Είναι χτισμένο σε μια ήρεμη πλαγιά του βου-νού σε υψόμετρο 920 μέτρα.

Από εδώ και πέρα το Βόϊο ηρεμεί, γαληνεύει και οι μεγάλες οροσειρές του Πενταλόφου και του Βυθού αρχίζουν να δίνουν τη θέση τους στους διαδοχικούς λόφους που φτάνουν μέχρι το Τσοτύλι και την πόλη των Γρεβενών.

Όπως και στο Δίλοφο, λιγοστοί είναι οι κάτοικοι το χειμώνα. Παρόλα αυτά η Αγ. Σωτήρα δεν σβήνει, αντιστέκεται και ξανα-ζωντανεύει με κάθε ευκαιρία, υπενθυμίζοντας τις ένδοξες παλιές εποχές όταν ξεπερνούσε τους 300 κατοίκους. Φωνές μικρών παι-διών ξανακούγονται στο προαύλιο της πανέμορφης πέτρινης εκ-κλησίας των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, που βρίσκεται στο κέντρο του χωριού από το έτος 1867.

Ιερός Ναός Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης

Εδώ βρήκαν καταφύγιο πληθυσμοί από τις γύρω πε-ριοχές, αλλά και κάτοικοι του Τσέρου μετά την τελική του καταστροφή. Η Σκάλα της Σβόλ ιανης , το στριφογυ-ριστό πέτρινο μονοπάτι που ένωνε την Αγ. Σωτήρα με τον Πεντάλοφο και την υπόλοιπη Πίνδο έχει πολλά να μας πει για το πέρασμα των ελληνικών στρατευμάτων στο έπος του ’40, τις περιπλανήσεις των μα-στοροκαλφάδων και τα ταξίδια των κυρατζήδων σε ολόκληρη τη Βαλκανική.

Ακριβώς απέναντι βρίσκεται το βουνό της Τσούκας , κα-λυμμένο στο σύνολό του από ένα τεράστιο δρυόδασος, χω-ρίζοντας την Αγ. Σωτήρα από την Κορυφή και τη Χρυσαυγή. Από αυτή την περιοχή, λίγο πιο κάτω από το χωριό, διέρχεται ο πολύστροφος Πραμόριτσα, ο δεύτερος μεγαλύτερος παραπόταμος του Αλιάκμονα μετά το Βε-νέτικο. Εδώ το ποτάμι αν και δεν έχει ακόμα ενωθεί με το πλούσιο ρέμα του Παλιομάγερου έχει πλέον μεγαλώσει και στο πέρασμά του έχει σμιλέψει με αξιοθαύμαστο τρόπο τους σχιστολιθικούς βράχους του Βοΐου. Το τοπίο σε αυτή την περιοχή είναι μοναδικό.

Το Γεφύρι της Σβόλιανης

Ένα από τα ομορφότερα και εντυπωσιακότερα, από άποψη στατικής, πέτρινα γεφύρια της Ελλάδας είναι το γεφύρι της Σβό-λιανης, μόλις 1,5 χιλιόμετρο νότια της Αγ. Σωτήρας. Το δίτοξο γεφύρι χτί-στηκε το έτος 1851, αφού είχε προ-ηγηθεί κοντά στην ίδια τοποθεσία το χτίσιμο ενός νερόμυλου. Ένα πολύ μεγάλο τόξο πατάει σε ψηλό βράχο, δημιουργώντας την αίσθηση ότι είναι φυσική συνέχειά του και μαζί με ένα μικρότερο δίνουν απότομη κλίση στο γεφύρι. Το μέγιστο ύψος του φθάνει τα 8,5 και το μήκος του τα 26 μέτρα. Ένωνε τους κατοίκους της Αγ. Σωτή-ρας με το Δίλοφο, το Δασύλλιο και τη Χρυσαυγή, αλλά και με την περιοχή της Τσούκας όπου είχαν τους κήπους και τα δέντρα τους.

Στην είσοδό του συνδέεται με παλιό καλντερίμι, το οποίο με νέες προσθήκες συνεχίζεται μέχρι το χωριό. Το τοπίο γύρω από το γεφύρι συμπληρώνουν μοναδικά δύο πανύψηλες λεύκες σαν πιστοί φρουροί που το προστατεύουν αιώνια.

«Αρκάδες», όρθιες προστατευτικές πέτρες, στις δυο πλευρές του γεφυριού

Τα έργα της πέτρας

Η αρχιτεκτονική της περιοχής εί-ναι ενιαία, όχι μόνο για τα χωριά της Κοινότητας Πενταλόφου, αλλά και των περισσοτέρων οικισμών του Βο-ΐου. Τα παραδοσιακά αυτά πετρόχτι-στα χωριά, τα λεγόμενα Μαστορο-χώρια , αποτελούν οργανωμένους οι-κιστικούς και πολιτιστικούς ιστούς.

