ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6...

56
Αναπτύσσοντας κοινωνιολογική συνείδηση κεφάλαιο 1

Transcript of ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6...

Page 1: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Αναπτύσσονταςκοινωνιολογική συνείδηση

κεφάλαιο 1

Page 2: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Όλοι μας είμαστε κοινωνικά όντα. Γεν-νιόμαστε μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλ-λον. Αναπτύσσουμε πλήρως την ανθρώπι-νη φύση μας σε ένα κοινωνικό περιβάλλον.Και κατά κανόνα περνάμε ολόκληρη τη ζωήμας μέσα σε ένα κοινωνικό περιβάλλον.Όλα όσα σκεπτόμαστε, αισθανόμαστε καιεκφράζουμε διαμορφώνονται μέσα απότην επαφή με τους συνανθρώπους μας. Ηεπιστημονική μελέτη των κοινωνικών δια-ντιδράσεων και της κοινωνικής οργάνωσηςονομάζεται κοινωνιολογία.

Γιατί κάποιοι άνθρωποι είναι πλούσιοικαι κάποιοι φτωχοί; Ποια είναι τα αίτια τουπολέμου; Γιατί παραβιάζουν οι άνθρωποιτους κοινωνικούς κανόνες; Τι προκαλεί τιςεπαναστάσεις; Σε τι οφείλονται οι εκδηλώ-σεις μαζικής υστερίας; Από τις αρχαίες λαϊ-κές παραδόσεις, τους μύθους και τα αρχαι-ολογικά ευρήματα γνωρίζουμε ότι οι άν-θρωποι ανέκαθεν προσπαθούσαν να κατα-νοήσουν τον ίδιο τον εαυτό τους και τις κοι-νωνικές τους διευθετήσεις. Όμως μόλις τατελευταία 200 περίπου χρόνια άρχισαν νααναζητούν απαντήσεις σε αυτά και άλλασυναφή ερωτήματα μέσω της επιστήμης. Ησυγκεκριμένη επιστήμη –η κοινωνιολογία–ασχολείται με τη μελέτη της κοινωνικής δια-ντίδρασης και της ομαδικής συμπεριφοράςμε μέσο την έρευνα η οποία διέπεται από τησχολαστική και οργανωμένη συλλογή στοι-χείων και την ανάλυση των δεδομένων.

Σε πολλούς από εμάς όμως δεν αρκείαπλώς η κατανόηση της κοινωνίας και τηςανθρώπινης συμπεριφοράς. Θα θέλαμεεπίσης να βελτιώσουμε την κατάσταση τουανθρώπου, για να ζούμε πιο πλήρεις,πλούσιες και αποδοτικές ζωές. Για να τοπετύχουμε, είναι αναγκαίο να γνωρίζουμετις βασικές δομές και διαδικασίες που απο-τελούν το υπόστρωμα του κοινωνικού βί-ου. Με την έμφαση που δίνει στην παρατή-ρηση και στις μετρήσεις, η κοινωνιολογίαμάς επιτρέπει να χρησιμοποιήσουμε τη

Η κοινωνιολογική προσέγγιση

Νέα επίπεδα πραγματικότηταςΗ κοινωνιολογική φαντασίαΜικροκοινωνιολογία και μακροκοινωνιολογία

Η εξέλιξη της κοινωνιολογίας

Αύγουστος Κοντ: Ο πατέρας της κοινωνιολογίαςΧάριετ Μαρτινό: Φεμινίστρια και μεθοδολόγοςΧέρμπερτ Σπένσερ: κοινωνικός δαρβινισμόςΚαρλ Μαρξ: Ο ρόλος της πάλης των τάξεωνΕμίλ Ντιρκάιμ: Κοινωνική ολοκλήρωση και κοι-

νωνικά γεγονόταΜαξ Βέμπερ: Υποκειμενικότητα και κοινωνική

οργάνωσηΑμερικανική κοινωνιολογίαΣύγχρονη κοινωνιολογία

Θεωρητικές προσεγγίσεις

Η προσέγγιση του λειτουργισμούΗ προσέγγιση της κοινωνικής σύγκρουσηςΗ προσέγγιση της κοινωνικής διαντίδρασηςΧρησιμοποιώντας τις τρεις προσεγγίσεις

Διεξάγοντας έρευνα

Η λογική της επιστήμηςΜέθοδοι συλλογής δεδομένωνΤα βήματα της επιστημονικής μεθόδου: μια κο-

ντινή εξέτασηΗ δεοντολογία της έρευνας

Πλαίσιο 1.1 Κοινωνικές ανισότητες: Το Tally’sCorner στον 21ο αιώνα

Πλαίσιο 1.2 Η κοινωνική έρευνα στην πράξη:Twitter, Google, Wikipedia, Me-chanical Turk και κοινωνιολογία

Page 3: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σχολαστική και συστηματική επιστημονική σκέψη και πληροφόρηση για να απαντήσουμεσε δύσκολα ερωτήματα που σχετίζονται με τις κοινωνικές και πολιτικές επιλογές. Να απα-ντήσουμε, για παράδειγμα, σε ερωτήματα που αφορούν τη φτώχεια, την υγεία, τη μετανά-στευση, την εγκληματικότητα και την εκπαίδευση.

Η κοινωνιολογική έρευνα βρίσκει συχνά εφαρμογή σε πρακτικά ζητήματα. Οι επιχει-ρήσεις χρησιμοποιούν ερευνητικές μεθόδους των κοινωνικών επιστημών στην ανάλυσηρίσκου, την έρευνα αγοράς, την αξιολόγηση των εργαζομένων και σε αξιολογήσεις κό-στους–οφέλους, ενώ οι λομπίστες αξιοποιούν τα ευρήματα κοινωνιολογικών ερευνών γιανα ασκήσουν πίεση στα μέλη του Κογκρέσου (Prewitt, 2011). Το Ανώτατο Δικαστήριο τωνΗΠΑ στηρίχθηκε στα ευρήματα των κοινωνιολογικών ερευνών προκειμένου να καταλήξειστην ιστορική απόφαση του 1954, με την οποία έκρινε ως αντισυνταγματικό τον υποχρε-ωτικό φυλετικό διαχωρισμό στα σχολεία (Jackson, 1990).

Οι κοινωνικές επιστήμες και οι επιστήμες της συμπεριφοράς διαμορφώνουν επίσηςσε μεγάλο βαθμό την παγκόσμια ατζέντα σε θέματα υγείας και επιστήμης. Η φυματίωσηείναι θεραπεύσιμη, ωστόσο, για να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά, προϋποθέτει προ-γράμματα που λαμβάνουν υπόψη τους κοινωνικούς παράγοντες οι οποίοι σχετίζονται μετη μετάδοση και τη θεραπεία της (Cohen, 2011). Παρομοίως, η πρόοδος της ιατρικήςστην πρόληψη και θεραπεία του ιού HIV και του Έιτζ είναι χρήσιμη εφόσον βασίζεται σεστοιχεία που σχετίζονται με τη συμπεριφορά, τη σύνθεση του πληθυσμού, τις εθνικές πο-λιτικές, την οικονομική ισχύ και άλλους, κατεξοχήν κοινωνικούς, παράγοντες (Shattockκ.ά., 2011· Mazus, 2011).

Και είναι βέβαιο ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα –όπως η κλιματική αλλαγή και τα λοιπά ζητήματα υποβάθμισης του περιβάλλοντος– συν-δέονται άρρηκτα με κοινωνικούς παράγοντες (Gardiner, 2011): με τις διαδικασίες λήψηςαποφάσεων σε παγκόσμιο και εθνικό επίπεδο, με την εισοδηματική ανισότητα μεταξύ

44 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Οι φυσικές καταστροφές προκαλούν τεράστιες ζημιές, ωστόσο ο αντίκτυπόςτους επηρεάζεται και από κοινωνικούς παράγοντες όπως οι κυβερνητικές πολιτι-κές και η αποτελεσματικότητα των υπηρεσιών άμεσης επέμβασης.

Page 4: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ατόμων και κρατών, με τις οικονομικές και πολιτικές μάχες εξουσίας, με την αύξηση καιδυναμική του πληθυσμού, με τα αξιακά συστήματα των κοινωνιών κ.ο.κ.

Η κοινωνιολογία μπορεί να παίξει ρόλο ακόμα και σε περιπτώσεις φυσικών καταστρο-φών. Ο σεισμός που έπληξε την Αϊτή το 2010 προκάλεσε το θάνατο περισσότερων από200.000 ανθρώπων, ενώ ο αριθμός των αστέγων, των τραυματιών, των υποσιτισμένων,των ασθενών και των παιδιών που έμειναν ορφανά ξεπέρασε το ένα εκατομμύριο. Ο σει-σμός και το τσουνάμι που έπληξαν την Ιαπωνία το 2011 σκότωσαν περισσότερους από16.000 ανθρώπους, έσβησαν από το χάρτη ολόκληρες πόλεις και χωριά και άφησαν άστε-γους εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους (Folger, 2012). Ο αντίκτυπος τέτοιων γεγονότωνσυνδέεται με τον τόπο και τον τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων (Bohannon, 2005) – η κοι-νωνική οργάνωση και η κοινωνική πολιτική αποτελούν κρίσιμους παράγοντες, που επιδει-νώνουν ή αμβλύνουν τις συνέπειες των φυσικών καταστροφών (Stone και Kerr, 2005).

Οι κοινωνιολόγοι διεξάγουν βασικές έρευνες, προσπαθώντας να κατανοήσουν καλύ-τερα την κοινωνική διαντίδραση και την ομαδική συμπεριφορά, αλλά και σχεδιάζουν με-λέτες για συγκεκριμένα ζητήματα, προκειμένου να αξιολογήσουν τη δημόσια πολιτική ήνα πληροφορήσουν το κοινό για τις υφιστάμενες κοινωνικές συνθήκες. Μπορούν, για πα-ράδειγμα, να αξιολογήσουν τα προγράμματα της ποινικής δικαιοσύνης, τις κοινωνικέςσυνέπειες της ανεργίας και τις επιπτώσεις της οικογενειακής δομής στα παιδιά και στομέλλον τους. Η συλλογή απογραφικών και άλλων εθνικών στατιστικών στοιχείων, πουαποτελούν τη βάση για την εφαρμογή πολλών πολιτικών σε ομοσπονδιακό και πολιτεια-κό επίπεδο στους τομείς της υγείας, της εκπαίδευσης, της στέγασης και της κοινωνικήςπρόνοιας, στηρίζεται σε έρευνες δειγματοληψίας και σε άλλες στατιστικές τεχνικές τιςοποίες ανέπτυξαν κοινωνιολόγοι και άλλοι κοινωνικοί επιστήμονες. Άρα η κοινωνιολογίαείναι ένα ισχυρό επιστημονικό εργαλείο τόσο για την απόκτηση γνώσεων που αφορούντον εαυτό μας όσο και για την άσκηση παρεμβάσεων στις κοινωνικές υποθέσεις με σκο-πό την επίτευξη διαφόρων στόχων.

Η κοινωνιολογική προσέγγιση μας καλεί να κοιτάξουμε πέρα από όσα θεωρούμε δεδομέ-να για την κοινωνική μας ζωή και να τα εξετάσουμε με νέους, δημιουργικούς τρόπους. Ηανθρώπινη πείρα διαθέτει πολλά επίπεδα νοήματος. Η συμπεριφορά μας διέπεται απόδίκτυα αόρατων κανόνων και θεσμικών διευθετήσεων. Διαρκώς εξελισσόμαστε, αναδια-πραγματευόμαστε και αναδιαμορφώνουμε τις σιωπηρές συμφωνίες που έχουμε συνάψειμε τα μέλη της οικογένειάς μας, τους φίλους, τους εραστές και τους συναδέλφους μας.Καθώς διερευνούμε πέρα από τα φαινόμενα και αναζητούμε τι βρίσκεται κάτω από τηνεπιφάνεια, ανακαλύπτουμε νέα επίπεδα της κοινωνικής πραγματικότητας. Αυτή η προ-σέγγιση της πραγματικότητας αποτελεί τον πυρήνα της κοινωνιολογικής προσέγγισης.

Στην ενότητα αυτή θα δούμε πώς η κοινωνιολογία αποκαλύπτει νέα επίπεδα τηςπραγματικότητας, θα εξετάσουμε την κοινωνιολογική φαντασία και θα ορίσουμε τη μικρο-κοινωνιολογία και τη μακροκοινωνιολογία.

Η κοινωνιολογική προσέγγιση

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 45

Page 5: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Νέα επίπεδα πραγματικότητας

Το Tally’s Corner, η κλασική έρευνα του κοινωνικού επιστήμονα Έλιοτ Λίμποου(1967/2003) μας έδειξε πώς μπορεί η κοινωνιολογία να αποκαλύψει νέα επίπεδα της κοι-νωνικής πραγματικότητας. Στις αρχές της δεκαετίας του ’60, το ενδιαφέρον των Αμερικα-νών για τη φτώχεια ώθησε τον Λίμποου να συμμετάσχει σε μια πρωτοποριακή έρευνα μεαντικείμενο τους χαμηλού εισοδήματος έγχρωμους άνδρες των αστικών κέντρων. Ασφα-λώς οι περισσότεροι Αφροαμερικανοί δεν είναι φτωχοί. Σήμερα για παράδειγμα το 70%και πλέον των Αφροαμερικανών ζει πάνω από τα όρια της φτώχειας (DeNavas-Walt,Proctor και Smith, 2011). Παρ’ όλα αυτά, τα περισσότερα από τα προβλήματα φτώχειαςπου παρατήρησε ο Λίμποου περισσότερα από 40 χρόνια πριν είναι υπαρκτά και σήμερα,ενώ τα ευρήματα της έρευνάς του εξακολουθούν να διαφωτίζουν αυτό το μείζον κοινωνικόπρόβλημα στις ΗΠΑ (βλ. Πλαίσιο 1.1). Το πιο σημαντικό, ίσως, σε ό,τι μας αφορά είναι ότιη έρευνά του αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα του πώς μπορούμε μέσω της κοινωνιο-λογικής έρευνας να δούμε πέρα από τα φαινόμενα και τις απλουστευτικές ερμηνείες.

Ο Λίμποου πραγματοποίησε την έρευνά του συχνάζοντας σε ένα γωνιακό κατάστημα,το New Deal Carry-out Shop, στην πόλη της Ουάσιγκτον, όπου κέρδισε την εμπιστοσύνη20 περίπου νεαρών Αφροαμερικανών. Οι άνδρες που γνώρισε ο Λίμποου σύχναζαν σεαυτό το μαγαζί, που βρισκόταν σε μια κακόφημη γειτονιά της πόλης, όχι πολύ μακριά απότον Λευκό Οίκο, για να φάνε, να κουβεντιάσουν και να περάσουν την ώρα τους. Στο από-σπασμα που ακολουθεί, ο Λίμποου καταγράφει όσα παρατήρησε το πρωινό μιας εργάσι-μης ημέρας (Liebow, 1967/2003:19).

Ένα φορτηγάκι κατεβαίνει αργά το δρόμο. Σταματά μπροστά σε έναν άνδρα ο οποίος

κάθεται σε μια ισόγεια βεράντα και ο λευκός οδηγός τον ρωτάει αν θέλει να βγάλει ένα

μεροκάματο. Ο άνδρας του γνέφει αρνητικά, και το φορτηγάκι προχωρά στο επόμενο

τετράγωνο, σταματώντας κάθε φορά με το που φτάνει σε κοντινή απόσταση από φαινο-

μενικά αργόσχολους άνδρες. Στο γωνιακό κατάστημα, πέντε άνδρες συζητούν μεταξύ

τους την πρόταση του οδηγού και τελικά του γνέφουν αρνητικά. Το φορτηγάκι στρίβει

στη γωνία και συνεχίζει στον επόμενο δρόμο.

Για τον λευκό οδηγό του εν λόγω φορτηγού, οι Αφροαμερικανοί που κάθονταν στη γωνίατου δρόμου ήταν απλώς ανεύθυνοι τεμπέληδες, απρόθυμοι «να πουν ναι στη δουλειά,ακόμα κι όταν αυτή τούς σερβίρεται στο πιάτο». Όπως και πολλοί άλλοι Αμερικανοί τηςμεσαίας τάξης τότε και σήμερα, πίστευε ότι οι Αφροαμερικανοί των αστικών κέντρων ζουνμόνο για το σήμερα, χωρίς να υπολογίζουν τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Ο οδηγός τουφορτηγού υπέθεσε ότι όλοι όσοι κάθονταν στη γωνιά του δρόμου ήταν άνδρες ικανοί σω-ματικά, χωρίς μέσα διαβίωσης αλλά και χωρίς την παραμικρή διάθεση να αναλάβουν τηνεργασία που τους προσφέρθηκε. Όπως και πολλοί άλλοι Αμερικανοί, υπέθεσε ότι τα προ-βλήματα απασχόλησης των κατοίκων των γκέτο οφείλονται στους ίδιους και στην απρο-θυμία τους να εργαστούν.

Η σχέση που ανέπτυξε ο Λίμποου με τους θαμώνες του καταστήματος του επέτρεψενα κοιτάξει πέρα από τη στερεότυπη αντίληψη για τους Αφροαμερικανούς και να ανακα-λύψει ένα άλλο επίπεδο πραγματικότητας. Ο Λίμποου διαπίστωσε ότι οι περισσότεροιαπό τους άνδρες που είχαν απορρίψει την προσφορά του λευκού οδηγού εργάζονταν κα-

46 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 6: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

νονικά, όμως για διάφορους λόγους δεν δούλευαν εκείνο το συγκεκριμένο πρωινό. Ορι-σμένοι ήταν πράγματι άνεργοι, όμως είχαν καλούς λόγους. Ο άνδρας που καθόταν στηβεράντα, για παράδειγμα, υπέφερε από οξεία αρθρίτιδα. Ο Λίμποου ανακάλυψε ότι οιΑφροαμερικανοί του γκέτο και οι άνδρες της μεσαίας τάξης δεν διέφεραν τόσο ως προςτις αξίες και τη στάση τους προς το μέλλον, αλλά ως προς το διαφορετικό μέλλον πουέβλεπαν να ανοίγεται μπροστά τους. Οι άνδρες που ανήκουν στη μεσαία τάξη έχουνεπαρκή εισοδήματα που τους επιτρέπουν να πραγματοποιούν μακροπρόθεσμες επενδύ-σεις, και οι δουλειές τους έχουν προοπτική. Όπως και οι μεσοαστοί, οι Αφροαμερικανοίπου μελέτησε ο Λίμποου αποζητούσαν επίσης σταθερές δουλειές και ήθελαν να δημιουρ-γήσουν οικογένεια. Όμως στον δικό τους κόσμο, δουλειές υπήρχαν μόνο περιστασιακά,προορίζονταν σχεδόν αποκλειστικά για ανειδίκευτους εργάτες, ήταν τις περισσότερες φο-ρές χειρωνακτικές και δίχως εξαίρεση κακοπληρωμένες. Τα μεροκάματα που προσέφε-ραν εργοδότες όπως ο λευκός οδηγός του φορτηγού ήταν συνήθως για εργασίες που δενπροσέφεραν καμία προοπτική. Όμως και οι δουλειές που είχαν ήδη οι Αφροαμερικανοίτης γειτονιάς δεν τους προσέφεραν και πολλές ελπίδες για το μέλλον.

Αν η κρατική κοινωνική πολιτική βασιζόταν στην ερμηνεία του λευκού οδηγού, τότε θαέθετε ως στόχο να αλλάξει τα κίνητρα των Αφροαμερικανών των γκέτο, προκειμένου νατους ενθαρρύνει να αναπτύξουν τις αξίες και τους στόχους που οδηγούν στην επαγγελ-ματική επιτυχία. Όμως τέτοιου είδους κοινωνικά προγράμματα δεν θα είχαν καμία πιθα-νότητα επιτυχίας. Οι Αφροαμερικανοί που μελέτησε ο Λίμποου ήταν ήδη πρόθυμοι ναδουλέψουν και δεν είχαν καμία ανάγκη αναδιαμόρφωσης των αξιών και των στόχων τους.Το μόνο που χρειάζονταν ήταν να τους δοθούν δουλειές από τις οποίες να μπορούν ναβγάλουν τα προς το ζην.

Αναζητώντας μια ερμηνεία της συμπεριφοράς τους, ο Λίμποου κοίταξε πέρα από ταάτομα και τα εξωτερικά γνωρίσματα της ζωής στο γκέτο. Έστρεψε το ερευνητικό τουβλέμμα στις κοινωνικές διευθετήσεις που ξεπερνούν μεν το άτομο, αλλά διαμορφώνουντις εμπειρίες του και θέτουν περιορισμούς στη συμπεριφορά του.

