ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑΣ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΜΟΥΣΕΙΩΝ/ΤΜΗΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

... ΓΙΆ ΤΙΣ ΆΙΤΙΕΣ ΚΆΤΆΣΤΡΌΦΉΣ ΤΩΝ ΓΛΥΠΤΩΝ ΚΆΙ ΆΡΧΙΤΕΚΤΌΝΙΚΩΝ ΜΝΉΜΕΙΩΝ

Προληπτική

συντήρηση:

μια ασπίδα για

την προστασία

των μνημείων

-2-

Οι φθορές των γλυπτών και των αρχιτεκτονικών μνημείων οφείλονται αφε-

νός στα υλικά κατασκευής τους αφετέρου σε αιτίες που σχετίζονται με το

περιβάλλον τους, είτε φυσικές είτε εξαιτίας της επέμβασης του ανθρώπου.

... χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των μνημείων είτε αυτά είναι κτί-

ρια είτε μικρά έργα τέχνης. Έως πρόσφατα οι άνθρωποι επέλεγαν κυρίως

ανθεκτικά φυσικά υλικά από το κοντινό τους περιβάλλον. Πετρώματα και

μέταλλα που έβγαζε η γη τους, ξύλα από τα δάση τους, κεραμικά, γυαλιά,

κονιάματα και χρωστικές από τα ντόπια χώματα. Σπανιότερα= οι τεχνίτες

διάλεγαν πιο πολύτιμα υλικά που τα μετέφεραν από μακριά.

Πορώλιθος από τον Πειραιά, γκρίζος

ελευσινιακός ασβεστόλιθος και πεντελικό μάρμαρο

έχουν χρησιμοποιηθεί στη θεμελίωση των Προπυλαίων

της Ακρόπολης.

Διαφορετικοί λίθοι, κεραμικά και κονιάματα έχουν χρησιμοποιηθεί για την ανέγερση του ναού των Αγίων Θεοδώρων του Μυστρά.

Με το πέρασμα του χρόνου όμως, την ανάπτυξη της τεχνολογίας και της

διακίνησης των υλικών και των ιδεών, στα μνημεία βρίσκει κανείς όλο και

πιο συχνά νέα υλικά με μεγαλύτερες αντοχές και περισσότερες δημιουργικές

δυνατότητες, όπως καινούργια κράματα μετάλλων ή κονιαμάτων ή διάφορα

είδη πλαστικών!

Δείτε έργα Ελλήνων γλυπτών του 20ού και των αρχών του 21ου αιώνα

στις ιστοσελίδες της Εθνικής Γλυπτοθήκης:• http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=690&artwork_

id=73270• http://www.nationalgallery.gr/site/content.php?sel=677&artwork_

id=75364

Α. Πολλά και διάφορα υλικά ...

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ ... για τις αιτίες καταστροφής των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων

-3-

Σήμερα, στις τέχνες, πολλοί δημιουργοί δοκιμάζουν στα έργα τους ποικίλα

υλικά που τους εμπνέουν λόγω του χρώματος, της υφής, του σχήματος ή…

της ιδέας που αντιπροσωπεύουν, όπως π.χ. η σοκολάτα, οι χρωματιστές κά-

ψουλες των σύγχρονων φαρμάκων κ.ά.

Τα διαφορετικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν σε ένα μνημείο δεν καταστρέ-

φονται με τον ίδιο ρυθμό. Η ταχύτητα με την οποία καταστρέφεται το κάθε

υλικό έχει να κάνει με:

- τη σύνθεσή του, δηλαδή τα συστατικά από τα οποία αποτελείται, και με

- τη δομή του, δηλαδή αν είναι σκληρό ή μαλακό, αν έχει μεγάλους ή μικρούς

πόρους κ.ά.

• http://www.bbc.co.uk/wiltshire/content/image_galleries/wiltshire_06_year_in_pixs_gallery.shtml?14

• http://www.pharmacopoeia-art.net/artworks

Συνεπώς, τα διαφορετικά υλικά, ανάλογα με τα σύνθεση και τη δομή τους,

αντέχουν περισσότερο ή λιγότερο στις πιέσεις ή τους σεισμούς, απορροφούν

περισσότερο ή λιγότερο νερό, προσβάλλονται ευκολότερα ή δυσκολότερα

από τους μικροοργανισμούς, σκουριάζουν ή ξεθωριάζουν πιο αργά ή πιο

γρήγορα από τον ήλιο. Για παράδειγμα, τα ξύλα καταστρέφονται γρηγορό-

τερα από τα μάρμαρα και ο σίδηρος σκουριάζει πιο γρήγορα από το τιτάνιο!

Στο ίδιο περιβάλλον, ο δομικός λίθος είναι λιγότερο ανθεκτικός από το κονίαμά του

στο νερό και στα άλατα.

Tο μαλακό υλικό των φλεβώσεων του μαρμάρινου λίθου στην Πύλη του Αδριανού διαβρώθηκε γρηγορότερα από το μάρμαρο αφήνοντας κενά.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-4-

... ή αλλιώς οι περιβαλλοντικές συνθήκες που επικρατούν στο χώρο του μνη-

μείου συν-διαμορφώνονται από:

α) διάφορους φυσικούς παράγοντες που σχετίζονται με το κλίμα, την από-

σταση από τη θάλασσα, το υψόμετρο, τη στάθμη του υδροφόρου ορίζο-

ντα κ.ά.

β) τη δραστηριότητα του ανθρώπου, σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα.

Καμιά αιτία δεν είναι από μόνη της υπεύθυνη για την καταστροφή ενός υλικού

ή ενός μνημείου.

Οι βασικότερες αιτίες και οι τρόποι που συνδέονται μεταξύ τους :

Το νερό βρίσκεται παντού πάνω και γύρω από τα μνημεία ως υγρό, στερεό ή αέ-

ριο και συμμετέχει στην καταστροφή των υλικών τους με διάφορους τρόπους:

Β. Το περιβάλλον των μνημείων...

1. Η καταστρεπτική επίδραση του νερού στα υλικά των γλυπτών και των αρχιτεκτονικών μνημείων

Το νερό «διαλύει»...

... όλες σχεδόν τις ουσίες στον πλανήτη, άλλες λιγότερο κι άλλες πε-

ρισσότερο, γι’ αυτό και οι χημικοί το αποκαλούν «παγκόσμιο διαλύτη».

Διαλύει και τα υλικά των μνημείων. Πώς γίνεται αυτό; Η παρουσία του νερού συνυπάρχει αιώνια με μνημεία όπως το Γεφύρι της Άρτας.

Σπασμένα τμήματα του ίδιου κίονα διατηρήθηκαν σε διαφορετικό περιβάλλον και διαβρώθηκαν διαφορετικά.

Διαβάστε για ένα ασυνήθιστο περιβάλλον ενός ασυνήθιστου μνημείου:

• http://www.underwatersculpture.com/sculptures/process/

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-5-

Τα μόρια του νερού μπορούν και εισχωρούν εύκολα ανάμεσα στα άτομα1

άλλων μορίων2 και διαλύουν3 όλα τα ορυκτά των πέτρινων υλικών των μνη-

μείων, άλλοτε πιο γρήγορα κι άλλοτε πιο αργά. Αυτό οφείλεται:

α) στην πολικότητα4 των μορίων του νερού

β) στην ικανότητά τους να συνδέονται μεταξύ τους με δεσμούς υδρογόνου5.

Λόγω αυτών των δύο ιδιοτήτων του, το νερό στη φύση δεν είναι ποτέ από-

λυτα καθαρό καθώς διαλύει, παρασύρει και μεταφέρει συνεχώς μαζί του διά-

φορες ουσίες που βρίσκει στο δρόμο του, όπως άλατα, μέταλλα, ρύπους της

ατμόσφαιρας ή του εδάφους κ.ά. Πολύ συχνά οι διαλυμένες ουσίες αυξά-

νουν περισσότερο τη μεγάλη διαλυτική του ικανότητα.

Η ικανότητα των ιόντων και άλλων μορίων να διαλύονται στο νερό, όπως το θαλασσινό αλάτι, αλλιώς χλωριούχο νάτριο,

οφείλεται στην πολικότητα του μορίου του νερού © University of Arizona.

Κρυσταλλική δομή του NaCl το NaCl στο νερό

Θετικό φορτίο

Δεσμός Υδρογόνου

Αρνητικό φορτίο

Υδρογόνο

Οξυγόνο

Υδρογόνο

1 άτομo: το μικρότερο σωματίδιο χημικού στοιχείου το οποίο διατηρεί τις χημικές ιδιότητες του στοιχείου.

2 μόριο: το ελάχιστο συστατικό στοιχείου ή ένωσης που μπορεί να υπάρξει σε ελεύθερη κατάσταση χωρίς να χάσει τις φυσικές/χημικές ιδιότητες του στοιχείου ή της ένωσης. Τα άτομα ενός μορίου μπορεί να είναι του ιδίου ή διαφορετικών στοιχείων.3 διάλυση: χημική διαδικασία κατά την οποία μια χημική ουσία, στερεή, υγρή ή αέρια,

διασπάται πλήρως σε μόρια ή ιόντα μέσα σε μια άλλη. 4 πολικότητα μορίων νερού: ο διαχωρισμός του ηλεκτρικού τους φορτίου με αποτέλεσμα να εμφανίζουν ένα θετικό και ένα αρνητικό κέντρο και να καθίστανται ικανά να διαλύουν πολικές ενώσεις μέσα του.5 δεσμοί υδρογόνου: είδος ελκτικής δύναμης μεταξύ δύο μορίων με μερικά ηλεκτρικά φορτία αντίθετης πολικότητας, όπου το ένα είναι υδρογόνο. Ο δεσμός υδρογόνου είναι η αιτία που το νερό είναι υγρό σε θερμοκρασία δωματίου (20 ο C) σε αντίθεση με άλλες χημικές ενώσεις που στην ίδια θερμοκρασία είναι αέριες.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-6-

Τώρα που το σκέφτομαι, οι μύθοι λένε ότι το

νερό τη Στύγας, στο Χελμό της Αχαΐας, έλιωνε

μέσα του οποιοδήποτε αντικείμενο είχε φτιάξει

χέρι ανθρώπου από γυαλί, κρύσταλλο, μορρίνη6,

πέτρα, πηλό, κέρατο, κόκαλο, σίδηρο, χαλκό,

μολύβι, κασσίτερο, ασήμι ή ήλεκτρο, αλλά όχι από

χρυσάφι… Όχι τυχαία στα νερά αυτά βάφτισε κι η

Θέτις το γιο της Αχιλλέα για να γίνει άτρωτος…

Το νερό πήγαζε απ’ τα Τάρταρα και σε αυτό

ορκίζονταν όλοι οι θεοί… Άραγε ποια διαλυμένη

ουσία ήταν αυτή που αύξανε τη διαλυτότητά του; Ποτέ δεν έμαθα…

Το νερό «φουσκώνει»

όλα τα υλικά στα οποία κάνει την είσοδό του. Θυμηθείτε τα ξύλινα

παλιά παντζούρια που με δυσκολία

ανοιγοκλείνουν μετά τη βροχή και

τα ξύλινα πατώματα που τρίζουν.