Ο τοπικός λαϊκός πολιτισμός τους είναι συνυφασμένος κατά κύριο λόγο με τους μαστόρους της πέτρας. Σε ολόκληρο το Βόιο υπάρχουν αξιο-θαύμαστα δείγματα μιας ιδιαίτερης Λαϊκής Αρχιτεκτονικής που κυριάρ-χησε από τις αρχές του 18ου αιώνα, φορείς της οποίας ήταν οι φημισμέ-νοι Μαστοροκαλφάδες. Οι μάστορες αυτοί αποτέλεσαν την αφετηρία μιας ιστορικής πορείας που έδωσε στους Έλληνες το δικαίωμα να αισθάνονται περήφανοι για τα έργα τους στα χρό-νια της τουρκοκρατίας. Οργανωμέ-νοι σε σινάφια και συντεχνίες, μιλώ-ντας τη δική τους γλώσσα, τα Κουδα-ρίτικα, έχτισαν σε όλη τη χώρα, αλλά και πέρα από αυτή. Γι’ αυτό το λόγο ο κάθε μάστορας με υπερηφάνεια έλε-γε ‘‘Οι Ζουπανιώτες έχτισαν τον κόσμο’’.

Οι ικανοί αυτοί τεχνίτες κατασκεύα-σαν στολίδια μοναδικά της Μακεδονι-κής αρχιτεκτονικής, όπως μεγαλόπρε-πα αρχοντικά, εκκλησίες και μοναστή-ρια, καμπαναριά, καλντερίμια, περί-τεχνες βρύσες και ένωσαν τις όχθες των ποταμών υψώνοντας μονότοξα και πολύτοξα πέτρινα γεφύρια. Ολό-κληρο το χωριό σχημάτιζε πομπή που τους συνόδευε μέχρι τα τελευταία σπί-τια και με τον ίδιο τρόπο τους υποδέ-χονταν όταν επέστρεφαν.

Κατοικία στον Πεντάλοφο

Παλιό σχολείο Διλόφου

Κατοικία στο Δίλοφο

Η τεχνική των μαστόρων είναι αποτυπωμένη κυ-ρίως στις τοπικές κατοικίες. Κτισμένες όλες με εμ-φανή πέτρα, ξύλινα παράθυρα και πόρτες και ξύλι-νη στέγη καλυμμένη από πέτρινες πλάκες, βρίσκο-νται σκαρφαλωμένες στις πλαγιές των βουνών και προσαρμοσμένες τόσο τέλεια στο ανάγλυφο, που νομίζει κανείς ότι αποτελούν τμήμα του φυσικού τοπίου. Δεν πρόκειται απλά για ισόγεια κτίσματα, αλλά για διώροφα και τριώροφα, με σχέδια που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες των κατοίκων και τον καθημερινό τρόπο ζωής τους.

Τα αγκωνάρια υπογραμμίζουν το περίγραμμα των κτιρίων, ενώ χαρακτηριστικές είναι οι πλάκες που βρίσκονται στις γωνίες τους, όπου σκαλίζεται η ημερομηνία κτίσης τους, οι μορφές του ιδιοκτή-τη ή του πρωτομάστορα, ή ακόμη και θρησκευτι-κά σύμβολα, με σκοπό να προστατέψουν το σπί-τι και τους ενοίκους από το κακό. Τα κτίσματα ολοκληρώνονται από τις αυλές, που οριοθετού-νται από ψηλούς πέτρινους μαντρότοιχους με χα-ρακτηριστικό τους γνώρισμα τις ξύλινες αυλόθυ-ρες. Διακοσμημένες με γυφτόκαρφα σε ενδιαφέ-ροντα σχέδια, προστατεύονται με δικές τους σκε-πές από ξύλινο σκελετό και σχιστόπλακες.

Είναι αξιοθαύμαστο το γεγονός πως οι μάστορες εκείνης της εποχής, με τα ελάχιστα μέσα που διέθεταν, κατάφεραν να κατα-σκευάσουν κτίσματα με τέτοια ομορφιά και αντοχή έτσι ώστε να μπορούμε εμείς σήμερα, μετά από περίπου δύο αιώνες, να τα κα-μαρώνουμε και να τα χρησιμοποιούμε.

Τα Μονοπάτια του Βοΐου

Περιπλάνηση στη γοητεία του παρελθόντος! Η ιδιαίτερη μορ-φολογία του βουνού και το πλήθος των οικισμών του κάνει το Βόιο παράδεισο ορεινών διαδρομών. Ειδικότερα στον Πεντάλο-φο που ήταν το κεφαλοχώρι της περιοχής, ξεκινούν και καταλή-γουν δεκάδες στράτες, άλλες μέσα από πυκνά δάση, άλλες δίπλα σε γαλαζοπράσινους ποταμούς και άλλες πάνω σε απόκρημνες ράχες. Σε πολλές από αυτές, όπου σώζεται ακόμα το παλιό καλ-ντερίμι, υπάρχει αναλυτική σήμανση, ώστε να μπορούν να χρησι-μοποιηθούν με ευκολία και ασφάλεια. Τα μονοπάτια και τα πέτρι-να γεφύρια που τα συνδέουν, αποτελούν το σήμα κατατεθέν του Βοΐου και είναι αυτά που προφέρουν τις μεγαλύτερες συγκινήσεις σε μια επίσκεψη στον πανέμορφο Πεντάλοφο.