Η κοινωνιολογική φαντασία

Μια βασική αρχή της κοινωνιολογίας είναι ότι μόνον αν κατανοήσουμε την κοινωνία στηνοποία ζούμε μπορούμε να κατανοήσουμε πληρέστερα και την ατομική μας ζωή. Ο κοινω-νιολόγος Τσ. Ράιτ Μιλς (Mills, 1959) ονόμασε αυτή την ιδιότητα του αντικειμένου κοινω-

νιολογική φαντασία. Πρόκειται για την ικανότητα να βλέπουμε τις ατομικές μας εμπει-ρίες, τις προσωπικές δυσκολίες και τα επιτεύγματά μας εν μέρει ως αντανάκλαση των κοι-νωνικών διευθετήσεων του τόπου και της εποχής μας. Στην καθημερινότητά μας το μόνοπου σκεφτόμαστε συνήθως είναι το σχολείο, η δουλειά, η οικογένεια και η γειτονιά μας. Ηκοινωνιολογική φαντασία μάς επιτρέπει να ανακαλύψουμε τη σχέση ανάμεσα στις προ-σωπικές μας εμπειρίες και τα ευρύτερα κοινωνικά και ιστορικά γεγονότα.

Ο Μιλς, ένας αμφιλεγόμενος κοινωνιολόγος που άσκησε όμως μεγάλη επιρροή, επισή-μανε ότι τα ατομικά προβλήματα και τα ζητήματα της δημόσιας σφαίρας «επικαλύπτονταικαι διεισδύουν το ένα στο άλλο, σχηματίζοντας έτσι μια ευρύτερη δομή του κοινωνικού καιιστορικού βίου». Οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν πολλοί εργαζόμενοι στις ΗΠΑ κατά τηδιάρκεια της ύφεσης της περιόδου 2007-2009 είναι ένα καλό παράδειγμα. Στο διάστημα

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 47

Page 7: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

αυτό, το ποσοστό ανεργίας υπερδιπλασιάστηκε από 5% που ήταν το 2007 σε περισσότε-ρο από 10% τον Οκτώβριο του 2009 (Bureau of Labor Statistics, 2010). Η αύξηση αυτήμεταφράζεται σε 7,6 εκατομμύρια νέους ανέργους μέσα σε μία διετία. Προφανώς δεν θαμπορούσαν να έχουν αλλάξει τόσο δραματικά οι εργασιακές αξίες και στάσεις 7,6 εκατομ-μυρίων Αμερικανών, ώστε να έχασαν την όρεξή τους για δουλειά. Αυτό που θέλει να πει οΜιλς (Mills, 1959) είναι ότι, σε τέτοιου είδους καταστάσεις, δεν αρκεί να μελετήσουμε τηνπροσωπικότητα των ατόμων για να εξηγήσουμε τις αλλαγές που συντελούνται στο εργα-σιακό τους καθεστώς. Αντίθετα, θα πρέπει να εστιάσουμε στους οικονομικούς και πολιτι-κούς θεσμούς αν θέλουμε να προσδιορίσουμε το πρόβλημα, να κατανοήσουμε τα αίτιάτου και να διατυπώσουμε εναλλακτικές λύσεις. Η κοινωνιολογική φαντασία μάς επιτρέπεινα εντάξουμε τις εργασιακές απογοητεύσεις πολλών Αμερικανών στο πλαίσιο των δομι-κών παραγόντων που λειτουργούν στην ευρύτερη κοινωνία και στους χώρους εργασίας.

Η χρησιμότητα της κοινωνιολογικής φαντασίας είναι όμως εμφανής και σε άλλα ζητή-ματα. Ο Μιλς ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για το θέμα του πολέμου και της ειρήνης:

Στον πόλεμο, τα προσωπικά προβλήματα μπορεί να περιστρέφονται γύρω από το πώς

να επιβιώσεις ή να έχεις έναν ένδοξο θάνατο, πώς να πλουτίσεις από τον πόλεμο, να

48 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Ισχύουν άραγε και σήμερα τα συμπεράσματατου Έλιοτ Λίμποου; Η επανέκδοση του Tally’s

Corner το 2003, ενός βιβλίου που είχε πουλή-σει πάνω από ένα εκατομμύριο αντίτυπα μετάτην πρώτη έκδοσή του το 1967, είναι μια ένδει-ξη της αξίας που έχει για τους κοινωνικούς επι-στήμονες, τους καθηγητές, τους φοιτητές, καιόχι μόνο. Στην εισαγωγή που έγραψε για τηνέα έκδοση του βιβλίου, ο κοινωνιολόγος Γουί-λιαμ Τζούλιους Γουίλσον (William Julius Wil-son) παρατηρεί ότι «τα επιχειρήματα [του Λί-μποου] για τις εργασιακές εμπειρίες και την οι-κογενειακή ζωή των μαύρων ανδρών του περι-θωρίου στα γκέτο της Ουάσιγκτον ηχούν αλη-θινά και σήμερα» (Wilson, 2003:xxxiii). Μάλι-στα οι προοπτικές των μαύρων με χαμηλές δε-ξιότητες στη σημερινή αγορά εργασίας είναιχειρότερες σε σχέση με την εποχή που έκανε οΛίμποου την έρευνά του. Ο Γουίλσον εξηγεί ότιυπάρχουν και σήμερα δομικοί παράγοντες πουεμποδίζουν την προσπάθεια των μαύρων αν-δρών των γκέτο να βρουν δουλειές από τις

οποίες να μπορούν να συντηρούν τον εαυτότους και τις οικογένειές τους. «Η επανάστασητων υπολογιστών […] εκτοπίζει τους εργαζομέ-νους με χαμηλά προσόντα και επιβραβεύειόσους έχουν ανώτερη εκπαίδευση και κατάρτι-ση. Παράλληλα, η αυξανόμενη διεθνοποίησητης οικονομικής δραστηριότητας […] φέρνειαντιμέτωπους όλο και περισσότερο τους ανει-δίκευτους εργαζομένους των ΗΠΑ με τους ανει-δίκευτους εργαζομένους του υπόλοιπου κό-σμου» (Wilson, 2003:xxxiv).

Όπως και την εποχή που έγραφε το βιβλίοτου ο Λίμποου, έτσι και σήμερα ορισμένοι υπο-στηρίζουν ότι οι νέοι Αφροαμερικανοί δεν έχουνδουλειά επειδή αρνούνται να αναλάβουν χαμη-λόμισθες εργασίες. Όμως ο κοινωνιολόγοςStephen M. Petterson δεν βρήκε «καμία φυλε-τική διαφορά όσον αφορά τους μισθούς πουαποζητούν οι νέοι άνεργοι» (1997:605). Για τηνακρίβεια, ο κατώτατος μισθός που θα αποδέ-χονταν οι μαύροι άνδρες και οι πραγματικοί μι-σθοί που έπαιρναν στην τελευταία εργασία

1.1 ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ

Το Tally’s Corner στον 21ο αιώνα

Page 8: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 49

τους ήταν, σύμφωνα με τις απαντήσεις τους,χαμηλότεροι από τους αντίστοιχους των λευ-κών. Όπως ανακάλυψε ο Λίμποου τη δεκαετίατου ’60, η ανεργία δεν σχετίζεται απαραίτηταμε την υποτιθέμενη απροθυμία του ατόμου ναεργαστεί με χαμηλές απολαβές, και συνεπώςτα κοινωνικά προγράμματα που σχεδιάζονταιαγνοώντας το γεγονός αυτό είναι καταδικασμέ-να να αποτύχουν.

Τόσο ο Λίμποου όσο και ο Γουίλσον ανα-γνωρίζουν ότι οι μαύροι άνδρες των αστικώνκέντρων είναι πιθανό να σταματήσουν να ψά-χνουν ενεργά για δουλειά – αφότου όμως βιώ-σουν τη ματαιότητα της αναζήτησης για μια ευ-πρεπή εργασία με αξιοπρεπείς απολαβές. «ΟΛίμποου ήταν ίσως ο πρώτος ακαδημαϊκόςπου απέδωσε την οφειλόμενη σημασία στο γε-γονός ότι η επαναλαμβανόμενη αποτυχία κά-ποιου στην αγορά εργασίας μειώνει την αυτο-πεποίθηση και προκαλεί αισθήματα παραίτη-σης, τα οποία συχνά καταλήγουν στην προσω-ρινή ή ακόμα και στη μόνιμη εγκατάλειψη κάθεπροσπάθειας για την εύρεση απασχόλησης»σχολιάζει ο Γουίλσον. Το θεμελιώδες πρόβλη-μα της ανεργίας συμβάλλει σε πολλά ακόμαπροβλήματα των αστικών γκέτο, όπως είναι τα

υψηλά επίπεδα εφηβικής εγκυμοσύνης, κατά-χρησης ναρκωτικών, εγκληματικότητας καιεξάρτησης από το κράτος πρόνοιας. Τι μπορείνα γίνει για να χτυπηθεί το πρόβλημα στη ρίζατου; Ο Γουίλσον προτείνει τα κοινωνικά προ-γράμματα «να αντιμετωπίζουν τις στάσεις, τιςνόρμες και τις συμπεριφορές και να συνδυάζο-νται με πολιτικές σε τοπικό και εθνικό επίπεδογια τη βελτίωση των εργασιακών προοπτικών.Τότε μόνο θα μπορούν οι πατέρες να ελπίζουνβάσιμα ότι μπορούν να θρέψουν τα παιδιάτους και να οραματιστούν μια καλύτερη ζωή γιατον εαυτό τους» (Wilson, 2003:xxxix).

Θέματα προς συζήτηση

1. Σκεφτείτε τα προβλήματα που αντιμετωπί-ζουν η οικογένεια, οι φίλοι σας ή εσείς οι ίδι-οι. Αποδίδετε κάποια από αυτά σε δομι-κούς παράγοντες και όχι σε ατομικά χαρα-κτηριστικά;

2. Πέντε δεκαετίες και πλέον είναι πολύς χρό-νος για να μένει ένα πρόβλημα χωρίς λύση.Μπορείτε να σκεφτείτε άλλα χρόνια κοινω-νικά προβλήματα;

σκαρφαλώσεις στη στρατιωτική ιεραρχία για να είσαι ασφαλής ή να συμβάλεις στον τερ-

ματισμό του πολέμου […] Όμως τα δομικά ζητήματα του πολέμου έχουν να κάνουν με τα

αίτιά του, όπως το κοινωνικό υπόβαθρο των στρατιωτικών διοικητών, οι συνέπειές τους

για τους οικονομικούς, πολιτικούς, οικογενειακούς και θρησκευτικούς θεσμούς ή η χαο-

τική ανευθυνότητα σε έναν κόσμο που αποτελείται από έθνη-κράτη.

Εν ολίγοις, η κοινωνιολογική φαντασία μάς επιτρέπει να αναγνωρίσουμε τους δεσμούςανάμεσα στην ατομική μας ζωή και τις ευρύτερες κοινωνικές δυνάμεις – να διαπιστώσου-με ότι όλα όσα μας συμβαίνουν σε κάθε δεδομένη στιγμή αποτελούν συγκερασμό τηςπροσωπικής μας ζωής με την κοινωνία.

Μικροκοινωνιολογία και μακροκοινωνιολογία

Οι κοινωνιολόγοι έχουν προεκτείνει την παρατήρηση του Μιλς, διακρίνοντας ανάμεσαστις μικρής κλίμακας (μικρο-) πτυχές του κοινωνικού συστήματος και στις μεγάλης κλίμα-κας (μακρο-) κοινωνικές δομές. Όταν εξετάζουμε τα κοινωνικά στοιχεία υπό το πρίσμα

Page 9: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

της μικροκοινωνιολογίας, μελετάμε από κοντά τη συμπεριφορά και παρατηρούμε τι συμ-βαίνει στην πρόσωπο με πρόσωπο διαντίδραση των ανθρώπων. Οι κοινωνιολόγοι έχουνορίσει αυτό το επίπεδο ανάλυσης ως μικροκοινωνιολογία, από τη λέξη «μικρός», το πρώ-το συνθετικό λέξεων όπως το «μικροσκόπιο». Η μικροκοινωνιολογία αφορά τη λεπτο-μερή μελέτη των όσων λένε, πράττουν και σκέφτονται οι άνθρωποι λεπτό προς λεπτό κα-θώς ζουν την καθημερινότητά τους. Η έρευνα του Λίμποου με αντικείμενο τους έγχρω-μους άνδρες ενός γκέτο της Ουάσιγκτον αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα μικροκοι-νωνιολογικής ανάλυσης. Ο Λίμποου θέλησε να ανακαλύψει πώς έβλεπαν οι άνθρωποιαυτοί τον εαυτό τους, πώς αντιμετώπιζαν ο ένας τον άλλο στις διαπροσωπικές τους σχέ-σεις και πώς εξισορροπούσαν τις ελπίδες και τις προσδοκίες τους με τις πραγματικέςτους εμπειρίες. Άρα η μικροκοινωνιολογία ασχολείται με την καθημερινή ζωή: με τη συζή-τηση μιας γυναίκας κι ενός άνδρα στο λεωφορείο, με το παιχνίδι μπάσκετ που παίζουνκάποιοι νεαροί σε ένα γήπεδο της πόλης, με την προσφορά δώρων από τους καλεσμέ-νους σε μια φιλική συγκέντρωση γυναικών στη μέλλουσα νύφη ή μητέρα, με τον τροχονό-μο που διευθύνει την κυκλοφορία σε κάποιο πολυσύχναστο σταυροδρόμι ή με την αλλη-λεπίδραση των φοιτητών με τον καθηγητή μετά το μάθημα.

Οι κοινωνιολόγοι δεν στρέφουν όμως το ερευνητικό τους βλέμμα μόνο στο «δέντρο».Ασχολούνται και με το «δάσος», μελετώντας κοινωνικές ομάδες και κοινωνίες στο σύνολότους. Η προσέγγιση αυτή ονομάζεται μακροκοινωνιολογία – όπου το «μακρο-» παραπέ-μπει στην έννοια «ευρύς». Η μακροκοινωνιολογία μελετά τις μεγάλης κλίμακας και μα-κροπρόθεσμες κοινωνικές διαδικασίες καθώς και τους οργανισμούς, τους θεσμούς και τιςευρύτερες κοινωνικές διευθετήσεις, όπως είναι το κράτος, η κοινωνική τάξη, η οικογένεια,η οικονομία, ο πολιτισμός και η κοινωνία. Σε αυτό το επίπεδο, οι κοινωνιολόγοι μπορούννα στρέψουν, για παράδειγμα, την προσοχή τους στις αλλαγές που συντελούνται στις δο-μές κάποιας θρησκευτικής αίρεσης, στις επιπτώσεις των δημογραφικών τάσεων και τηςτεχνολογίας των υπολογιστών στο εργατικό δυναμικό μιας χώρας, στις μεταβολές της φυ-λετικής και εθνοτικής σύνθεσης του πληθυσμού μιας πόλης ή στη δυναμική του ανταγω-νισμού και της σύγκρουσης στο εσωτερικό των ομάδων. Βλέποντας τη ζωή των έγχρω-μων Αμερικανών που μελέτησε ο Λίμποου υπό το πρίσμα της μακροκοινωνιολογίας, σχη-ματίζουμε εικόνα για τους θεσμικούς περιορισμούς που αντιμετωπίζουν οι μειονότητεςκαι οι δυσπραγούντες άνδρες, οι οποίοι και μειώνουν τις ευκαιρίες τους για δουλειά.

Το μικροκοινωνιολογικό και το μακροκοινωνιολογικό επίπεδο δεν είναι ανεξάρτητα τοένα από το άλλο (Ritzer, 2011· House, 1995). Οι συνθήκες ζωής των Αφροαμερικανώνστο γκέτο που μελέτησε ο Λίμποου το αποδεικνύουν. Αν προσεγγίσουμε σωστά τα δύοεπίπεδα, θα διαπιστώσουμε ότι η διαφορά τους έχει να κάνει με την κλίμακα (Lawler,Ridgeway και Markovsky, 1993). Οι μακροδομές –όπως οι οργανισμοί και η ιεραρχία τωνκοινωνικών τάξεων– συγκροτούνται από τη διαρκή και σταθερή ύπαρξη προτύπων καιδιευθετήσεων στο μικροεπίπεδο. Οι μικροδομές, όπως οι φιλικές σχέσεις και οι ομάδεςεργασίας, σχηματίζονται μέσα από αυτόν το συγκερασμό και αποτελούν τον συνδετικόκρίκο ανάμεσα στα άτομα και τις μακροδομές. Οι μικροδομές μπορούν επίσης να προκα-λέσουν τη μεταβολή και εξέλιξη των μακροδομών. Για παράδειγμα η μακροδομή της εκ-παίδευσης ή ενός οργανισμού που ανήκει στο εκπαιδευτικό σύστημα, όπως το σχολείοαπό το οποίο αποφοιτήσαμε, μπορεί να υπήρξε το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο διαμορ-φώσαμε την ομάδα των καλύτερών μας φίλων – μια μικροδομή. Αντίστοιχα, οι φιλικέςομάδες μαθητών, με εκστρατείες δι’ αλληλογραφίας και καταλήψεις, με το σχηματισμό λε-

50 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 10: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σχών αλλά και με άλλα μέσα, μπορούν να προκαλέσουν αλλαγές και μεταβολές σε ένασχολείο ή και σε ολόκληρο το εκπαιδευτικό σύστημα, τα οποία αποτελούν μακροδομές.Εν κατακλείδι, τα περίπλοκα δίκτυα σχέσεων ανάμεσα στο μικρο- και στο μακροεπίπεδοσυντελούν στην ύπαρξη μιας διαρκώς μεταβαλλόμενης και πολυποίκιλης κοινωνικής δο-μής (Μouzelis, 1992).

Και η ίδια η κοινωνιολογία είναι προϊόν μικρο- και μακροδυνάμεων. Οι πολιτικές επανα-στάσεις στην Ευρώπη, που άρχισαν με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789 και συνεχίστη-καν ολόκληρο τον 19o αιώνα, έδωσαν τεράστια ώθηση στο έργο της κοινωνιολογίας(Ritzer, 2011). Την ίδια στιγμή, η Βιομηχανική Επανάσταση, που έλαβε χώρα σε πολλέςχώρες της Δύσης, είχε ως αποτέλεσμα μεγάλοι πληθυσμοί να εγκαταλείψουν τις αγροτι-κές κοινότητες, που αποτελούσαν μέχρι τότε τον κανόνα, αναζητώντας δουλειά στα εργο-στάσια των πόλεων. Αναδείχθηκαν έτσι νέες κοινωνικές και οικονομικές διευθετήσεις, γιανα καλύψουν τις πλείστες ανάγκες του ανερχόμενου καπιταλισμού. Αυτές οι θεμελιώδειςαλλαγές που υπέστη η οργάνωση της κοινωνίας ώθησε ορισμένους στοχαστές της επο-χής να στρέψουν την προσοχή τους στη μελέτη της κοινωνικής οργάνωσης και των κοι-νωνικών σχέσεων, καταλήγοντας στη θεμελίωση της επιστήμης που ονομάζουμε σήμερακοινωνιολογία (Ritzer, 2011).

Σε αυτή την ενότητα θα εξετάσουμε τη συμβολή έξι εξαιρετικά σημαντικών κοινωνιο-λόγων, την ανάδειξη της κοινωνιολογίας στις ΗΠΑ και τη διαμόρφωση της επιστήμης στησύγχρονη εποχή.

Αύγουστος Κοντ: Ο πατέρας της κοινωνιολογίας

Ο Αύγουστος Κοντ (Auguste Compte, 1798-1857) θεωρείται ευρέως ο πατέρας της κοι-νωνιολογίας, αλλά και ο στοχαστής που «βάφτισε» τη νέα επιστήμη. Ήταν επίσης υπο-στηρικτής του θετικισμού, ενός φιλοσοφικού συστήματος σύμφωνα με το οποίο υπάρ-χουν αφηρημένοι νόμοι που διέπουν τις σχέσεις μεταξύ των φυσικών αλλά και των κοινω-νικών φαινομένων, οι οποίοι είναι δυνατόν να διακριβωθούν μέσα από τη χρήση εμπειρι-κών δεδομένων (Ritzer, 2011). Στο πλαίσιο αυτό, υπογράμμισε ότι η μελέτη της κοινωνίαςπρέπει να γίνεται με επιστημονικό τρόπο, ενώ καλούσε τους κοινωνιολόγους να χρησιμο-ποιούν ως μεθόδους τους τη συστηματική παρατήρηση, το πείραμα και τη συγκριτικήιστορική ανάλυση.