Γιατί γίνεται αυτό;

Και για τα νερά των πηγών της Λυγκήστης,

υπήρχε η φήμη ότι διέλυαν πέτρες…

Πέτρες της ουροδόχου κύστης, των

νεφρών αλλά και όχι μόνον!

Βιτρούβιε, σήμερα τα λέμε «Ξινά Νερά Φλώρινας» και

γνωρίζουμε από τις χημικές αναλύσεις ότι οφείλουν τις

θεραπευτικές τους ιδιότητες στο άφθονο ανθρακικό οξύ

που περιέχουν διαλυμένο μέσα τους!

Τα νερά στης Στύγας στο Χελμό Αχαΐας, σήμερα.

6 μορρίνης: ο Παυσανίας αναφέρεται σε κάποιο ορυκτό ή υαλώδες υλικό που οι αρχαίοι Έλληνες και Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή ανθεκτικών και πολυτελών σκευών.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-7-

Το νερό εισχωρεί στο εσωτερικό των υλικών των μνημείων μέσω της βροχής,

του χιονιού, του χαλαζιού ή του παγετού, της ατμοσφαιρικής υγρασίας,

της υγρασίας του εδάφους και της θάλασσας. Γεμίζει τους πόρους των

υλικών και αυτά «φουσκώνουν» και μεγαλώνουν

σε διαστάσεις ή, μιλώντας πιο επιστημονικά,

διαστέλλονται. Το συσσωρευμένο νερό πιέζει και

«κουράζει» τα τοιχώματα των πόρων7. Στο μεταξύ,

τα φουσκωμένα από το νερό υλικά πιέζουν τα

διπλανά τους.

Όταν η θερμοκρασία του περιβάλλοντος

ανεβαίνει, το νερό εξατμίζεται, οι πόροι των υλικών

αδειάζουν, τα υλικά ξεφουσκώνουν, «μαζεύουν»,

συστέλλονται και πλησιάζουν τα αρχικά τους όρια.

Με τη συχνή επανάληψη αυτού του κύκλου

εισόδου-εξόδου από τους πόρους, τα τοιχώματα

«κουράζονται» και κάποτε σπάνε. Το μέγεθος

και ο αριθμός των πόρων και των μικρορωγμών

αυξάνεται, το ίδιο και η ποσότητα του νερού που

το υλικό θα κατακρατήσει την επόμενη φορά, ενώ η

αντοχή των υλικών μειώνεται.

Και γι’ αυτό, όταν γεμίζεις την παγοθήκη με νερό, βλέπεις μετά τα παγάκια να

«ξεχειλίζουν»!

Αντίστοιχα, το χειμώνα, κατά τη διάρκεια του φαινομένου του παγετού, το

νερό που βρίσκεται μέσα στους πόρους των υλικών των μνημείων, παγώνει,

διαστέλλεται, πιέζει και σπάει τα τοιχώματα των πόρων.

Το νερό «παγώνει»...

... σε θερμοκρασίες κάτω των

4º C και τότε ο όγκος του

αυξάνεται κατά περίπου 9%!

7 πόροι: τα κενά διαστήματα που υπάρχουν μέσα στα στερεά υλικά.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-8-

Το πρόβλημα του παγετού είναι σοβαρό για τα μνημεία που βρίσκονται σε ορεινό

περιβάλλον, όπως ο Ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας,

στα 1.130 μ., και για αυτά που το υλικό τους ήταν ήδη υγρό στο εσωτερικό

του όταν το πρόλαβε ο παγετός και το νερό των πόρων πάγωσε και έσπασε τα

τοιχώματά τους.

Αντίθετα, ο παγετός απειλεί λιγότερο τα μνημεία από μη

πορώδη πέτρα και αυτά που έχουν την τύχη να βρίσκονται

σε τόπους με ηπιότερο κλίμα, όπως τα μνημεία της

Ακρόπολης της Αθήνας που είναι κατασκευασμένα από

πεντελικό μάρμαρο.

Αυτό γίνεται γιατί τα μέταλλα και τα κράματά τους διαβρώνονται8, χάνουν,

δηλαδή, ηλεκτρόνια από την εξωτερική τους στοιβάδα, τα οποία δεσμεύονται από

το οξυγόνο του περιβάλλοντος που είναι διαλυμένο σε κάποιον ηλεκτρολύτη9,

όπως το νερό της βροχής, η υγρασία της ατμόσφαιρας ή και της θάλασσας.

Δημιουργούνται τότε στην επιφάνειά τους διάφορες ενώσεις με τη μορφή

Ο Ναός του Επικούρειου Απόλλωνα στις Βάσσες Φιγαλείας, στα 1.130 μ, με στέγαστρο που τον προφυλάσσει από τον παγετό.

Γι’ αυτό κι εμείς τότε, πριν αρχίσει ο χειμώνας και μπει

υγρασία μέσα στις πέτρες, «περνούσαμε» τις ενώσεις

των λίθων στα εξωτερικά πατώματα με λάδι, έτσι ώστε

να τα μονώσουμε και να τα προστατέψουμε! Το λάδι και

το νερό δεν ανακατεύονται, όπως ξέρεις!

Το νερό σκουριάζει...

... τα μέταλλα στα σπίτια μας και στη ζωή μας. Τα σιδερένια κάγκελα

γίνονται πορτοκαλί, τα μπρούτζινα πόμολα πρασινίζουν, οι αλυσίδες

των ποδηλάτων μας «στομώνουν»...

8 διάβρωση: αυθόρμητο φαινόμενο χημικής διεργασίας κατά το οποίο το μέταλλο χάνει ηλεκτρόνια από την εξωτερική του στοιβάδα, τα οποία δεσμεύονται συνήθως από το οξυγόνο του περιβάλλοντος. 9 ηλεκτρολύτης: οποιαδήποτε ουσία της οποίας το υδατικό διάλυμα της παρέχει ελεύθερα κινούμενα ιόντα και άγει το ηλεκτρικό ρεύμα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-9-

έγχρωμων στρωμάτων, οι γνωστές μας σκουριές.

Η διάβρωση των μετάλλων είναι πιο γρήγορη όταν υπάρχει αυξημένη υγρασία,

δηλαδή νερό, μόνο του ή με άλατα, αέριους ρύπους και άλλες διαλυμένες ουσίες.

Αφενός γιατί έτσι τα μέταλλα έρχονται σε επαφή με περισσότερο διαλυμένο

οξυγόνο, αφετέρου διότι το νερό διαλύει και απομακρύνει τα έγχρωμα προϊόντα

διάβρωσης από τις επιφάνειες των μετάλλων, αποκαλύπτοντας νέο καθαρό

μέταλλο, έτοιμο να διαβρωθεί ξανά. Έτσι, τα μνημεία από μέταλλο χάνουν συνεχώς

υλικό, ενώ παθαίνουν και μηχανικές ζημιές. Τα υπαίθρια μνημεία από κράματα10

ορείχαλκου ή μπρούτζου που περιέχουν χαλκό «πρασινίζουν», ενώ

τα σιδερένια μέρη και οι σύνδεσμοι των μνημείων «κοκκινίζουν» και

λεκιάζουν τις πέτρες.

Η ύπαρξη του νερού στα μνημεία είναι υπεύθυνη

για τη διάβρωση των μεταλλικών μερών και

το λέκιασμα της πέτρας.

Η πράσινη διάβρωση του χαλκού λεκιάζει το μνημείο Vittorio Emanuele II στη Ρώμη.10 κράμα: το μείγμα δύο ή περισσότερων μετάλλων με σκοπό το συνδυασμό και τη βελτίωση των ιδιοτήτων τους.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-10-

Το νερό είναι ζωή!

Ο ρόλος του νερού είναι πολύ σημαντικός

για την ανάπτυξη όλων των ζωντανών

οργανισμών καθώς αποτελεί

το 70-90% των κυττάρων τους!

Έτσι, το νερό που κατακρατείται

από τα υλικά των μνημείων ενθαρρύνει

πολύ την ανάπτυξη και τη δράση

καταστρεπτικών μικροβίων, φυτών και

ζώων δίπλα, πάνω και μέσα τους.

Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό στα εγκαταλελειμμένα

μνημεία, όπου η φύση έχει την ευκαιρία να πάρει πίσω,

κατά κάποιο τρόπο, το χώρο που

δικαιωματικά της ανήκει.

Η παρατεταμένη παρουσία του νερού στα μνημεία όπως η Πύλη του Αδριανού στην Αθήνα ευνοεί την ανάπτυξη φυτών και μικροβίων, και τα υποβαθμίζει αισθητικά και μηχανικά.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-11-

Αλάτι δεν είναι μόνο αυτό που τρώμε...

... δηλαδή το χλωριούχο νάτριο της θάλασσας. Τα αλάτια, ή πιο σωστά

τα άλατα, είναι μια πολύ διαδεδομένη ομάδα χημικών ενώσεων που

βρίσκονται γύρω και… μέσα μας! Γύρω και μέσα στα μνημεία.

Τα άλατα είναι φυσικά συστατικά διάφορων ορυκτών11, πετρωμάτων12 και

μεταλλευμάτων13, όπως η γύψος, το ανθρακικό ασβέστιο του μαρμάρου

ή ο σιδηρίτης και ο γαληνίτης. Τα άλατα είναι και κύρια συστατικά των

ιστών14 όλων των ζωντανών οργανισμών όπως το φωσφορικό ασβέστιο

στα κελύφη των οστρακοφόρων και στα οστά των σπονδυλωτών και

των ανθρώπων! Και βέβαια, πολλά διαλυμένα άλατα βρίσκονται στα

νερά των πηγών, των ποταμών, των λιμνών και κυρίως της θάλασσας.

Τα άλατα φτάνουν στα μνημεία...

... μαζί με το νερό κυρίως από τη θάλασσα! Οι θαλασσινές σταγόνες, πλούσιες σε άλατα, ταξιδεύουν και «μολύνουν» μνημεία πάρα πολλά χιλιόμετρα

μακριά από την ακτή. Άλλες πηγές αλάτων είναι η υγρασία του εδάφους αλλά και τα ίδια τα δομικά υλικά, πετρώματα και κονιάματα15. Άλατα, επίσης,

σχηματίζονται πάνω στα πέτρινα μνημεία κατά την επίδρασή τους με διάφορους ρύπους της ατμόσφαιρας (π.χ. σχηματισμός γύψου κατά την αντίδραση

του μαρμάρου με τα οξείδια του θείου – «γυψοποίηση» του μαρμάρου). Άλατα βρίσκουμε πάνω και μέσα σε όλα τα μνημεία.