Η Κοινότητα Πενταλόφου ίσως είναι η μοναδική περιοχή στην Ελλάδα όπου όλοι της οι οικισμοί συνδέονται παράλληλα και με τα παλιά τους μονοπάτια, σχηματίζοντας στην ευρύτερη περιοχή ένα δίκτυο πάνω από 100 χιλιόμετρα σηματοδοτημένων διαδρο-μών! Πολλές είναι ακόμα και οι παλιές στράτες που δεν έχουν ση-ματοδοτηθεί, μαρτυρώντας έτσι την έντονη ανθρώπινη παρουσία κατά το παρελθόν και προσφέροντας ευκαιρίες για εξερεύνηση.

Περιπατητικά μονοπάτια

Διάσχιση Όρους Δόντι (‘‘Γκραντίσκα’’) ‘‘Λότζια - Αγ. Αχίλλειος - Κορυφή Γκραντίσκας -Κάτω Πεντάλοφος - Λότζια’’

Απόσταση: 3 km • Μέγιστη Διάρκεια: 1h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Α

Καλά σηματοδοτημένο μονοπάτι που ξεκινάει από την κεντρική πλατεία του Πενταλόφου σε υψόμετρο 1055 μέτρων, περνάει από το ναό του Αγ. Αχιλλείου, ανεβαίνει στην κορυφή της Γκραντίσκας στα 1100 μέ-τρα και επιστρέφει στη Λό-τζια μέσα από μια μοναδι-κή περιπλάνηση στα πέτρι-να σοκάκια του Κάτω Πε-νταλόφου. Η θέα που προ-

σφέρει είναι εντυπωσιακή. Το ανάγλυφο του βουνού καθιστά δύ-σκολη την αντίστροφη πορεία.

Διάσχιση Όρους Σκοπού (‘‘Καραούλι’’) ‘‘Μάρμαρος - Σταυρός - Καραούλι - Καστανόδασος Λόγγου - Μάρμαρος’’

Απόσταση: 3 km • Μέγιστη Διάρκεια: 1h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Β

Το περιπατητικό μονοπάτι ξεκινάει από την πλατεία του Βυθού και ανηφορίζει προς την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου.

Έχοντας διασχίσει τμήμα του επάνω χωριού, φθάνει στην εντυπωσιακή κορυφή του Καραουλιού σε υψό-μετρο 1.195 μέτρα, επι-στρέφοντας μέσα από το πυκνό και πανέμορφο κα-στανόδασος του Λόγγου. Η πολύ καλή σήμανση της διαδρομής δίνει τη δυνα-τότητα και για αντίστροφη πορεία.

Ορειβατικά μονοπάτια

‘‘Πεντάλοφος – Δίλοφο’’ ‘‘Πεντάλοφος - Ζαπάτιστα - Ρουμάνι - Σπλήνα -Αηλιάς Διλόφου - Δίλοφο’’

Απόσταση: 8 km • Μέγιστη Διάρκεια: 3h • Βαθμός Δυσκολίας: Β

Σηματοδοτημένο και οργανωμένο μονοπάτι που διασχίζει ολό-κληρο τον Άνω Πεντάλοφο με σημείο έναρξης το άγαλμα της γυ-ναίκας της Πίνδου. Περνώντας από το νέο πέτρινο γεφύρι, ει-σέρχεται στο καστανόδασος του Ρουμανιού και κατακτά την κο-ρυφή της Σπλήνας με υψόμετρο 1275 μέτρα και εκπληκτική θέα στη θέση του παρατηρητηρίου. Έπειτα διέρχεται από τον Προ-φήτη Ηλία και καταλήγει στην πλατεία του Διλόφου αφού έχει διασχίσει ένα πανέμορφο πευ-κόδασος με παλιό καλντερίμι και τμήμα του επάνω μέρους του χωριού. Μπορεί να ακολουθηθεί και η αντίστροφη πορεία.

Η διαδρομή από τον Αηλιά Διλόφου μπορεί να φθάσει μέχρι και τον Αγ. Μηνά, μια ξεχωριστή τοποθεσία όπου σμίγουν δύο ρέ-ματα και μέσω δασικής οδού να καταλήξει στο πέτρινο γεφύρι του Δασυλλίου, διασχίζοντας μια από τις ωραιότερες διαδρομές του Βοΐου. Συνιστάται μόνο για έμπειρους περιπατητές.

‘‘Πεντάλοφος – Μπάνια’’ (Ε6) ‘‘Πεντάλοφος - Φωλιά του Κόρακα - Πανούκλα - Μπάνια - Πεντάλοφος’’

Απόσταση: 16 km • Μέγιστη Διάρκεια: 6h • Βαθμός Δυσκολίας: Β

Το μονοπάτι, με καλή σήμανση, ξεκινάει από τα 1055 μέτρα της Λότζιας, ανηφορίζει προς την Πανούκλα με υψόμετρο τα 1395 μέτρα και λίγο πριν την κορυ-φή κατηφορίζει στην τοποθεσία ‘‘Μπάνια’’, όπου βρίσκονται οι ια-ματικές πηγές του Πενταλόφου, ιδανικές για τη θεραπεία πολλών παθήσεων. Από άλλη διαδρομή δίπλα στο πανέμορφο ρέμα Κα-ψάλια επιστρέφει πιο ομαλά στην κορυφογραμμή της Πανούκλας, διασχίζοντας σχεδόν στο σύνολό του τμήμα του Ευρωπαϊκού μο-νοπατιού Ε6.

