77

M~Tf>A

l.TΓltl Af>)<AIA~AAt-ftll"t-f Tf>Ar~hIA 1

Στέλιος Ψαρουδάκης

Δρ της ΑρχαΕας.Ελληνικής Μουσικής

Αισχύλος

Οσκοπός αι>τής της μελέτης ε(­

ναι η ανα-παράσταση του

ήχου του αρχα(ου έμμετρου

λόγου στο ποιητικό εΙοος της

τραγι,,>ο(ας, το οπο(ο, ως γνωστόν2, περιε(­

χε και λόγο και άσμα. Ο 'Αριστοτέλης στο

ΠερΙ Πoιητικijς3 διακρ(νει σαφώς τα μέτρα

από τα μέλη, τον "έμμετρο λόγο", δηλαδή,

από το "τραγούδι". Τα μέτρα τα θεωρε(

προ'ων της λέξεως, ενώ τα

μέλη τα θεωρε( πρσίόν της

μελοποι(ας-. λέξις λοιπόν

~αι μελοποι{α ε(ναι διαδι­

κασ(ες συνθέσεως, και συ­

νεπώς έννοιες δυναμικές,

ενώ μέτρα και μέλη ε(ναι

τα τελικά προ'ίόντα των

συνθετικών αυτών διαδικα­

σιών. Για την ανάλυσή μας

επιλέγομε τους έξι πρώ­

τους στ(χους της παρόδου

του χορού από τον 'Αγα­

μέμνονα του ΑΙσχύλου

(στ(χοι 40-46).Πριν προχωρήσομε ε(­

ναι σκόπιμο να διαχωρ(σο­

με το "συνθετικό ύφος"

από το "παραστασιακό

ύφος" ενός έργου5, τέχνης

πο"υ εξελ(σσεται στο χρόνο: το συνθετικό

ύφος ενός έργου παραμένει αναλλο(ωτο,

ε(ναι το αποτυπωμένο στο χαρτ( κε(μενο

(κε(μενο μουσικό, κε(μενο λεκτικό, κε(μενο

ορχηστικό: δηλαδή, φθόγγοι, χρόνοι, λέξεις,

κινήσεις), ενώ το παραστασιακό ύφος ενός

έργου ε(ναι η αναβ(ωση, η ερμηνε(α του

κειμένου. Συνεπώς στο παραστασιακό

ύφος υπάρχουν ηχητικές διαστάσεις οι

οπο(ες απουσιάζουν από το συνθετικό,

όπως η ποιότητα της φων1ις, το τ(μπρο της

φωνής, η διακόσμηση της φωνής, οι αυξο­

μειώσεις στην, ένταση της φωνής κλπ, η σύ­

νολη, δηλαδή; αισθητίκή της εκτέλεσης του

έργου. Τα στοιχε(α αυτά

μεταφέρον.ται από το δά­

σκαλο στο μαθητή κατά

τρόπο προφορικό, αποτε­

λούν δηλαδή παράδοση

προφορική, δεν καταγράφο­

νται. Οι "φορε(ς" ενός καλ­

λιτεχνικού ύφους γ(νονται

γνώστες των στοιχε(ων αυ­

τών κατά τη μαθητε(α τους

στο ύφος. Αυτό ισχύει για

κάθε καλλιτεχνική έκφραση,

σε όλους τους τόπους και

χρόνους των ανθρώπων. Οι

πληροφορ(ες μας για την

ελληνική αρχαιότητα αφο­

ρούν καθ' ολοκληρ(αν το

συνθετικό ύφος των έργων.

Σκοπός μας λοιπόν εδώ ε(­

ναι, κατ' αρχάς, να προσεγ-

γ(σομε το συνθετικό ύφος του έμμετρου

λόγου, και ακολούθως, να αποτολμήσομε

ηχητική αναπαράσταση του αποσπάσματος

" ("πειραματική αρχαιολογ(α"), επινοώντας,

αναγκαστικά, το παραστασιακό ύφος.

78

Όμως, ακόμη κι αν επιτύχομε μιαν αποκα­

-τάσταση -του πρω-τό'tυΠOυ frx.OU, η πρότασή

μας θα παραμεΙνει αναπόδεικτη, αφού -το

aρχα(o κοινό, ο κριτής μας δηλαδή, απου­

σιάζει. Ας προχωρήσομε όμως στην ανάλυ­

σή μας.

e Μέτρο σημαΙνει στΙχ0ς6: στΙχος, όμως,

croyκεκριμέvoυ Ρυθμού και μεγέθους, ανά­

λογα με -τον ορισμό -του μέτρου'. Πολλά

μέτρα μαζΙ, ένα σύστημα μέτρων δηλαδή,

απο-τελούν -το πο(ημα8 • Σ-το παράδειγμά

μας από -την πάροδο -του 'Αγαμέμιιονα, κα­

θώς ο χορός -των γερόvτων εισέρχε-ται στην

όρχήστρα, ο κορυφαίος απαγγέλλει ένα -τέ­

-τοιο σύστημα μέτρων9 - δες Δ. 1.

ΕΙναι κοινός -τόπος ανάμεσα στους με­

λε-τη-τές, ό'tι ο αρχαΙος ελληνικός λόγος,

Ιμμετρος η πεζ6ςΙΟ, δεν εΙχε -το σύγχρονο,

νεοελληνικό, άκουσμα. Οι απόψεις -των με­

λετη-tών BLLoτaV'tat μόνο σε λεΠ'toμέρειες:

στο σύνολό -τους οι γλωσσολόγοι πιστεύουν

ό'tι η εκφορά -του αρχαΙου λόγου, η προ­

σωδ(a δηλαδή -του aρχαΙoυ λόγου, διέφερε

σε ορισμένα σημε(a από -την προσωδΙα -του

νεοελληνικού λόγου. Οι γλωσσολόγοι μας

πληροφορούν ό-τι, η προφορά ορισμένων

γραμμά-των, ή ορισμένων συμπλεγμά-των

γραμμά-των ή'tαν διαφορε-τική από -την ση­

μερινή' επΙσης, ό'tι η διάρκεια -των συλλα­

βών με-ταβαλλό-ταν σύμφωνα με φωvη-τι­

κούς κανόνες - σήμερα προφέρομε όλες -τις

συλλαβές ισόχρονες ακόμη, ό-τι οι -τόνοι

(όξεία, βαρεία, περισπωμένη) εΙχαν φύση

μελωδική, και όχι δυναμική όπως οι νεοελ­

ληνικοΙ ι. Ας δούμε πώς φ-τάνει κανεΙς σ'

αU'tό -το συμπέρασμα.

Ο ΆριστεΙδης Quintilianus στο σύγ­

γραμμά -του ΠερΙ Μουσικης ιι, στο κεφά­

λαιο -της μετρικης ορΙζει ως έλάχισταμέρη

ένάρθρουφωνης -τα στοιχεία ή γράμματα.