2. Η καταστρεπτική επίδραση των αλάτων στα υλικά των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων

Πού βρίσκονται τα άλατα; Παντού!

Στην παραλία του Σταυρού Χανίων, στα απομεινάρια των ενετικών λατομείων, όταν το νερό της θάλασσας εξατμίζεται, τα άλατα κρυσταλλώνονται στις εσοχές των βράχων.

11 ορυκτό: χημικό στοιχείο ή ανόργανες ενώσεις στο έδαφος ή στο νερό που σε θερμοκρασία δωματίου είναι στερεά.12 πέτρωμα: φυσικό υλικό του φλοιού της γης. Αποτελείται από ένα ή περισσότερα ορυκτά.13 μετάλλευμα: υλικό που εξορύσσεται από τη γη. Περιέχει σημαντική ποσότητα μέταλλου χρήσιμου στον άνθρωπο.

14 ιστός: σύνολο κυττάρων ενός οργανισμού με παρόμοια δομή και φυσιολογία.15 κονίαμα: μείγμα από νερό και υλικά όπως άμμος, ασβέστης, τσιμέντο κ.ά. που χρησιμοποιείται ως συνδε- τικό υλικό σε τοιχοποιίες.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-12-

... γιατί τότε η θερμοκρασία του περιβάλλοντος ανεβαίνει, η υγρασία του

περιβάλλοντος μειώνεται και το νερό μέσα στα πέτρινα και τα άλλα πορώδη

υλικά των μνημείων (κονιάματα, κεραμικά, ξύλινα κ.ά.) ταξιδεύει προς τα έξω

προκειμένου να εξατμιστεί. Μεγάλοι κρύσταλλοι των αλάτων σχηματίζονται

πάνω και κάτω από τις επιφάνειες των πέτρινων υλικών με τη μορφή άσπρης

ή ανοιχτόχρωμης κρούστας (εξανθίσεις). Οι κρύσταλλοι πιέζουν και σπάνε

τα τοιχώματα των πόρων με αποτέλεσμα τη δημιουργία ρωγμών και την

απώλεια πέτρινου υλικού.

Οι επαναλαμβανόμενες εξανθίσεις των αλάτων,

όποτε η θερμοκρασία ανεβαίνει, καταστρέφουν

τους τοίχους από τούβλα σε μνημεία της Ευρώπης.

Εξάνθιση αλάτων σε πωρόλιθους θεμελίωσης στην Αρχαία Αγορά στην Αθήνα.

Από τον 1ο αιώνα π.Χ. το λέω!

Ποτέ μη χτίζετε τοίχους με θαλάσσια άμμο,

γιατί η επιφάνειά τους πολύ σύντομα θα

καταστραφεί από μια στρώση αλάτων.

Οι συντηρητές των μνημείων φοβούνται τα άλατα την άνοιξη...

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-13-

Όταν ο καιρός κρυώσει και η ατμοσφαιρική υγρασία αρχίσει να ανεβαίνει

ξανά, τα ευδιάλυτα άλατα στις πέτρες επανα-διαλυτοποιούνται και επανα-

κινητοποιούνται στο εσωτερικό των υλικών μέχρι να βρουν νέες θέσεις για

να κρυσταλλωθούν ξανά, αυξάνοντας τον αρχικό τους όγκο.

Όσο συχνότερα ανεβοκατεβαίνει η θερμοκρασία και η υγρασία του

περιβάλλοντος και επαναλαμβάνεται ο κύκλος της κρυστάλλωσης των

αλάτων τόσο μεγαλύτερη είναι η κούραση των υλικών και η τελική φθορά

τους από τα άλατα. Συχνά η φθορά από τα άλατα παίρνει τη μορφή κυψελών

και ονομάζεται κυψελοειδής διάβρωση.

Κυψελλοειδής διάβρωση πέτρας δίπλα στη θάλασσα εξαιτίας των συνεχόμενων κύκλων κρυστάλλωσης και κινητοποίησης των αλάτων.

Δίπλα στη θάλασσα μη χρησιμοποιείτε

μαλακές πέτρες γιατί το αλάτι και η ζέστη θα τις φάνε!

Προτιμήστε πέτρες σαν τον τραβερτίνη, σκληρές

και πορώδεις, που μπορούν να αντέξουν τα

άλατα το ίδιο καλά με τα μηχανικά φορτία!

Οι κρυσταλλώσεις και οι εξανθίσεις των αλάτων της ανερχόμενης υγρασίας καταστρέφουν τους δομικούς λίθους των μνημείων γρηγορότερα από το κονίαμα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-14-

Επιπλέον, η ικανότητα των αλάτων να τραβούν και να κατακρατούν

υγρασία για μεγαλύτερα διαστήματα στο εσωτερικό των πετρωμάτων και των

πορώδων υλικών (υγροσκοπικότητα) δημιουργεί συνθήκες που ευνοούν την

ανάπτυξη και τη δράση φυτών και μικροοργανισμών εις βάρος των μνημείων.

Η υγροσκοπικότητα των αλάτων αλλά και η ιδιότητά τους να αυξάνουν την

αγωγιμότητα16 του νερού ευθύνονται για την επιτάχυνση της διάβρωσης και

των μεταλλικών μερών των μνημείων.

Τα άλατα της θάλασσας επιταχύνουν τη διάβρωση από την υγρασία του σιδερένιου κανονιού από το μνημείο της Μάχης της Κρήτης στα Σφακιά των Χανίων.

16 αγωγιμότητα: η ικανότητα διαλύματος να άγει το ηλεκτρικό ρεύμα. Τα διαλύματα των περισσότερων ανόργανων αλάτων είναι σχετικά καλοί αγωγοί του ρεύματος.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-15-

Ο άνεμος καταστρέφει τις πέτρινες επιφάνειες των μνημείων χτυπώντας

με δύναμη πάνω τους κόκκους σκόνης, άμμο και αιωρούμενα σωματίδια

και απομακρύνοντας από πάνω τους το ήδη κατεστραμμένο και έτοιμο

να χαθεί υλικό.

Επιπλέον, ο άνεμος μειώνει τη σχετική υγρασία του περιβάλλοντος επιταχύνοντας

την εξάτμιση του νερού και την εξάνθιση και την κρυστάλλωση των αλάτων. Το

αποτέλεσμα της δράσης του ανέμου είναι μεγάλη απώλεια υλικού.

3. Η καταστρεπτική επίδραση του ανέμου στα υλικά των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων

Η Σφίγγα της Γκίζας στην Αίγυπτο χάνει συνεχώς τα χαρακτηριστικά του προσώπου της εξαιτίας της δράσης του ανέμου και των σωματιδίων της άμμου της ερήμου

που πέφτουν με ορμή πάνω της.

Οι λέοντες των Ναξίων στη Δήλο έχασαν τα γλυπτά χαρακτηριστικά του προσώπου τους εξαιτίας της δράσης του ανέμου και των αλάτων της θάλασσας. Γι’ αυτό το λόγο

τα τελευταία χρόνια μεταφέρθηκαν στο μουσείο και στη θέση τους τοποθετήθηκαν αντίγραφα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-16-

Στην ελληνική μυθολογία ο θεός Αίολος φυλούσε τους

εννέα ανέμους μέσα σε ένα ασκί και τους απελευθέρωνε

σύμφωνα με τις υποδείξεις του Δία, του Ποσειδώνα ή

της Αθηνάς. Σήμερα εμείς οι συντηρητές ονομάζουμε

την καταστροφική δράση του ανέμου πάνω στο πέτρινο

υλικό των μνημείων «αιολική» διάβρωση!

Τέλος, πρέπει να αναφέρουμε ότι στα αστικά και βιομηχανικά κέντρα η

διεύθυνση και η ταχύτητα των ανέμων παίζουν καθοριστικό ρόλο στη

διαμόρφωση των επιπέδων των ατμοσφαιρικών ρύπων.

Αποτύπωση της μεταφοράς και διάχυσης της ρύπανσης από την περιοχή της Ελευσίνας, στα δυτικά της Αττικής, προς το κέντρο της Αθήνας. Οι περιοχές με πράσινο επηρεάζονται περισσότερο από τη μεταφορά των ρύπων που με τη σειρά τους επιβαρύνουν τα μνημεία.

Οι καταστροφές από τους

ανέμους ήταν τεράστιες και

οι άνθρωποι ζητούσαν συχνά

τη βοήθεια των θεών.

Στη Μεθώνη η θεά Αθηνά πήρε

το προσωνύμιο Ανεμώτις

γιατί βοηθούσε να κοπάσουν

οι ισχυροί άνεμοι

στην περιοχή!

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-17-

Η θερμοκρασία του περιβάλλοντος των μνημείων δεν είναι ποτέ σταθερή.

Μεταβάλλεται ασταμάτητα κατά τη διάρκεια της ημέρας, των εποχών και του

χρόνου.

Την άνοιξη και το καλοκαίρι, με την άνοδο της θερμοκρασίας, τα διάφορα

υλικά των μνημείων μεγαλώνουν και στις τρεις τους διαστάσεις, δηλαδή

διαστέλλονται. Αυτό γίνεται γιατί απορροφούν θερμότητα από το περιβάλλον,

αυξάνεται η κινητική ενέργεια17 και η ταχύτητα των μορίων τους, ως εκ τούτου,

και η μεταξύ τους απομάκρυνση. Αντίστοιχα, όταν ο καιρός κρυώνει τα υλικά

εκπέμπουν θερμότητα και συστέλλονται, μικραίνουν, δηλαδή, σε όλες τους

τις διαστάσεις.

Οι συνεχείς συστολοδιαστολές των υλικών σταδιακά τα «κουράζουν».

Επιπλέον, τα διάφορα υλικά των μνημείων έχουν διαφορετικό συντελεστή

θερμικής διαστολής και έτσι συμπεριφέρονται διαφορετικά. Ασκούν μεταξύ

τους πιέσεις, προκαλώντας ρωγμές και απώλειες υλικού.

4. Η καταστρεπτική επίδραση των αλλαγών της θερμοκρασίας στα υλικά των γλυπτών και των αρχιτεκτονικών μνημείων

Τα καλώδια της ΔΕΗ το χειμώνα.

Τα καλώδια της ΔΕΗ το καλοκαίρι .

17 Κινητική ενέργεια μορίων: η ενέργεια που έχουν τα μόρια μιας χημικής ουσίας όταν κινούνται. Αναφέρεται στην ικανότητά τους να παράγουν έργο κι εξαρτάται από τη μάζα και την ταχύτητά τους.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-18-

Έχει νόημα, λοιπόν,

να χτίζουμε τα σπίτια μας σε αρμονία

με το κλίμα του τόπου. Ένα κτίριο κατάλληλο

για το κλίμα της Αιγύπτου θα ήταν

ακατάλληλο στην Ισπανία εφόσον το ένα

μέρος είναι κάτω από τον ήλιο και το άλλο

πιο μακριά του…

Όσο πιο μεγάλες και απότομες είναι οι

εναλλαγές της θερμοκρασίας, όπως, για

παράδειγμα, στις περιπτώσεις του παγετού ή

της φωτιάς, τόσο σοβαρότερες είναι οι ζημιές

για τα υλικά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

είναι η φθορά των λίθων στο εσωτερικό

του Ερέχθειου της Ακρόπολης που είναι το

αποτέλεσμα μιας πυρκαγιάς.