Ο Κοντ διαίρεσε τη μελέτη της κοινωνίας στην κοινωνική στατική και την κοινωνική δυ-ναμική, μια εννοιολογική διάκριση η οποία παραμένει επίκαιρη. Η κοινωνική στατική πε-ριλαμβάνει τη μελέτη των πτυχών της κοινωνικής ζωής που έχουν να κάνουν με τη δομή,τη σταθερότητα και την κοινωνική οργάνωση, επιτρέποντας στις κοινωνίες και τις ομάδεςνα διατηρούν την ενότητά τους και να επιβιώνουν. Η κοινωνική δυναμική αναφέρεταιστις διαδικασίες της κοινωνικής ζωής που διαμορφώνουν τη θεσμική εξέλιξη και έχουν νακάνουν με την κοινωνική μεταβολή. Μολονότι οι συγκεκριμένες ιδέες έπαυσαν να δεσπό-

Η εξέλιξη της κοινωνιολογίας

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 51

Page 11: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ζουν στη σύγχρονη κοινωνιολογία, ο Κοντ έθεσε τα πνευματικά θεμέλια για την ανάπτυξημιας επιστήμης της κοινωνικής ζωής και άσκησε τεράστια επιρροή στη σκέψη άλλων κοι-νωνιολόγων, κυρίως του Χέρμπερτ Σπένσερ, της Χάριετ Μαρτινό και του Εμίλ Ντιρκάιμ.

Χάριετ Μαρτινό: Φεμινίστρια και μεθοδολόγος

Την ώρα που ο Κοντ έθετε τα θεωρητικά θεμέλια της κοινωνιολογίας στη Γαλλία, η αγγλί-δα κοινωνιολόγος Χάριετ Μαρτινό (Harriet Martineau, 1802-1876) άνοιγε δρόμους για τηνέα αυτή επιστήμη μέσα από τις παρατηρήσεις της για την κοινωνική συμπεριφορά στιςΗνωμένες Πολιτείες και στην Αγγλία. Όπως και ο Κοντ, η Μαρτινό επέμενε ότι η μελέτητης κοινωνίας αποτελεί ένα διακριτό επιστημονικό πεδίο. Μια από τις συμβολές της στηνεπιστήμη ήταν το πρώτο της βιβλίο, με τίτλο How to Observe Manners and Morals, πουεκδόθηκε το 1838 και αφορούσε τη μεθοδολογία της κοινωνικής έρευνας. Διεξήγαγε επί-σης μια συγκριτική μελέτη για τα συστήματα κοινωνικής διαστρωμάτωσης της Ευρώπηςκαι των Ηνωμένων Πολιτειών. Η Μαρτινό έδειξε πώς οι θεμελιώδεις ηθικές αξίες του νεα-ρού αμερικανικού έθνους συνέβαλαν στη διαμόρφωση των βασικών θεσμικών του διευ-θετήσεων. Καθ’ όλη τη διάρκεια της σταδιοδρομίας της, η Μαρτινό στάθηκε ένθερμη υπο-στηρίκτρια των δικαιωμάτων των γυναικών. Ανέδειξε τις ομοιότητες της θέσης των γυναι-κών στις δυτικές κοινωνίες με τη θέση των δούλων στις ΗΠΑ και διατύπωσε το αίτημα τηςκαθολικής ελευθερίας και δικαιοσύνης σε μια εποχή κατά την οποία τα αγαθά αυτά τααπολάμβαναν αποκλειστικά οι λευκοί εκπρόσωποι του ανδρικού φύλου (Deegan, 1991).

Παρότι η Χάριετ Μαρτινό υπήρξε ενόσω ζούσε μια δημοφιλής και σημαντική διανοού-μενη και συγγραφέας, οι συμβολές της στην κοινωνιολογία περιθωριοποιήθηκαν από τοανδροκρατούμενο κατεστημένο εκείνης της πρώιμης περιόδου της επιστήμης, το οποίοαπέκλειε γυναίκες όπως η ίδια από τις σημαντικές θέσεις της ακαδημαϊκής κοινότητας(Ritzer, 2011). Έτσι, ο ρόλος της Μαρτινό στα πρώτα στάδια ανάπτυξης της κοινωνιολο-γίας μόνο πρόσφατα άρχισε να αναγνωρίζεται πλήρως (Deegan, 2003· Hoecker-Drys-dale, 1994· Lengermann και Niebrugge-Brantley, 2011).

Χέρμπερτ Σπένσερ: Κοινωνικός δαρβινισμός

Ο άγγλος κοινωνιολόγος Χέρμπερτ Σπένσερ (Herbert Spencer, 1820-1903) συμμεριζό-ταν το ενδιαφέρον του Κοντ για την κοινωνική στατική και την κοινωνική δυναμική. Παρο-μοίαζε την κοινωνία με βιολογικό οργανισμό και την περιέγραφε ως σύστημα, δηλαδή ωςένα σύνολο αποτελούμενο από αλληλοσχετιζόμενα μέρη. Όπως το ανθρώπινο σώμααποτελείται από όργανα, έτσι και η κοινωνία αποτελείται από θεσμούς (όπως η οικογέ-νεια, η θρησκεία, το εκπαιδευτικό σύστημα, το κράτος και η οικονομία). Στην περιγραφήτης κοινωνίας ως οργανισμού, ο Σπένσερ επικεντρώθηκε στις δομές της και στη λειτουρ-γική συμβολή των δομών αυτών στην επιβίωσή της. Αυτή η εικόνα της κοινωνίας συνάδειμε αυτό που οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι ονομάζουν θεωρία του δομολειτουργισμού.

Ο Σπένσερ θεωρούσε ότι οι στατικοί κοινωνικοί θεσμοί είναι τα «όργανα» της κοινω-νίας, όμως ο ίδιος ενδιαφερόταν περισσότερο για την κοινωνική δυναμική. Διατύπωσε μιαπρωτοποριακή θεωρία για την ιστορική εξέλιξη, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος προο-

52 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 12: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

δεύει σταθερά προς το καλύτερο. Εμπνεόμενος από τη δαρβινική θεωρία της φυσικήςεπιλογής, ο Σπένσερ εφάρμοσε την έννοια της επιβίωσης του ισχυροτέρου στον κοινωνι-κό κόσμο, προσέγγιση η οποία ονομάστηκε κοινωνικός δαρβινισμός. Ο Σπένσερ θέλη-σε να δείξει ότι η κυβέρνηση δεν πρέπει να παρεμβαίνει στις φυσικές διεργασίες της κοι-νωνίας. Μόνον έτσι, υποστήριζε, θα επιβιώσουν οι «ισχυρότεροι» άνθρωποι και κοινωνι-κές δομές, αφήνοντας τις «ανίσχυρες» να χαθούν. Εάν επιτραπεί σε αυτή την αρχή ναλειτουργήσει χωρίς περιορισμούς, τόσο οι ίδιοι οι άνθρωποι όσο και οι θεσμοί τους θαπροσαρμόζονται στο περιβάλλον τους και θα φτάνουν σε όλο και υψηλότερα επίπεδαιστορικής εξέλιξης (Ritzer, 2011).

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 53

Σύμφωνα με τη θεωρία των συγκρούσεων, η δομή της κοινωνίας επηρεάζεταικαίρια από συγκρούσεις όπως αυτή που εκφράστηκε από το κίνημα των καταλή-ψεων (Occupy) του 2011.

Page 13: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Οι ιδέες του κοινωνικού δαρβινισμού που εισηγήθηκε ο Σπένσερ χρησιμοποιήθηκανευρέως στην Αγγλία και στις Ηνωμένες Πολιτείες ως πηγή νομιμοποίησης του άκρατουκαπιταλισμού. Ο Τζον Ντ. Ροκφέλερ, ο αμερικανός μεγιστάνας του πετρελαίου, απηχώ-ντας τις απόψεις του Σπένσερ παρατηρούσε: «Η ανάδειξη των επιχειρηματικών κολοσ-σών είναι απλώς το αποτέλεσμα της επιβίωσης του ικανοτέρου […] Δεν πρόκειται για κά-ποια αρνητική τάση στον κόσμο των επιχειρήσεων. Είναι η εφαρμογή ενός νόμου της φύ-σης» (αναφέρεται στο Lewontin, Rose και Kamin, 1984:26).

Καρλ Μαρξ: Ο ρόλος της πάλης των τάξεων

Παρόλο που ο Καρλ Μαρξ (1818-1883) αυτοπροσδιοριζόταν ως πολιτικός ακτιβιστής καιόχι ως κοινωνιολόγος, στην πραγματικότητα ήταν και τα δύο – όπως ήταν επίσης φιλόσο-φος, ιστορικός, οικονομολόγος και πολιτικός επιστήμονας. Πίστευε ότι η επιστήμη δεν εί-ναι απλώς το μέσο για την κατανόηση της κοινωνίας αλλά και το εργαλείο για τη μεταμόρ-φωσή της. Ο Μαρξ επιδίωκε πρωτίστως την αλλαγή της δομής των θεσμών του καπιταλι-σμού και την αντικατάστασή τους από καινούριους, που θα ήταν στην υπηρεσία της αν-θρωπότητας. Παρότι γεννήθηκε στη Γερμανία, υποχρεώθηκε να περάσει μεγάλο μέροςτης ενήλικης ζωής του στο Λονδίνο ως πολιτικός εξόριστος, καθώς οι γερμανικές αρχέςτον θεωρούσαν πολιτικά επικίνδυνο.

Ο Μαρξ προσπάθησε να ανακαλύψει τις θεμελιώδεις αρχές της ιστορίας. Εστίασε τηνέρευνά του στο οικονομικό περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται οι κοινωνίες, και ιδιαί-τερα στο επίπεδο της τεχνολογικής τους ανάπτυξης και στον τρόπο οργάνωσης της πα-ραγωγής (θηρευτικός, συλλεκτικός, γεωργικός ή βιομηχανικός). Σε κάθε στάδιο της ιστο-ρίας, οι παράγοντες αυτοί είναι που καθορίζουν ποια κοινωνική ομάδα είναι επικυρίαρχηκαι ποιες υποτελείς. Πίστευε ότι η κοινωνία χωρίζεται ανάμεσα σε αυτούς που κατέχουνκαι σε αυτούς που δεν κατέχουν τα μέσα παραγωγής, μια κατάσταση που γεννά την πά-

λη των τάξεων. Όπως έλεγε, η ιστορία όλων των ανθρώπινων κοινωνιών είναι ιστορίαταξικών αγώνων. Στην αρχαία Ρώμη πρωταγωνιστές της σύγκρουσης ήταν οι πατρίκιοικαι οι πληβείοι, οι αφέντες και οι δούλοι. Κατά τον Μεσαίωνα, η σύγκρουση ήταν ανάμεσαστους αρχηγούς των συντεχνιών και τους τεχνίτες, και ανάμεσα στους άρχοντες και τουςυποτελείς τους. Στις σύγχρονες δυτικές κοινωνίες ο ταξικός ανταγωνισμός περιστρέφεταιγύρω από τη σύγκρουση ανάμεσα στην καταπιεστική καπιταλιστική (αστική) τάξη και τηνκαταπιεσμένη εργατική τάξη, το προλεταριάτο. Τα μέλη της πρώτης αντλούν το εισόδημάτους από την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής –πρωτίστως των εργοστασίων–, η οποίατους επιτρέπει να εκμεταλλεύονται την εργασία των εργατών. Οι δεύτεροι δεν έχουν τίπο-τε άλλο πέρα από την εργατική τους δύναμη, κι επειδή η επιβίωσή τους εξαρτάται από τιςδουλειές που προσφέρουν οι καπιταλιστές, υποχρεούνται να πουλήσουν την εργατικήτους δύναμη για να ζήσουν.

Η προσέγγιση του Μαρξ ονομάζεται διαλεκτικός υλισμός: η έννοια ότι η ιστορικήεξέλιξη καθορίζεται από τη σύγκρουση των δυνάμεων της κοινωνίας που έχουν αντίθετασυμφέροντα και από τη συνακόλουθη δημιουργία νέων, πιο αναπτυγμένων δομών. Σύμ-φωνα με την προσέγγιση αυτή, ο κόσμος δεν αποτελείται από στατικές δομές αλλά απόδυναμικές διαδικασίες, είναι ένας κόσμος μεταβαλλόμενος, όχι σταθερός. Σύμφωνα με τημαρξιστική προσέγγιση της ιστορίας, κάθε οικονομική τάξη πραγμάτων φτάνει κάποια

54 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 14: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

στιγμή στην κατάσταση της μέγιστης αποτελεσματικότητας. Την ίδια ώρα αναπτύσσονταιεσωτερικές αντιφάσεις ή αδυναμίες που δρομολογούν την παρακμή της. Τότε αρχίζουννα αναπτύσσονται στο παλαιό καθεστώς οι ρίζες μιας νέας τάξης πραγμάτων. Στο τέλος,η νέα τάξη αντικαθιστά την παλαιά, απορροφώντας παράλληλα τα πιο χρήσιμα γνωρί-σματά της. Σύμφωνα με την οπτική του Μαρξ, η δουλεία αντικαταστάθηκε από το φεου-δαλισμό και ο φεουδαλισμός από τον καπιταλισμό, ο οποίος θα δώσει τη θέση του στοσοσιαλισμό και, τελικά, ο σοσιαλισμός θα αντικατασταθεί από τον κομμουνισμό – το ανώ-τατο κατά τον Μαρξ στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης.

Σύμφωνα με τη θεωρία του Μαρξ, οι πολιτικές ιδεολογίες, η θρησκεία, η οργάνωσητης οικογένειας, το εκπαιδευτικό σύστημα και η κυβέρνηση συγκροτούν αυτό που ονόμα-σε κοινωνικό εποικοδόμημα. Το εποικοδόμημα επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από την οι-κονομική βάση της κοινωνίας – δηλαδή από τον τρόπο παραγωγής των αγαθών και απότην ταξική δομή της. Όταν μια τάξη ελέγχει τα σημαντικότερα μέσα βιοπορισμού των αν-θρώπων, τότε τα μέλη αυτής της τάξης αποκτούν την επιρροή και τη δύναμη που τουςεπιτρέπουν να διαμορφώσουν και τις άλλες πτυχές του θεσμικού βίου –το εποικοδόμη-μα– με τρόπους που να ευνοούν τα ταξικά τους συμφέροντα. Η οικονομική δομή δεν δια-μορφώνει όμως μονομερώς το εποικοδόμημα. Πτυχές του εποικοδομήματος επενεργούνστην οικονομική βάση και τη μεταβάλλουν σε μια αμφίδρομη σχέση. Ο Μαρξ πίστευε ότιη ανάδειξη μιας επαναστατικής ιδεολογίας η οποία θα καταφέρει να κινητοποιήσει την ερ-γατική τάξη προς την επιδίωξη του ταξικού της συμφέροντος θα οδηγούσε στην ανατρο-πή της υφιστάμενης κοινωνικής τάξης και στην αντικατάστασή της από μια άλλη, η οποίαθα επιδιώκει πιο ανθρωπιστικούς στόχους. Σύμφωνα με την αντίληψη του Μαρξ, οι οικο-νομικοί παράγοντες –το ποιος ελέγχει τα μέσα παραγωγής– είναι οι κυρίαρχοι. Γι’ αυτόντο λόγο, πολλοί θεωρούν ότι υπήρξε ένας οικονομικός ντετερμινιστής.

Παρόλο που ο Μαρξ ταυτίζεται συχνά με τις κομμουνιστικές επαναστάσεις και τις σο-σιαλιστικές κυβερνήσεις που αναδείχθηκαν σε πολλά κράτη κατά τον 20ό αιώνα, στηνπραγματικότητα είπε ελάχιστα πράγματα για τον κομμουνισμό και το σοσιαλισμό. ΟΜαρξ ήταν ένας ουτοπιστής. Επικέντρωσε το έργο του στον καπιταλισμό και στην εσωτε-ρική δυναμική του, υποθέτοντας ότι η αντικατάστασή του από το σοσιαλισμό θα έλυνε αυ-τομάτως πολλά από τα προβλήματα του κόσμου.

Οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι αναγνωρίζουν σήμερα τον Μαρξ ως εξέχουσα φυσιο-γνωμία της κοινωνιολογικής θεωρίας (Ritzer, 2011· Pampel, 2006). Σήμερα γνωρίζουμε,κατανοούμε και μελετάμε τον Μαρξ περισσότερο από κάθε άλλη εποχή από τότε που ξε-κίνησε την πορεία του τη δεκαετία του 1840. Πολλά από τα σημαντικότερα στοιχεία τουέργου του έχουν πλέον ενσωματωθεί στο γενικό ρεύμα της κοινωνιολογίας, κυρίως απότη σχολή των συγκρούσεων. Για τους περισσότερους κοινωνιολόγους, το έργο του Μαρξείναι μεν υπερβολικά ξεπερασμένο για να το ακολουθήσει κανείς στις ειδικές επιμέρουςπτυχές του, ως γενική θεωρία όμως παραμένει σημαντική και εμπνέει ένα μεγάλο μέροςτης σύγχρονης έρευνας και θεωρίας (π.χ. Wright, 2000).

Εμίλ Ντιρκάιμ: Κοινωνική ολοκλήρωση και κοινωνικά γεγονότα

Ενώ ο Μαρξ έβλεπε την κοινωνία ως πεδίο ανταγωνισμού των τάξεων που έχουν αντι-κρουόμενα συμφέροντα, ο γάλλος κοινωνιολόγος Εμίλ Ντιρκάιμ (Émile Durkheim, 1858-

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 55

Page 15: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

1916) έστρεψε το κοινωνιολογικό του βλέμμα στο ερώτημα πώς καταφέρνουν οι κοινω-νίες να διατηρούν την ενότητά τους και να επιβιώνουν. Οι βασικές ενστάσεις του Ντιρκάιμστο έργο του Μαρξ ήταν αφενός ότι ο Μαρξ απέδιδε υπερβολική σημασία στους οικονομι-κούς παράγοντες και στις ταξικές συγκρούσεις, παραμελώντας την κοινωνική αλληλεγ-γύη (Turner, 1990), αφετέρου ότι δεν αναγνώριζε την ικανότητα αυτομεταρρύθμισης τηςσύγχρονης κοινωνίας (Pampel, 2006).

Κεντρική θέση στην κοινωνιολογία του Ντιρκάιμ (1897/1951) έχει η έννοια της κοινω-νικής ολοκλήρωσης. Η κοινωνική ολοκλήρωση αναφέρεται στην πυκνότητα των κοινωνι-κών σχέσεων – στο σύνολο των σχέσεων που αναπτύσσονται στο εσωτερικό μιας ομά-δας ανθρώπων. Όσο πιο συνδεδεμένοι είναι οι άνθρωποι μεταξύ τους, τόσο πιο ισχυράκαι ουσιαστικά είναι τα συναισθήματα που παράγουν αυτές οι σχέσεις (Pope, 1976). ΟΝτιρκάιμ υποστήριξε ότι η κοινωνική ολοκλήρωση είναι αναγκαία προϋπόθεση για τη δια-τήρηση της κοινωνικής τάξης και για την ευτυχία των ατόμων. Συγκεκριμένα, πρότεινε ότιη ευτυχία εξαρτάται από τη δυνατότητα των ατόμων να ανακαλύψουν μια αίσθηση σκο-πού και νοήματος πέρα από τον εαυτό τους, και ότι αυτό το επιτυγχάνουν συμμετέχονταςσε ομάδες. Ο Ντιρκάιμ θέλησε να αποδείξει ότι η καταστροφή των κοινωνικών δεσμών(όπως συμβαίνει, για παράδειγμα, με το διαζύγιο) έχει αρνητικές συνέπειες για τον άν-θρωπο και, υπό ορισμένες συνθήκες, μπορεί να αυξήσει ακόμα και την πιθανότητα αυτο-κτονίας. Άλλοι κοινωνιολόγοι, ορμώμενοι από την κεντρική ιδέα του Ντιρκάιμ, έδειξανπώς η κατάρρευση των ομαδικών δεσμών μπορεί να οδηγήσει σε έκτροπη συμπεριφορά(Merton, 1968) καθώς και στη συμμετοχή σε κοινωνικά κινήματα (Kornhauser, 1959).

Στο έργο του The Division of Labor in Society (Ο καταμερισμός της εργασίας στην κοι-νωνία) (Durkheim, 1893/1964) ο Ντιρκάιμ εξέτασε το ζήτημα της κοινωνικής αλληλεγ-γύης, δηλαδή την τάση των ανθρώπων να αναπτύσσουν κοινωνικές σχέσεις. Έκανε τηδιάκριση ανάμεσα στην αλληλεγγύη των πρωτόγονων και των σύγχρονων κοινωνιών.Στις πρωτόγονες κοινωνίες, όπως οι θηρευτικές, οι συλλεκτικές και οι αγροτικές κοινω-νίες, η κοινωνική δομή ήταν σχετικά απλή και χαρακτηριζόταν από περιορισμένο καταμε-ρισμό εργασίας. Οι άνθρωποι ανέπτυσσαν δεσμούς μέσω της ενασχόλησής τους με πα-ρόμοιες εργασίες. Ανέπτυσσαν την αίσθηση ότι ανήκουν στο ίδιο σύνολο χάρη στο γεγο-νός ότι ήταν εξαιρετικά όμοιοι μεταξύ τους, αυτό που ο Ντιρκάιμ ονόμασε μηχανική αλλη-

λεγγύη. Αντίθετα, οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από περίπλοκες κοινωνικέςδομές και από έναν εξελιγμένο και περίπλοκο τρόπο καταμερισμού της εργασίας. Οι άν-θρωποι εκτελούν ειδικευμένες εργασίες στα εργοστάσια, στα γραφεία και στα σχολεία.Κανείς δεν είναι αυτάρκης και όλοι εξαρτώνται από τους άλλους για την επιβίωσή τους.Υπό αυτές τις συνθήκες, η κοινωνία διατηρεί την ενότητά της χάρη στην αλληλεξάρτηση,την οποία προάγουν οι διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους, αυτό που ο Ντιρκάιμ ονό-μασε οργανική αλληλεγγύη.