Τα διαιρεΙ (δες Δ. 2) σε φωνήεvτα, ήμίφω­

να και αφωνα: φωνήειιτα δσα τορον καΙ

έξάκουστον προϊέιιτα τον ηχον [προβάλ­

λουν καθαρό και πλήρως ακουστό frx.o] (ε,

vΛloιe. 11.1996

ο, η , ω, α, ι , U), ήμ(φωνα δσα άμυδρώς της

άχοης καθιχιιούμενα [φ-τάνουν στο αιm όχι

ευκριvώς] (ζ, ξ, ψ, λ, μ, ΙΙ, ρ, σ), και άφωνα

-τα μικρδν καΙ άμαυρδν ήχoύvτα παvτtXπα-

σιν [όσα axoύyoV'taL λεγο και αδύνα-τα] (κ,

π, τ, θ, φ, Χ, β, γ, δ). Τις -τρεις αU'tές κατ/ΎΟ-

ρ(ες υποδιαιρεΙ σε άλλες. Έ-τσι, -τα φωνήε-

vτα υποδιαιρούV'tαι σε βραχέα, μακρά και

δ(χρονα: βραχέα -τα έλαχ(στιΡ χρ6νιΡ

προενεχθηναι δυνάμενα [μπορούν να προ­

φερθούν στον ελάχιστο χρόνo]~ακρά -τα έξ k .,),άvάyxης με(ζοιιι χρόνιΡ [απαι-τούν περισσό-

τερο χρόνο] Υ. (1), και δ(χρονα-τα έπαμφο- 7τερ(ζovτα τιρ χρόνιΡ [καλύ':t't'ουν άλλo'tε -τον

ελάχιστο χρόνο και άλλO'tε περισσό'tερo] (α,

ι, υ). Τα ήμ(φωνα, '-τώρα, υποδιαιρεΙ σε δι-

πλά, όγρά και {διάζον: διπλά -τα δύο συμ-

φώιιοις {σοδυναμούιιτα (ζ, ξ, ψ), όγρά-τα

έλαττον ένας συμφώιιου δυνάμενα κατά συ­

μπλοχήν [έχουν αξΙα μικρότερη απ' αU'tήν

-του ενός oύ!L~Vou, ό'tαν συνδυάζΟV'tαι με / ~άλλα σύμφωνα] (λ, μ, ιι, ρ), και {διάζοιι-το

μηδετέρας τούτων κοινωιιούν διαφοράς

[δεν έχει καμμLa από -τις δυο avω'tέρω ιδιό­

τ/'tες] (σ). Τέλος, -τα αφωνα υποδιαιρεΙ σε

ψιλά, δασέα και μέσα: ψιλά -τα έπιπολης

κινoύvτα το πνεύμα [προφέΡΟV'tαι με ελα-

φρά εκπνοή] (κ, π, τ), δασέα -τα ένδοθεν

μετά σφοδρ6τητος έξάγοιιτα [το πνεύμα]

[προφέροV'tαι με σφοδρή εξαγωγή -του αέ-

ρα απο μέσα] (θ, φ, χ), και μέσα -τα μεταξυ

πoιoύvτα [προφέΡΟV'tαι με εκπνοή ενδιάμε-

σης ισχύος) φ, γ, δ).

Από -τους ορισμούς αυ-τούς -του Άρι­

στεΙδη αλλά και απο άλλες περιγραφές

φωνη-τικών φαινομένων σε συπράμμα-τα

-των ΔιονυσΙου Άλικaρνασσέα, ΆριστO'tέλη,

ΉφαιστΙωνα και άλλων, και με -τη βοήθεια

-της croyκρι-τικής γλωσσολογΙας, οι γλωσσο­

λόγοι 13 ΠΡO'tεΙνουν -την εξής προφορά -των

γραμμά-των και -των συνδυασμών -τους (για

-την Απική, -τουλάχιστον, -του 5ου π,χ. αι­

ώνα)tIι: - δες Δ. 3.Συνεπώς, οι πρώ'toι έξι στΙχοι -της πα­

ρόδου προφέροV'tαν ως εξής: - δες Δ. 4.

-Με-τά -τα στοιχεία ο ΆριστεΙδης t5

πραγματεύεταL ΤLς συλλαβές (Σ). ΤLς τών

στοιχε(ων σl!VΤιθεμένων. ΕLσά'ΥεL την tWOLΙX

της δυνάμεως μLας συλλαβijς, την οποΙα ορ(­

ζεL ως τον αρLθμό των στοιχε(ων τα οποΙα

συνενώνοvταL yLΙX να την σχ1JματΙσoυν.

ΈτσL, μLα συλλαβή μπορεΙ να σuνΙσταταL έξ

ένός στοιχε(ου, -ή έκ πλειόνων [τού ένός

στοιχε(ων]. Σε μLα ΣUλλαβ-ή βέβαLα με ένα

μόνο γράμμα δεν μπορεΙ παρά το γράμμα

_ αυτό να εΙναL φωνήεν (Φ). Σε συλλαβες με

δύο -ή περLσσότερα γράμματα, όπως ρητώς

MtL ο ΆΡLστεΙδης.μπορούννα σuνδLαστούν

δύο φωνήεντα XΙXL να δημLουργ"ήσουνδ(­

φθοΥΥο (ΦΦ). -ή να σuνδυαστoύν φωνήεvτα

XΙXL σύμφωνα.

ΤLς συλλαβές, ανάλογα με τη ΧPOVLXoή

τους δLάρχεLα, δLαχρΙνεL ο ΆΡLστεεδης σε

τρεLς χατ/ΎορΙες (δες Δ. 5): ΤLς βραχείες

(~), ΤLς φύσει μακρές@, XΙXL ΤLς θέσει μα­

κρές (~: βραχείες εΙναL OL βραχυ φωνήεν

[lχουσα~(~),χαLΟLδ(χρονονσυστελλόμε­

νον [έχουσαι] - εΙτε καθ'σiJτό [μόνο του το

δΙχρονο] (Α), εΙτε μετα άπλού συμφώνου

(AC)' φύσει μακρες εΙναL OL μακρόν έχου­

σαι στοιχείον ~, XΙXL OL δ(χρονον έκτεινό­

μενον [έχουσαι] (Δ), XΙXL OL βραχυ στοιχείον

συν διχρόν4' συμπλακέν (~Δ), XΙXL OL δύο

δ(χρονα άλλήλοις συμπλακέvτα (ΔΔ)' OL θέ­

σει μακρες εΙναL OL εΙς δύο σύμφωνα λή­

γουσαι ( ...CC), XΙXL OL εlς εν διπλούν [σύμ­

φωνον λήγουσα ι] ( ... ε>. XΙXL OL έχουσαι δύο

σύμφωνα έπιφερόμενα [όσες αχολουθού­

VΤΙXL από δύο σύμφωνα] ( ...)(CC...). XΙXL OLέχουσαι εν διπλούν [σύμφωνον έπιφερόμε­

νον] ( ...)(Ε...). XΙXL OL λήγουσα( τε εΙς

άπλούν Ιχουσα( τε έπιφερόμενον άπλούν

[όσες λήΥουν σε απλό σύμφωνο XΙXL η επό­

μενη συλλαβ-ή δLαθέτεL αΡΧLΧό σύμφωνο]

(...C)(C... ).