Όμως οι αλλαγές της θερμοκρασίας

συνδέονται και με τις ζημιές στα μνημεία

που προκαλούνται από τα άλατα, ενώ οι

υψηλές τιμές θερμοκρασίας και υγρασίας

ενθαρρύνουν και την ανάπτυξη επιβλαβών

φυτών και μικροβίων.

Σπίτια στην Όαση της Σίβας στην Αίγυπτο.

Τολέδο Ισπανίας, Puerta Bisagra.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-19-

Γιατί η γιαγιά μας κρεμούσε τη μπουγάδα από την ανάποδη;

Γιατί φοράμε γυαλιά και αντηλιακό στην παραλία;

Διότι το φως του ήλιου είναι καταστρεπτικό για όλα τα οργανικά υλικά. Ξεβάφει

τα χρώματα των ρούχων μας και καταστρέφει τα μάτια και το δέρμα μας.

5. Η καταστρεπτική επίδραση των αλλαγών της ηλιακής ακτινοβολίας στα υλικά των γλυπτών και των αρχιτεκτονικών μνημείων

Η ηλιακή ακτινοβολία είναι υπεύθυνη για την αλλοίωση των χρωμάτων.

Αν φτιάχνετε το σπίτι σας,

προσανατολίστε, λοιπόν, τις πινακοθήκες,

τα δωμάτια υφάνσεως και τα εργαστήρια ζωγραφικής

σας προς το Βορρά, όπου ο φωτισμός είναι

πιο σταθερός και δεν θα επηρεάσει την

ποιότητα των χρωμάτων σας! Διότι οι ακτίνες

του ήλιου αλλά και του φεγγαριού μπορούν

να διαπεράσουν το κόκκινο της χρωστικής του

κινναβάρεως19.

φυτικής προέλευσης που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά την κατασκευή ή τη

συντήρηση και προστασία των μνημείων. Για παράδειγμα,

• ξεβάφει τα χρώματα των τοίχων, αλλοιώνει τις χρωστικές των

τοιχογραφιών και των ζωγραφικών έργων

• κιτρινίζει τα βερνίκια που εφαρμόζονται για την προστασία των

ζωγραφικών έργων, των ξύλινων και των μεταλλικών υλικών κ.ά.

• εξασθενεί τα οργανικά18 συγκολλητικά υλικά (κόλλες).

Πάνω στα μνημεία το φως του ήλιου, και πιο συγκεκριμένα το

κομμάτι του ηλιακού φωτός που ονομάζεται υπεριώδης ακτινοβολία,

είναι υπεύθυνο για τις περισσότερες φωτοχημικές αντιδράσεις στα

οργανικά υλικά και καταστρέφει όλα τα οργανικά υλικά ζωικής και18 οργανικά υλικά: τα υλικά που είναι κατασκευασμένα από οργανικές ενώσεις που προέρχονται από ζωντα- νούς οργανισμούς, π.χ. ρητίνες, λίπη, έλαια κ.ά.19 κιννάβαρι: κόκκινη φυτική χρωστική γνωστή από την αρχαιότητα με χημικό τύπο HgS.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-20-

Το φως του φεγγαριού χάλασε

το χρώμα των τοίχων του περιστυλίου

του σπιτιού του γραμματέα Φαβέριου!

Μια χρήσιμη συμβουλή:

Αν θέλετε να διατηρηθεί καλά

το κόκκινο χρώμα του κινναβάρεως

στους τοίχους σας, πρέπει να

γυαλίσετε τον τοίχο σας με βούρτσα

βουτηγμένη σε λιωμένο κερί

αναμειγμένο με λάδι!

Το φως αυξάνει

τη θερμοκρασία στις επιφάνειες

των υλικών των μνημείων

και μπορεί να προκαλέσει αλλαγή της

σχετικής υγρασίας20, διαφορετικές

συστολές και διαστολές μεταξύ των υλικών,

ραγίσματα, σπασίματα και μείωση

της αντοχής τους.

Αλήθεια, Βιτρούβιε, αυτό με το φως του

φεγγαριού είναι επιστημονικά επιβεβαιωμένο;

20 σχετικής υγρασίας: ο λόγος της ποσότητας των υδρατμών που περιέχει ο αέρας προς εκείνη την ποσότητα που μπορεί να συμπεριλάβει στη συγκεκριμένη θερμοκρασία και πίεση μέχρις ότου κορεσθεί (%).

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-21-

Η βιολογική διάβρωση ή βιοδιάβρωση είναι η καταστροφή των υλικών των

μνημείων στο πέρασμα του χρόνου από τους μικροοργανισμούς, τα φυτά

και τα ζώα που ζουν πάνω, δίπλα και μέσα τους.

Αποικίες εκατομμυρίων μικροοργανισμών...

... ανακαλύπτουν οι περιβαλλοντικοί μικροβιολόγοι σε κάθε γραμμάριο

των υλικών των μνημείων! Η παρουσία και η δράση τους εκεί αποτελεί ένα

απόλυτα φυσικό φαινόμενο καθώς κάπως έτσι τα πετρώματα, τα μέταλλα,

τα ξύλα μετατρέπονται αργά-αργά σε χώμα και έδαφος. Όμως αυτοί οι

μικροοργανισμοί, οι τόσο απαραίτητοι στο γεωλογικό κύκλο, θεωρούνται

ανεπιθύμητοι από τον άνθρωπο, όταν βρίσκονται πάνω στα υλικά των

μνημείων, γιατί τα καταστρέφουν.

6. Η βιολογική διάβρωση των υλικών των γλυπτών

και αρχιτεκτονικών μνημείων

Έντομα και αράχνες βρίσκουν καταφύγιο στις εσοχές και

στα κενά των λίθων των μνημείων.

Πολλά είδη φυτών αναπτύσσονται ανάμεσα στους λίθους των μνημείων στο Ναύπλιο και τους καταστρέφουν με τις ρίζες τους, κατακρατώντας υγρασία και παρέχοντας τροφή

και καταφύγιο σε ζώα και μικροοργανισμούς.

Το πρόθεμα “βιο”

σημαίνει στα ελληνικά ζωή.

Ό,τι είναι «βιολογικό», λοιπόν,

αναφέρεται στην παρουσία και δράση

των ζωντανών οργανισμών.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-22-

Βακτήρια, μύκητες, άλγη και λειχήνες αναπτύσσονται πάνω και μέσα στα υλικά

των μνημείων και τα καταστρέφουν παράγοντας οξέα και άλλες επιθετικές

χημικές ουσίες που τα διαλύουν και τα λεκιάζουν ανεπανόρθωτα. Επιπλέον,

μέσα στους πόρους των πέτρινων υλικών η μάζα τους απορροφά υγρασία,

φουσκώνει (διαστέλλεται), τα πιέζει και σπάνε!

Η παρουσία του νερούενθαρρύνει την ανάπτυξη φυτών και μικροοργανισμών στα υλικά των μνημείων, όπως οι βρύσες της Κουμούλου στην Άνδρο.

Μαύρη μικροβιολογική παρουσία και ανάπτυξηστις περιοχές των μνημείων όπου κατακρατείται περισσότερη υγρασία.

Πολύχρωμοι λειχήνες αναπτύσσονται στις βόρειες όψεις του Ερέχθειου στην Ακρόπολη, ίσως γιατί αυτές οι περιοχές κατακρατούν περισσότερη υγρασία και δέχονται

λιγότερη ηλιακή ακτινοβολία.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-23-

Πολύχρωμοι λειχήνες και σαλιγκάρια αναπτύσσονται στις βόρειες όψεις των βράχων του Πάνω Κάστρου στην Άνδρο, ίσως γιατί αυτές οι περιοχές κατακρατούν περισσότερη υγρασία και δέχονται λιγότερη

ηλιακή ακτινοβολία.

Η μαύρη μικροβιολογική παρουσία που αναπτύσσεται στις ρωγμές των λίθων των μνημείων καταστρέφει το λίθο με τις χημικές εκκρίσεις της,

ενώ η μάζα της απορροφά υγρασία από το περιβάλον, διαστέλλεται και σπάει το πέτρινο υλικό.

Οι άνθρωποι από νωρίς

παρατήρησαν ότι οι μικροοργανισμοί που

καταστρέφουν τα σπίτια και τα πράγματά τους

ευνοούνται από τη ζέστη

και την υγρασία.

Αυτό είναι αλήθεια!

Κι αν δεν θέλετε να καταστραφούν τα βιβλία σας,

προσανατολίστε σωστά τις βιβλιοθήκες σας!

Διότι στα δωμάτια που «βλέπουν»

προς το νότο και προς τη δύση,

τα βιβλία καταστρέφονται από

τα σκουλήκια και την υγρασία

και τα ρολά των παπύρων

μουχλιάζουν από τη διάχυση

του υγρού αέρα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-24-

Πράσινα βρύα αναπτύσσονται στα σημεία του ζωγραφισμένου τοίχου από όπου περνάει νερό, κάτω από τη στέγη ενός παλιού σπιτιού στην Ικαρία.

Πολλά είδη λειχήνων εξαφανίστηκαν

από τα μνημεία των πόλεων εξαιτίας της ατμοσφαιρικής

ρύπανσης. Οι λειχήνες είναι πολύ καλοί βιο-δείκτες της

ποιότητας του αέρα και η παρουσία τους

συνδέεται με χαμηλά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης.

Προγραμματίστε μια επίσκεψη σε έναν

αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο με οδηγό τους λειχήνες 21:

Προσπαθήστε να εντοπίσετε τη βόρεια όψη

του μνημείου και ψάξτε για χρωματιστούς λειχήνες.

Αν δεν βρείτε, προβληματιστείτε για

την ποιότητα του αέρα στην περιοχή.

Μια δραστηριότητα σε ένα αρχαιολογικό χώρο ή μνημείο:

Πολλά και διάφορα βρύα και φυτά...

... μεγαλώνουν πάνω και δίπλα στα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μνημεία.

Τα βρύα αναπτύσσονται πάνω στα πέτρινα και ξύλινα μέρη των μνημείων

σε προστατευόμενες περιοχές με χαμηλή θερμοκρασία και υγρασία,

καταστρέφοντάς τα μηχανικά και αισθητικά.