‘‘Βυθός - Αηλιάς’’ ‘‘Βυθός - Σιουποτίστα - Σκοτωμένο Νερό - Μαυριάχα -Σκάλες - Προφήτης Ηλίας’’

Απόσταση: 13 km • Μέγιστη Διάρκεια: 6h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Β

Η ορειβατική διαδρομή ξεκινάει από το Βυθό και καταλήγει στον Προφήτη Ηλία, διερχόμενη για 1,5 km στο τελικό της τμή-μα από το Ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε6 και τις δύο σιδερένιες σκάλες που βρίσκονται γαντζωμένες σε βράχο. Εναλλακτικά, μπορεί να ακολουθήσει ένα παρακλάδι του Ε6, να αποφύγει τις σκάλες και να ανέβει συντομότερα στην κορυφή μέσω της νότιας ράχης. Χα-μηλότερα, διασχίζει το αιωνόβιο καστανόδασος της Σιουποτίστας και ακολουθεί την κορυφογραμμή της Μαυριάχας. Η πολύ καλή σήμανση επιτρέπει την επιστροφή από το ίδιο μονοπάτι, αλλά και ευκολότερα μέσω του Ε6 που καταλήγει στον αυχένα της εθνι-κής οδού και έπειτα στον Πεντάλοφο. Στα πλαίσια της διαδρο-μής εντάσσονται και οι εντυπωσιακοί καταρράκτες του Σκοτωμέ-νου Νερού, οι οποίοι αποτελούνται από την Κάτω Βάθρα, ύψους

20 μέτρων, την Άνω Βάθρα, ύψους 30 μέτρων και την Κρυμμένη Βάθρα ύψους 10 μέτρων. Ιδανικότερη εποχή για επίσκεψη είναι η περίοδος Νοεμ-βρίου – Μαΐου. Οι καταρράκτες, που μέχρι τώρα θεωρούνταν άγνωστοι και απροσπέλαστοι, μπορούν να προσεγ-γιστούν μέχρι ενός σημείου και μέσω δασικής οδού.

Διάσχιση Βοΐου (Ε6) ‘‘Πεντάλοφος - Πανούκλα - Αηλιάς - Πετρίτσι -Παλιοκριμήνι - Ν. Κοτύλη’’

Απόσταση: 33 km • Μέγιστη Διάρκεια: 10h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Γ

Πρόκειται για ένα από τα μεγαλύτερα και εντυπωσιακότερα μο-νοπάτια της Ελλάδας. Ακολουθεί στο σύνολό του τη βασική πο-ρεία του Ε6. Διασχίζει ολόκληρη σχεδόν την κορυφογραμμή του κυρίως κορμού του Βοΐου, περ-νώντας και από τις τρεις ψηλότε-ρες κορυφές του. Η διαδρομή είναι ευχάριστη λόγω της εκπλη-κτικής θέας που προσφέρει προς τα πελώρια βουνά της Βόρειας Πίνδου, πολύ πλούσια σε βλά-στηση και γεμάτη εναλλαγές το-πίων. Εναλλακτικά μπορεί να πα-ρακάμψει τις σκάλες και την από-τομη κορυφή του Αηλιά και να μειωθεί κατά ένα χιλιόμετρο και αρκετά σε διάρκεια και βαθμό δυσκολίας. Το μονοπάτι μπορεί να σπάσει στα μισά στο Παλιοκριμήνι όπου φτάνει δασικός δρόμος. Η σήμανση καθιστά δύσκολη την αντίστροφη πορεία.

‘‘Βυθός - Αυγερινός’’(Ε6) ‘‘Βυθός - Τεχνητή Λίμνη - Πολύκαρπος - Δρυόδασος -Ράχη Αυγερινού - Αυγερινός’’

Απόσταση: 8,5 km • Μέγιστη Διάρκεια: 2h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Α

Το σηματοδοτημένο μονοπάτι είναι επισκέψιμο και από τις δύο κατευθύνσεις, προσφέροντας εναλλαγές μεταξύ πυκνών δασών και ανοιχτών περιοχών. Αποτε-λεί παρακλάδι του Ε6 που συνεχί-ζει προς το Άργος Ορεστικό. Κα-τεβαίνει στον ποταμό Πραμόρι-τσα σε υψόμετρο 850 μέτρων και σκαρφαλώνει το μέγιστο μέχρι τα 1180 μέτρα της κωνικής κορυ-φής της Ράχης, η οποία προσφέ-ρει πανοραμική θέα προς όλες τις κατευθύνσεις. Καταλήγει στην πλατεία του Αυγερινό αφού διασχίσει τμήμα του επάνω χωριού.