Ο ΆΡLστεΙδης tβ ΧάνεL μLα σημαVΤLΧ-ή

παρατ/ρηση. AttL ότL (δες Δ. 6) τής μα- ­κράς [συλλαβής] 'ήμ(σειά έστι βραχεΙα, XΙXL

επΙσης όΤL τής βραχείας [ημισύ έστιν]

άπλούν σύμφωνον. Η παρατ/ρηση εΙναL πο­

λύ σημαVΤLχ-ή, δLότL έτσL γΙνεταL δυνατόν να

χαθορΙσομε τα σχετLΧά χρονLΧά μεγέθη των

συλλαβών, να αποδώσομε δηλαδ-ή χρόνους

79

στLς συλλαβές.Εφόσον, μάλLστα.OL σuλλα­βές εΙναL εΙτε βραχείες εΙτε μακρές, αυτό

σημαΙνεL ότL ο ρυθμός του έμμετρου λόγου

σuνΙσταταL αποχλεLστLΧά από βραχείς XΙXL

μακρους χρόνους. από μLα αχολουθΙα δη­

λαδ-ή βραχέων XΙXL μακρών χρόνων, όπου OLμακρείς δLαρχούν χρόνο δLπλάσLΟ από τους

βραχείς.

Υπάρχουν πεΡLπτώσεLς, σύμφωνα με

τον ΆΡLστεΙδη17 (δες Δ. 7), όπου συλλαβη

φύσει μακρα ποτε μεν βραχε(ας, ποτε δε

μακράςέκπληροίχρε(αν.Αυτό σημαΙνεLότL

σέ μLα χαθ' όλα μακρα συλλαβή.που φυ­

σωλογLχά θα δLαρχούσεχρόνο μακρό (-),μπορεΙνα αποδοθεΙχρόνοςβραχύς(υ). Αυ­

τό βέβαLα δεν LoχύtL yLΙX όλουςτουςτύπους

της φύσει μακράςσυλλαβής. IoχύtL yLΙX την

περΙπτωσηπου η φύσει μακρασυλλαβηεlς

φωνήενμακρόνλoήrn ... τής έξής άπό φωνή­

εντος άρχομένης (. ..~)(Φ ...). Auτ/ η βρά­

χυνση της μακράς συλλαβής,λέεL ο 'APL­στεΙδης, οφεΙλεταL στην απουσΙα ενδLάμε­

σου συμφώνου: η προσπάθεLά μας να-μην

δLαχοπεΙ η ΣUvtxtLΙX του λόγου, μας ΧάνεL

να βραχύνομε την πρώτη; μακρά, συλλαβή.

Αλλά XΙXL το αντ(θετο μπορεΙ να σuμβει: μLα

φύσει βραχεία συλλαβή δηλαδ-ή να επφη­

χυνθεΙ σε μακρά. Αυτό εΙναL δυνατόν να

-σuμβεΙ δταν εις μέρος λόγου συλλαβη λoήrn,

σε περΙπτωση δηλαδ-ή που η τελευταΙα συλ­

λαβή μLας λέξης ειναL βραχεία (~) Ι ( ...). ΗεΠLμ-ήχυνση αuτ/ της φύσει βραχε(αςσυλ­

λαβήςσε μακρά,MtL ο ΆΡLστεΙδης,οφε(λε­

ταL στο χενό που δημLουργεΙταLανάμεσα

στο τέλος μLας λέξης XΙXL την αρχή της επο­

μένης. Τέλος. μLα θέσει μακρα συλλαβή

μπορεΙ να αποδοθεΙως βραχείαόταν δυείν

έπιφερομένοινσυμφώνοιντό μεν άφωνόν

έστι, τό δε ύγρόν ( ...XCC...) >(...XCιxφ.Cu­γρ....). KL αυτό δLότL ο λεπτότερος -ήχος του

ύγρού πιέζεται XΙXL συνθλfβεται απο το πα­

χύφωνο άφωνο. ΤLς συλλαβές αυτές που

άλλοτε εχλαμβάνοvταL ως βραχείες XΙXL άλ­

λοτε ως μακρές, ανάλογα με ΤLς ρυθμLχ~ς

ανάγκες του ποιητή προφανώς, ο ΆΡLστεΙ­

δης αποΧαλεΙ μέσες/κοινές 18.

Άρα.σuνoΦ(ζovτας.ο προηγούμενοςπΙ-

80

νακας συμπληρώνεται ως εξης: - δες Δ. 8.Το απόσπασμάμας λοιπόν (Δ. 4) εξε­

λισσεται ως εξης 19: - δες Δ. 9. Έτσι λοιπόνεξασφαλΙσαμετους χρόιιουςτων συλλαβών

άρα και τους χρ6ιιους του ρυθμού. Πριν

όμως προχωρησομεστην πληρη διατύπωση

του Ρυθμούθα ασχοληθούμεμε τους τ6ιιους

των λέξεων.

•Τα σύμβολα των τ6νων, ως γνωστόν,

επινοηθηκαν απο τους Έλληνες γραμματι­

κούς στην 'Αλεξάνδρεια γύρω στο 200 πΧ.Ως τότε οι τ6ιιοι βέβαια προφέρονταν αλλά

δεν γράφονταν. Από χωρΙα στο Φαίδρο και

τον Κρατύλο του Πλάτωνα, την TέΧVη 'Ρη­

τορικής του Άριστοτέλη, το ΠερΙ Συνθέσε­

ως 'Οιιομάτων του ΔιονυσΙου Άλικαρ­

νασσέα, και το έργο γραμματικών, όπως

του Διομηδη, καταδεικνύεται η μελωδικη

φύση των τ6νων 20. ΕΙναι προφανές ότι η

όξεία, η περισπωμένηκαι η βαρεία αφο­

ρούσαντο ύψοςτης φωνήςκαι όχι την έντα­

ση της, όπως συμβαΙνει σημερα ~1. Ο Άρι­

στοτέλης, αναφερόμενοςστην ένταση της

φωνής χρησιμοποιεΙτους όρους μέγα και

μικρΟνμέγεθοςφωνής. Άλλωστεκαι ο όρος

πρoσlι)δ{ασυνηγορεΙστη μελωδικη,όχι δυ­

ναμικη φύση των τ6νων: οι τ6ιιοι πρoσ~δo­

VΤαι ταίς συλλαβαίς(Διομηδης).