21 λειχήνες: οι σύνθετοι οργανισμοί που αποτελούνται από μύκητες και φωτοσυνθετικά άλγη ή κυανοβακτή- ρια σε συμβιωτική σχέση. Μεγαλώνουν πάνω σε βράχους, ξύλα και πέτρινα μνημεία στα πιο ακραία περιβά- βάλλοντα, είναι όμως οργανισμοί ευαίσθητοι στην ατμοσφαιρική ρύπανση.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-25-

Η αρχαιολογική υπηρεσία απομακρύνει τακτικά τα πολλά είδη φυτών που αναπτύσσονται ανάμεσα στους λίθους της Πύλης του Αδριανού στην Αθήνα και τους καταστρέφουν με τις ρίζες τους, κατακρατώντας

υγρασία και παρέχοντας τροφή και καταφύγιο σε ζώα και μικροοργανισμούς.

Τακτική και προσεκτική απομάκρυνση φυτών στον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης, χειρωνακτικά και με τη χρήση ειδικού χορτοκοπτικού μηχανήματος από εξειδικευμένο προσωπικό.

Οι συντηρητές ανησυχούν...

Χόρτα, χαμηλοί θάμνοι, ακόμα και δέντρα ολόκληρα, αναπτύσσονται στις

ρωγμές, στους αρμούς ανάμεσα στις επιφάνειες των λίθων, στα κενά και σε

όλες τις εσοχές των μνημείων. Εκεί, δηλαδή, που κατακρατούνται υγρασία,

σκόνη και χώμα και στοιχεία ωφέλιμα για την ανάπτυξή τους.

Οι ρίζες των φυτών καταστρέφουν τα μνημεία θρυμματίζοντας και

μετατρέποντας τα πετρώματα σε χώμα. Επιπλέον, κατακρατούν υγρασία για

μεγαλύτερο διάστημα στο εσωτερικό των λίθων και παρέχουν με τη σειρά

τους τροφή και καταφύγιο σε ζώα και μικροοργανισμούς.

... διότι η απομάκρυνση των φυτών πρέπει να γίνεται συχνά και πολύ

προσεκτικά ώστε να μην καταστρέφονται τα μνημεία. Επιπλέον, τα χημικά

ζιζανιοκτόνα που προτείνονται είναι συνήθως τοξικά και επικίνδυνα για

το περιβάλλον, για τους συντηρητές που τα εφαρμόζουν αλλά και για τα

ίδια τα υλικά των μνημείων.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-26-

Το ενδημικό φυτό Micromeria acropolitana ανακαλύφθηκε ξανά στον Ιερό βράχο της Ακρόπολης εκατό χρόνια μετά την «εξαφάνισή» του. Πηγή: Tan, K., Tsounis, G., Tsounis,

L. 2010 “Micromeria acropolitana (Lamiaceae) rediscovered in Athens (Greece)”, Phytologia Balcanica 16 (2) : 237-242.

Ο ναός του Απόλλωνα στην αρχαία Κόρινθο από τον J.D. Le Roy γύρω στα 1755 από το έργο του «Les ruines des plus beaux monuments de la Grece» (1758).

© Universitätsbibliothek Heidelberg

... διότι τα φυσικά περιβάλλοντα των μνημείων και των αρχαιολογικών

χώρων συχνά είναι «αδιατάρακτα» από τον άνθρωπο και φιλοξενούν είτε

ενδιαφέρουσες ποικιλίες φυτών και σπάνια είδη ζώων και πουλιών είτε

ακόμα και είδη δέντρων που βιο-συσσωρεύουν βαρέα μέταλλα22 από την

ατμόσφαιρα προστατεύοντας έτσι και τους ανθρώπους και τα αρχαία μνημεία.

Με παρόμοια χαρά πλημμύριζαν και οι ρομαντικές ψυχές των Ευρωπαίων

περιηγητών του 18ου και του 19ου αιώνα, όταν «ανακάλυπταν», ζωγράφιζαν

και περιέγραφαν τα μνημεία του παρελθόντος ως εξωτικά ερείπια πνιγμένα

στο πράσινο!

Στο έργο του «Εικόνες από την Ιταλία», το 1846, ο Κάρολος Ντίκενς

περιέγραφε το τοπίο κοντά στον τάφο της Ιουλιέτας στη Βερόνα ως εξής:

«… δροσερά φυτά και νεαρά λουλούδια φύτρωναν όμορφα ανάμεσα στα

ερείπια παλιών τοίχων… »

Οι βοτανολόγοι και οι περιβαλλοντολόγοι χαίρονται...

22 βαρέα μέταλλα: είναι τα μέταλλα με ειδικό βάρος μεγαλύτερο του σιδήρου και είναι τοξικά σε χαμηλές συγκεντρώσεις.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-27-

http://www.verticalgardenpatrickblanc.com/realisations/paris/quai-branly-museum

Ακόμα και σήμερα η σχέση κτιρίων και φυτών εξάπτει ιδιαίτερα τη φαντασία

διάφορων καλλιτεχνών, όπως ο Patrick Blanc με τους «Κάθετους Κήπους»

του. Ο σύγχρονος Γάλλος βοτανολόγος εμπνέεται από τη χλωρίδα του

κόσμου και αναπτύσσει πλούσιους κήπους στους τοίχους δημόσιων κτιρίων.

Το αποτέλεσμα είναι σίγουρα θεαματικό. Δείτε το αποτέλεσμα της δουλειάς

του στους τοίχους και στην ταράτσα του Μουσείου Quai Branly στο Παρίσι:

... βρίσκουν καταφύγιο στις εσοχές των μνημείων. Τόσο στις πόλεις όσο

και στην ύπαιθρο τα πουλιά είναι ανεπιθύμητα από τους συντηρητές των

μνημείων επειδή τα προϊόντα μεταβολισμού23 τους, εκτός από αντιαισθητικά,

είναι και όξινα και

διαλύουν24 το πέτρινο

και μεταλλικό υλικό με

τον ίδιο τρόπο που

καταστρέφουν και τα

μεταλλικά κάγκελα των

μπαλκονιών μας.

Οι συντηρητές του μουσείου σίγουρα θα συζήτησαν

με τον καλλιτέχνη για τις επιπτώσεις του ριζικού

συστήματος των φυτών και της υγρασίας

στους τοίχους των κτιρίων...

Διάφορα ζώα...

23 προϊόντα μεταβολισμού: τα μη χρήσιμα προϊόντα που ένας οργανισμός αποβάλλει δια της απέκκρισης. Εδώ εννοούνται τα περιττώματα των πουλιών. 24 διάλυση: η χημική διαδικασία κατά την οποία μια χημική ουσία, στερή, υγρή ή αέρια, διασπάται πλήρως σε μόρια ή ιόντα μέσα σε μια άλλη.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-28-

Επιπλέον, αν τα προϊόντα μεταβολισμού δεν απομακρυνθούν άμεσα, γίνονται φωλιές

για μικροοργανισμούς που καταστρέφουν τις πέτρες.

Στην ύπαιθρο, εκτός από τα πουλιά, τα εγκαταλελειμμένα μνημεία απειλούνται από διάφορα άγρια ζώα

που φωλιάζουν στις ερειπωμένες δομές τους αλλά και από τα αιγοπρόβατα και άλλα τετράποδα που

σκαρφαλώνουν ελεύθερα και βόσκουν τη χλωρίδα πάνω και δίπλα τους.

Τα όξινα προϊόντα μεταβολισμού των πουλιών διαλύουν το πέτρινο υλικό των μνημείων.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-29-

... που προκλήθηκε είτε από φυσικές αιτίες, πυρκαγιές και σεισμούς είτε από τον

άνθρωπο, από αμέλεια, εμπρησμούς ή πολέμους έχει πολλές φορές απειλήσει και

καταστρέψει μνημεία, αρχαιολογικούς χώρους, οικισμούς και πόλεις ολόκληρες.

7. Η καταστρεπτική επίδραση της φωτιάς

στα υλικά των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων

Μια μεγάλη φωτιά που περνάει πάνω από τα γλυπτά και τα αρχιτεκτονικά μνημεία:

• καίει ολοσχερώς τα μέρη τους από ξύλο, ύφασμα, δέρμα ή χαρτί

• λειώνει ή παραμορφώνει τα μέρη τους από μέταλλο

• σπάει και μαυρίζει το πέτρινο και το γυάλινο υλικό.

Η λαίλαπα της φωτιάς...

Η φωτιά δεν δείχνει κανένα έλεος!

Πέτρες όπως ο σκληρός και πορώδης τραβερτίνης,

που εμείς οι Ρωμαίοι χρησιμοποιήσαμε σε έργα

με απαιτήσεις, όπως το Κολοσσαίο,

δεν αντέχουν καθόλου και σχίζονται στα δύο

αμέσως,

γιατί στη φυσική τους σύσταση υπάρχει λίγη υγρασία,

λίγο γήινο στοιχείο και πολύ αέρινο…

Όταν η φωτιά βγάζει από αυτές τον αέρα,

εισχωρεί στα ενδότερα μέρη τους

και εγκαθίσταται στα κενά των ρωγμών

δημιουργώντας μια μεγάλη φλόγα και έτσι

οι πέτρες αρχίζουν να καίγονται.

Αεροφωτογραφία της Θεσσαλονίκης μετά από τη μεγάλη φωτιά, στις 18-19 Αυγούστου του 1917 (Πηγή: «Incendie de Salonique. 18-19 Aout 1917», Αεροναυτική Υπηρεσία του γαλλικού στρατού).

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-30-

Αυτό που μας εξηγεί ο Βιτρούβιος με

τις γνώσεις της εποχής του είναι ότι η μεγαλύτερη

ζημιά που προκαλεί η φωτιά στο πέτρινο υλικό

των μνημείων είναι η μεγάλη και απότομη

αύξηση της θερμοκρασίας των κρύων επιφανειών

πάνω από τα όρια ελαστικότητας25 και τις

δυνάμεις συνοχής26 των κρυστάλλων.

Οι κρύσταλλοι διαστέλλονται απότομα

με αποτέλεσμα το θρυμματισμό των πετρωμάτων

και την απώλεια αρχαίου δομικού υλικού.

Οι πολύ μεγάλες θερμοκρασίες που αναπτύχθηκαν στο εσωτερικό του Ερέχθειου κατά την πυρκαγιά από την επιδρομή των Ρωμαίων του Σύλλα, το 86 π.Χ. ή και κατά τον

εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, το 1827, προκάλεσαν την απότομη διαστολή των κρυστάλλων και το χαρακτηριστικό σπάσιμο των δομικών λίθων.Τέλος, η φωτιά αφήνει πίσω της πορώδεις και «ασβεστοποιημένες»

πέτρινες επιφάνειες, με μικρή συνοχή κόκκων, που είναι πολύ επιρρεπείς

στη φθορά από το νερό, την ατμοσφαιρική ρύπανση, τα φυτά και τους

μικροοργανισμούς.25 ελαστικότητα κρυστάλλου: η ιδιότητα των κρυστάλλων να επανέρχονται στο αρχικό τους σχήμα μετά από άσκηση εξωτερικής τάσης που δεν υπερβαίνει το όριο ελαστικότητάς τους. 26 δυνάμεις συνοχής: οι ελκτικές δυνάμεις που συγκρατούν συνδεδεμένα τα μόρια μιας χημικής ουσίας.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-31-

Στα αρχιτεκτονικά μνημεία οι σεισμοί ευθύνονται για τις

μετατοπίσεις των δομικών λίθων, για τη στροφή των

σπονδύλων και για τις παραμορφώσεις κιόνων και τοίχων.