Κατά την εξέταση της κοινωνικής αλληλεγγύης και άλλων κοινωνιολογικών ζητημά-των, ο Ντιρκάιμ πίστευε ότι θα πρέπει να εστιάζουμε την προσοχή μας στην ομάδα και όχιστο άτομο. Πρότεινε ως διακριτό αντικείμενο της κοινωνιολογίας τη μελέτη των κοινωνι-κών γεγονότων. Τα κοινωνικά γεγονότα αποτελούν πτυχές της κοινωνικής ζωής οι οποί-ες δεν μπορούν να ερμηνευθούν υπό το πρίσμα των βιολογικών και πνευματικών χαρα-κτηριστικών του ατόμου. Οι άνθρωποι βιώνουν τα κοινωνικά γεγονότα ως εξωγενή, υπότην έννοια ότι τα γεγονότα αυτά έχουν μια ανεξάρτητη υπόσταση και αποτελούν μέροςτου αντικειμενικού περιβάλλοντός τους. Με αυτή τους την ιδιότητα, τα κοινωνικά γεγονότα

56 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 16: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

υπηρετούν την κοινωνία θέτοντας όρια στη συμπεριφορά των ανθρώπων, και περιλαμ-βάνουν όχι μόνο νομικούς και ηθικούς κοινωνικούς κανόνες, αλλά και σχέσεις και πρότυ-πα συμπεριφοράς που επηρεάζουν την καθημερινή ζωή.

Τα υλικά κοινωνικά γεγονότα περιλαμβάνουν την ίδια την κοινωνία, τους μείζονες θε-σμούς της (το κράτος, τη θρησκεία, την οικογένεια, το εκπαιδευτικό σύστημα κτλ.) καθώςκαι τις διάφορες δομές που αποτελούν το θεμέλιο της κοινωνίας (οικιστικά πρότυπα,εγκληματικότητα, κατανομή του πληθυσμού κτλ.). Τα άυλα κοινωνικά γεγονότα είναι οικοινωνικοί κανόνες, οι ηθικές αρχές, τα νοήματα των συμβόλων και η κοινή συνείδησηπου παράγεται από αυτά.

Ο Ντιρκάιμ επέμενε ότι η ερμηνεία της κοινωνικής ζωής πρέπει να θεμελιώνεται μέσαστην ίδια την κοινωνία. Η κοινωνία, όπως έλεγε, είναι κάτι περισσότερο από το σύνολοτων μερών της: είναι ένα σύστημα που διαμορφώνεται μέσα από την ένωση ατόμων καιαποτελεί μια ξέχωρη πραγματικότητα, με τα δικά της ιδιαίτερα χαρακτηριστικά.

Ο Ντιρκάιμ ανέδειξε με πειστικό τρόπο τον κρίσιμο ρόλο που παίζουν τα κοινωνικά γε-γονότα στην ανθρώπινη συμπεριφορά στο βιβλίο του Suicide (Durkheim, 1897/1951), μιαμελέτη-σταθμό στην ιστορία της κοινωνιολογίας. Ενώ πολλοί προηγούμενοι κοινωνιολόγοιήταν επιρρεπείς στις «θεωρίες του καναπέ», ο Ντιρκάιμ προχώρησε στη σχολαστική συλ-λογή και ανάλυση στοιχείων που αφορούσαν το ζήτημα της αυτοκτονίας. Ανακάλυψε ότι ταποσοστά αυτοκτονίας ήταν υψηλότερα στους προτεστάντες από ό,τι στους καθολικούς,στους ανύπαντρους σε σχέση με τους παντρεμένους, αλλά και στους στρατιωτικούς σεσχέση με τους πολίτες. Βρήκε επίσης ότι τα ποσοστά αυτοκτονίας ήταν υψηλότερα σε και-ρό ειρήνης απ’ ό,τι σε εποχές πολέμων και επαναστάσεων, αλλά και σε περιόδους οικονο-μικής ευημερίας ή ύφεσης απ’ ό,τι σε περιόδους οικονομικής σταθερότητας. Κατέληξε στοσυμπέρασμα ότι αυτές οι διαφορές στα ποσοστά των αυτοκτονιών αποτελούν απόρροιαυφιστάμενων διαφορών στην κοινωνική αλληλεγγύη. Όταν τα άτομα είναι ενταγμένα σεένα δίκτυο κοινωνικών δεσμών, είναι λιγότερο πιθανό να αυτοκτονήσουν συγκριτικά μετην περίπτωση που δεν έχουν ενσωματωθεί πλήρως στον συλλογικό βίο.

Ο Ντιρκάιμ ήταν ο πρώτος μεγάλος κοινωνιολόγος που ανταποκρίθηκε στις υψηλέςαπαιτήσεις που έχει η πειθαρχημένη και σχολαστική εμπειρική μελέτη της κοινωνικής ζω-ής. Αμφισβήτησε την ιδέα ότι η αυτοκτονία είναι το αποτέλεσμα ατομικών, καθαρά, παρα-γόντων. Αντίθετα υποστήριξε ότι η αυτοκτονία είναι ένα κοινωνικό γεγονός: ένα προϊόντων νοημάτων, των προσδοκιών και των δομικών διευθετήσεων που εξελίσσονται μέσααπό την αλληλόδραση των ανθρώπων. Ως κοινωνικό γεγονός, η αυτοκτονία μπορεί ναερμηνευτεί με βάση κοινωνικούς παράγοντες.

Όπως και ο Μαρξ, ο Ντιρκάιμ εξακολουθεί να ασκεί επιρροή στη σύγχρονη κοινωνιο-λογία, εμπνέοντας νέες ερευνητικές προσπάθειες και θεωρητικές αλλαγές (Bergesen,2004· Moody και White, 2003. Stockard και O’Brien, 2002).

Μαξ Βέμπερ: υποκειμενικότητα και κοινωνική οργάνωση

Αν εξαιρέσει κανείς τον Μαρξ, κανένας κοινωνιολόγος δεν άσκησε μεγαλύτερη επιρροήστο αντικείμενο από τον γερμανό κοινωνιολόγο Μαξ Βέμπερ (Max Weber, 1864-1920).Το έργο του Βέμπερ μάς κληροδότησε πλήθος εννοιολογικών επεξεργασιών για μια σει-ρά από επιστημονικά πεδία όπως τα οικονομικά, η πολιτική επιστήμη και η ιστορία. Στους

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 57

Page 17: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

κοινωνιολόγους, το έργο του Βέμπερ δεν είναι γνωστό μόνο για τη συμβολή του στηνιστορική επιστήμη, αλλά και για το πλήθος των ιδεών του που γέννησαν και ενέπνευσανσημαντικό ενδιαφέρον και έρευνες. Πολλές από τις σημαντικότερες ιδέες που θεωρούμεσήμερα δεδομένες και οι οποίες μας βοηθούν να αντιληφθούμε την κοινωνική ζωή έχουντην προέλευσή τους στο έργο του Βέμπερ, όπως η γραφειοκρατία, το λάιφ στάιλ (τρόπος

ζωής), η προτεσταντική ηθική και το χάρισμα. Το κοινωνιολογικό έργο του Βέμπερ καλύ-πτει πλήθος θεμάτων, από την πολιτική, τους οργανισμούς, την κοινωνική διαστρωμάτω-ση, το δίκαιο, τη θρησκεία και τον καπιταλισμό, μέχρι τη μουσική, τα αστικά κέντρα και τιςδιαπολιτισμικές συγκρίσεις, ενώ η επιρροή του στην επιστήμη της κοινωνιολογίας είναιαισθητή και σήμερα (π.χ. Swedberg, 2003· Wright, 2002).

Ο Βέμπερ υποστήριξε ότι ένα από τα βασικά θέματα με τα οποία πρέπει να ασχοληθείη κοινωνιολογία είναι η μελέτη της ανθρώπινης υποκειμενικότητας, δηλαδή των προθέσε-ων, των αξιών, των πεποιθήσεων και των στάσεων που κρύβονται πίσω από την ανθρώ-πινη συμπεριφορά. Ο Βέμπερ χρησιμοποίησε τη γερμανική λέξη Verstehen –που σημαί-νει «κατανόηση» ή «ενόραση»– για να περιγράψει αυτή την προσέγγιση της μάθησηςτων υποκειμενικών νοημάτων που αποδίδουν οι άνθρωποι στις πράξεις τους. Χρησιμο-ποιώντας αυτή τη μέθοδο, οι κοινωνιολόγοι επιχειρούν νοητικά να βάλουν τον εαυτό τουςστη θέση των άλλων για να διαπιστώσουν πώς σκέφτονται και αισθάνονται εκείνοι.

Μια άλλη σημαντική συμβολή του Βέμπερ στην κοινωνιολογία είναι η έννοια του ιδεα-τού τύπου (ιδεότυπου). Ο ιδεότυπος είναι μια έννοια την οποία κατασκεύασαν οι κοινω-νιολόγοι για να απεικονίσουν τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του αντικειμένου που θέλουννα μελετήσουν. Είναι ένα εργαλείο το οποίο επιτρέπει στους κοινωνιολόγους να γενικεύ-ουν και να απλοποιούν τα δεδομένα, αγνοώντας τις μικρές διαφορές, προκειμένου ναυπογραμμίσουν τις μεγάλες ομοιότητες. Ένα αστυνομικό τμήμα και ένα νοσοκομείο, γιαπαράδειγμα, διαφέρουν σε πολλά προφανή σημεία, διαθέτουν όμως και πολλά κοινά χα-ρακτηριστικά, που επιτρέπουν την ένταξή τους στην κοινή κατηγορία της «γραφειοκρα-τίας». Στο Κεφάλαιο 4 (σ. ) θα δούμε πώς χρησιμοποίησε ο Βέμπερ την έννοια του ιδεα-τού τύπου για να διατυπώσει το μοντέλο του για τη γραφειοκρατία. Ο ιδεότυπος λειτουρ-γεί ως το μέτρο με το οποίο μπορούν οι κοινωνιολόγοι να αξιολογήσουν πραγματικά γε-γονότα. Εάν, για παράδειγμα, διαπιστώσουν με βάση ιστορικά και σύγχρονα στοιχεία ότιο ιδεότυπος της γραφειοκρατίας διαθέτει ένα συγκεκριμένο σύνολο χαρακτηριστικών, τό-τε μπορούν να συγκρίνουν αυτό τον ιδεότυπο με πραγματικές γραφειοκρατίες και στη συ-νέχεια να ερμηνεύσουν τους λόγους για τους οποίους κάποια από τα χαρακτηριστικά τωνπραγματικών γραφειοκρατιών αποκλίνουν από τον ιδεατό τύπο. Κατ’ αυτό τον τρόπομπορούμε να μάθουμε πολλά σχετικά με τα αίτια των διαφορετικών τρόπων λειτουργίαςτων διαφόρων οργανισμών.

Ο Βέμπερ ανέδειξε στο έργο του την έννοια της αξιολογικά ελεύθερης κοινωνιολο-

γίας. Υπογράμμισε ότι οι κοινωνιολόγοι δεν πρέπει να αφήνουν τις προσωπικές τουςπροκαταλήψεις να επηρεάζουν τη διεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας. Παραδεχότανότι οι κοινωνιολόγοι, όπως όλοι οι άνθρωποι, έχουν τις δικές τους ατομικές προκαταλή-ψεις και ηθικές πεποιθήσεις για τη δέουσα συμπεριφορά. Επέμενε όμως ότι οι κοινωνιο-λόγοι οφείλουν να καλλιεργούν μια πειθαρχημένη προσέγγιση των φαινομένων που με-λετούν, ώστε να βλέπουν τα γεγονότα όπως πραγματικά είναι και όχι όπως θα ήθελαν οιίδιοι να είναι. Ο Βέμπερ αναγνώριζε όμως ότι αντικειμενικότητα δεν σημαίνει ουδετερότη-τα ούτε ηθική αδιαφορία. Η ουδετερότητα υποδηλώνει ότι κάποιος δεν παίρνει το μέρος

58 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 18: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

της μιας ή της άλλης πλευράς σε ένα ζήτημα, και η ηθική αδιαφορία ότι δεν ενδιαφέρεταικαν. Αντίθετα η αντικειμενικότητα αφορά την αναζήτηση της επιστημονικά επαληθεύσι-μης γνώσης. Παρότι λοιπόν υπήρξε υπέρμαχος της αντικειμενικότητας ως σημαντικούστόχου της κοινωνικής επιστήμης, ο ίδιος δεν τήρησε ουδέτερη στάση ούτε ως διανοού-μενος ούτε ως πολίτης. Δεν δίσταζε να διατυπώνει αξιακές κρίσεις και να παίρνει θέσηστα σημαντικά ζητήματα της εποχής του (Ritzer, 2011).

Αμερικανική κοινωνιολογία

Οι κοινωνιολόγοι που εξετάσαμε μέχρι τώρα προέρχονταν όλοι από την Ευρώπη. Αν κα-ταρτιζόταν ποτέ από τους κοινωνιολόγους ένα πάνθεο της κοινωνιολογίας, οι Κοντ, Μαρ-τινό, Σπένσερ, Μαρξ, Ντιρκάιμ και Βέμπερ θα ήταν αναμφίβολα μέσα στους πρώτουςπου θα περιλαμβάνονταν. Όμως, με την έλευση του 20ού αιώνα, οι Αμερικανοί άρχισαννα παίζουν κρίσιμο ρόλο στην εξέλιξη της κοινωνιολογίας. Την περίοδο που προηγήθηκετου Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, διάφοροι παράγοντες δημιούργησαν ευνοϊκό κλίμα για τηνανάπτυξη της κοινωνιολογίας στις Ηνωμένες Πολιτείες (Calhoun, 2007· Fuhrman, 1980).Όπως και στην Ευρώπη, και στις ΗΠΑ η βιομηχανική επανάσταση και η αστικοποίησηέδωσαν μεγάλη ώθηση στην κοινωνιολογική έρευνα. Ένας πρόσθετος παράγονταςυπήρξε η μαζική μετανάστευση αλλοδαπών στις Ηνωμένες Πολιτείες και τα προβλήματααπορρόφησης και αφομοίωσης που δημιούργησε το μεταναστευτικό ρεύμα στον αμερι-κανικό τρόπο ζωής. Επιπλέον, η κοινωνιολογία και το σύγχρονο πανεπιστημιακό σύστη-μα αναδείχθηκαν ταυτόχρονα στις ΗΠΑ, σε αντίθεση με την Ευρώπη, όπου η κοινωνιολο-γία δυσκολεύθηκε περισσότερο να καθιερωθεί, καθώς ήταν υποχρεωμένη να διεισδύσεισε ένα ήδη εδραιωμένο σύστημα ακαδημαϊκών επιστημονικών πεδίων.

Στα πρώτα της βήματα, η αμερικανική κοινωνιολογία είχε αισιόδοξο και προοδευτικόχαρακτήρα και βαθιά πίστη στην πρόοδο και την αξία της ατομικής ελευθερίας και ευημε-ρίας, καθώς και στην πεποίθηση ότι, παρά τα όποια ελαττώματά της, η αμερικανική κοι-νωνία ήταν κατά βάση υγιής. Ορισμένοι από τους πρώτους αμερικανούς κοινωνιολόγους,όπως ο Λέστερ Γουάρντ (Lester Ward, 1841-1918), πίστευαν ότι έργο των κοινωνιολό-γων είναι να διατυπώσουν τους βασικούς νόμους του κοινωνικού βίου και να χρησιμοποι-ήσουν αυτή τη γνώση για να μεταρρυθμίσουν την κοινωνία. Άλλοι, όπως ο ΓουίλιαμΓκρέιχαμ Σάμνερ (William Graham Sumner, 1840-1910), υιοθέτησαν την προσέγγιση τηςεπιβίωσης του ικανοτέρου, την οποία υιοθέτησαν από τον Σπένσερ, πιστεύοντας ότι ταπροβλήματα της κοινωνίας θα λυθούν από μόνα τους αν αφήνονταν στην τύχη τους.

Εξαίρεση σε αυτό το κλίμα αισιοδοξίας αποτελεί το έργο του Γ. Ε. Μπ. Ντι Μπόις(W.E.B. Du Bois, 1868-1963), ενός κορυφαίου αφροαμερικανού διανοούμενου και ενόςαπό τους ιδρυτές της Εθνικής Ένωσης για την Πρόοδο των Έγχρωμων Ανθρώπων (Na-tional Association for the Advancement of Colored People), ο οποίος ανέλυσε τη φυλετικήανισότητα και εισηγήθηκε ριζικές τομές για την εξάλειψή της (Du Bois, 1903/1990· Blauκαι Brown, 2001). Ο Ντι Μπόις έβγαλε επίσης την κοινωνιολογία από το ακαδημαϊκό ερη-μητήριό της, διεξάγοντας επιτόπιες έρευνες και συλλέγοντας στοιχεία για την κοινότητατων αφροαμερικανών της Φιλαδέλφειας, τα οποία παρουσίασε το 1900 στη μελέτη The

Philadelphia Negro (Ο νέγρος της Φιλαδέλφειας). Στο διάστημα από το 1896 ως το 1914,ο Du Bois διετέλεσε πρόεδρος των ετήσιων Διασκέψεων του Πανεπιστημίου της Ατλάντα

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 59

Page 19: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

για τα Προβλήματα των Νέγρων, από τα οποία προήλθαν και οι πρώτες αξιόπιστες κοι-νωνιολογικές έρευνες για τον αμερικανικό Νότο.

Σημαντική συμβολή στην επιστήμη είχαν επίσης οι κοινωνιολόγοι του πανεπιστημίουτου Σικάγου, όπου ιδρύθηκε και το πρώτο τμήμα κοινωνιολογίας στις ΗΠΑ το 1893. Εκεί,παράχθηκε τις τρεις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα σημαντικό κοινωνιολογικό έργο,το οποίο συνεχίζει να ασκεί επιρροή στη σύγχρονη κοινωνιολογία. Η πόλη του Σικάγουθεωρήθηκε «κοινωνικό εργαστήρι» και υποβλήθηκε σε σχολαστική και συστηματική με-λέτη. Σε αυτές τις έρευνες περιλαμβάνονται μελέτες για τις συμμορίες των εφήβων, ταγκέτο των μεταναστών, την πλούσια Χρυσή Ακτή και τη ζωή στις φτωχογειτονιές, τα κακό-φημα καταγώγια της πόλης, την πορνεία και τις νοητικές διαταραχές.

Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, υπολογίζεται ότι οι κοινωνιολόγοι του Σικάγουεκπαίδευσαν περίπου τους μισούς από τους κοινωνιολόγους όλου του κόσμου. Mεγάλομέρος από τις ικανότερες κοινωνικές επιστήμονες διεθνώς αποφοίτησαν από το συγκε-κριμένο πανεπιστήμιο. Όμως το τμήμα κοινωνιολογίας ανδροκρατούνταν και τηρούσεεχθρική στάση απέναντι στον πολιτικό ακτιβισμό, τον οποίο ασπάζονταν πολλές από τιςγυναίκες αυτές. Ο γυναικείος κόσμος της κοινωνιολογίας είχε ως βάση του το ίδρυμα HullHouse στο Σικάγο, το οποίο είχαν ιδρύσει το 1889 η Τζέιν Άνταμς (Jane Addams) και ηΈλεν Γκέιτς Σταρ (Ellen Gates Starr). Το Hull House ήταν ένα από τα φιλανθρωπικά ιδρύ-ματα της εποχής που λειτουργούσαν σε φτωχικές συνοικίες και παρείχαν υπηρεσίεςστους απόρους των πόλεων, και κυρίως στους μετανάστες. Υπήρξε το πρότυπο τωνδράσεων κοινωνικής μεταρρύθμισης και των αστικών ψυχαγωγικών και εκπαιδευτικώνπρογραμμάτων που ταυτίστηκαν με τα αντίστοιχα ιδρύματα που είχαν δημιουργηθεί σεόλη τη χώρα. Τα δικαστήρια ανηλίκων και η αποζημίωση των εργαζομένων είναι δύο επι-τεύγματα των εν λόγω γυναικών. Οι Άνταμς και Σταρ βρέθηκαν επίσης στην πρωτοπορίατων κινημάτων για την παροχή εκλογικών δικαιωμάτων στις γυναίκες, για τη βελτίωσητων συνθηκών στέγασης, για την αναβάθμιση του κράτους πρόνοιας, για την εφαρμογήαυστηρότερων νόμων για την παιδική εργασία και για την προστασία των εργαζόμενωνγυναικών. Οι γυναίκες του Hull House πιστώνονται με το ότι επινόησαν τη μέθοδο τηςκοινοτικής περιπτωσιολογικής έρευνας και της δημογραφικής χαρτογράφησης –όπου οπληθυσμός κατανέμεται γεωγραφικά κατά εισόδημα, ηλικία, εθνότητα, γλώσσα, επίπεδοεκπαίδευσης και άλλα χαρακτηριστικά–, που θα αποτελούσαν αργότερα ορόσημα τηςκοινωνιολογικής σχολής του Σικάγου (Lengermann και Niebrugge- Brantley, 2011).