Μονοπάτι Πέτρινων Γεφυριών

‘‘Το Ταξίδι του Ποταμού Πραμόριτσα’’

Καταρράκτης Αγίου Πολύκαρπου - Βυθός

Το γεφύρι του «Ντέρη»

‘‘Ι.Μ. Αγ. Τριάδας - Βυθός - Πεντάλοφος - Αγ. Σωτήρα -Μόρφη - Πετρογέφυρα’’

Απόσταση: 25,5 km • Μέγιστη Διάρκεια: 9h & 30’ • Βαθμός Δυσκολίας: Β

Το ταξίδι του ποταμού Πρα-μόριτσα είναι ένα τεράστιο μο-νοπάτι που ξεκινάει από την Ι.Μ. Αγ. Τριάδας και καταλή-γει σε ένα από τα γεφύρια της Μόρφης, επιλέγοντας διαδρομή είτε προς Χρυσαυγή, είτε προς το χωριό Τριάδα. Στη μεγάλη του πορεία διέρχεται από πέ-ντε πέτρινα γεφύρια, της Λένως, του Ντέρη, της Σβόλιανης, της Τσούκας, το Πετρογέφυρο και από άλλα τρία που έχουν πέτρι-νη βάση. Αναμφισβήτητα χαρα-κτηρίζεται ως ένα εντυπωσιακό ορειβατικό μονοπάτι, όμως το πλήθος των ενδιάμεσων σταθ-μών του δίνουν τη δυνατότη-τα να χωριστεί σε μικρότερες ευχάριστες περιπατητικές δια-δρομές. Ακολουθεί την καθο-δική ροή του ποταμού, από τα ψηλά βουνά προς τις κοιλάδες του Βοΐου, χωρίς να προσφέρε-ται για αντίστροφη πορεία.

Χ Α Ρ Τ Η Σ M O N O Π Α Τ Ι Ω Ν

Έθιμα και Παραδόσεις

Στον Πεντάλοφο η παράδοση είναι ολοζώντανη. Στα πέτρινα καλντερίμια ακούγονται ακόμα οι φωνές των ντόπιων ανθρώπων, έξω από τα σπίτια εξακολουθεί να ευωδιάζει η μυρωδιά της ψημέ-νης σπιτικής πίτας και οι γέροντες στα καφενεία συνεχίζουν να δι-ηγούνται ιστορίες θαυμαστές για τα κατορθώματα των μαστόρων και τον αγώνα για την επιβίωση στον καιρό του πολέμου. Η πλού-σια πολιτιστική ζωή του τόπου είναι σκιαγραφημένη στο πλήθος των εθίμων του κάθε χωριού.

Στον Πεντάλοφο τιμάται εδώ και 200 χρόνια το παλιό έθιμο με το πέταγμα των αερόστατων την Καθαρά Δευτέρα και μεγάλοι χοροί στήνο-νται για το πανηγύρι στις 8 του Σεπτέμβρη και λίγο πριν το Δεκαπενταύγουστο. Με ιδιαίτερη επιτυχία διοργανώνεται τα τελευταία χρόνια το Καστανοπάζαρο στις αρχές του Νοέμβρη, όταν όλο το Βόιο έχει ντυθεί με τα υπέροχα φθινοπωρινά του χρώματα.

Ο Βυθός γιορτάζει την εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου στις 21 Νοεμβρίου όταν φτιάχνεται το Πατσοτό, μια υπέροχη το-πική συνταγή ποταμίσιου γεμιστού ψαριού. Ο μεγάλος χορός και το αντάμωμα των Βυθινών γίνεται με μεγάλη επιτυχία στις 13 του Αυγούστου. Το Δίλοφο γιορτάζει το πανηγύρι του την ημέρα του Δεκαπενταύγουστου και η Αγ. Σωτήρα στις 6 Αυγούστου.

Χορός στο «Καστανοπάζαρο» Πενταλόφου

Την Πρωτοχρονιά στους δρόμους των χωριών τριγυρνάνε το Ροκατσάρια, μεταμ-φιεσμένοι νέοι που επισκέπτονται τα σπίτια, τραγουδάνε και εύχονται για το καλό του νέου χρόνου, αφού πρώτα κεραστούν από το νοικοκύρη.

Την ημέρα του Αγ. Πνεύματος, όταν γιορτάζει το Μοναστήρι, πλήθος πιστών από ολόκληρη τη Δυτική Μακεδονία συρρέει για να προσκυνήσει την εικόνα της Αγ. Τριάδας. Αποτελεί παράδοση στις αρχές κάθε έτους νέοι από τα γύρω χωριά να συνοδεύουν την εικόνα με τα πόδια και αφού μείνει από μία νύχτα σε όλα τα σπίτια του Βυθού, του Πε-νταλόφου και του Αυγερινού την επιστρέ-φουν πίσω στο Μοναστήρι.

Από το εβδομαδιαίο τραπέζι δεν λείπει κάποια από τις τοπικές συνταγές όπως η ζυ-μαρόπιτα , η μπουντσόπιτα , που ψήνε-ται σε χωμάτινο ταψί, ο τυρόζμος , τα λα-δερά γ ιαπράκ ια με μαν ιτάρια , τα ξηρά μανιτάρια με κάσια , το γκρουντοφάι και οι λαγγ ί τες στην πλάκα.