Επίσης, για τη διάνοιξη αρμών, ρωγμών και ρηγμάτων,

τη θραύση των λίθων και την πτώση τμημάτων τους.

Κάποιες φορές χάνουμε τη γη… κάτω από τα πόδια μας! Το έδαφος, η πιο

σταθερή αναφορά στη ζωή μας, κουνιέται! Τα αρχιτεκτονικά και γλυπτά

μνημεία παθαίνουν ζημιές. Πότε γίνεται αυτό;

8. Η καταστρεπτική επίδραση σεισμών και καθιζήσεων στα γλυπτά

και αρχιτεκτονικά μνημεία

Όταν κάνει σεισμό...

Οι σεισμοί, τα αίτια και οι συνέπειές τους απασχολούσαν πάντα τους ανθρώπους

καθώς από την αρχαιότητα ως σήμερα προκάλεσαν το φόβο και το θάνατο των

ανθρώπων αλλά και την καταστροφή πολλών κατασκευών. Οι αρχαίοι Έλληνες

θεωρούσαν τους σεισμούς «Διοσημία», σημάδι, δηλαδή, του Δία που σε μια

κρίσιμη στιγμή αποκάλυπτε την έκβαση σημαντικών γεγονότων.

Υπεύθυνο για τους σεισμούς θεωρούσαν κυρίως τον Γίγαντα Εγκέλαδο, που

η θεά Αθηνά είχε καταπλακώσει με τη Σικελία, ή ακόμα και τον Ποσειδώνα όταν

χτυπούσε τη Γη με την τρίαινά του.

Σήμερα γνωρίζουμε ότι σεισμός είναι το τράνταγμα του εδάφους που

νοιώθουμε όταν οι τεκτονικές πλάκες27 της λιθόσφαιρας28 μετακινούνται

και ασκούν πιέσεις μεταξύ τους.

Σεισμός είναι η αιτία της μετατόπισης των σφονδύλων και της κατάρρευσης του εργαστηρίου του Φειδία και της παλαιοχριστιανικής εκκλησίας της Ηλείας στην Ολυμπία όσο και του Ηραίου στη Σάμο.

Κάποια σεισμική δόνηση είναι η αιτία των φθορών των σφονδύλων του αρχαίου μνημείου πίσω από το νεαρό βασιλιά Όθωνα, σε αυτό τον πίνακα του Gottlieb Bodmer (1804–1837). 27 τεκτονικές πλάκες: ογκώδεις πλάκες της λιθόσφαιρας που η μετακίνησή τους προκαλεί σεισμούς.

28 λιθόσφαιρα: ο φλοιός της γης, ο οποίος αποτελείται από πολλές λιθοσφαιρικές (τεκτονικές) πλάκες.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-32-

Πριν τους σεισμούς ο θεός στέλνει συχνά σήματα:

συνεχείς καταιγίδες ή εκτεταμένες ξηρασίες, μεγάλη

ζέστη το χειμώνα, σκοτείνιασμα του ήλιου το

καλοκαίρι (έκλειψη ηλίου), στέρεμα των πηγών,

ισχυρούς άνεμους, μεγάλες φλόγες που διασχίζουν

τον ουρανό (κομήτες, πτώση μετεωριτών)… Μάλλον καθίζηση από σεισμό προκάλεσε και τη

δημιουργία της λίμνης Καϊάφα στη νοτιοδυτική

Πελοπόννησο, δίπλα

στον Κυπαρισσιακό

κόλπο καθώς κατά τη

δική μου επίσκεψη στην

περιοχή, το 2ο αιώνα

μ.Χ., λίμνη εκεί δεν

υπήρχε.

Σήμερα, παρ’ όλη την εξήγηση του φαινομένου

μέσω του μοντέλου της κίνησης των τεκτονικών

πλακών, οι σεισμολόγοι επιστήμονες συμφωνούν

ότι είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς πότε, πού θα

συμβεί και τι ισχύ θα έχει ένας σεισμός.

Στην αγωνία τους να προστατευτούν, οι άνθρωποι προσπαθούσαν πάντα να

προβλέψουν την εμφάνιση του σεισμού.

Η καθίζηση είναι η υποχώρηση ή παραμόρφωση του εδάφους που

συμβαίνει εξαιτίας της συμπίεσης που δέχεται από μια ανθρώπινη

κατασκευή.

Πότε θα γίνει σεισμός;

Το φαινόμενο της καθίζησης σίγουρα έχει σχέση και

με παράγοντες όπως η μορφολογία29 και η ποιότητα

του εδάφους, το ύψος των βροχοπτώσεων και

η σεισμικότητα της περιοχής κ.ά.

29 μορφολογία εδάφους: η μελέτη και η περιγραφή των εξωτερικών χαρακτηριστικών του εδάφους όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί κατά το σχηματισμό τους και στο πέρασμα του χρόνου.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-33-

Στα μνημεία οι καθιζήσεις έχουν ως αποτέλεσμα το διαχωρισμό της στατικής

λειτουργίας των διάφορων μερών τους. Οι τοίχοι ολόκληρου ή μέρους του

μνημείου μετατοπίζονται και γέρνουν έως ότου επιτευχθεί μια νέα στατική

ισορροπία. Σε γενικές ή ολικές καθιζήσεις το μνημείο συμπαρασύρεται

ομοιόμορφα και συνήθως δημιουργούνται λίγες και αδύνατες ρωγμές.

Στις διαφορικές καθιζήσεις το έδαφος και το μνημείο υποχωρούν

ανομοιόμορφα, ασκούνται πιέσεις και αναπτύσσονται πολλές και μεγάλες

ρωγμές με διαφορετική κλίση και κατεύθυνση.

Η καθίζηση του εδάφους ευθύνεται για την κλίση του Πύργου της Πίζας.

Ο Πύργος της Πίζας στην Ιταλία

είναι το πιο γνωστό παράδειγμα μνημείου

που γέρνει καθώς έχει μετατοπιστεί

λόγω της καθίζησης του εδάφους!

Αλλά και στην Ελλάδα το έδαφος κάτω

από τον αρχαιολογικό χώρο της Ολυμπίας

καθιζάνει κατά 1-2 χιλιοστά το χρόνο.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-34-

Η καθίζηση του εδάφους της Ολυμπίας κάνει τους επιστήμονες να ανησυχούν για τη σταθερότητα των

αρχαίων μνημείων. Πηγή: Στ. Κρίκκη «Ολυμπιακή... καθίζηση»,

Εφημερίδα Τα Νέα, 21/12/2009

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-35-

Η ολοένα αυξανόμενη δραστηριότητα του ανθρώπου έχει ως αποτέλεσμα

την απελευθέρωση στο φυσικό περιβάλλον μεγάλων ποσοτήτων ρύπων30 και

την καταστροφή της ποιότητας της ατμόσφαιρας, της θάλασσας, των εδαφών

και των υπόγειων νερών του πλανήτη. Οι επιπτώσεις είναι σημαντικές για την

υγεία όλων των ζωντανών οργανισμών αλλά και των μνημείων.

9. Η καταστρεπτική επίδραση της ρύπανσης του περιβάλλοντος στα

υλικά των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων

Η ρύπανση της ατμόσφαιρας...

Τον 20ό αιώνα η ολοένα αυξανόμενη χρήση των ορυκτών καυσίμων (πετρέλαιο,

λιγνίτες, φυσικό αέριο) για τις ανάγκες κίνησης, θέρμανσης και παραγωγής

ενέργειας των ανθρώπων έλυσε πολλά προβλήματα της καθημερινότητας.

Συγχρόνως όμως απελευθέρωσε και απελευθερώνει τεράστιες ποσότητες ρύπων

στην ατμόσφαιρα που άλλαξαν για πάντα την ποιότητα του αέρα και επιτάχυναν

κατά πολύ την καταστροφή των αρχιτεκτονικών μνημείων. Διάφοροι ρύποι,

και συγκεκριμένα τα οξείδια του θείου και του αζώτου, μαζί με την υγρασία της

ατμόσφαιρας:

• μετατρέπουν τις πέτρινες επιφάνειες των μνημείων σε ευδιάλυτη

γύψο (γυψοποίηση)31 και διαβρώνουν γρηγορότερα τα μεταλλικά μέρη

των μνημείων. Τα υπαίθρια μπρούτζινα μνημεία αποκτούν γρήγορα το

χαρακτηριστικό πράσινο στρώμα του βροχαντίτη στην επιφάνειά τους.

• αυξάνουν την οξύτητα32 και τη διαλυτική δράση της βροχής. Η «όξινη»,

όπως λέγεται, βροχή που πέφτει πάνω στα πέτρινα μνημεία των πόλεων και

των ρυπασμένων βιομηχανικών περιοχών διαλύει και ξεπλένει το επιφανειακό

στρώμα του γυψοποιημένου μαρμάρου. Μαζί ξεπλένονται και χάνονται για πάντα

διάφορες λεπτομέρειες του γλυπτού διάκοσμου ή της κατεργασίας του μαρμάρου,

αρχαίες και ιστορικές επιγραφές, ίχνη χρωμάτων κ.ά. Στη θέση τους βλέπουμε το

μάρμαρο «φαγωμένο», στρογγυλεμένο και με «ασπρίλες». Αλλά και πάνω στα

μεταλλικά μνημεία η όξινη βροχή διαλύει και ξεπλένει γρηγορότερα τα επιφανειακά

προϊόντα διάβρωσης, απομακρύνει γλυπτές λεπτομέρειες και λεκιάζει με «τρεξίματα»

Απώλεια γυψοποιημένου μαρμάρινου αναγλύφου από το γλυπτό διάκοσμο του μνημείου της Πύλης του Αδριανού στην Αθήνα.

30 ρύπος: χημική ουσία που βλάπτει το περιβάλλον. 31 γυψοποίηση: η καταστρεπτική διαδικασία μετατροπής του μαρμάρου σε ευδιάλυτη γύψο λόγω της αντίδρα- σης του με τα οξείδια του θείου και την υγρασία της ατμόσφαιρας.32 οξύτητα: μετρήσιμη ιδιότητα των διαλυμάτων που εκφράζει το πόσο όξινο είναι ένα διάλυμα. Όσο χαμη- λότερο το pH ενός διαλύματος τόσο μεγαλύτερη η οξύτητά του.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-36-

ανεξέλεγκτα όλο το μνημείο.