Επειδή ήταν γυναίκες, η Άνταμς και η Σταρ δεν αναγνωρίζονταν και δεν έγιναν πλή-ρως αποδεκτές από την ανδροκρατούμενη κοινωνιολογία της εποχής. Το ίδιο ισχύει καιγια την Σαρλότ Πέρκινς Γκίλμαν (Charlotte Perkins Gilman) και δύο αφροαμερικανίδεςδιανοούμενες, τις Ίντα Γουέλς-Μπαρνέτ (Ida Wells-Barnett) και Άννα Τζούλια Κούπερ(Anna Julia Cooper). Οι γυναίκες αυτές είχαν σημαντική συμβολή στην κατανόηση τηςκοινωνίας, προχωρώντας, για παράδειγμα, σε ολοκληρωμένες αναλύσεις για μειονε-κτούσες ομάδες όπως οι γυναίκες, οι φτωχοί και οι Αφροαμερικανοί. Έθεσαν επίσης ταθεμέλια της σύγχρονης φεμινιστικής κοινωνιολογίας (Lengermann και Niebrugge-Brant-ley, 2011).

Από τη δεκαετία του ’40 μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’60, τα ηνία πέρασαν στουςκοινωνιολόγους των πανεπιστημίων Κολούμπια, Χάρβαρντ και του Πανεπιστημίου τηςΚαλιφόρνια – Μπέρκλεϊ, οι οποίοι θεμελίωσαν τις βασικές κατευθύνσεις της κοινωνιολογι-κής έρευνας και θεωρίας, δημιουργώντας τεχνικές για την καταγραφή των στάσεων της

60 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 20: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

κοινής γνώμης και εξελίσσοντας τα μοντέλαπου απεικονίζουν την κοινωνία ως σύστημααποτελούμενο από μέρη που επιτελούν αλλη-λοεξαρτώμενες λειτουργίες. Την περίοδο εκεί-νη, οι κορυφαίες μορφές της αμερικανικής κοι-νωνιολογίας πίστευαν ότι η κοινωνιολογία οφεί-λει ως επιστήμη να ασχολείται με την αναζήτη-ση της γνώσης ως αυτοσκοπού. Επέμεναν λοι-πόν ότι η κοινωνιολογία δεν πρέπει ασχολείταιάμεσα με την επίλυση των υπαρκτών κοινωνι-κών προβλημάτων.

Όμως ο κοινωνικός αναβρασμός κατά τηδεκαετία του ’60 και στις αρχές της επόμενηςέφερε στην κοινωνιολογία πολλούς ακτιβιστέςφοιτητές οι οποίοι συμμετείχαν ενεργά στα κι-νήματα υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων, τηςφοιτητικής δύναμης και της ειρήνης. Αυτή η«νέα γενιά» κοινωνιολόγων πίστευε ότι το δόγ-μα της κοινωνιολογικής ουδετερότητας είναιένα προσωπείο που κάλυπτε την ηθική αδια-φορία. Αντιδρώντας στην ουδετερότητα τωνπροηγούμενων δεκαετιών, απέρριψαν τηνεδραιωμένη κοινωνιολογική θεωρία και αναζή-τησαν νέες κατευθύνσεις στη θεωρία και τηνέρευνα στρεφόμενοι στο έργο του Μαρξ και τουΤσ. Ράιτ Μιλς (βλ. Lemert, 2002· Ritzer, 2011).

Σύγχρονη κοινωνιολογία

Η κοινωνιολογία συνεχίζει να εξελίσσεται. Ανάμεσα στις πολλές θεωρητικές εξελίξεις πουέχουν σημειωθεί, ξεχωρίζουν τρεις σημαντικές και συναφείς σχολές: η κριτική θεωρία, οφεμινισμός και ο μεταμοντερνισμός.

▲ Κριτική θεωρία

Η κριτική θεωρία γεννήθηκε μέσα από την απογοήτευση για την κοινωνιολογία του 20ούαιώνα εν γένει και για το μαρξισμό ειδικότερα (Ritzer, 2011). Οι πρώτοι θεωρητικοί τηςσχολής αυτής ήταν γερμανοί κοινωνιολόγοι, οι οποίοι, κυνηγημένοι από το ναζιστικό κα-θεστώς, μετανάστευσαν τη δεκαετία του ’30 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ορισμένοι έμεινανμόνιμα στη νέα τους πατρίδα. Οι θεωρητικοί αυτοί και οι οπαδοί τους άσκησαν διπλή κρι-τική στην κοινωνιολογία, υποστηρίζοντας αφενός ότι είχε υιοθετήσει μια επιστημονικήπροσέγγιση που έβλεπε τα άτομα ως παθητικές και αβοήθητες οντότητες, φυλακισμένεςστις κοινωνικές δομές, αφετέρου ότι ανέλυε τις κοινωνίες χωρίς να ανιχνεύει τα κοινωνικάπροβλήματα και χωρίς να διατυπώνει κάποιο κανονιστικό όραμα. Επέκριναν επίσης το

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 61

Ο Γ. Ε. Μπ. Ντι Μπόις διεξήγαγε πρωτοπορια-κές έρευνες για τη ζωή των Αφροαμερικανών,ανέπτυξε μια θεωρητική προσέγγιση για τηνκατανόηση της φυλετικής ανισότητας και ειση-γήθηκε ραγδαίες κοινωνικές τομές για την εξά-λειψη του ρατσισμού.

Page 21: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

μαρξισμό για την υποβάθμιση της σημασίας του πολιτισμού, τον οποίο θεωρούσε μέροςτου «εποικοδομήματος» που καθορίζεται από τις οικονομικές δυνάμεις.

Οι υπέρμαχοι της κριτικής θεωρίας υποστηρίζουν ότι η μαζική κουλτούρα (όπως η τη-λεόραση, ο κινηματογράφος και η ποπ μουσική) είναι προϊόν της καπιταλιστικής βιομηχα-νίας των μαζικών μέσων επικοινωνίας, και δεν μπορεί να αποτελεί γνήσια αντανάκλασητων πεποιθήσεων, του γούστου, των αξιών, των ιδεών και του τρόπου ζωής των ανθρώ-πων. Η μαζική κουλτούρα κατευνάζει, καταπιέζει και ελέγχει τους ανθρώπους, οι οποίοιθα αναγνώριζαν διαφορετικά τις σημαντικές αντιφάσεις και ανισότητες της κοινωνικής ζω-ής. Οι οπαδοί της κριτικής θεωρίας ισχυρίζονται ότι η μαζική κουλτούρα παρουσιάζει τοπολιτικό σύστημα ως μια καλοπροαίρετη οντότητα που στηρίζει την καθεστηκυία τάξηπραγμάτων και άρα ωφελεί το σύνολο. Η κριτική θεωρία αποτελεί προέκταση αλλά καισυνιστώσα της θεωρίας των συγκρούσεων, την οποία θα εξετάσουμε στην επόμενη ενό-τητα. Άσκησε επίσης μεγάλη επιρροή σε δύο άλλα σύγχρονα κινήματα της κοινωνιολο-γίας, στο φεμινισμό και τη μεταμοντέρνα κοινωνική θεωρία.

▲ Φεμινισμός

Ο φεμινισμός είναι ένα πνευματικό κίνημα στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμεςτο οποίο ασκεί σήμερα μεγάλη επιρροή στη μορφή και την κατεύθυνση της κοινωνιολο-γίας (π.χ. Thistle, 2000). Ο κοινωνιολογικός φεμινισμός ξεκινά από την παρατήρηση ότιοι γυναίκες είναι απούσες από το μεγαλύτερο μέρος της κοινωνιολογικής θεωρίας καιέρευνας. Οι εμπειρίες των ανδρών θεωρήθηκαν καθολικές, ενώ οι δράσεις και οι εμπει-ρίες των γυναικών αγνοήθηκαν. Αλλά ακόμα κι όταν οι γυναίκες αποτέλεσαν αντικείμενομελέτης και πηγή έμπνευσης για τη διατύπωση θεωριών, ο ρόλος τους ήταν περιθωρια-κός και δευτερεύων (ως νοικοκυρές, εργάτριες ή ασχολούμενες με άλλα χαμηλού κύρουςεπαγγέλματα). Ο φεμινισμός μελετά τους ρόλους και τις εμπειρίες των γυναικών στην κοι-νωνία. Σκοπός του είναι να αναδείξει τη συμβολή των γυναικών στην κοινωνική ζωή καινα ρίξει φως στις δομές και τις διαδικασίες που διαιωνίζουν την ανισότητα των δύο φύ-λων. Παράλληλα, ο κοινωνιολογικός φεμινισμός ασχολήθηκε με την ανάπτυξη θεωριώνπου βασίζονται μεν στις εμπειρίες και τις συνθήκες ζωής των γυναικών, μπορούν όμωςνα αξιοποιηθούν παραπέρα στην άσκηση κριτικής στις καταπιεστικές κοινωνικές σχέσειςκαι στον αγώνα για τη μεταμόρφωση της κοινωνίας προς όφελος του συνόλου της αν-θρωπότητας (Lengermann και Niebrugge-Brantley, 2011).

Ο φεμινισμός δεν είναι μια ενιαία θεωρία, αλλά ένα εξελισσόμενο σύνολο θεωρητικώνπροσεγγίσεων, στο οποίο εντάσσονται ο φιλελεύθερος φεμινισμός, ο μαρξιστικός φεμινι-σμός, ο ψυχαναλυτικός φεμινισμός, ο ριζοσπαστικός φεμινισμός και ο σοσιαλιστικός φε-μινισμός. Οι προσεγγίσεις αυτές έχουν όμως ως κοινό στοιχείο το κεντρικό ενδιαφέροντους για τις εμπειρίες των γυναικών και για την ανισότητα των δύο φύλων (England,1993a), ενώ έχουν αρχίσει να ασκούν σημαντική επιρροή και στις γενικές πτυχές της κοι-νωνιολογικής θεωρίας (Chafetz, 1997· Tong, 1998)).

Σημαντικές εξελίξεις στη φεμινιστική θεωρία και έρευνα προέκυψαν από τη διαπίστω-ση ότι η κοινωνική εμπειρία και των δύο φύλων δεν είναι καθολική (π.χ. Beisel και Kay,2004· Browne και Misra, 2003). Οι εμπειρίες των γυναικών και των ανδρών επηρεάζονταικαίρια από την κοινωνική τάξη, τη φυλή, την εθνότητα, την εθνικότητα, την ηλικία και τησεξουαλική τους προτίμηση, αλλά και από την κοινωνική τους θέση στην οικογένεια, στην

62 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 22: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

αγορά εργασίας και στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα. Για παράδειγμα η εμπειρία ενόςλευκού νέου άνδρα της μεσαίας τάξης που ανήκει στην Επισκοπική Εκκλησία διαφέρειθεμελιωδώς από την εμπειρία μιας γηραιάς γυναίκας μετανάστριας από την Κούβα πουζει μέσα στη φτώχεια. Ο κοινωνιολογικός φεμινισμός δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις διάφορεςμορφές καταπίεσης, στο πώς αυτές αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και με τον παράγονταφύλο, στη συνεπακόλουθη ποικιλία εμπειριών και στις συνέπειες που έχει αυτός ο προ-σανατολισμός για την εξάλειψη κάθε μορφής εκμετάλλευσης και καταπίεσης (Richard-son, Taylor και Whittier, 1997· Lengermann και Niebrugge-Brantley, 2011).

▲ Μεταμοντερνισμός

Όπως ο φεμινισμός, έτσι και ο μεταμοντερνισμός (Ritzer, 2011· Best και Kellner, 1991·Ritzer, 1997) είναι ένα πνευματικό κίνημα που έχει επηρεάσει την ακαδημαϊκή θεωρία καιέρευνα στη λογοτεχνία, την τέχνη, την πολιτική, την επικοινωνία και πολλά ακόμη επιστη-μονικά πεδία, αλλά και την ίδια την κοινωνιολογία. Οι οπαδοί του μεταμοντερνισμού τρέ-φουν βαθιά δυσπιστία για την επιστήμη και την αρχή της αντικειμενικότητας, υποστηρίζο-ντας ότι η επιστημονική γνώση είναι στον ίδιο βαθμό προϊόν των κοινωνικά καθορισμέ-νων συμφερόντων και προκαταλήψεων των ερευνητών όσο και των ίδιων των γεγονό-των, τα οποία είναι κι αυτά με τη σειρά τους παράγωγα των κοινωνικών διαδικασιών. Επι-πλέον, οι μεταμοντερνιστές υπογραμμίζουν ότι η επιστημονική γνώση απέτυχε να επιλύ-σει τα κοινωνικά προβλήματα και να αποτρέψει τον πόλεμο και τη γενοκτονία.

Στην καρδιά της μεταμοντέρνας κοινωνικής θεωρίας βρίσκεται η υπόθεση ότι η σύγ-χρονη εποχή πλησιάζει στο τέλος της. Στην ιστορική αυτή περίοδο, που είχε ως αφετηρίατον Διαφωτισμό και το τέλος του Μεσαίωνα, εντάσσονται τα φαινόμενα της εκβιομηχάνι-σης, της αστικοποίησης, της αποικιοκρατίας καθώς και οι ιδεολογίες της δημοκρατίας,του ατομικισμού και της εκκοσμίκευσης. Σύμφωνα με τους οπαδούς του μεταμοντερνι-σμού, μπαίνουμε σε μια εποχή που δεν κυριαρχείται πλέον από τις οικονομίες του μο-ντερνισμού, οι οποίες βασίζονταν στην παραγωγή αγαθών, αλλά από την παραγωγή καιδιάδοση εικόνων και πληροφοριών μέσω των μαζικών μέσων επικοινωνίας και τηςπροηγμένης τεχνολογίας των υπολογιστών. Εφόσον οι κοινωνίες στηρίζονται στα διαρ-κώς μεταβαλλόμενα σημεία, τους κώδικες και τα πρότυπα που παρουσιάζουν τα μαζικάμέσα ενημέρωσης, αυτό σημαίνει ότι έχουν πάψει να διαθέτουν κάποια βασική δομή,οπότε οι μεγάλες αφηρημένες κοινωνικές θεωρίες του Μαρξ, του Ντιρκάιμ, του Βέμπερκαι των υπολοίπων που εξετάσαμε μας είναι ελάχιστα χρήσιμες για να τις κατανοήσουμε.Στον κόσμο της μεταμοντέρνας θεωρίας, ο πολιτισμός είναι ένα αμάλγαμα εικόνων, συμ-βόλων και ιδεών που προέρχονται από τα τηλεοπτικά προγράμματα, τις διαφημίσεις, ταπεριοδικά και άλλες πηγές, και δεν μεταφέρει κανένα ουσιαστικό και διαρκές νόημα. Οικοινωνικές διαιρέσεις, όπου υπάρχουν, δεν έχουν συνεπώς καμία νομιμοποίηση και θαπρέπει να αίρονται, με την κατάργηση των φραγμών που υπάρχουν ανάμεσα στις φυλές,τις εθνοτικές ομάδες, τα δύο φύλα, τους πολιτισμούς, τα έθνη και τα επιστημονικά πεδία.

Στις πιο ακραίες μορφές του (π.χ. Baudrillard, 1983, 1990), μην έχοντας την παραμι-κρή εμπιστοσύνη στην ύπαρξη οποιασδήποτε κοινωνικής και ηθικής αρχής που ναπροσδίδει νόημα στη ζωή των ανθρώπων και χωρίς καμιά ελπίδα ότι τα ανθρώπινα όνταμπορούν να ελέγξουν τις διαδικασίες που τους καταπιέζουν, ο μεταμοντερνισμός αποτε-λεί μια πολύ απαισιόδοξη προσέγγιση (Adam και Allan, 1995· βλ. επίσης Sica, 1996),

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 63

Page 23: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

που υποστηρίζει ότι δεν μπορεί να υπάρξει καμία αντικειμενική και αξιόπιστη γνώση γιατην κοινωνική ζωή.

Παρότι ο μεταμοντερνισμός δεν διαθέτει κάποιον συγκεκριμένο σύνολο θεωρητικών αρ-χών, εντοπίζει εντούτοις ορισμένους τρόπους με τους οποίους οι σύγχρονες κοινωνίες πε-ριορίζουν και ελέγχουν τον άνθρωπο, κυρίως μέσω των μαζικών μέσων επικοινωνίας καιτης διαφήμισης (Ritzer, 1995, 1997) και προτείνει τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποιμπορούν να απελευθερωθούν. Επίσης, ο μεταμοντερνισμός διεύρυνε την οπτική της κοι-νωνιολογίας χάρη στην έμφαση που έδωσε στη διεπιστημονική φύση της κοινωνικής έρευ-νας, αναζωογόνησε το ρόλο της κοινωνιολογίας ως μηχανισμού απομυθοποίησης χάρηστη μέθοδο της αποδόμησης κειμένων για την ανάδειξη του κρυφού νοήματός τους, και εν-θάρρυνε τη διαρκή επανεξέταση των βασικών θεωρητικών της υποθέσεων (Ritzer, 2011).

Όπως είδαμε, σε ολόκληρη την ιστορία της επιστήμης οι κοινωνιολόγοι έθεταν θεμελιώδηερωτήματα για την κοινωνική ζωή: Γιατί υπάρχει κοινωνική ανισότητα; Πώς μαθαίνουν οιάνθρωποι να αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και να αποτελούν ενεργά μέλη της κοινωνίας;Πώς και για ποιον λόγο αλλάζουν οι κοινωνίες; Οι κοινωνιολόγοι έδωσαν απαντήσεις σεαυτά και σε πολλά ακόμη ερωτήματα μέσα από την ανάπτυξη κοινωνικών θεωριών. Κα-μία κοινωνική θεωρία δεν γνώρισε, όμως, τέτοια καθολική επιτυχία, που να της επιτρέψεινα εξαφανίσει τους ανταγωνιστές της και να κυριαρχήσει στον κλάδο.

Σήμερα υπάρχουν πολλές διαφορετικές κοινωνικές θεωρίες, που εξηγούν διαφορετι-κές πτυχές της κοινωνικής μας ζωής. Για να περιορίσουμε την πολυπλοκότητα του πράγ-ματος, μπορούμε να συνδυάσουμε τις συγγενείς θεωρίες και να τις εντάξουμε σε ενιαίες

Θεωρητικές προσεγγίσεις

64 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Σύμφωνα με το μεταμοντερνισμό, έχουμε εισέλθει σε μια εποχή στην οποία ηανθρώπινη κοινωνία κυριαρχείται από τις εικόνες και τις πληροφορίες που δια-δίδονται από τα μαζικά μέσα επικοινωνίας.

Page 24: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

θεωρητικές προσεγγίσεις. Η θεωρητική προσέγγιση είναι ένα σύνολο υποθέσεων, αλλη-λοσυνδεόμενων εννοιών και θέσεων για το πώς σχετίζονται μεταξύ τους τα διάφορα κοι-νωνικά φαινόμενα.

Η κοινωνιολογία του 20ού αιώνα επηρεάστηκε έντονα από τρεις γενικές θεωρητικέςπροσεγγίσεις. Καθεμία θέτει διαφορετικά, εν μέρει, ερωτήματα για την κοινωνία και υιοθε-τεί διαφορετικές αντιλήψεις για την κοινωνικής ζωή. Οι περισσότεροι κοινωνιολόγοι θασυμφωνούσαν ότι δεν είναι απαραίτητο να υιοθετήσουμε μία μόνο και να απορρίψουμετις υπόλοιπες. Αντίθετα, στη σύγχρονη κοινωνιολογία, οι θεωρητικές προσεγγίσεις απο-τελούν εργαλεία –νοητικές κατασκευές– που μας μας παρέχουν συμπερασματικούς κα-νόνες μέσω των οποίων μπορούμε να ανακαλύψουμε νέες σχέσεις και να καταλήξουμεσε προτάσεις για το πώς μπορεί να διευρυνθεί το πεδίο μιας θεωρίας.