Οι έρευνες των γλωσσολόγωνοδηγούν

στο συμπέρασμα(δες Δ. 10) ότι κατά την

όξεία η φωνή ανέβαινε σε ύ~oς, κατά την .περισπωμένη ανέβαινε για να κατεβεΙ αμέ­

σως, να περι-σπαστεΙ δηλαδη, ενώ κατά την

βαρεία μάλλον παρέμενε σε χαμηλό επΙπε­

δο. Άλλωστε η βαρεία απαντάται μόνον στη

ληγουσα μιας λέξης, σε θέση που φυσιολο­

γικά θα εμφανιζόταν η όξεία, έπαιρνε όμως

τη θέση της όξε{ας όταν δεν ακολουθούσε

σημεΙο στtξεως η εγκλιτικό. Εάν μια μακρα

συλλαβή έπαιρνε όξεία,.τότε η φωνή οξυνό­

ταν στο δεύτερο μισό της συλλαβής (στη

δεύτερη "μοΙρα" της). Εάν μια μακρα συλ­

λαβή έπαιρνε περισπωμένη, τότε η φωνη

οξυνόταν στο πρώτο μισό της συλλαβής και

χαμηλωνε στο δεύτερο μισό της. Την τονικη

αυτη κΙνηση της φωνής μαρτυρούν τα λόγια

...Αι-. 11.1996

του Διoνυσto~ του Άλικαρνασσέα 22:

ού μην άπασαλέξις ... έπΙ τijς αύτijς λέ­

γεται τάσεως, άλλ' ή μέν έπΙ τijς όξε{ας, ή δ'

έπΙ τijς βαρε{ας, ή δ' έπ' άμφοίν.

Με την γνώση αυτ'ή το αισχυλικό μας

απόσπασμα (Δ. 9) πα(ρνει την εξης μορφη:

- δες Δ. 11 .

• Το ζήτημα τώρα της έντασης της φω­

νής, ο λεγόμενος δυναμικός τονισμός. Ήταν

παρών στον αρχαΙο λόγο, όπως εΙναι στον

σημερινό, η απoυσtαζε; Πρόσφατες μελέτες

γλωσσολόγων 23 έχουν δεΙξει ότι ο μελωδι­

κός τόνος εΙναι δυνατόν να συνυπάρξει με

το δυναμικό τόνο 24. Μάλιστα, ότι τα δυο

συστήματαεΙναι ανεξάρτητατο ένα απο το

άλλο,δηλαδή δΙχως αλληλεπιδράσεις.Όλες

οι γλώσσες που έχουν μελετηθεΙ απο τους

γλωσσολόγουςεμφανΙζουνδυναμικηδιακύ­

μανση. ΕΙναι λοιπόν μάλλον απιθανο η αρ­

χαΙα ελληνικηνα μην εΙχε και αυτη κάποιον

τύπο δυναμικού τονισμού. ΕπΙσης, έχει

αποδειχθεΙότι δεν εΙναι απαραΙτητοοι δυο

τόνοινα συμπΙπτουνστην Ιδια συλλαβή.τι­

θεται λοιπόν το ερώτημα: μπορούμε να

αποκαλύΨομετους κανόνεςτου δυναμικού

τόνου στην αρχαΙα ελληνικη;Να καθορΙσο­

με δηλαδη τη θέση του δυναμικού τόνου

στις λέξεις; Οι αρχαΙοι γραμματικοΙσιω­

πούν. Αυτό βέβαια, λένε οι γλωσσολόγοι,

δεν σημαΙνει ότι το εΙδος αυτό του τόνου

δεν υπ'ήρχε:.μάλλονδεν θα εΙχε ρόλο σημα­

ντικό στη~ μετ~φoρά του νοηματος (δεν

ηταν "φώνημα") - σε αντΙθεση με τον μελω­

δικό τόνο, που η θέση του ήταν καθοριστι­

κη για το νόημα: η απoυσtα του η η μετάθε­

ση του σε άλλη θέση μπορούσε να δημιουρ­

γήσει ασάφεια. Στατιστικη ανάλυση των

ομηρικών έπών και των μέτρων της τραγCιJ­

δ{ας έχει οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι δυ­

ναμικη έξαρση παρουσιαζόταν στην τελευ­

ταΙα μακρα συλλαβή μιας λέξης: στη ληγου­

σα, αν αυτή ηταν μακρά, η στην παραλη­

γουσα, αν η ληγουσα ήταν βραχεία. Επειδη

όμως η διάρκεια μιας ληγουσας εξαρτάται

απο τ/ δύναμη τ/ς επόμενης αρκτι>Ω1ς, η θέ­

ση του δυναμικού τόνου δεν ήταν σταθερή:

άλλαζε ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Πα­

ράδειγμα 25: - δες Δ. 12.Συνεπώς,το παράδειγμά μας (Δ. 11) γι­

νεται ως εξής: - δες Δ. 13.

-Τώρα, ο ρυθμ6ς. Έχομε ήδη καταγρά­

ψει τους χρόιιους των συλλαβών, οι οποίοι,

όπως είπαμε, ταυτ(ζονται σ-την προκεψένη

περίπτωση με τους χρόιιους του (Jύθμoύ.

Από τα 'ΡυθμικαΣτοιχεϊα του Άριστόξενου

26 γνωρίζομε οτι για να δηλωθεί πλήρως ο

ρυθμός, εκτός από τους χρόιιουςπρέπει να

σημειωθούνκαι οι άρσειςκαι θέσεις(χ και

Χ'), τα δυο τμήματα δηλαδή που απαρτί­

ζουν τους ρυθμικουςπόδες (Χ:Χ') (δες Δ.

14). Επειδή αφενός γνωρίζομε ότι τα μέτρα

του αποσπάσματός μας είναι ΆVαπαιστικα

δ(μετρα, αφετέρου ότι ο ΆVαπαιστικoς πους

είναι (ύύ:-), και το αναπαιστικό μέτρο

<ύύ:-)-(ίιίι:-), ο ρυθμ6ςτου μέτρου έχει Μ­

ον καθορι.στε(: (υ'υ' :-)-(υ'υ' :-)(υ'υ' :-)-(υ'υ' :-).Δεν έχομε παρά να αντικαταστήσομε τους

χρόιιους με τις συλλαβές, και ο ρυθμός του

λόγου έχει πλήρως καταγραφεί.

Κατ' αυτόν τον τρόπο, το απόσπασμα

μας (Δ. 13) γινεται ως εξής: - δες Δ. 15.