Παράλληλα, κατά την καύση των ορυκτών καυσίμων, απελευθερώνονται στην

ατμόσφαιρα και διάφορα πολύ μικρά σωματίδια που παραμένουν αιωρούμενα

για μεγάλο διάστημα. Μπορεί να είναι αιθάλη, καπνός, σκόνη, ίνες αμιάντου,

φυτοφάρμακα, υδρογονάνθρακες πετρελαίου ή και ορισμένα βαρέα και τοξικά

μέταλλα. Τα αιωρούμενα σωματίδια33 είναι πολύ επικίνδυνα για την υγεία του

ανθρώπου.

Όσον αφορά στα μνημεία:

• επικάθονται στο προσροφητικό στρώμα της γύψου πάνω στις επιφάνειες

που προστατεύονται από τη βροχή σχηματίζοντας μαύρες κρούστες, ενώ

• κατακρατούν υγρασία και σκουριάζουν γρηγορότερα τα μεταλλικά υλικά.

Σχηματισμός μαύρης κρούστας στις προστατευμένες από τη βροχή επιφάνειες του μνημείου της Πύλης του Αδριανού στην Αθήνα.

Η χρήση των ΙΧ αυτοκινήτων δίπλα από τα μνημεία των πόλεων όπως η Πύλη του Αδριανού στην Αθήνα και η Αγιά Σοφιά στην Κωνσταντινούπολη επιβαρύνει την ατμόσφαιρα και τις επιφάνειες

των μνημείων με ρύπους και αιωρούμενα σωματίδια.

33 αιωρούμενα σωματίδια: τα στερεά ή υγρά που βρίσκονται σε διασπορά και έχουν διάμετρο 0,0002-500 μm, όπως η σκόνη, ο καπνός και η ιπτάμενη τέφρα. Τα μεγάλα και σκουρόχρωμα είναι αντιληπτά ως καπνός, ενώ τα μικρότερα είναι όρατά μόνο με μικροσκόπιο. Η φύση και η χημική σύστασή τους εξαρτάται από τον τόπο, την εποχή και τον καιρό.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-37-

Το έδαφος και τα υπόγεια ύδατα ρυπαίνονται...

... από τη βιομηχανική και τη γεωργική δραστηριότητα του ανθρώπου με βαρέα μέταλλα, λιπάσματα, οργανικές ενώσεις και άλατα δηλητηριάζοντας φυτά, ζώα και

ανθρώπους. Τα ρυπασμένα υπόγεια νερά αναρριχώνται στα υλικά των μνημείων της περιοχής, μεταφέροντας στο εσωτερικό των δομικών υλικών επικίνδυνα άλατα

που κρυσταλλώνονται34, πιέζουν και σπάνε το πέτρινο υλικό και θρεπτικά υλικά που λειτουργούν ως λίπασμα και ευνοούν την ανάπτυξη καταστρεπτικών φυτών και

μικροοργανισμών.

Η ατμοσφαιρική ρύπανση σε συνδυασμό με την παρατεταμένη υγρασία ευθύνεται για την έντονη πράσινη διάβρωση του μπρούτζινου μνημείου του Αγίου Γεωργίου στο Βερολίνο της Γερμανίας.

35 κρύσταλλος: στερεό υλικό του οποίου τα άτομα ή τα μόρια είναι διατεταγμένα σε ένα συγκεκριμένο τρισδιάστατο γεωμετρικό σχήμα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-38-

Μετον όρο «κλιματικές αλλαγές» αναφερόμαστε στη μεταβολή των

μετεωρολογικών συνθηκών που εκτείνονται σε βάθος χρόνου πολλών ετών.

Ως τώρα οι κλιματικές αλλαγές οφείλονταν σε φυσικές διαδικασίες. Τις τελευταίες

δεκαετίες όμως οι περισσότεροι ειδικοί επιστήμονες μπορούν να μετρούν και να

καταγράφουν με ακρίβεια σημαντικές αλλαγές στη θερμοκρασία, τον άνεμο και

τις βροχές σε όλα τα μέρη του πλανήτη και πιστεύουν ότι το κλίμα της γης αλλάζει

εξαιτίας της δραστηριότητας του ανθρώπου. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις τους, στην

Ελλάδα προβλέπεται αύξηση της ηλιοφάνειας, της μέσης θερμοκρασίας και των

βόρειων ανέμων και μείωση των βροχοπτώσεων. Αναμενόμενα, οι κλιματικές

αλλαγές θα επιφέρουν αλλαγές σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, στο

περιβάλλον αλλά και στα μνημεία που φιλοξενούν.

Σύμφωνα με τα παραπάνω σενάρια, η άνοδος της θερμοκρασίας αναμένεται να

επιταχύνει όλες τις χημικές αντιδράσεις, άρα και τη γυψοποίηση των λίθων και

την κρυστάλλωση των αλάτων. Επίσης, αναμένεται να ευνοήσει τα φυτά και τους

μικροοργανισμούς που αντέχουν στη ζέστη.

Η αύξηση της υπεριώδους ηλιακής ακτινοβολίας35 θα ευνοήσει μικροοργανισμούς

που παράγουν περισσότερες χρωστικές, λεκιάζοντας απρόβλεπτα τα μνημεία.

Συγχρόνως, οι συντηρητές φοβούνται ότι τα διάφορα οργανικά υλικά που έχουν

χρησιμοποιηθεί κατά την κατασκευή ή τη συντήρησή τους, π.χ. χρώματα, κόλλες,

βερνίκια, θα καταστρέφονται πιο γρήγορα.

8. Η καταστρεπτική επίδραση κλιματικών αλλαγών στα γλυπτά

και αρχιτεκτονικά μνημεία

Παράκτια μνημεία σαν το Κάστρο της Μεθώνης θα κινδυνεύσουν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας εξαιτίας της αναμενόμενης ανόδου της θερμοκρασίας.35 υπεριώδης ακτινοβολία: η περιοχή της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας με μήκος κύματος στο κενό 380

ως 60 νανόμετρα.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-39-

Με τους αυξημένους βόρειους ανέμους περιμένουμε εντατικοποίηση της αιολικής

διάβρωσης και επιτάχυνση του ρυθμού εναπόθεσης των αέριων και σωματιδιακών

ρύπων. Τέλος, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας θα απειλήσει άμεσα τα

μνημεία, τόσο αυτά που βρίσκονται κοντά στα 16.300 χιλιόμετρα της ελληνικής

ακτογραμμής όσο και έμμεσα τα μνημεία της ηπειρωτικής γης, εμπλουτίζοντας

τον υδροφόρο ορίζοντα με άλατα.

Δράση της περιβαλλοντικής οργάνωσης Greenpeace για την ευαισθητοποίηση του κοινού στο θέμα των κλιματικών αλλαγών και των επιπτώσεών τους στα μνημεία σε όλο τον κόσμο.

Περιμένουμε και κάτι καλό: με τις κλιματικές αλλαγές

σε κάποιους τόπους αναμένεται να μειωθεί η

φθορά από τον παγετό και ο ρυθμός της υγρής

εναπόθεσης όξινων ρύπων!

Πάντως εμείς πρώτη φορά τις

ακούμε…

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-40-

Κι όμως, οι κλιματικές αλλαγές δεν είναι κάτι

καινούργιο. Θα έπρεπε να θυμάστε ότι στον πλανήτη

μας άνοδος της θερμοκρασίας από φυσικές αιτίες

έχει λάβει χώρα και κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου

(12.000 χρόνια πριν). Αυτή φαίνεται πως συνέπεσε

με την εποχή των κατακλυσμών και, μάλιστα,

καταγράφτηκε στη μυθολογία όλου του αρχαίου

κόσμου. Για θυμηθείτε τον Δευκαλίωνα και

την Πύρρα…

Ο Δευκαλίωνας λένε

πως βρίσκεται από τότε

θαμμένος στον περίβολο του

ναού του Ολυμπίου Διός στην

Αθήνα… Τι μνημείο κι αυτό!

Κύριες αιτίες για τις κλιματικές αλλαγές είναι η εντατικοποίηση του

φαινομένου του θερμοκηπίου και η τρύπα του όζοντος.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου...

... είναι μια φυσική διαδικασία κατά την οποία διάφορα ατμοσφαιρικά αέρια,

όπως το διοξείδιο του άνθρακα, οι υδρατμοί του νερού και το μεθάνιο

συγκεντρώνονται στο ανώτερο σημείο της ατμόσφαιρας. Εκεί απορροφούν

την περισσότερη από την ηλιακή ενέργεια που η γη έχει δεχτεί εμποδίζοντας

να φύγει πίσω στο διάστημα. Χάρη σε αυτό το φαινόμενο, η θερμοκρασία

ανεβαίνει, έρχεται στη γη η άνοιξη, τα φυτά ανθοφορούν και καρπίζουν και τα

ζώα κι οι άνθρωποι αναπτύσσονται.

Το φαινόμενο του θερμοκηπίου.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-41-

Η τρύπα του όζοντος

Το στρώμα του όζοντος βρίσκεται στο ανώτερο σημείο της ατμόσφαιρας της Γης

και προστατεύει από τον ήλιο όλες τις μορφές ζωής στον πλανήτη απορροφώντας

σημαντικό μέρος της υπεριώδους ακτινοβολίας. Οι μεγάλες εκπομπές

χλωροφθορανθράκων στην ατμόσφαιρα είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία

μιας μεγάλης τρύπας στο στρώμα του όζοντος πάνω από την Ανταρκτική, η οποία

έχει ήδη αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία όλων των ζωντανών οργανισμών, ενώ

συντείνει στην αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη.

Το πρόβλημα ξεκινάει με τη συνεχώς αυξανόμενη καύση των ορυκτών και

την παραγωγή χλωροφθορανθράκων. Εξαιτίας τους απελευθερώνονται

μεγαλύτερες ποσότητες αερίων του θερμοκηπίου εγκλωβίζοντας περισσότερη

θερμότητα και επηρεάζοντας σταδιακά το παγκόσμιο κλίμα, τη φύση

και… τα μνημεία!

Η μεγαλύτερη τρύπα του όζοντος που έχει καταγραφεί στην Ανταρκτική

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-42-

Ερημοποίηση είναι η σταδιακή απώλεια της γονιμότητας του εδάφους εξαιτίας

διαφόρων φυσικών παραγόντων αλλά και της δραστηριότητας του ανθρώπου. Το

φαινόμενο αποτελεί έντονο πρόβλημα για τις χώρες της Μεσογείου και την Ελλάδα

γιατί εκτός από τη μείωση της παραγωγικότητας των εδαφών σχετίζεται άμεσα με

την υποβάθμιση των φυσικών τοπίων και των μνημείων που συχνά φιλοξενούν.

Στην Ελλάδα το 35% των εδαφών είναι ερημοποιημένο ή αντιμετωπίζει υψηλό

κίνδυνο ερημοποίησης, ενώ μέτριο κίνδυνο ερημοποίησης αντιμετωπίζει το 49%

των εδαφών.