Συνταγή για το Γκρουντουφάι

Υλικά:

250 γραμμάρια τυρί μπάτζιος 1 κούπα αλεύρι 3 κούπες νερό 1 αυγό Ελαιόλαδο για τηγάνισμα Λίγο αλάτι

Εκτέλεση: Κόβουμε το μπάτζιο σε μικρά κομματάκια και αφού τα αλευ-

ρώσουμε τα ρίχνουμε σε καυτό λάδι. Μόλις ροδίσουν τα βγά-ζουμε στην άκρη. Κάνουμε κουρκούτι με το αλεύρι και το νερό μαζί με λίγο αλάτι και το βάζουμε στη φωτιά ανακατεύοντας συ-νεχώς για να μην σβολιάσει. Μόλις πάρει βράση το κουρκούτι ρίχνουμε μέσα τον μπάτζιο μέχρι να χυλώσει, αμέσως μετά χτυ-πάμε το αυγό, το ρίχνουμε μέσα στο μίγμα ανακατεύοντας και σε λίγο το φαγητό είναι έτοιμο.

Καλή όρεξη!

-

Διαδρομές

Διαδρομές με Αυτοκίνητο Ι.Χ. ή Μηχανή Δρόμου

• Πεντάλοφος – Αγ. Σωτήρα – Δίλοφο – Δασύλλιο

• Πεντάλοφος – Επταχώρι

• Πεντάλοφος – Βυθός – Ι.Μ. Αγ. Τριάδας – Αυγερινός

Διαδρομές με Αυτοκίνητο 4x4 ή Μηχανή Βουνού

• Πεντάλοφος – Δασική οδός για Δίλοφο – Τάλιαρος – Μπάνια – Αυχένας

• Πεντάλοφος – Δασική οδός για Δίλοφο – Τάλιαρος – Αγ. Μηνάς – Δασύλλιο

• Πεντάλοφος – Πανούκλα – Αυχένας

• Πεντάλοφος – Φτέρη – Παλιομονάστηρο

• Βυθός – Πηγές Πραμόριτσα – Γαγαμήτα – Ποτίστρες – Μαυριάχα

• Βυθός – Σκοτωμένο Νερό – Δάσος Σιουποτίστας

• Βυθός – Ι.Μ. Αγ. Τριάδας – Νιρικήτα – Κορυφές Βοΐου – Ντιμίλαγκο

• Βυθός – Τεχνητή λίμνη

• Αγ. Σωτήρα – Αργαλιοί – Πεντάλοφος

• Δίλοφο – Προφήτης Ηλίας Διλόφου – Δασύλλιο

Διαδρομές με Ποδήλατο

• Πεντάλοφος – Δασική οδός για Δίλοφο – Δίλοφο

• Βυθός – Ι.Μ. Αγ. Τριάδας – Γαγαμήτα – Αυγερινός

• Δίλοφο – Δασύλλιο

• Αγ. Σωτήρα – Μόρφη

Οι δασικοί δρόμοι καθώς και κάποια μονοπάτια διασχίζονται και με ποδήλατο βουνού, αλλά αυτό συνίσταται μόνο για έμπει ρους ποδηλάτες.

Χ Α Ρ Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Ι Σ Τ Ι Κ Ο Σ

Οι Άνθρωποι

Γνήσιοι Βοϊώτες οι περισσότεροι κά-τοικοι της περιοχής μαζί με Βλάχους από τα Γρεβενά και την Ήπειρο απο-τελούν το ανθρώπινο δυναμικό της Κοινότητας Πενταλόφου, το οποίο μετά τη φθίνουσα πορεία των περα-σμένων χρόνων δείχνει σημάδια στα-θεροποίησης.

Η κτηνοτροφία, η δασοκομία, το εμπόριο, οι δημόσιες και κοινοτικές υπηρεσίες και ο τουρισμός αποτελούν πλέον τους βασικούς τομείς απασχό-λησης. Παράλληλα, με την ανάλογη επιτυχία του παρελθόντος εξακολου-θεί να ασκείται και η μαστορική. Καλ-ντερίμια, γεφύρια και άλλα έργα της πέτρας ακόμη χτίζονται στον σημερι-νό Πεντάλοφο.

Παλιότερα, όταν το σύνολο της πε-ριοχής αριθμούσε πάνω από 3000 κα-τοίκους, υπήρχαν πολλά από τα ση-μερινά επαγγέλματα, αλλά και κάποια που στις μέρες μας έχουν εκλείψει, όπως του πεταλωτή, του μυλωνά, του σαμαρά, του σιδηρουργού, του κυρα-τζή και του τσοπάνη.

Στοιχεία Απογραφής

Πληθυσμός Απογραφής

Αριθμός Κτιρίων

ανά Οικισμό 1991 2001

Πεντάλοφος 652 633 560

Βυθός 252 184 200

Δίλοφο 112 47 121

Αγ. Σωτήρα 81 32 84

Σύνολο Κοινότητας

1097 896 965

Πηγή : Ε.Σ.Υ.Ε.

Τοπικά Προϊόντα

Η περιοχή του Πενταλόφου πέρα από τη μαστορική φημίζεται και για τα γλυκά της κάστανα. Άλλωστε και τα τέσ-σερα χωριά της Κοινότητας συγκαταλέ-γονται στα λεγόμενα Καστανοχώρια του Βοΐου. Όλοι σχεδόν οι μόνιμοι κά-τοικοι έχουν τις καστανιές τους σε κά-ποιο από τα γύρω καστανοδάση. Πλού-σια επίσης είναι η παραγωγή σε καρύ-δια, λεφτόκαρα, καστανόμελο, βουνίσιο τσάι και σαλέπι.