- Προηγουμένως μιλήσαμε για τους με­

λωδικούς τόιιους, και δείξαμε ότι πρόκειται

για τονι>Ω1 κίνηση τ/ς φωνής προς το όξύ ή

προς το βαρύ, ανάλογα με το είδος του τό­

ιιου. Δεν καθορίσαμε όμως το μέγεθος αυ­

τής τ/ς κίνησης: πόσο Ψηλά και πόσο χαμη­

λά μετέβαινε η φωνή; Τι διάσ-τημα σχηματι­

ζόταν κατά τ/ν έπ(ταση και τί κατά τ/ν

άνεση; Και τα διαστήματα αυτά ήταν πά­

ντοτε τα ίδια; Εδώ τα πράγματα λίγο δυ­

σκολεύουν: οι γραμματικοί σιωπούν, όπως

και σ-την περίπτωση του δυναμικού τόνου,

με μια εξαίρεση: τ/ μαρτυρία του Διονυσίου

Άλικαρνασσέα 27, σύμφωναμε τ/ν οποία:

διαλέκτουμεν ουν μέλος ένΙ μετρεϊται

διαστήματιτιj) λεyoμένtιJδια πέVΤεώς έγγι-

81

στα, καΙ ούτε έπιτε(νεται πέρα τών τριών

τόνων καΙ ήμιτον(ου έπΙ το όξυ οί)τ' ΆV(εται

τού χωρ(ου τούτου πλέον έπΙ το βαρύ

[το διασ-τηματικό μέτρο του λογώδους

μέλους είναι ένα, περίπου το δια πέVΤε (πέ­

μΠτ/), και (το μέλος) ούτε ανεβαίνει πάνω

απο τρεις τόιιους συν ήμιτόιιιο - ούτε κατε­

βαίνει περισσότερο απ' αυτό το μέγεθoς.t

πέραν του πεδίου αυτού]

Το χωρίο έχει ερμηνευθεί κατά δυο τρό­

πους. Σύμφωνα με'τ/ν μια ερμηνεία (δες Δ.

16α), το δια πέιιτε αναφέρεται σ-τη συνολι­

κή κύμανση τ/ς φωνής απο το οξύτερο όριο

έως το βαρύτερο. Σύμφωνα με τ/ν άλλη ερ­

μηνεία (δες Δ. 16β) ,το δια πέVΤε αναφέρε­

ται αφενός σ-τη μέγισ-τη εκδρομή τ/ς φωνής

επί το όξύ απο μια μέση τονική κατάσταση,

αφετέρου σ-τη μέγισ-τη βύθιση τ/ς φωνής επί

το βαρύ απο τ/ν ίδια μέση τονι>Ω1 κατάστα­

ση, απο έναν μtσο τόνο δηλαδή.

Αν υιοθετήσομε τ/ δεύτερη ερμηνεία,

τότε θα πρέπει να δεχθoύμ~ ότι η συνολική

μέγισ-τη διακύμανση τ/ς φωνής είναι μια

ενάτ/, οπότε η ολι>Ω1 έκταση τ/ς φωνής"δι­

πλασιάζεται. Βέβαια, δεν είναι σαφές αν ο

Διονύσιος αναφέρεται στους μελωδικούς

τόνους μεμονωμένων λέξεων ή στο συνολι­

κό εύρος του επιτονισμού. Στ/ νορβηγι>Ω1,

π.χ., γλώσσα, η οποία έχει κι αυτή μελωδι­

κούς τόνους, το εύρος του επιτονισμού εί­

ναι μια έκτ/ συνήθως, αλλα σε περιπτώσεις

εμφατι>Ω1ς ή άλλης συναισθηματι>Ω1ς έκφρα­

σης η έκταση του επιτονισμού φτάνει τ/ν

οκτάβα. Άρα, ούτε η συγκριτική μέθοδος

μπορεί να βοηθήσει.

Όπως, πάντως, και να'χει το πράγμα,

ένα είναι σίγουρο: ότι, εκτός απο τους με­

λωδικούς τόιιους, ο αρχαιοελληνικός λόγος

ασφαλώς θα παρουσίαζε και καμπύλη επι­

τονισμού (δες Δ. 17): σε κ~ία γλώσσα ο

λόγος δεν εξελίσσεται ευθύγραμμος (Δ.

17α)' πάντοτε ακολουθείκαμπύλη (Δ. 17β),

κι αυτό διότι σ-την τονι>Ω1 καμπύλη τ/ς φω­

νής αντανακλώνται οι νοηματικές ενότ/τες

11-

82

του λόγου και επιφαΙνεται το συναισθημα­

τικό του περιεχόμενο. Άρα, από τις δυο πε­

ριπτώσεις, Tj δεύτερτι φαΙνεται να εΙναι ρε­

αλιστικότερτι. Τους μελωδικούς τόνους

ασφαλώς θα πρέπει να τους φανταστούμε

επιτεθειμένους σττιν καμπύλτι του επιτονι­

σμού (Δ. 17γ), όπου οι εξάρσεις αντιστοι­

χούν στις όξείες και οι υφέσεις στις βαρείες.

Πώς θα πρέπει λοιπόν εμε(ς να αποδώ­

σομε τ/ν επιτονιΚ'ή καμπύλτι στο αισχυλικό

μας απόσπασμα; Απάνττιστι κατ/Υορτιματι­

κή, όπως εΙναι φανερό, δεν εΙναι δυνατή,

VΛΙoua. 11.1996

προς το παρόν. Αν, πάντως, υιοθετήσομε

καμπύλτι επιτονισμού νεοελλτινικού τύπου,

λαμβάνοντας υπ' όψιν, για τον καθορισμό

τ/ς, τις νοτιματικές φράσεις του αρχαΙου

κειμένου και τ/ν πορεΙα των συναισθτιμά­

των σ' αυτές, υψώνοντας ή βαρύνοντας τ/ν

φωνή στις όξείες και τις βαρείες αντιστοΙ­

χως κατά το δοκούν, τότε το τελικό αποτέ­

λεσμα πολύ πιθανόν να βρΙσκεται κοντά

στον αρχαΙο τρόπο εκφοράς.

ΔιαΙΥQάμματα

1.

40 Δέ"αταιι μΕν ε~ τό6' έπd πρι.άμ.φ~cMi6~"oς

Mειι~ lίvαt φ' Άoyαμέμνωv,

6~8pάιJo1) Δ..α8εv κai 6~σnfπτpo1)

πμης ΆχupOv ζεVyDς ΆτpεWάιι,

45 στόλov Άpyε{ωv XΙΛιovcώτ/V

τ/σ6' άπΟ χώρας ηpαv, σΤΡατιωπν άpωyήrι,

μ.έyαv έ" 81)μov .•.