11. Η καταστρεπτική επίδραση της ερημοποίησης των εδαφών στα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μνημεία

Δυνητικός κίνδυνος ερημοποίησης της Ελλάδας.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-43-

Άμεσα κινδυνεύουν εδάφη στην Πελοπόννησο, στη Δυτική Στερεά Ελλάδα,

στην Κρήτη, στην Εύβοια, στην Ήπειρο, στη Θεσσαλία αλλά και στη Θράκη

μαζί με τα μνημεία που φιλοξενούν.

Βασικές αιτίες για την ερημοποίηση των εδαφών είναι η ποιοτική τους σύσταση

και το κλίμα. Στις μέρες μας όμως σχετίζεται έντονα και με την ανθρώπινη

δραστηριότητα καθώς εξελίσσεται γρηγορότερα σε μέρη με υπεράντληση

υπόγειων υδάτων, υπερβόσκηση, λανθασμένες γεωργικές πρακτικές, παράνομη

αποψίλωση και υλοτομία, πυρκαγιές κ.ά.

Η υπερβόσκηση είναι μια από τις βασικές αιτίες της ερημοποίησης των εδαφών .

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-44-

Οι υπεύθυνοι για την καλή διατήρηση των μνημείων καλούνται συχνά να

αποφασίσουν για τον περιορισμό ή και τον αποκλεισμό των επισκεπτών σε

ένα μνημείο. Κι αυτό γιατί τα πλήθη των επισκεπτών στους χώρους πολιτιστικής

κληρονομιάς και η άστοχη συμπεριφορά τους συχνά προκαλεί ανεπανόρθωτες

υλικές ζημιές στα μνημεία και «πονοκέφαλο» στους συντηρητές!

12. Η καταστρεπτική επίδραση της συμπεριφοράς των επισκεπτών

στα μνημεία

Τα πιο συνήθη «παραπτώματα» του κοινού είναι η χρήση των φλας, το άγγιγμα των

εκθεμάτων ή των ευαίσθητων επιφανειών του μνημείου, η παραβίαση των ορίων

ασφαλείας που επιβάλλονται για το έκθεμα και η παραβίαση της περισχοίνισης που

εξυπηρετεί την ασφάλεια του εκθέματος ή του μνημείου αλλά και των επισκεπτών.

Μεγάλος αριθμός επισκεπτών στο πάρκο Guell της Βαρκελώνης θαυμάζει από πολύ κοντά τα αρχιτεκτονικά έργα του Antoni Gaudi.

Πολύ μεγάλος αριθμός επισκεπτών στα μνημεία της Ακρόπολης κατά τους καλοκαιρινούς μήνες καθιστά το έργο του ελέγχου της συμπεριφοράς τους πολύ δύσκολο.

Πολλοί ενθουσιασμένοι ταξιδιώτες σκαρφαλώνουν ανάμεσα στον Καρλ Μαρξ και στον Φρίντριχ Ένγκελς

στο Βερολίνο για να φωτογραφηθούν.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-45-

Ούτως ή άλλως, όλα τα μνημεία κατέχουν έναν ιδιαίτερο συμβολισμό

στη συνείδηση τόσο του κατακτητή ή του εκπροσώπου ενός ανεπιθύμητου

καθεστώτος όσο και του αντιπάλου που βρίσκεται σε άμυνα ή αντίσταση.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο κανονιοβολισμός του βράχου

της τουρκοκρατούμενης Ακρόπολης από τη βενετική στρατιά του Μοροζίνι το

1687 αλλά και το κάψιμο του φρουρίου της Βαστίλης από τον επαναστατημένο

Ως βανδαλισμό περιγράφουμε κάθε μερική ή ολική καταστροφή μνημείου από

άνθρωπο που γίνεται με πρόθεση. Ο όρος προήλθε από το γερμανικό φύλο των

Βανδάλων, οι οποίοι συνήθιζαν να καταστρέφουν αγάλματα και έργα τέχνης που

συναντούσαν κατά τις εκστρατείες τους.

Σε καιρό πολεμικών συγκρούσεων ή εμφύλιων συρράξεων οι άνθρωποι

καταστρέφουν εμπρόθετα τα μνημεία με βομβαρδισμούς, κλοπές, πυρκαγιές κ.ά.

Τα γλυπτά και αρχιτεκτονικά μνημεία αποτελούν στόχο για τον εισβολέα λόγω της

περίοπτης ή στρατηγικής τους θέσης μέσα σε μια κατοικημένη περιοχή.

13. Η καταστρεπτική επίδραση των βανδαλισμών στα μνημεία

Ίχνη από σφαίρες σε δομικούς λίθους του

Παρθενώνα της Αθήνας.

Ο πρόσφατος εμπρησμός της Συναγωγής Ετς Χαΐμ των Χανίων έγινε αιτία να χαθούν πολύτιμα παλαιά βιβλία.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-46-

λαό στο Παρίσι το 1789.

Σε καιρούς ειρήνης, πάλι, δεν είναι λίγα τα μνημεία που βανδαλίζονται. Πολλά

μνημεία αποξηλώθηκαν36 και αποκαθηλώθηκαν37 με λιγότερο ή περισσότερο

καταστροφικό τρόπο σε εποχές αλλαγής του καθεστώτος, ενώ και σε ομαλές

δημοκρατικές περιόδους άτομα ή ομάδες με άγνοια και λιγότερο ενδιαφέρον

για τις αξίες των μνημείων εξακολουθούν να τα καταστρέφουν κλέβοντας

πολύτιμα μέρη τους ή αλλοιώνοντάς τα με ανεξίτηλα σπρέι και χαράγματα.

Ο κανονιοβολισμός της Ακρόπολης από το Μοροζίνι το 1687. Χαρακτικό. Πηγή: Francesco Fanelli. Atene Attica: Descritta de suoi Prìncipi. Fino all’ Acquisto Fatto dell’ Armi Veneti nel 1687, Venice, 1707.

36 αποξήλωση: η αποσύνδεση των κομματιών από τα οποία αποτελείται μια αρχιτεκτονική κατασκευή και η απομάκρυνσή τους.

37 αποκαθήλωση: η απώλεια της αρχικής δύναμης, του κύρους και των αξιών που άλλοτε διέθετε κάποιο υλικό αγαθό.

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

-47-

Η αρχαιοκαπηλία αναφέρεται στην κλοπή της πολιτιστικής κληρονομιάς μιας χώρας

ή μιας κοινότητας από μιαν άλλη. Η Ελλάδα είναι μια χώρα που έχει υποστεί πολλές

φορές τις οδυνηρές συνέπειες της αρχαιοκαπηλίας λόγω της μεγάλης και σπουδαίας

πολιτιστικής της κληρονομιάς.

Είναι γνωστό ότι κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας και του πολέμου της

ανεξαρτησίας διάφορα αρχαία ελληνικά μνημεία καταστράφηκαν μετά την

απομάκρυνση μέρους ή ολόκληρου του γλυπτού τους διάκοσμου από

Ευρωπαίους θαυμαστές της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Χαρακτηριστικότερο όλων το παράδειγμα των γλυπτών του Παρθενώνα που

κλάπηκαν από το Λόρδο Έλγιν το 1801-1812 και πουλήθηκαν στο Βρετανικό

Μουσείο και τα οποία η χώρα μας ζητά επίμονα να της επιστραφούν. Αλλά και τα

τμήματα των γλυπτών του ναού της Αφαίας στην Αίγινα που σήμερα κοσμούν τη

Γλυπτοθήκη του Μονάχου, της εικόνας της Αποκαθήλωσης από την Ιερά Μονή

του Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες κ.ά.

Όμως το αίτημα του επαναπατρισμού δεν αφορά μόνο στα έργα της ανθρώπινης

δημιουργίας, έκφρασης και θρησκευτικής λατρείας. Στις μέρες μας πολλές

κοινότητες αυτόχθονων της Αμερικής, του Καναδά, της Αυστραλίας απαιτούν

από μεγάλα μουσεία του δυτικού κόσμου την επιστροφή των σορών των

προγόνων τους στα πάτρια χώματα. Πολλά ανθρώπινα λείψανα είχαν κλαπεί

από Ευρωπαίους περιηγητές και φυσιοδίφες κατά τους αιώνες της αποικιοκρατίας

στο όνομα ανθρωπολογικών μελετών. Στα δικά μας μέρη γνωστότερα είναι τα

αιτήματα για τον επαναπατρισμό ιερών λειψάνων αγίων.

Η αρχαιοκαπηλία πάντα έβρισκε χώρο και ανθούσε σε χώρες που

βρίσκονται σε πόλεμο, πολιτική ή οικονομική αστάθεια, όπως είναι σήμερα

η Συρία, μέχρι χτες το Ιράκ και η Ελλάδα τον 19ο αιώνα.

14. Η καταστροφή των μνημείων εξαιτίας της αρχαιοκαπηλίας

Οι «Αιγινήτες», τα γλυπτά των αετωμάτων του ναού της Αφαίας στην Αίγινα, φυγαδεύτηκαν εκτός Ελλάδας από Γερμανούς και Βρετανούς λαθρανασκαφείς λίγο πριν ξεσπάσει η επανάσταση. Σήμερα εκτίθενται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου. Πηγή: εφημερίδα Το Βήμα, 20/3/2011

ΜΆΘΕ ΠΕΡΙΣΣΌΤΕΡΆ

Αθήνα, 2015

Συντονισμός έργουΜαρία Λαγογιάννη, Δρ ΑρχαιολογίαςΣουζάνα Χούλια - Καπελώνη, Αρχαιολόγος

Γενική επιμέλειαΤόνια Κουτσουράκη, ΑρχαιολόγοςΑλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος - Μουσειολόγος

Γραφιστική επιμέλειαΣπήλιος Πίστας, Γραφίστας

ΚείμεναΣοφία Παπιδά, Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων και Έργων Τέχνης - Μουσειολόγος

Διορθώσεις κειμένωνΒιολέττα Ζεύκη, Αρχαιολόγος - Μεταφράστρια

Ηλεκτρονική και καλλιτεχνική ΕπιμέλειαΠασχαλιά Τσαγκαριάν, Γραφίστρια

ΕικονογράφοςΗλίας Καρράς, Ζωγράφος

© 2015 Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και ΘρησκευμάτωνISBN 978-960-386-216-1

Το έντυπο «Mάθε περισσότερα... για τις αιτίες καταστροφής των γλυπτών και αρχιτεκτονικών μνημείων» της θεματικής ενότητας «Προληπτική συντήρηση: μια ασπίδα για την προστασία των μνημείων» δημιουργήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το 2015 για την Πράξη με κωδικό MIS 339815 «Επικαιροποίηση και ψηφιοποίηση πολιτιστικού εκπαιδευτικού υλικού για την ενίσχυση της εκπαιδευτικής διαδικασίας», που υλοποιήθηκε στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.