Από τον Πεντάλοφο φυσικά δεν λεί-πουν τα μανιτάρια, μιας και το Βόιο απο-τελεί ίσως τον πιο γνωστό μανιταρότο-πο της Μακεδονίας. Στις αρχές του κα-λοκαιριού και στα μέσα του φθινοπώ-ρου πλήθος μανιταροκυνηγών σκαρ-φαλώνουν στις δασωμένες πλαγιές του βουνού για να αναζητήσουν τον πολύ-τιμο θησαυρό.

Από το κρεοπωλείο του Πενταλό-φου μπορεί κανείς να προμηθευτεί τις γνωστές λουκαν ίτσες και στο τυρο-κομείο του Διλόφου παράγονται πολ-λών ειδών ντόπια πεντανόστιμα τυριά όπως ο μπάτζ ιος , το κατεξοχήν προ-ϊόν του Βοΐου. Γνωστό για την ποιότητά του είναι επίσης το τοπικό κατσικίσιο και αρνίσιο κρέας και ειδικότερα το Πεντα-λοφίτικο κεμπάπ. Ο Σύλλογος γυναικών του Πενταλόφου φτιάχνει γευστικότα-τα γλυκά του κουταλιού και πολλά κατα-στήματα σερβίρουν ιδιαίτερες τοπικές γεύσεις όπως τον μπάτζιο με αυγά και τις πράσινες γεμιστές πιπεριές τουρσί.

Για την περιοχή μπορεί κανείς να μάθει περισσότερα από την αξιόλο-γη τριμηνιαία εφημερίδα του Πολιτιστι-κού Συλλόγου Πενταλόφου και από τα σπουδαία συγγράμματα του γνωστού Ζουπανιώτη σκηνοθέτη Ανδρέα Ταρ-νανά.

Ταβέρνες - Ψησταριές - Καφενεία

Πεντάλοφος

Ταβέρνα ‘‘Κυρά Βασιλική’’ Τηλ.: 2468041296 Υπεύθυνος: Βούγιας Δημήτρης

Ταβέρνα ‘‘Ζουπάνι’’ Τηλ.: 2468041190 Υπεύθυνος: Χονδροκώστας Χρήστος

Ταβέρνα ‘‘Το Κουτούκι του Μηνά’’ Τηλ.: 2468041004 Υπεύθυνος: Γκατζαβέλης Δημήτρης

Ταβέρνα ‘‘Τάκης’’ Τηλ.: 2468041310 Υπεύθυνος: Προύτσαλης Δημήτρης

Ταβέρνα ‘‘Λόντζια’’ Τηλ.: 2468041006 Υπεύθυνος: Μητράγκας Δημήτρης

‘‘Ψησταριά Λεονάρδου’’ Υπεύθυνος: Λίφο Λεονάρδος

‘‘Κεντρικό Καφενείο Πενταλόφου’’ (Λειτουργεί και ως Ψησταριά) Τηλ.: 2468041583 Υπεύθυνη: Σκόδρα Θεοδώρα

Καφενείο ‘‘Καραγάτσι’’ Τηλ.: 2468041516 Υπεύθυνη: Γεωργοπούλου Παναγιώτα

Καφενείο ‘‘Χωριό’’ Τηλ.: 2468041004 Υπεύθυνος: Γκατζαβέλης Δημήτρης

Βυθός

‘‘Καφενείο Βυθού’’ (Λειτουργεί και ως Ψησταριά) Τηλ.: 6949596649 Υπεύθυνος: Μαγιάννης Αριστοτέλης

Δίλοφο

‘‘Καφενείο Διλόφου’’ (Λειτουργεί και ως Ψησταριά) Τηλ.: 6945582979 Υπεύθυνος: Σαμαράς Τηλέμαχος