Οι τρεις σύγχρονες θεωρητικές προσεγγίσεις της κοινωνιολογίας είναι ο λειτουργι-

σμός, που δίνει έμφαση στην τάξη και τη σταθερότητα, η θεωρία της σύγκρουσης, πουεστιάζει στην ανισότητα, την εκμετάλλευση, την καταπίεση, την κοινωνική ένταση και τηνκοινωνική αλλαγή, και η συμβολική διαντίδραση, που υποστηρίζει ότι η κοινωνία αναδει-κνύεται από τη διαδικασία διαντίδρασης των ανθρώπων με τη χρήση συμβόλων που βα-σίζονται σε κοινά νοήματα και αλλάζει μέσω αυτής. Από κοινού, οι τρεις αυτές προσεγγί-σεις σχηματίζουν το θεωρητικό υπόβαθρο του μεγαλύτερου μέρους του σημερινού κοι-νωνιολογικού έργου. Θα επιστρέφουμε σε αυτές τις προσεγγίσεις σε όλα τα κεφάλαια τουβιβλίου. Προς το παρόν, ας εξετάσουμε συνοπτικά την καθεμία ξεχωριστά.

Η προσέγγιση του λειτουργισμού

Η δομολειτουργική ή απλούστερα λειτουργική (φονξιοναλιστική) προσέγγιση αντλεί πολ-λά στοιχεία από τις ιδέες του Αύγουστου Κοντ, του Χέρμπερτ Σπένσερ και του Εμίλ Ντιρι-κάιμ και προτιμά τη μακροσκοπική προσέγγιση της κοινωνιολογίας, εστιάζοντας στις μα-κροπτυχές της κοινωνικής ζωής. Τις δεκαετίες του 1950 και του 1960, οι λειτουργικές θε-ωρίες του Τάλκοτ Πάρσονς (Parsons,1949, 1951) και των μαθητών του κυριαρχούσανστην αμερικανική κοινωνιολογία. Μάλιστα ορισμένοι υποστηρικτές της, όπως ο ΚίνγκσλεϊΝτέιβις (Davis, 1959), υποστήριζαν ότι η λειτουργική προσέγγιση ήταν ουσιαστικά συνώ-νυμη της κοινωνιολογίας.

▲ Η κοινωνία ως κοινωνικό σύστημα

Οι φονξιοναλιστές ξεκινούσαν από την παραδοχή ότι η κοινωνία είναι ένα σύστημα, ένασύνολο στοιχείων ή μερών που αλληλεπιδρούν με λίγο ως πολύ σταθερό τρόπο σε κάθεδεδομένη χρονική περίοδο. Δίνουν έμφαση στα μέρη της κοινωνίας και κυρίως στους βα-σικούς θεσμούς της, όπως η οικογένεια, η θρησκεία, η οικονομία, το κράτος και η εκπαί-δευση. Σε μεγάλο βαθμό προσδιορίζουν τα δομικά χαρακτηριστικά κάθε μέρους κατά τονίδιο τρόπο με τον οποίο περιγράφουν οι βιολόγοι τα κύρια γνωρίσματα των σωματικώνοργάνων. Στη συνέχεια καθορίζουν ποιες είναι οι λειτουργίες που επιτελεί το κάθε μέρος.

Ένα από τα γνωρίσματα του συστήματος στο οποίο δίνουν μεγάλη σημασία οι φον-ξιοναλιστές είναι η τάση του να επιτυγχάνει την ισορροπία μεταξύ των μερών του και με-ταξύ των δυνάμεων που λειτουργούν στο εσωτερικό του. Οι αλλαγές στο ένα μέρος έχουν

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 65

Page 25: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

συνέπειες τόσο για τα υπόλοιπα όσο και για το σύνολο της κοινότητας ή της κοινωνίας,ενώ η αλλαγή και η προσαρμογή αποτελούν συνεχή διαδικασία. Επίσης, ορισμένα μέρημπορεί να αλλάζουν ταχύτερα από κάποια άλλα, με αποτέλεσμα να προκαλούνται κοινω-νικές εξαρθρώσεις. Για παράδειγμα, καθώς αυξάνεται το προσδόκιμο ζωής στις ΗΠΑ, οιΑμερικανοί που ανήκουν στη μεταπολεμική γενιά του μπέιμπι μπουμ (της γενιάς που χα-ρακτηρίζεται από μεγάλη αύξηση των γεννήσεων) συγκροτούν μια ταχύτατα διευρυνόμε-νη ομάδα εργαζομένων άνω των 55 ετών. Παράλληλα αυξάνεται ο πληθυσμός των αδύ-ναμων και σωματικά ευάλωτων ηλικιωμένων ατόμων, ενώ μειώνεται ο πληθυσμός τωνατόμων που θα μπορούσαν να φροντίσουν τους ηλικιωμένους (Connolly, 2008).

▲ Λειτουργίες και δυσλειτουργίες

Στο πλαίσιο της συστημικής ανάλυσης, οι φονξιοναλιστές δίνουν ιδιαίτερη σημασία στιςλειτουργίες που επιτελούν τα διάφορα μέρη του συστήματος, και κυρίως οι οργανισμοί,οι ομάδες και τα πολιτιστικά πρότυπα. Οι φονξιοναλιστές υποστηρίζουν ότι, για να επι-βιώσει ένα σύστημα, πρέπει να επιτελούνται ορισμένες κρίσιμες λειτουργίες. Διαφορετικάτο σύστημα δεν καταφέρνει να αυτοσυντηρηθεί και καταστρέφεται. Για να υπάρξει κοινω-νία, τα μέλη της πρέπει να μεριμνήσουν για την κάλυψη ορισμένων λειτουργικών προϋ-ποθέσεων. Οι θεσμοί, τους οποίους θα εξετάσουμε πιο αναλυτικά στο Κεφάλαιο 2 (σ.), εί-ναι οι βασικές δομές μέσω των οποίων οργανώνονται, διευθύνονται και εκτελούνται αυ-τές οι θεμελιώδεις λειτουργίες του κοινωνικού βίου. Κάθε θεσμός, όπως η εκπαίδευση, ηοικονομία και η οικογένεια, οικοδομείται στη βάση μιας τυποποιημένης απάντησης σε ένασύνολο προβλημάτων. Οι λειτουργίες αποτελούν τις προφανείς συνέπειες της ύπαρξηςτων θεσμών, των ομάδων και των άλλων τμημάτων του συστήματος, που επιτρέπουν τηνπροσαρμογή ή τη ρύθμισή του (Merton, 1968).

Ο Ρόμπερτ Κ. Μέρτον (Merton 1968) υπογράμμισε ότι, όπως οι θεσμοί και τα άλλα μέ-ρη μιας κοινωνίας μπορούν να συμβάλουν στη διατήρηση του κοινωνικού συστήματος,ταυτόχρονα μπορούν να έχουν και αρνητικές συνέπειες. Ονόμασε τις παρατηρημένες συ-νέπειες που εξασθενίζουν την προσαρμογή ή τη ρύθμιση ενός συστήματος δυσλειτουρ-

γίες. Η φτώχεια, για παράδειγμα, διαθέτει ταυτόχρονα λειτουργικές και δυσλειτουργικέςιδιότητες (Gans, 1972). Είναι λειτουργική διότι εξασφαλίζει στο έθνος το εργατικό δυναμι-κό που θα κάνει τη «βρομοδουλειά» – θα αναλάβει δηλαδή τις βρόμικες, κυριολεκτικά, ερ-γασίες, αλλά και τις δουλειές που είναι επικίνδυνες, προσωρινές, αδιέξοδες, κακοπληρω-μένες ή απευθύνονται σε ανειδίκευτους εργάτες. Όμως η φτώχεια είναι παράλληλα καιμια δυσλειτουργία, διότι εντείνει μια σειρά από κοινωνικά προβλήματα, όπως αυτά πουσχετίζονται με την υγεία, την εκπαίδευση, την εγκληματικότητα και τη χρήση ναρκωτικών.

▲ Έκδηλες και λανθάνουσες λειτουργίες

Ο Μέρτον (Merton, 1968) εισήγαγε επίσης τη διάκριση ανάμεσα στις έκδηλες και τις λανθά-νουσες λειτουργίες. Έκδηλες είναι οι λειτουργίες που είναι επιδιωκόμενες και γίνονταιαντιληπτές από τα μέλη ενός κοινωνικού συστήματος, ενώ αντίθετα οι λανθάνουσες δενείναι επιδιωκόμενες ούτε γίνονται αντιληπτές. Για παράδειγμα, σκοπός ορισμένων τελε-τουργιών της ινδιάνικης φυλής των Χόπι στις νοτιοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ είναι να προ-καλέσουν βροχή. Παρότι στην πραγματικότητα οι τελετουργίες αυτές δεν πετυχαίνουν το

66 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 26: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σκοπό τους, έχουν και μια λανθάνουσα λειτουργία, η οποία συνίσταται στο ότι αποτελούνένα μέσο συλλογικής έκφρασης, μέσω της οποίας ο λαός των Χόπι πετυχαίνει την αίσθησητης κοινωνικής αλληλεγγύης. Αυτό που στους ξένους φαντάζει ως παράλογη συμπεριφορά(η συμμετοχή σε ένα χορό της βροχής) έχει τη δική του λειτουργία για την ίδια την ομάδα.

▲ Κοινωνική συναίνεση

Σύμφωνα με τους φονξιοναλιστές, υπάρχει συναίνεση ανάμεσα στα περισσότερα μέλημιας κοινωνίας ως προς το τι είναι επιθυμητό, αξιόλογο και ηθικό, και τι ανεπιθύμητο, μηαξιόλογο και ανήθικο. Μέσα από τη διαδικασία της κοινωνικής μάθησης, τα μέλη της κοι-νωνίας συναινούν σε βασικές αξίες και πεποιθήσεις. Οι περισσότεροι Αμερικανοί, λόγουχάρη, αποδέχονται τις δημοκρατικές αξίες και πεποιθήσεις, το δόγμα των ίσων ευκαιριώνκαι την έννοια της προσωπικής καταξίωσης και επιτυχίας. Οι φονξιοναλιστές υποστηρί-ζουν ότι, στην περίπτωση της αμερικανικής κοινωνίας, αυτή η βαθιά συναίνεση πάνωστις κεντρικές αυτές αξίες αποτελεί το θεμέλιο της κοινωνικής ενσωμάτωσης και της κοι-νωνικής σταθερότητας.

▲ Αξιολόγηση της προσέγγισης του λειτουργισμού

Η λειτουργική προσέγγιση είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για την περιγραφή της κοινωνίαςκαι τον προσδιορισμό των δομικών της στοιχείων και των λειτουργιών των στοιχείων αυ-τών σε μια δεδομένη χρονική στιγμή. Μας δίνει τη «γενική εικόνα» του κοινωνικού βίου,και κυρίως το πώς αυτή αποτυπώνεται σε τυποποιημένες και επαναλαμβανόμενες συ-μπεριφορές και θεσμούς. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ασφαλώς μας είναι χρήσιμη αυτή ηπεριγραφή των μερών που συνθέτουν την κοινωνία και του τρόπου με τον οποίο τα μέρηαυτά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους.

Όμως η λειτουργική προσέγγιση δεν μας καλύπτει πλήρως όσον αφορά τη δυναμικήτου κοινωνικού βίου, καθώς δυσκολεύεται να εξηγήσει την ιστορική εξέλιξη και τις διαδι-κασίες της κοινωνικής αλλαγής. Στον πραγματικό κόσμο, οι κοινωνίες αλλάζουν διαρκώς,όμως ο λειτουργισμός δεν έχει καταφέρει να εξηγήσει επαρκώς την αδιάκοπη ροή τωνσχέσεων και αλληλεπιδράσεων που αναπτύσσουν μεταξύ τους οι άνθρωποι. Επιπλέον,η λειτουργική προσέγγιση τείνει να υπερτιμά τους παράγοντες της συναίνεσης, της ολο-κλήρωσης και της σταθερότητας, αγνοώντας τα στοιχεία της σύγκρουσης, της διαφωνίαςκαι της αστάθειας. Οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η θεωρία του δομολειτουργισμούόσον αφορά την ερμηνεία της αλλαγής, της ιστορικής εξέλιξης και των συγκρούσεων επέ-τρεψε στους επικριτές της να την κατηγορήσουν ότι ρέπει προς το συντηρητισμό και τείνεινα υποστηρίζει τις υφιστάμενες κοινωνικές διευθετήσεις.

Η προσέγγιση της κοινωνικής σύγκρουσης

Οι οπαδοί της θεωρίας της κοινωνικής σύγκρουσης, όπως εξάλλου και οι φονξιοναλιστές,εστιάζουν την προσοχή τους στην κοινωνία ως σύνολο, μελετώντας τους θεσμούς και τηςδομικές διευθετήσεις της. Όμως οι δύο προσεγγίσεις αποκλίνουν σε πολλά θέματα. Ενώοι οπαδοί του λειτουργισμού περιέγραφαν την κοινωνία με σχετικά στατικούς όρους, οι

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 67

Page 27: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

οπαδοί της θεωρίας της σύγκρουσης έδιναν έμφαση στις διαδικασίες της αλλαγής, πουμεταμορφώνουν διαρκώς την κοινωνική ζωή. Ενώ οι οπαδοί του λειτουργισμού υπογράμ-μιζαν την τάξη και τη σταθερότητα που χαρακτηρίζουν την κοινωνία, οι οπαδοί της θεωρίαςτης σύγκρουσης αναδείκνυαν την αταξία και την αστάθεια. Ενώ οι φονξιοναλιστές έβλεπαντα κοινά συμφέροντα που ενώνουν τα μέλη της κοινωνίας, οι οπαδοί της θεωρίας των συ-γκρούσεων εστίαζαν στα αντικρουόμενα συμφέροντα που τα χωρίζουν. Ενώ οι φονξιονα-λιστές θεωρούσαν τη συναίνεση ως βάση της κοινωνικής ενότητας, οι θεωρητικοί της συ-γκρουσιακής θεωρίας επέμεναν ότι η κοινωνική ενότητα είναι μια ψευδαίσθηση που εδρά-ζεται στον εξαναγκασμό. Τέλος, ενώ οι φονξιοναλιστές συχνά εκλάμβαναν τις υφιστάμενεςκοινωνικές διευθετήσεις ως αναγκαίες και δικαιολογημένες από τις ανάγκες του συλλογι-κού βίου, οι θεωρητικοί της προσέγγισης των συγκρούσεων θεωρούσαν ότι πολλές απότις διευθετήσεις αυτές δεν είναι ούτε αναγκαίες ούτε δικαιολογημένες.

▲ Ποικιλία προσεγγίσεων

Μολονότι η θεωρία των συγκρούσεων εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από το έργο τουΜαρξ, είχε και πολλές άλλες πηγές, όπως τα έργα των κοινωνιολόγων Γκέοργκ Ζίμελ(Simmel, 1908/1955, 1950), Λούις Κόζερ (Coser, 1956), Ράνταλ Κόλινς (Collins, 1975)και Έρικ Όλιν Ράιτ (Wright, 1985, 2000). Ενώ η θεωρία του Μαρξ επικεντρώνεται στηνπάλη των τάξεων, πολλοί σύγχρονοι κοινωνιολόγοι θεωρούν ότι οι συγκρούσεις δεν πε-ριορίζονται στις κοινωνικές τάξεις, αλλά υπάρχουν ανάμεσα σε πλήθος ομάδων και συμ-φερόντων – ανάμεσα στις διαφορετικές θρησκείες και φυλές, ανάμεσα στους καταναλω-τές και τους παραγωγούς, στους φορολογουμένους και τους δικαιούχους επιδομάτων,ανάμεσα στις νότιες και τις βόρειες πολιτείες των ΗΠΑ, ανάμεσα στους κατοίκους των κε-ντρικών περιοχών των πόλεων και τους κατοίκους των προαστίων, ανάμεσα στους νέουςκαι τους ηλικιωμένους κτλ.

▲ Πηγές συγκρούσεων

Κατά τη θεωρία αυτή, βασική πηγή σύγκρουσης στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι η ανε-πάρκεια των κοινωνικών και υλικών πόρων: Ο πλούτος, το κύρος και η ισχύς είναι μονί-μως αγαθά εν ανεπαρκεία, και αυτό σημαίνει ότι το κέρδος του ενός ατόμου ή της μιαςομάδας συνεπάγεται συχνά ζημία για τους άλλους. Η δύναμη –η δυνατότητα της άσκησηςελέγχου στη συμπεριφορά των άλλων, ακόμα και ενάντια στη θέλησή τους– είναι αυτή πουαναδεικνύει τους κερδισμένους και τους χαμένους (Lasswell, 1936). Η δύναμη καθορίζειεπίσης ποια ομάδα θα κατορθώσει να επιβάλει τα δικά της πρότυπα συμπεριφοράς (τιςαξίες της). Οι υποστηρικτές της θεωρίας των συγκρούσεων ενδιαφέρονται για το πώς κα-τορθώνουν ορισμένες ομάδες να αποκτούν τη δύναμη, να κυριαρχούν επί των άλλωνομάδων και να επιβάλλουν τη βούλησή τους στις ανθρώπινες υποθέσεις. Εξετάζουν επί-σης ποιοι είναι οι κερδισμένοι και ποιοι οι χαμένοι του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας.

▲ Πώς είναι δυνατή η ύπαρξη της κοινωνίας;

Εάν όμως η κοινωνική ζωή είναι κατακερματισμένη εξαιτίας των συγκρούσεων ανάμεσαστα άτομα και τις ομάδες, πώς είναι δυνατή η ύπαρξη της κοινωνίας; Οι φονξιοναλιστές

68 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 28: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

υποστήριξαν ότι η ύπαρξη της κοινωνίας οφείλεται κυρίως στη συναίνεση των μελών τηςπάνω στις βασικές νόρμες και αξίες, άποψη την οποία απέρριψαν οι οπαδοί της θεωρίαςτων συγκρούσεων, οι οποίοι υποστήριξαν ότι πολλές φορές η κοινωνία διατηρείται σεπείσμα των συγκρουόμενων συμφερόντων.

Η ομάδα που έχει τη δύναμη ορίζει και επιβάλλει τους κανόνες και διαμορφώνει τη θε-σμική ζωή με τέτοιο τρόπο ώστε να εξυπηρετεί τα συμφέροντά της. Πολλοί οπαδοί της θε-ωρίας των συγκρούσεων θεωρούσαν ότι το κράτος –η κυβέρνηση και οι κανόνες που αυ-τή θεσπίζει και επιβάλλει– είναι ένα όργανο καταπίεσης, το οποίο χρησιμοποιούν προςίδιον όφελος οι άρχουσες ελίτ. Αντίθετα, οι περισσότεροι φονξιοναλιστές θεωρούσαν τοκράτος ως όργανο στην υπηρεσία του κοινωνικού συνόλου, με αποστολή την εξασφάλι-ση του κοινωνικού ελέγχου και της κοινωνικής σταθερότητας.

Η ύπαρξη πολλών διαφορετικών ομάδων με συμφέροντα στους ίδιους τομείς έχει ωςαποτέλεσμα τη δημιουργία πλήθους από διασταυρούμενες συγκρούσεις. Οι αντίπαλοι σεμια συγκεκριμένη διαμάχη μετατρέπονται σε συμμάχους σε κάποια άλλη. Η κοινωνία δια-τηρείται απλώς και μόνο διότι καμία από τις συγκρούσεις δεν προσλαμβάνει τόσο μεγά-λες διαστάσεις, ώστε να μπορεί να επιφέρει την κατάλυσή της (Coser, 1956). Μπορεί, γιαπαράδειγμα, μια έγχρωμη Αμερικανίδα να διαφωνεί με τη λευκή γειτόνισσά της στο θέματης καταφατικής δράσης (πολιτική θετικών διακρίσεων),1 δεν αποκλείεται όμως να συμ-φωνεί μαζί της στην ανάγκη αύξησης των κονδυλίων για τα σχολεία της περιοχής.

▲ Αξιολόγηση της προσέγγισης των συγκρούσεων

Η προσέγγιση των συγκρούσεων συμπληρώνει τη θεωρία του λειτουργισμού. Η λειτουρ-γική προσέγγιση δυσκολεύεται να εξηγήσει την ιστορία και την κοινωνική αλλαγή, πουαποτελούν τα δύο ισχυρά στοιχεία της συγκρουσιακής προσέγγισης. Η προσέγγιση τωνσυγκρούσεων δυσκολεύεται να ερμηνεύσει ορισμένες πτυχές της συναίνεσης, της ενσω-μάτωσης και της σταθερότητας, ενώ η λειτουργική προσέγγιση διαθέτει ορισμένες εξαιρε-τικά διορατικές θέσεις αναφορικά με αυτά τα ζητήματα.