2.σΤO&XΕϊαlypάμματα

φωνήεντα ε

ήμ{φωva ζ

aφωνα "

φωvήε1!τcr

μρφcr

μα"ρά

6'χρονα

ήμ(φωvcr

6ιπλά

νΎρά

lS~ιZζw

aφωvα

ψιλά

6ασέcr

μέσα

ο

π

ε

11cr

ζ

λ

σ

"8{J

11Ψ

τ

ο

ω

π

φ

Ύ

ω

λ

φ

1)

Ψ

v

τ

Χ

6

α

μ

8

Ρ

χ

1)

ρ

{Jσ

Ύ 6

3.α [a] μ [m]α [aa] 11 [η]

ςr [υ] t [χ]

cn [ai] ο [ο]

αι-Φ [ayy] οι [ά]

av [au] οι-Φ [οΥΥ]

α'f.!-Φ [aww] ον [uu]Qv [au] 11 ι"ρ]

β 1.1>], ρ [r]

)' [gl lρ•••1 [/]

)'~ [nk]/[ng] 1••ρρ..1 [11"]

)'Χ σ [s])')' σβ [zb]

)'μ [~m] συ [2616 [d] σ6 [zd]

ε [e] σμ [zm]

α [~] σσ [ss]

ev [ω] τ . [t]

ζ [zd] π [tt]

11 [W] ν [ίiΙ

1J [W] iJ [ίiίi]

l1V [ω] tJι [ίiyy]

8 [t'] φ ι"ρ']

[ί] χ ~]

t [ίί] Ψ [PS]~ [1<] ω [99]

λ [l] φ [W]

·ι

[Dekaton men etos tod' e~\! PriamW megas antidikosMenelaaos anax ~~d' AgamemIιQQn,

dit'ronuu Diot'en kai diskffptruu~~ ok'fuon zdeugos A~~daan,stolon Arg~~99n k'i1ίοnautί!~n

tttsd' aPQ k'wraas ~an, stratiwtin arwgWΙ,] .

83

84

s.σvλλα!Jα{

ppaχείαι (Ε)Λ

μ.af{pai φ-ύσει (Σ)

"""

μ.a"pα( θέσει (Σ),...

6.

Ε =2Σ:- ,.

1."οι.ναΙI μ.έσφ σvλ/α{3α(

. (!)

(~)

(ΔC)Λ

(!)(~)

(ΦΔ),.(ΔΔ) ,

(...cq(..·1)(...)(cc )(·..)(1 )

(•••C)(c )

E=2C,.

(•••!)(Φ ...)

'(Σ) Ι (...),. .(•••)(Cαφ.c'U"/p....)

-A-OUIΛ. 11.1996

=ΣJεΛ_

=ΣJεΛ_

= EJΣ.... -

8.σνλλαβa(

βpαxείa~(E). ,.. (t)

(~)

(~c)

(Σ) Ι (...) =Ε/ΣΛ ~ -

85

(!)

(~)

(tΔ )

(ΔΔ)

.'

(•••!)(Φ ...) =Ε/Ε'" -

μα"pai Bέσε~ (Ε) ..., (...cq(··.1)

(•••)(cc•..)(•••)(1...)

(•••C)(c..•)

(•••)(Cα+.C'U"/p••••) =Ε/Ε" -

9.1)1)- '\)'\)-1)'\)-1)'\)- '\)'\)-1)'\)-

De-ka-ton men e-tos tod' e-~ Pri-a-mw me-gas an-tί-dί-kos

1)1) -'\)1)- - 1)1)

Me-ne-laa-os a-nax ~' Α-ga-mem-nν/n,

1)'\) -1)'\)---

di_tCro-nuu Di-o-tCen kai dίs-kν/Ρ-truu

--1)'\)- 1)1)- ..

tί-~ o--kC\i-ron zdeu-gosA-~

'\) 1) - -"- - '\)'\) -.-

Btι>-loη Ar-g~kCi-lί-o-nau-t~n

'\)'\) - --- '\)'\)-'\)'\)-

t~-d' a-po kCw-raas ν/'"ran, stra-tί-w-tίn a-rw-gν/I',

86 -A,OIJII>" 11,1996

10.

1--1 1--1 1--1--1 I~IIL1 \... I~I1--1 1--1--1~ ... ~

Σ Σ Σ Σ

'U 'U

11.'U'U - 'U 'U-'U 'U- 'U'U 'U 'U -'Uu-

... ~ ~ ... ~ ~ ~

De-ka-ton men e-tos tod' e-p~~ Ρri-a-mν/ me-gas an-ti-di-kos

'U'U -'U'U- u'U~ ~

Me-ne-laa-os a-nax ~~d' A-ga-mem-I\22n,

'U 'U - 'U'U-...

di-tCro-nuu Di-o-tCen kai dis-k~p-truu

-'U'U- 'U'U...

ti-mi!~s o-kcii-ron zdeu-gos A-~-daan,

-u'U,'-

~

sto-lon Ar-g~-wn kCi-li-o-nau-t~~n

'U 'U -...

u'U - u'U-

t~~-d' a-po kC~raas n-ran, stra-tί'"ν/-tina-r9Q-~φt,.

12. ) )

87

Ίλ~.A306

'7λιάr. Β 493

1--1--1--1--1--1--1--\-­I~-I--I--J-~J--I-~I--I--νη - ας ε - ι - σας

(- '\) '\) (- -)

) >1--1--1--1--1--1--1--1--1--1-­

"1--1--1--1--1--1--1--1--1--1--vTi - ας τε npCHJci - σας

-) .(- '\) '\) .(- -)

13.> ) ) ) )

'\)'\)- '\) '\)-'\) '\)- '\)'\) - '\) '\)-'\)'\)-

, , , , , , ,De-ka-ton men e-tos tod' e-P!!'! Pri-a-mw me-gas an-ti:ω-kos

'\) '\) - '\) '\) - - '\) '\)

> > >

, ,Me-ne-laa~s a-nax ~' A-ga-mem-nw~

'\) '\) - '\) '\) -,

>

,

>

,

>

di-t'ro-nuu Dί~t'en kai dis-kttp-truu

> > > >"- 1) '\) -,

'\) '\) -

ti-mffs o-k'u-ron zdeu-gos A-~-daan,

'\) '\) -,

>- '\) '\) -

>

sto-lonM~ηk'i-li-o-nau-t~~n

'\) '\) -,

> > >'\) '\) - '\) '\) -

>

~ι a-po k'w-raas w-ran, s~a-ti~tin a-ιw-s~,

88

14.

χρόΡοι

a.Ρt1ε~-sέt1εt,

πό6ε,

άνcrιrcnt1ftKW 6ίμετρov

15.

VΙΙOUllA. 11.1996

)OOOOO()()()()C•••••

... ΑθΑθΑθΑθΑθ ...(Χ:Χ') (Χ:Χ') (Χ:χ') (Χ:Χ') (Χ:Χ')......

(-Uu:-)

(uu:-)-(u-U:-)

) ) > >(~ ;, -) (~ -u -)(u ~ -)(.u .u -) (v

)..1) -)(1) 1) -), , , , , , , ,

De-ka-ton men e-tos tod' e-~ Pri-a-mw me-gas an-ti-di-kos

> > >

, ,Me-ne-laa-os a7nax ν/d' A-ga-mem-nwn,

> > >(1) 1) -) (1) 1) -) (- -) (.: -)

, , ,di-~cro-nuu Di-o-tCen kai dis-kν/Ρ-truu

> > > >

,tί-~s o-kcil-ron zdeu-gos A-~aan.