Αγ. Σωτήρα

‘‘Καφενείο Αγ. Σωτήρας’’ Υπεύθυνος: Πολιτιστικός Σύλλογος Αγ. Σωτήρας

Εμπορικά Καταστήματα - ΕπιχειρήσειςΠεντάλοφος

Καφέ ‘‘Καλυψώ’’ Γκατζαβέλης Δημήτρης Τηλ.: 2468041004

Καφέ ‘‘Το Νέον’’ Γκαρλέμος Βασίλειος Τηλ.: 2468041445

Καφέ – Μπαρ ‘‘Κατώγι’’ Γκατζαβέλης Δημήτρης Τηλ.: 2468041004

Καφέ – Μπαρ ‘‘Λανάρα’’ Γκατζαβέλης Δημήτρης Τηλ.: 2468041004

Μίνι Μάρκετ Σβολιαντόπουλος Θωμάς Τηλ.: 2468041261

Μίνι Μάρκετ Πανταζής Στέργιος Τηλ.: 2468041207

Οπωροκηπευτικά Μπινέλας Παναγιώτης Τηλ.: 2468041390

Ζαχαροπλαστείο ‘‘Κρίνος’’ Γαϊτάνη Χρυσάνθη Τηλ.: 2468041251

Κρεοπωλείο Λάζος Θωμάς Τηλ.: 2468041078

Εμπόριο Ξυλείας Περβανάς Μιλτιάδης Τηλ.: 2468041340

Εμπόριο Ξυλείας Βλιώρας Χαράλαμπος Τηλ.: 2468041328

Εμπόριο Ξυλείας Κολίτσας Νικόλαος Τηλ.: 2468041048

Ψιλικά Σβολιαντοπούλου Ευμορφία Τηλ.: 2468041398

Ψιλικά Γεωργοπούλου Παναγιώτα Τηλ.: 2468041516

Βυθός

Παντοπωλείο Ζιώγος Κωνσταντίνος

Εμπόριο Ξυλείας Γυφτάκης Ελευθέριος Τηλ.: 2468041417

Εμπόριο Ξυλείας Τσίνας Πέτρος Τηλ.: 2468041122

Πρατήριο Υγρών Καυσίμων Στάμος Αντώνιος Τηλ.: 2468041520

Δίλοφο

Τυροκομείο Σαμαράς Τηλέμαχος Τηλ.: 2468063433

Ταξιδεύοντας στον Πεντάλοφο

Η πρόσβαση στον Πεντάλοφο είναι πολύ εύκολη, μιας και από την περιοχή διέρχεται τμήμα της παλιάς εθνικής οδού ‘‘Κοζάνης – Ιωαννίνων’’, το οποίο δεν είναι πλέον επιβαρυμένο από κίνηση, αλλά και η Κάθετος της Εγνατίας Οδού για Καστοριά που φτάνει μέχρι τη Νεάπολη. Από τη Νεάπολη ο Πεντάλοφος απέχει μό-λις 40 χλμ. Επίσης το τοπικό δίκτυο της Κοινότητας χαρακτηρίζε-ται ως αρκετά καλό, ενώ ιδιαίτερα πλούσιο είναι και το δασικό οδι-κό δίκτυο.

• Από Κοζάνη μέσω Νεάπολης – Τσοτυλίου (92 χλμ.)

• Από Καστοριά μέσω Νεάπολης – Τσοτυλίου (78 χλμ.)

• Από Καστοριά μέσω Καστανόφυτου – Πολυκάστανου (68 χλμ.)

• Από Νεστόριο μέσω Επταχωρίου (45 χλμ.)

• Από Γρεβενά μέσω Οροπεδίου – Κορυφής (75 χλμ.)

• Από Γρεβενά μέσω Οροπεδίου – Καλλονής (77χλμ.)

• Από Ιωάννινα μέσω Κόνιτσας (110 χλμ.)

Χ Α Ρ Τ Η Σ Σ Υ Γ Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Α Κ Ο Σ

Θερμές Ευχαριστίες…

- Στον Γιώργο Καρούτα, Πρόεδρο της Κοινότητας Πενταλόφου, για την αμέριστη συμπαράσταση σε όλες μας τις δράσεις στην περιοχή του Βοΐου.

- Στον Αριστοτέλη Μαγιάννη, Πρόεδρο του Πολιτιστικού Συλλό-γου Βυθού, για την παροχή πληροφοριών.

- Στη Δήμητρα Νικοδήμου, για τη ζεστή φιλοξενία και την παρο-χή πληροφοριών.

- Στον Αργύρη Παφίλη, για την υποστήριξη σε φωτογραφικό υλι-κό και την παροχή πληροφοριών.

- Στην Οικολογική Κίνηση Κοζάνης, για την υποστήριξη σε φωτο-γραφικό υλικό.

- Στις διοικητικές υπαλλήλους του γραφείου της Κοινότητας Πε-νταλόφου, για την άμεση εξυπηρέτηση και την ευγένειά τους.

- Σε όλους τους κατοίκους της Κοινότητας, για την παροχή πλη-ροφοριών και την ηθική υποστήριξη στην προσπάθειά μας.

Γεμάτοι με ευλογημένη λύπη και δίχως πίκρα αναχωρούν οι τα-ξιδιώτες που γνώρισαν καλά το Βόιο. Εκείνοι που απλά το προ-σπέρασαν ίσως είχαν δει και ακούσει ελάχιστα και ίσως τους φά-νηκε πως αντίκρισαν μόνο γκρίζες μορφές, σμιλεμένες πέτρες και μνημεία λησμονημένων πραγμάτων που είναι πλέον χαμένα σε ακατοίκητους τόπους.....

KOZANH 2009

ISBN 978-960-99069-0-6

Η περιοχή του Πενταλόφου είναι ένας ξεχωριστός τόπος του Βοΐου όπου η ορει-νή φύση και η παράδοση ταξιδεύουν μαζί στο πέρασμα του χρόνου, κρατώντας ακό-μη ανέγγιχτο τον αυθεντικό τους χαρα-κτήρα. Τα πέτρινα σπίτια, τα πυκνά δάση, τα τοξωτά γεφύρια, οι βουνίσιες διαδρο-μές και τα πλούσια έθιμα που την περιβάλ-λουν αποτελούν ένα συναρπαστικό σύνο-λο εικόνων, γεύσεων και συναισθημάτων. Όποιος έχει γνωρίσει καλά τον Πεντάλοφο τον κουβαλάει μέσα του για πάντα...