Ορισμένοι κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι οι φονξιοναλιστές και οι οπαδοί της θεω-ρίας των συγκρούσεων μελετούν απλώς δύο πτυχές της ίδιας πραγματικότητας. Σημειώ-νουν ότι τόσο η συναίνεση όσο και η σύγκρουση αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα τηςκοινωνικής ζωής. Επιπλέον, και οι δύο θεωρίες υιοθετούν παραδοσιακά μια ολιστικήπροσέγγιση της κοινωνικής ζωής, περιγράφοντας τις κοινωνίες ως συστήματα αλληλο-συνδεόμενων μερών (van den Berghe, 1963).

Άλλοι κοινωνιολόγοι, όπως ο Λούις Κόζερ (Coser, 1956), αντλώντας από το θεμελιώ-δες έργο του Γκέοργκ Ζίμμελ (Simmel, 1908/1955), υποστήριξαν ότι, υπό ορισμένες προ-ϋποθέσεις, η σύγκρουση μπορεί να παίξει λειτουργικό ρόλο στην κοινωνία, αποτρέπο-ντας τον κίνδυνο της στασιμότητας και της ακαμψίας των κοινωνικών συστημάτων καιασκώντας πίεση προς την κατεύθυνση της αλλαγής και της καινοτομίας. Το κίνημα για ταπολιτικά δικαιώματα, παρότι αμφισβήτησε εδραιωμένα στην εποχή τους συμφέροντα καιρατσιστικά πρότυπα, συνέβαλε ενδεχομένως στη μακροπρόθεσμη σταθερότητα τωναμερικανικών θεσμών, καθώς κατόρθωσε να εντάξει στο «σύστημα» τους έγχρωμουςΑμερικανούς.

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 69

1. Προσθήκη του επιμελητή

Page 29: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Είναι ωστόσο δεδομένο ότι η σύγκρουση μπορεί να έχει και δυσλειτουργικές συνέπει-ες για κάποιο υφιστάμενο σύστημα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το πλήθος των κα-ταστροφικών συγκρούσεων σε ολόκληρο τον κόσμο, που δεν επιτρέπουν στις κοινωνίεςκαι τα έθνη να αναπτυχθούν πλήρως κοινωνικά και οικονομικά. Παραδείγματα αποτε-λούν οι συγκρούσεις ανάμεσα στους Ισραηλινούς και τους Παλαιστινίους στη Μέση Ανα-τολή καθώς και ανάμεσα στους σουνίτες και τους σιίτες στο Ιράκ. Ο κίνδυνος ενός εμφύλι-ου πολέμου στο Ιράκ μεταξύ των σιιτών, των σουνιτών και του κουρδικού πληθυσμούαποτελεί σοβαρό πρόβλημα για όσους θέλουν να χτίσουν μια λειτουργική και συμπεριλη-πτική δημοκρατία στη χώρα (Packer, 2005).

Η προσέγγιση της κοινωνικής διαντίδρασης

Τόσο η λειτουργική όσο και η συγκρουσιακή θεωρία υιοθέτησαν μια συνολική, ευρείαπροσέγγιση της κοινωνιολογίας, εστιάζοντας σε μακρο- ή μεγάλης κλίμακας δομές τηςκοινωνίας. Αντίθετα, η προσέγγιση της διαντίδρασης ενδιαφέρεται περισσότερο για τις μι-κρο- ή μικρής κλίμακας πτυχές του κοινωνικού βίου. Κοινωνιολόγοι όπως ο Τσαρλς Χόρ-τον Κούλεϊ (Cooley, 1902/1964), ο Τζορτζ Χέρμπερτ Μιντ (Mead, 1934/1962), ο Μάνφορ-ντ Κουν (Kuhn, 1964) και ο Χέρμπερτ Μπλούμερ (Blumer, 1969), έστρεψαν την προσοχήτους στα άτομα που συγκροτούν την κοινωνία και στο ερώτημα πώς επιτυγχάνεται η κοι-νωνική διαντίδραση. Οι απαντήσεις σε αυτό το ερώτημα εστιάζουν στις υποκειμενικέςεμπειρίες και αντιλήψεις των ατόμων και κυρίως στο πώς οι κοινές αντιλήψεις για τον κό-σμο προκύπτουν μέσα από την κοινωνική διαντίδραση, αποτελώντας τη βάση της κοινω-νικής ζωής. Όπως στο λειτουργισμό και στη θεωρία της κοινωνικής σύγκρουσης, πολλάθέματα επανέρχονται στη σκέψη των θεωρητικών της διαντίδρασης.

▲ Σύμβολα

Οι θεωρητικοί της διαντίδρασης τονίζουν ότι είμαστε κοινωνικά όντα, που ζουν ομαδικά.Όμως οι εγγενείς ικανότητες του ανθρώπου που μας επιτρέπουν να συμβιώνουμε είναιελάχιστες έως ανύπαρκτες. Σε κάθε περίπτωση, όποιες κι αν είναι οι φυσικές μας ικανό-τητες, για να αναπτυχθούν πλήρως, είναι αναγκαίο να έρθουμε σε επαφή με άλλους αν-θρώπους. Θα εξετάσουμε το σημείο αυτό πιο αναλυτικά στο Κεφάλαιο 3 (σ.). Εφόσον δενέχουμε κανέναν τέτοιο εγγενή μηχανισμό, πώς είναι δυνατή η ύπαρξη των κοινωνιών; Οιθεωρητικοί της διαντίδρασης πιστεύουν ότι η απάντηση βρίσκεται στην ικανότητα των αν-θρώπων να επικοινωνούν χρησιμοποιώντας σύμβολα. Σύμβολο είναι κάτι που αντιπρο-σωπεύει κάτι άλλο. Αυτό το «κάτι άλλο» είναι το νόημα. Η κοινωνική διαντίδραση –και κα-τά συνέπεια η ίδια η κοινωνία– είναι εφικτή διότι οι άνθρωποι μοιράζονται κοινά νοήματα.Η προσέγγιση της συμβολικής διαντίδρασης πήρε λοιπόν το όνομά της από την έμφασηπου δίνει στα δύο αυτά στοιχεία, στα σύμβολα και στη διαντίδραση.

▲ Νόημα: κατασκευάζοντας την πραγματικότητα

Η θεωρητική προσέγγιση της συμβολικής διαντίδρασης εδράζεται σε τρεις βασικές θέσεις(Mead, 1934/1962· Blumer, 1969· Fine, 1993). Η πρώτη είναι ότι ανταποκρινόμαστε στα

70 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 30: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

πράγματα του περιβάλλοντός μας ανάλογα με το νόημα που έχει το καθένα – με άλλα λό-για, ανάλογα με την αντίληψή μας γι’ αυτά. Αλλιώς θα αντιδράσουμε όταν κάποιος κρα-δαίνει ένα μπαστούνι του μπέιζμπολ για να παίξει κι αλλιώς αν ετοιμάζεται να μας χτυπή-σει. Η δεύτερη θέση είναι ότι τα νοήματα δεν είναι εγγενή στα πράγματα, αλλά προκύ-πτουν από την κοινωνική διαντίδραση. Θεωρητικά, το να γίνει κανείς 16 χρόνων δεν έχειμεγαλύτερο νόημα από τα προηγούμενα γενέθλιά του. Όμως ορισμένες κοινωνικές συμ-βάσεις (π.χ. ότι τα 16 χρόνια είναι η ηλικία έκδοσης διπλώματος οδήγησης στην Αμερική)δίνουν ιδιαίτερο νόημα σε αυτά τα συγκεκριμένα γενέθλια. Η τρίτη θέση είναι ότι, καθώςδιαντιδρούμε διαρκώς με τους άλλους, τα κοινά νοήματα του πολιτισμού μας αλλάζουνσυνεχώς. Κατά συνέπεια, ο κόσμος μας είναι σε μεγάλο βαθμό μια κοινωνική πραγματι-κότητα που κατασκεύασαν οι άνθρωποι μέσα από την επέμβασή τους σε αυτόν. Οι άν-θρωποι ερμηνεύουμε τα γεγονότα χρησιμοποιώντας τα σύμβολα και τα νοήματα που δια-θέτουμε. Κατά συνέπεια, οι οπαδοί της συμβολικής διαντίδρασης υποστηρίζουν ότι βιώ-νουμε τον κόσμο ως μια κατασκευασμένη πραγματικότητα.

Η μόδα στην ένδυση είναι ένα καλό παράδειγμα. Όταν συναντάμε κάποιον ντυμένο μεέναν συγκεκριμένο τρόπο, η αντίδρασή μας δεν είναι απέναντι στα ρούχα του καθαυτά,αλλά στα νοήματα που αυτά συμβολίζουν. Τα παπούτσια του τένις, τα ορειβατικά μποτά-κια, τα καλά δερμάτινα παπούτσια, οι σαγιονάρες και τα πέδιλα έχουν το καθένα το δικότου νόημα, και το νόημα αυτό διαφέρει ανάλογα και με τα άλλα χαρακτηριστικά του προ-σώπου που τα φοράει, για παράδειγμα την ηλικία, το φύλο και τη φυλή.

Οι οπαδοί της συμβολικής διαντίδρασης ενδιαφέρονται επίσης για τον τρόπο με τονοποίο τα σύμβολα και τα νοήματα χρησιμεύουν στο να δίνουν απτή υπόσταση σε πράγμα-τα αφηρημένα και ασύλληπτα, όπως οι κοινωνίες και τα έθνη. Παρότι είναι δύσκολο να δεί-ξουμε με το δάκτυλο μια κοινωνία όπως θα δείχναμε μια καρέκλα ή ένα δέντρο, δίνουμεστις κοινωνίες μας ονόματα («Ηνωμένες Πολιτείες», «Καναδάς», «Ινδία»), χαράσσουμεσύνορα ανάμεσα στη δική μας κοινωνία και τις άλλες, και καταλήγουμε να θεωρούμε τιςΗνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά και την Ινδία ως πράγματα υπαρκτά. Ενεργώντας και αλ-ληλεπιδρώντας με τους άλλους σαν να ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες πραγματικές, κάνουμετις ΗΠΑ να υπάρχουν στην πραγματικότητα. Αντιμετωπίζοντας την κοινωνία και τα μέρητης ως «πράγματα», τους χαρίζουμε ύπαρξη και συνέχεια (Hewitt και Shulman, 2011).

Όλα αυτά οδήγησαν τους θεωρητικούς της συμβολικής διαντίδρασης στο συμπέρα-σμα ότι οι κοινωνιολόγοι, αν θέλουν να κατανοήσουν την κοινωνική ζωή, θα πρέπει να κα-ταλάβουν όσα λένε και κάνουν οι άνθρωποι υιοθετώντας την οπτική των ίδιων των αν-θρώπων. Με άλλα λόγια, οι κοινωνιολόγοι πρέπει να «μπουν στο μυαλό των ανθρώπων»και να δουν τον «κόσμο» όπως τον βλέπουν, τον ερμηνεύουν, τον διαμορφώνουν καιενεργούν σε αυτόν οι ίδιοι οι άνθρωποι. Ο προσανατολισμός αυτός είναι βαθιά επηρεα-σμένος από τη βεμπεριανή έννοια του Verstehen.

▲ Διαμόρφωση της συμπεριφοράς

Σύμφωνα με την περιγραφή των οπαδών της συμβολικής διαντίδρασης, οι άνθρωποιενεργούμε ανάλογα με τα νοήματα που αποδίδουμε στην εκάστοτε κατάσταση. Στη δια-μόρφωση της συμπεριφοράς μας χρησιμοποιούμε σύμβολα με τα οποία ορίζουμε τα όσααντιλαμβανόμαστε με το νου, σταθμίζουμε τις εναλλακτικές αποκρίσεις, φανταζόμαστε τιςσυνέπειες των εναλλακτικών ενεργειών, απορρίπτουμε τις πιο απίθανες και στο τέλος

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 71

Page 31: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

επιλέγουμε την καλύτερη από αυτές (Stryker, 1980). Προτού αναλάβουμε δράση, «προ-βάρουμε» νοητικά τις ενέργειές μας, και την ώρα που ενεργούμε είμαστε κι εμείς οι ίδιοιθεατές των πράξεών μας. Κατά συνέπεια, η συμπεριφορά μας είναι αυτοσχέδια καιαπρόβλεπτη. Πρέπει διαρκώς να δημιουργούμε νοήματα και να ανακαλύπτουμε τρόπουςπου να διέπουν τις ενέργειές μας (Manis και Meltzer, 1994).

Οι οπαδοί της συμβολικής διαντίδρασης υποστήριξαν ότι έχουμε τουλάχιστον ίσες πι-θανότητες να διαμορφώσουμε εμείς την «κοινωνική δομή» με όσες έχει εκείνη να διαμορ-φώσει εμάς. Αναλογιστείτε την κοινωνική δομή που συνιστά η σχέση σας με τον συγκά-τοικο ή τους συγκατοίκους σας. Μάλλον αποκλείεται να σας έδωσαν κάποια λίστα με κα-νόνες συγκατοίκησης. Το πιθανότερο είναι ότι διαπραγματευτήκατε τους ρητούς και άρ-ρητους κανόνες της συμβίωσής σας. Η σχέση σας αλλάζει και διαφοροποιείται καθώςανακύπτουν προβλήματα τα οποία καλείστε να επιλύσετε. Πρόκειται για μια κυκλική δια-δικασία, κατά την οποία η κοινωνική δομή επηρεάζει τα άτομα και τα άτομα επηρεάζουντην κοινωνική δομή.

▲ Αξιολόγηση της προσέγγισης της διαντίδρασης

Η προσέγγιση της διαντίδρασης περιγράφει τους ανθρώπους ως ενεργούς δρώντες πουδιαμορφώνουν οι ίδιοι τη συμπεριφορά τους. Η εικόνα αυτή έρχεται σε αντίθεση με τηνπεριγραφή που θέλει τα άτομα να αντιδρούν παθητικά με βάση τα όσα υπαγορεύουν οικοινωνικοί κανόνες και οι θεσμικές διευθετήσεις. Η προσέγγιση αυτή στρέφει την προσο-χή μας στην καθημερινότητα των ανθρώπων. Μέσω της διαντίδρασης, οι άνθρωποι υιο-θετούν τα σύμβολα και τα νοήματα που τους επιτρέπουν να ερμηνεύουν καταστάσεις, νααξιολογούν τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα κάθε εναλλακτικής κατάστασης καιέπειτα να επιλέγουν αυτή που θεωρούν καλύτερη.

Όμως και η προσέγγιση της διαντίδρασης έχει τους περιορισμούς της. Καταρχάς μαςβάζει στον πειρασμό να συμπεράνουμε ότι, επειδή η κοινωνική πραγματικότητα είναι αν-θρώπινη κατασκευή, δεν υπάρχει καμία πραγματικότητα ανεξάρτητη από τις κοινωνικέςκατασκευές. Επειδή, για παράδειγμα, η έννοια της ψυχικής ασθένειας είναι μια κατα-σκευή, η οποία απορρέει από μια κοινωνική διαδικασία διάγνωσης που βασίζεται σε κοι-νωνικά κατασκευασμένες κατηγοριοποιήσεις των ασθενειών, μπορεί κανείς να υποστηρί-ξει ότι η ψυχική ασθένεια δεν είναι «πραγματική» και «αληθινή». Ωστόσο, όπως το έθεσεμε σαφήνεια ο φιλόσοφος Τζόν Σερλ (Searle, 1995), μπορούμε να θεωρήσουμε την κοι-νωνική πραγματικότητα ως κατασκευή χωρίς να απορρίψουμε την ιδέα ότι υπάρχει μιαπραγματικότητα ανεξάρτητη από εμάς και η οποία μπορεί να επηρεάσει τις κοινωνικέςκατασκευές μας. Κατά δεύτερον, στην καθημερινή τους ζωή οι άνθρωποι δεν έχουν τηνπολυτέλεια της απόλυτης ευελιξίας στον καθορισμό των πράξεών τους. Παρότι οι οπαδοίτης διαντίδρασης αναγνωρίζουν ότι πολλές από τις πράξεις μας διέπονται από συστήμα-τα προκαθορισμένων νοημάτων, όπως ο πολιτισμός και η κοινωνική τάξη, πολλοί απόαυτούς υποτιμούν το ρόλο που παίζουν στη ζωή μας αυτά τα ευρύτερα στοιχεία. Και τρί-τον, οι έρευνες των θεωρητικών της διαντίδρασης συχνά επικεντρώνονται σε περιορισμέ-νες πτυχές της κοινωνικής ζωής, όπως οι παραλίες των γυμνιστών, οι σχέσεις ανάμεσαστις πόρνες και τους φορτηγατζήδες και ο ρόλος των οσμών στην κοινωνική ζωή.

Θέλοντας να αντιμετωπίσουν αυτό το πρόβλημα, πολλοί κοινωνιολόγοι (π.χ. Collins,2000· Fine, 1993) ενέταξαν δομικά στοιχεία και μακροσκοπικές δομές στην αλληλεπιδρα-

72 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 32: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

στική σκέψη, συνδέοντας την κοινωνική δομή με το άτομο και δείχνοντας ότι τα περισσό-τερα πρότυπα της δράσης και της διαντίδρασης αποτελούν τα θεμέλια των ομάδων καιτων κοινωνιών.

Χρησιμοποιώντας τις τρεις προσεγγίσεις

Οι λεπτομέρειες και οι διαφορές ανάμεσα στις τρεις αυτές κοινωνιολογικές προσεγγίσειςθα γίνουν πιο ορατές καθώς θα τις βλέπουμε να λειτουργούν στην πράξη στα επόμενακεφάλαια. Όπως σημειώσαμε ήδη, και οι τρεις θεωρητικές προσεγγίσεις έχουν τα πλεο-νεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους. (Ο Πίνακας 1.1 δίνει μια σύνοψη των τριών μεγά-λων θεωρητικών προσεγγίσεων.) Η καθεμιά περιγράφει και από μια διαφορετική πτυχήτης πραγματικότητας και στρέφει την προσοχή μας σε κάποια διάσταση του κοινωνικούβίου την οποία οι άλλες δύο αντιπαρέρχονται ή παραβλέπουν.

Ας δούμε πώς θα εξηγούσε το φαινόμενο της φτώχειας η καθεμία από τις τρεις προ-

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 73

Πίνακας 1.1 Οι βασικές θεωρητικές προσεγγίσεις στην κοινωνιολογία

Λειτουργισμός Θεωρία των Κοινωνικήσυγκρούσεων διαντίδραση

Κύριο επίπεδο Μακροεπίπεδο Μακροεπίπεδο Μικροεπίπεδοανάλυσης

Φύση της Ένα σύνολο Ένα σύνολο Μια κοινωνική πραγματι-κοινωνίας αλληλεπιδρώντων ανταγωνιστικών κότητα η οποία δημιουργεί

μερών ομάδων συμφερόντων και επαναδημιουργείταιμέσα από την κοινωνικήαλληλεπίδραση

Θεμέλια της Συναίνεση πάνω Σύγκρουση, Κοινά νοήματακοινωνίας σε κοινές εξαναγκασμός

πεποιθήσεις και δύναμηκαι αξίες

Επίκεντρο Κοινωνική τάξη Κοινωνική σύγκρουση Η δυναμική διαντίδρασημελέτης και κοινωνική αλλαγή ανάμεσα στο άτομο και

την κοινωνία

Πλεονεκτήματα Εξηγεί την κοινωνική Αποκαλύπτει τις ιστορικές Παρουσιάζει τους ανθρώ-δομή και την κοινωνική διαδικασίες που οδηγούν πους ως ενεργούς κοινωνι-σταθερότητα στην κοινωνική αλλαγή κούς δρώντες

Μειονεκτήματα Αναποτελεσματική Αδυνατεί να εξηγήσει Δυσκολεύεται να ερμηνεύ-στην ερμηνεία της επαρκώς την κοινωνική σει τις κοινωνικές δομέςκοινωνικής αλλαγής συναίνεση και την

κοινωνική σταθερότητα

Page 33: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σεγγίσεις. Όπως εξηγήσαμε παραπάνω, ο λειτουργισμός αναδεικνύει τις λειτουργικές καιδυσλειτουργικές πτυχές του φαινομένου της φτώχειας στο πλαίσιο της λειτουργίας τηςευρύτερης κοινωνίας. Οι οπαδοί της θεωρίας των συγκρούσεων θα περιέγραφαν τις ανι-σότητες που απορρέουν από τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας και θα καταδείκνυαντους κερδισμένους και τους χαμένους αυτών των διευθετήσεων. Οι οπαδοί της διαντίδρα-σης θα υποστήριζαν ότι οι άνθρωποι ορίζουν ορισμένες καταστάσεις ως αποκλίνουσεςαπό αυτό που θεωρούν ως ιδανικό επίπεδο ζωής, προσδίδουν ένα δυσμενές νόημα σεαυτές τις συνθήκες και θα απέδιδαν σε αυτές την ετικέτα της «φτώχειας». Κάθε προσέγγι-ση μας προσφέρει και από μια διαφορετική, κατά κάποιον τρόπο, θεώρηση.