> >(1) 1)" -)(- -) (~1) 1)(': -),sto-lon Ar-~nkCi-li-o-nau-t~n

> > > >(- 1) 1) ( - -)(.:. -) (v ;, -) (1) 1) -) (- Λ)

,

~ι a-po kCw-raas w-ran, stra-ti-w-tin a-rw-mn,

89

16cι.

-1-- --1--1--1--1-- --1--1--1--1--1--1--1-- --1--1-- --1--1--1-- --1--5η

-I--I--I--I--I--I--I--I--I-~I-- -- -- --1--1--1--1--1--1--1--1--1--1--Δε-ιcα~01I μ.W ε-~oς ~. έ-ιnε\ Πρ,,-ά-μct1 μέ.,ας άv- τί- δ,,-ιcoς

16Ρ.

-I~-I--I--I--~----1--1-- --I--I--I--I--I--I--I--I--I-~I--I--I--I--

! .\ . 5η

-1--1--1--1--1-- --1--1--1--1--1--1--1- --1-- 1--1--1- - 1--1--1­Δε-ιcα-wv ΜW ε-τος ~. έ-m\ Πρ,,-ά-μ,ct1 μέ.,ας άv- τί- δ\-ιcoς .

-1--I--I--\(J--I--I--I--I--I'\7-I--I--I--I--I--I;'-I--I--I--1-- 5η

-I--I--I--I--I--I--I--I--I--I--I--I--I--I--I~-I--I--I--1--1--1--1--1--

17.Λ.

90

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Το παρόν άρθρο αποτελεΙ μέρος της ομι­

λΙας με τΙτλο "Μέτρα και Μέλη στην

ΑρχαΙα Ελληνική Tραrιι.>δ{α', που δόθη­

κε στα Xανr.ά της Κρήτης στις 30 Ιουλ(ου

του 1995, στα πλα(σια του ''ΕργαστηρΙου

Θεατρικής Εκπαιδευσης Ιούλιος, Μήνας

Θεατρικής Εκπαιδευσης στα Χανιά", που

οργάνωσε ο τοπικός Πολιτισμικός

Συνεταιρισμός ''Ο Νότος".

2. Δες, π.χ., Pickard-eambήdge 1991: 156­167, όπου συλλέγονται και αξιολογού­

νται όλες οι σχετικές γραπτές μαρτυρΙες.

3. Δες Else 1957 για κεΙμενο με αγγλική με­

τάφραση και χρήσιμα σχόλια' Δρομάζος

1982 για νεοελληνική μετάφραση και

σχόλr.α· Fyfe & Roberts (Loeb) για κεΙμε­

νο με αγγλική μετάφραση και σχόλια. Με

πλάγια γράμματα αποδιδονται εδώ όλες

οι λέξεις που αποτελούν όρους αρχαιο­

ελληνικούς. Για να αποφευχθούν αισθη­

τικά γλωσσικά άτοπα (π.χ. τις συλλα­

βάς), οι όροι αuτoΙ διδονται άλλοτε στην

αρχαΙα τους μορφή και ιχλλοτε στην

ανάλογη νεοελληνική (π.χ. κοινα{ συλλα­

βα{, αλλά τις συλλαβές).

4. Άριστοτέλης ΠερΙ Ποιητικής α. 6. 6/Fyfe& Roberts 22. Π'βλ. α. 6. 3/Fyfe & Roberts22.

5. Δόκιμοι εθνομουσικολογικοΙ όροι:

compositwn style και performance style, αντι­

στοΙχως.

6. Η λέξη μέτρον έχει και άλλες έννοιες, για

τις παρούσες όμως αναΎχες, αρκεΙ η έν­

νοια "στΙχος'Ό

7. Για την σαφή διάκριση που κάνει ο Άρι­

στοτέλης ανάμεσα στα μέτρα και τα μέ­

λη δες το σχόλιο του Else 1957: 62-63. Οόρος μέτρον στον Άριστοτέλη αναφέρε­

ται σε τρΙα-τέσσερα μόνον εΙδη στΙχου

(προφανώς, το τρ{μετρον, το τετράμε­

τρον, το έξάμετρον, και Ισως και το έλε­

γείον). Ο Else, 1957: 57 με υποσ. 220­221, ορθώς διαμαρτύρεται για την ευρύ­

τερη χρήση του όρου μέτρον από τους

νεώτερους μετρικούς δες και υποσ. 222­224.

8. Άριστειδης Quintilianus ΠερΙ Μουσικής

α. 29/ WinrUngton-Ingram 52. 8-23.

vAιOl/flJ.. 11.1996

9. ΑΙσχύλος 'Αγαμέμνων 40-46/West 193.10. Για την διάκριση ανάμεσα στον Ιμμε­

τρο λόγο της πο{ησης και τον άμετρο λό­

γο της [στορ{ας, δες Άριστοτέλης ΠερΙ

Ποιητικής α. 1/1447 Β/ Loeb 6 λόγος ψι­

λός - μέτρα' α. 9/ 1451 Β 1-4/ Loeb 34Ιμμετρα λέγειν -άμετρα [λέγειν]' Διονύ­

σιος 'Αλικαρνασσεύς ΠερΙ Συνθέσεως

'Ονομάτων 1/ Loeb 18' 3/24' 4/34' 4/42'9/64' 10/68' 11/72' 15/108' 16/112' 20/164' 25/ 208 πεζη λέξις/ άμετρος λέξις/

πεζός λόγος - Ιμμετρος λέξις/ Ιμμετρος

λόγος/μέτρα/μέλη/πο{ημα.

11. Δες Allen 1988, και το πρόσφατο

Devine & Stephens 1994, με εκτενή βι­

βλιογραφΙα.

12. Άριστειδης Quintilianus ΠερΙ Μουσικήςα. 20/ WinrUngton-Ingram 41. 3.

13. Δες Allen 1988: 12-88 με τον ΠΙνακα

Fig. 3 στην σελ. 78.14. Τα αρχαΙα γράμματα (στην βυζαντινή

μικρογράμματη έκδοσή τους) σημειώνο­

νται πλάγια. Το σύμβολο Φ σημαΙνει

φωνηεν, το - σημαΙνει έκτεινόμεvo δ{χΡΟ­

νο φωνηεν, το Ι σηματοδοτεΙ τα όρια μιας

λέξης, το / σημαΙνει ή, το [...] περιέχει

την προφορά, το ' αποδΙδει την δασεΙα

εκπνοή κατά την προφορά. Η τελεια κά­

τω απο το e ([e]) δηλώνει "κλειστή" εκ­

φορά του ήχου ~oυ, και το διακριτικό κά­τω απο το ο ([ο]), "σπηλαιώδη" εκφορά

του ήχου του. Για περισσότερες πληρο­φορΙες όσον αφορά την προφορά της αρ­

χαΙας ελληνικής γλώσσας, δες Allen 1988.Ας σημειώσομε ότι η μετάβαση απο την

αρχαΙ~ προqωδΙα στην νεώτερη δεν έγι­

νε απότομα αλλα σταδιακά. Ορισμένα

στοιχεΙα άρχισαν να αλλάζουν φωνητική

αξΙα ήδη απο τον τέταρτο προχριστιανι­

κό αιώνα. Γύρω στον τρΙτο μεταχριστr.α­

νικό αιώνα η φωνητική αλλαγή εΙχε ολο­

κληρωθεΙ

15. Άριστειδης Quintilianus ΠερΙ Μουσικήςα. 21/ WinrUngton-Ingram 41. 18.

16. Άριστειδης Quintilianus ΠερΙ Μουσικής

α. 21/ WinrUngton-Ingram 42. 12-13.17. Άριστειδης Quintilianus ΠερΙ Μουσικής

α. 21/ WinrUngton-Ingram 42. 21-43. 8.18. Ο Άριστειδης αναφέρει ακόμη δύο τό-

πους συλλαβώιι, τις ήττοιι κοιιιές XCXL την

άδιάφοροιι. Δεν eCvaL απαραίτητο να ΤLς

περιλάβομε εδώ.

19. Το σόμβολο υ αποδίδεL χρόνο ίσο με

την μονάδα, έναν πρώτο χρόιιο/ σημείο,

δ'ηλαδ'ή, ενώ ΤΟ - αποδίδεL χρόνο δLπλά­

aLO του πρώτου, δ'ηλαδ'ή μακρό δ(σημο.

20. Πλάτων Φαίδρος/268 D. ΆΡLστοτέλ'ης

TέΧVη 'Ρητορικής γ. 1. 25/ 1403 Β. ΔLΟ­

μijδ'ης στους Grammatici La~i, Keil ί:

431. Δες Allen 1988: 116 Χ.ε.

21. Δες Allen 1988: 116-130.22. ΔLονόσLος Άλr.χαρνασσεός ΠερΙ Συιιθέ-

σεως 'Οιιομάτωιι 11/ Usher (Loeb) 76 Χ.ε.

23. Δες Allen 1988: 131-139. .24. Δες Allen 1988: 130-139.25. ΔίδεταL στον Allen 1988: 138.26.ΆΡLστόξενος 'Ρυθμικα Στοιχεία

16/Pearson 10. Πβλ. Ανώνυμος Αποσπά­

σματα Napoli 9 & 12/ Pearson 28' 'APL­στεΙδ'ης Quintilianus ΠερΙ Μουσικής α.

14/ Winnington-Ingram 33. 12-13 XCXL 33.13-14' Ψελλός Προλαμβαιιόμειια εΙς τηιι

'Ρυθμι'1ιιι Έπιστήμηιι 8/ Pearson 23.27. ΔLονόσLος ΆλLχαρνασσεός ΠερΙ Συιιθέ­

σεως 'Οιιομάτωιι 11/ Usher (Loeb) 76.

Eπr.λεγμένη BtβλιoyραφΙα

ΑΙσχόλος (525/4 - 456 π.χ.)

'Αγαμέμιιωιι. Martin L. West [ΕΧδ.].

1990. Aischyli Tragoediae. Incerti Poetae Pro-.metheo. Stuttgard: Teubner.

Allen, 'Warren Sidney1988 Vox Graeca. The Pronunclatlon ΟΙ

Classical Greek. Έχδοσ'η 3'η. Ανατύπωσ'η

1'η. Cambήdge & New York & NewRochelle & Melboume & Sydney:Cambήdge University Press.

Ανώνυμος

Αποσπάσματα Napoli. Lionel Pearson[ΕΧδ & Αγγλ. Μετάφρ.] 1990. AristoxenusElementa Rhythmica Χλπ. Oxford:Clarendon Press.

ΆΡLστείδ'ης Quintilianus (; 30ς CXL. μ.Χ.)

ΠερΙ Μουσικής. R. Ρ. Winnington Ingram(ΕΧδ.). 1963. Arlstidis Quintiliani DeMusica Librl Tres. Leipzig: Teubner.

91

ΆΡLστόξενος (375/60 - ; π.Χ.)'Ρυθμικα Στοιχεία. Lionel Pearson (ΕΧδ.

& Αγγλ. Μετάφρ. ]. 1990. ArlstoxenusElementa Rhythmica Χλπ. Oxford:Clarendon Press.

ΆΡLστοτέλ'ης (384-324/2 π.Χ.)

ΠερΙ Ποιητικής. W. Hamilton Fyfe & W.Rhys Roberts [ΕΧδ. & Αγγλ. Μετάφρ.].

1991. Aristotle The Poetics, Longinus On theSublime, Demetrius On Style. Έχδοσ'η 2'η,

ΑναθεωΡ'ημέν'η. Ανατόπωσ'η 8'η. (TheLoeb Classical. Library, 199). canίbήd­

ge, Massachusetts & London: HarvardUniversity Press.

Devine, Α. Μ. & Laurence D. Stephens1994 The Prosody ΟΙ Greek Speech. New York& Oxford: Oxford University Press.

ΔLονύσLος δ ΆλLχαρνασqεύς (10ς CXL. μ.Χ.)

ΠερΙ Συιιθέσεως 'Οιιομάτωιι. Usher,Stephen [ΕΧδ. & ΑγγλLΧ'ή Μετάφρ.].

1985. D~onysius ΟΙ Halicarnassus. TheCritlcal Essays ln Two Volumes. Τόμος 20ς.

(The Loeb Classical Library, 466).Cambήdge, Massachusetts: HarvardUniversity Press & Loridon: Heinemann.

Δρομάζος, Στάθ'ηςΙωάννου

1982 Άριστοτέλους Ποιητική. Εισαγωγή,

Μετάφραση, Σχόλια. Aθijνα: "Κέδρος".

Else, Gerald F.1957 Arlstotle 's Poetlcs: the Argument.Cambήdge, Massachusetts: HarvardUniversity Press in Coδperationwith theState University of Iowa.

Pickard-eambήdge, Arthur1991 The Dramatic Festivals ΟΙ Athens.Έχδοσ'η 2'η, AναθεωΡ'ημέV'ηαπό τους ΙοΜ

Gould χαΙ D. Μ. Lewis. Oxford:Clarendon Press.

Ψελλός, ΜLχα'ήλ (1018-1079 m.X.)ΠρολαμβαιιόμειιαεΙς τηιι 'Ρυθμιχ1Ζιι Έπι­

στήμηιι. Lionel Pearson [ΕΧδ. & Αγγλ.

Μετάφρ.]. 1990. Arlstoxenus ElementaRhythmica κλπ. Oxford: Clarendon Press.

Ράμφος, ΣτέλLος

1992 Μ(μησις Eιιαvτ(oιι Μορφής: Εξήγη­

σις εις το ΠερΙ Ποιητικής του 'Αριστοτέ­

λους. ΤόμΟL 2. Aθijνα: "Αρμός".