Επιπλέον, κάθε θεωρία υπερέχει και είναι πιο αποτελεσματική έναντι των άλλων στηνανάλυση ορισμένου τύπου στοιχείων – δηλαδή πτυχών της κοινωνικής ζωής. Καμία απότις τρεις προσεγγίσεις δεν αποκλείει τη συμβολή των άλλων όσον αφορά την ερμηνείατων δεδομένων στοιχείων ή τη διατύπωση συγκεκριμένων προβλέψεων για τα αποτελέ-σματα. Για την ακρίβεια, και οι τρεις προσεγγίσεις είναι χρήσιμες, ακριβώς διότι μας πα-ρέχουν διαφορετικά κομμάτια πληροφοριών από το όλο και πιο περίπλοκο παζλ της κοι-νωνικής ζωής. Και οι τρεις προσεγγίσεις αποτελούν χρήσιμα κοινωνιολογικά εργαλεία γιατην περιγραφή και την ανάλυση της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Οι κοινωνιολόγοι που εξετάσαμε μας έχουν προσφέρει σημαντικές θεωρίες όσον αφοράτη φύση και τη λειτουργία του κοινωνικού βίου. Κάθε θεωρία αποτελεί ένα γενικό πλαίσιοή προσέγγιση που εξηγεί ένα συγκεκριμένο κοινωνικό φαινόμενο. Ωστόσο, οι περισσότε-ροι κοινωνιολόγοι θα συμφωνούσαν ότι η θεωρία που δεν επιβεβαιώνεται από τα γεγονό-τα έχει μικρή μόνο αξία. Χρειαζόμαστε εξίσου τις οπτικές που μας προσφέρουν τόσο ηθεωρία όσο και τα γεγονότα. Γι’ αυτόν το λόγο, τόσο η θεωρία όσο και η έρευνα αποτε-λούν αναγκαία στοιχεία της επιστήμης της κοινωνιολογίας. Η θεωρία εμπνέει την έρευνα,η οποία έρχεται να την επιβεβαιώσει ή να τη διαψεύσει. Από την έρευνα προκύπτουν ευ-ρήματα τα οποία μας επιτρέπουν να αποδεχθούμε, να απορρίψουμε ή να τροποποιήσου-με τις θεωρητικές μας θέσεις, ενώ παράλληλα μας δίνει το έναυσμα για τη διατύπωση νέ-ων και καλύτερων θεωριών.

Η έρευνα παρέχει επίσης τις πληροφορίες που είναι απαραίτητες για τη χάραξη τηςδημόσιας πολιτικής. Πολλά βασικά προβλήματα του ανθρώπου αποτελούν συνέπεια τωνκοινωνικών σχέσεων και της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η κοινωνιολογική έρευνα μπο-ρεί να προσφέρει στους πολίτες, σε αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις και στους δημό-σιους λειτουργούς τις βασικές γνώσεις που θα τους επιτρέψουν να βρουν λύσεις σε κοι-νωνικά προβλήματα όπως η φτώχεια, η κατάχρηση των ναρκωτικών, η ανισότητα τωνδύο φύλων και ο ρατσισμός.

Σε αυτή την ενότητα θα εξετάσουμε τη λογική της επιστήμης, θα ορίσουμε τις σημαντι-κότερες ερευνητικές μεθόδους, θα καταγράψουμε τα βήματα της ερευνητικής μεθόδουκαι θα συζητήσουμε το ζήτημα της δεοντολογίας στην έρευνα.

Διεξάγοντας έρευνα

74 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 34: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Η λογική της επιστήμης

Η επιστήμη θεωρεί ότι κάθε γεγονός ή πράξη είναι το αποτέλεσμα κάποιας προηγούμε-νης αιτίας. Μάλιστα ένας από τους βασικούς στόχους της επιστήμης είναι ακριβώς να κα-θορίσει τι προκαλεί τι. Οι κοινωνιολόγοι θεωρούν ότι η εγκληματικότητα, ο ρατσισμός, ηκοινωνική ανισότητα ή η σύναψη ενός γάμου δεν συμβαίνουν τυχαία, αλλά έχουν τα δικάτους αίτια. Επιπλέον, υποθέτουν ότι, υπό πανομοιότυπες συνθήκες, το ίδιο αίτιο θα προ-καλέσει πάντοτε το ίδιο αποτέλεσμα.

Οι επιστήμονες θεωρούν επίσης ότι η αλήθεια μπορεί να ελεγχθεί εμπειρικά, μέσωτης συγκέντρωσης και ανάλυσης στοιχείων, χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της μέτρη-σης και της προσεκτικής παρατήρησης. Σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση, τα γεγονότα πουανακαλύπτει ο ένας επιστήμονας μπορούν να επαληθευτούν από τους συναδέλφους του.Για παράδειγμα, εάν όντως η συμπεριφορά των ανθρώπων είναι διαφορετική όταν είναιμόνοι τους από όταν είναι με άλλους ανθρώπους, τότε κάθε κοινωνικός επιστήμονας πουδιερευνά αυτό το φαινόμενο χρησιμοποιώντας τη μέθοδο της προσεκτικής παρατήρησηςκαι μέτρησης θα καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα.

Ωστόσο η επιστήμη δεν αποτελεί απλώς το άθροισμα των επιστημονικών ευρημάτωνκαι ανακαλύψεων· είναι το προϊόν ενός συνόλου περίπλοκων κοινωνικών διαδικασιών.Οι άνθρωποι που υπηρετούν την επιστήμη είναι προϊόντα των κοινωνιών και των ομά-δων στις οποίες ανήκουν. Συνεπώς, οι επιστήμονες υπόκεινται σε πλήθος κοινωνικώνεπιρροών, πέρα από τις βασικές επιστημονικές αξίες και αρχές τους. Αυτές οι επιρροές,σε συνδυασμό με την ιδιοτέλεια και τις προκαταλήψεις, μπορούν να επηρεάσουν τον επι-στήμονα κατά το σχεδιασμό της έρευνας, τη συλλογή των στοιχείων και την ερμηνεία τωνευρημάτων. Η σημασία της αντικειμενικότητας δεν έγκειται όμως στο ότι είναι πάντα εφι-κτή από την επιστήμη, αλλά στο ότι είναι ένας σημαντικός στόχος, τον οποίο όλοι οι επι-στήμονες επιδιώκουν με αφοσίωση.

Μέθοδοι συλλογής δεδομένων

Οι κοινωνιολόγοι είναι υποχρεωμένοι να συλλέγουν στοιχεία για να υποστηρίξουν ή νααντικρούσουν θεωρίες και για να δώσουν απαντήσεις σε ερωτήματα που σχετίζονται μετον κοινωνικό βίο. Χρησιμοποιούν τέσσερις βασικές τεχνικές συλλογής στοιχείων: το πεί-ραμα, την κοινωνική έρευνα, την παρατήρηση και την αρχειακή έρευνα. Προτού περιγρά-ψουμε τις τεχνικές αυτές, θα δώσουμε τους ορισμούς ορισμένων σημαντικών όρων τηςεπιστήμης.

▲ Βασικές έννοιες στην έρευνα

Οι επιστήμονες αναζητούν σχέσεις ανάμεσα σε μεταβλητές. Η μεταβλητή είναι μια έν-νοια η οποία μπορεί να αποκτήσει διαφορετικές τιμές. Οι επιστήμονες χρησιμοποιούν αυ-τό τον όρο για να αναφερθούν σε κάτι το οποίο πιστεύουν ότι επηρεάζει (ή επηρεάζεταιαπό) κάτι άλλο. Οι μεταβλητές που μελετούν κατά κανόνα οι κοινωνιολόγοι έχουν να κά-νουν με τα κοινωνικά στρώματα και τις κοινωνικές συνθήκες, τις στάσεις και τις συμπερι-φορές. Μελετώντας, για παράδειγμα, την πολιτική συμπεριφορά, οι κοινωνιολόγοι θα

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 75

Page 35: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

μπορούσαν να εξετάσουν μεταβλητές όπως η φυλή, το φύλο, η ηλικία, η θρησκεία και ηκοινωνικοοικονομική θέση του ατόμου.

Στη διερεύνηση των σχέσεων αιτίου-αποτελέσματος, οι επιστήμονες κάνουν τη διά-κριση ανάμεσα στην ανεξάρτητη και την εξαρτημένη μεταβλητή. Η ανεξάρτητη μεταβλη-

τή είναι αυτή που προκαλεί κάποιο αποτέλεσμα. Η εξαρτημένη μεταβλητή είναι η μετα-βλητή που επηρεάζεται. Η αιτιώδης μεταβλητή (ανεξάρτητη μεταβλητή) προηγείται χρονι-κά του φαινομένου που προκαλεί (εξαρτημένη μεταβλητή). Για παράδειγμα, όσο αυξάνε-ται το εκπαιδευτικό επίπεδο των γυναικών (ανεξάρτητη μεταβλητή), μειώνεται το ποσο-στό της βρεφικής θνησιμότητας (εξαρτημένη μεταβλητή). Στην έρευνά τους, οι επιστήμο-νες επιχειρούν να προβλέψουν τη σχέση που θα ανακαλύψουν ανάμεσα στις ανεξάρτη-τες και τις εξαρτημένες μεταβλητές. Η δήλωση αυτή –που ονομάζεται επίσης υπόθεση–είναι μια πρόταση η οποία μπορεί στη συνέχεια να ελεγχθεί, προκειμένου να διαπιστωθείη εγκυρότητά της.

Ελέγχοντας μια υπόθεση, οι επιστήμονες προσπαθούν να καθορίσουν το βαθμό τηςσύνδεσης που υπάρχει ανάμεσα στην ανεξάρτητη και την εξαρτημένη μεταβλητή. Εάν οιμεταβλητές συνδέονται αιτιωδώς, τότε υποχρεωτικά πρέπει να υπάρχει συσχέτιση μετα-ξύ τους. Συσχέτιση υφίσταται εφόσον η μεταβολή του μεγέθους μιας μεταβλητής συνδέε-ται με τη μεταβολή του μεγέθους της άλλης μεταβλητής. Για παράδειγμα, επειδή το ποσο-στό της βρεφικής θνησιμότητας μειώνεται όσο ανεβαίνει το εκπαιδευτικό επίπεδο των γυ-ναικών, θεωρείται ότι οι δύο αυτές μεταβλητές συσχετίζονται.

Ωστόσο η συσχέτιση δεν θεμελιώνει την ύπαρξη αιτιώδους συνάφειας. Για παράδειγ-μα, τα ποσοστά θνησιμότητας μεταξύ των νοσηλευόμενων ανθρώπων είναι πολύ υψηλό-τερα σε σχέση με τους ανθρώπους που δεν νοσηλεύονται. Θα ήταν όμως λάθος να συ-μπεράνουμε από αυτή τη συσχέτιση ότι τα νοσοκομεία προκαλούν το θάνατο. Παρομοί-ως, η επικινδυνότητα μιας πυρκαγιάς σχετίζεται άμεσα με τον αριθμό των πυροσβεστι-κών οχημάτων που καταφτάνουν στον τόπο της εκδήλωσής της. Και πάλι όμως θα ήτανλάθος να συμπεράνουμε ότι τα πυροσβεστικά οχήματα προκαλούν σοβαρότερες ζημιέςαπό την πυρκαγιά. Τα δύο αυτά παραδείγματα αποτελούν χαρακτηριστικές περιπτώσειςτυχαίας συσχέτισης, κατά την οποία η προφανής σχέση ανάμεσα σε δύο μεταβλητέςοφείλεται στην ύπαρξη μιας τρίτης μεταβλητής η οποία τις επηρεάζει. Η κατάσταση τηςβαριάς ασθένειας συνδέεται τόσο με την εισαγωγή ενός ανθρώπου στο νοσοκομείο όσοκαι με το θάνατο. Στο δεύτερο παράδειγμα, μια μεγάλη και εκτός ελέγχου πυρκαγιά συν-δέεται τόσο με την πρόκληση εκτεταμένων ζημιών όσο και με την κινητοποίηση πολλα-πλών μονάδων της πυροσβεστικής. Για να περιορίσουν την πιθανότητα «μόλυνσης» τηςέρευνάς τους από τρίτες μεταβλητές, οι επιστήμονες χρησιμοποιούν ελέγχους, ένα θέματο οποίο θα εξετάσουμε πιο κάτω.

▲ Μέθοδοι έρευνας

Πείραμα Το πείραμα είναι η ιδανική μέθοδος επιστημονικής έρευνας, διότι επιτρέπειστους ερευνητές να συλλέξουν με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια τα στοιχεία που επικυ-ρώνουν ή απορρίπτουν μια υπόθεση (Falk και Heckman, 2009). Για να αποκτήσουν αυτάτα στοιχεία, οι επιστήμονες προσπαθούν να ελέγξουν όλες τις σχετικές μεταβλητές, προ-κειμένου να αποκλείσουν κάθε άλλη ερμηνεία των ευρημάτων τους. Παρότι δεν είναι τέ-λειο, το πείραμα καλύπτει περισσότερο από κάθε άλλη μέθοδο αυτή την απαίτηση. Σε

76 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 36: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ένα πείραμα οι ερευνητές δουλεύουν με δύο ομάδες οι οποίες είναι πανομοιότυπες σεόλα τα σχετικά με την έρευνα χαρακτηριστικά τους μέσω της μεθόδου της τυχαίας κατα-νομής. Για παράδειγμα, σε ένα πείραμα που αφορά τις προτιμήσεις των ψηφοφόρων, οιδύο ομάδες θα πρέπει να έχουν το ίδιο μέγεθος και η σύνθεσή τους να είναι παρόμοια ωςπρος την εκπροσώπηση των δύο φύλων, την καταγωγή και κοινωνικοοικονομική προέ-λευση των μελών τους. Στη συνέχεια οι ερευνητές εισάγουν κάποια διαφορά στη μια μόνοομάδα –την πειραματική ομάδα– και όχι στην άλλη – την ομάδα ελέγχου. Οι δύο ομά-δες είναι πλέον πανομοιότυπες, με εξαίρεση τη μεταβλητή την οποία εισήγαγαν οι ερευ-νητές στην πειραματική ομάδα. Η ομάδα ελέγχου λειτουργεί ως το ουδέτερο πρότυπο μεβάση το οποίο μπορούν να μετρηθούν οι μεταβολές στην πειραματική ομάδα.

Τα πειράματα δίνουν στους κοινωνιολόγους τη δυνατότητα να ελέγξουν τις συνέπειεςμιας ανεξάρτητης μεταβλητής πάνω σε μια εξαρτημένη μεταβλητή. Στο παράδειγμα πουχρησιμοποιήσαμε για τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων, θα μπορούσε λόγου χάρη ναζητηθεί από τη μια ομάδα να παρακολουθήσει διαφημιστικά μηνύματα των υποψηφίων,την ώρα που η άλλη θα περνούσε τον ίδιο χρόνο παρακολουθώντας βίντεο άσχετα με τιςεκλογές. Στη συνέχεια, οι ερευνητές μπορούν να μετρήσουν τις επιδράσεις των τηλεοπτι-κών διαφημιστικών μηνυμάτων (ανεξάρτητη μεταβλητή) στις προτιμήσεις των ψηφοφό-ρων (εξαρτημένη μεταβλητή).

Συνήθως συνδέουμε τα πειράματα με το περιβάλλον του εργαστηρίου. Αυτό ισχύειπράγματι στην περίπτωση μεγάλου μέρους της ιατρικής έρευνας, αλλά και για ένα σημα-ντικό κομμάτι των ερευνών που διεξάγουν οι ψυχολόγοι και οι κοινωνικοί ψυχολόγοι (Falkκαι Heckman, 2009). Ωστόσο οι κοινωνιολόγοι διεξάγουν και επιτόπια πειράματα, σταοποία ο χειρισμός της ανεξάρτητης μεταβλητής γίνεται σε φυσικό περιβάλλον και όχι σεπεριβάλλον εργαστηρίου. Οι ερευνητές μπορούν έτσι να παρατηρήσουν διάφορες μορφέςκοινωνικής συμπεριφοράς στις συνηθισμένες και φυσιολογικές συνθήκες της εμφάνισήςτους. Στην έρευνα που γίνεται σε περιβάλλον εργαστηρίου, τα υποκείμενα γνωρίζουν ότιπαρακολουθούνται, οπότε υπάρχει η πιθανότητα να εμφανίσουν τις συμπεριφορές πουθεωρούν ότι είναι οι επιθυμητές. Το γεγονός αυτό δυσκολεύει την εργαστηριακή μελέτηορισμένων κοινωνικών συμπεριφορών, όπως η παροχή βοήθειας στον συνάνθρωπο.

Παρότι το επιτόπιο πείραμα συνδυάζει τους αυστηρούς κανόνες της πειραματικής με-θόδου με την ύπαρξη του φυσικού περιβάλλοντος, έχει τα δικά του μειονεκτήματα (Deauxκαι Wrightsman, 1984). Στο επιτόπιο πείραμα οι ερευνητές δεν ασκούν κανέναν έλεγχοστις απρόσμενες παρεμβολές, που μπορούν να μειώσουν ή και να καταστρέψουν ακόματην αποτελεσματικότητα των αλλαγών τις οποίες προκαλούν στην ανεξάρτητη μεταβλη-τή. Επίσης, στα επιτόπια πειράματα είναι πολλές φορές δύσκολο να χρησιμοποιηθεί ημέθοδος της τυχαίας κατανομής, που εξασφαλίζει ότι η ομάδα ελέγχου και η πειραματικήομάδα είναι πανομοιότυπες.

Κοινωνικές έρευνες Ορισμένα αντικείμενα μελέτης, όπως οι αξίες, οι πεποιθήσεις, οιστάσεις, οι αντιλήψεις, τα κίνητρα και τα συναισθήματα των ανθρώπων, δεν μπορούν ναπροσεγγιστούν άμεσα με την παρατήρηση. Άλλα θέματα, όπως η σεξουαλική συμπερι-φορά, η υγεία, οι θρησκευτικές πρακτικές και η χρήση ναρκωτικών, θεωρούνται συνήθωςιδιωτικά και ευαίσθητα. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η κοινωνική έρευνα αποτελεί ένα πο-λύτιμο εργαλείο.

Στις αρχές του 2010, τα ΜΜΕ πρόβαλαν τα αποτελέσματα μιας τέτοιας κοινωνικής

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 77

Page 37: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

έρευνας, σύμφωνα με την οποία, η εργασιακή ικανοποίηση των Αμερικανών βρέθηκε στοχαμηλότερο επίπεδο των τελευταίων δύο δεκαετιών. Αντίθετα, σύμφωνα με άλλες έρευ-νες, το επίπεδο εργασιακής ικανοποίησης παρουσίαζε για δεκαετίες «εκπληκτική σταθε-ρότητα» (Morello, 2010). Πώς εξηγούνται τόσο αντιφατικά ευρήματα;

Στις κοινωνικές έρευνες, η συλλογή των στοιχείων γίνεται κατά κανόνα με δύο τρό-πους. Είτε οι ερευνητές παίρνουν συνεντεύξεις από τους συμμετέχοντες, διαβάζοντάςτους τις ερωτήσεις από ερωτηματολόγια τα οποία έχουν προετοιμάσει, είτε στέλνουν ταερωτηματολόγια ταχυδρομικά και οι ερωτώμενοι τα συμπληρώνουν και τα επιστρέφουνμε τον ίδιο τρόπο. Και στις δύο περιπτώσεις, πηγή των δεδομένων είναι η αυτοαναφορά.

Τόσο στις έρευνες συνεντεύξεων όσο και σε αυτές που χρησιμοποιούν ερωτηματολό-για, οι μέθοδοι δειγματοληψίας παίζουν καίριο ρόλο. Όταν οι ερευνητές ενδιαφέρονται γιακάποιον μεγάλο πληθυσμό, δεν χρειάζεται να έρθουν σε επαφή με όλα τα μέλη του, αλλάμπορούν να στηριχθούν σε ένα μικρό αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα. Το δείγμα αυτό πρέ-πει να αντανακλά με ακρίβεια τη σύνθεση του συνολικού πληθυσμού. Οι εταιρείες δημο-σκοπήσεων όπως η Gallup και η Harris χρησιμοποιούν μικρά δείγματα των 1.500 ατόμωνγια να μετρήσουν τις γνώμες 311 εκατομμυρίων Αμερικανών, όπως και ένας γιατρός δενχρειάζεται παρά ένα μικρό μόνο δείγμα αίματος για να κάνει εξετάσεις και να βγάλει συ-μπεράσματα που αφορούν τη γενική κατάσταση του αίματος και της υγείας του ασθενούς.

Οι κοινωνιολόγοι χρησιμοποιούν κατά κανόνα είτε την τυχαία είτε τη στρωματοποιημέ-νη τυχαία δειγματοληψία. Στην τυχαία δειγματοληψία, οι ερευνητές συγκροτούν το δείγ-μα με απολύτως τυχαία επιλογή, ώστε όλα τα μέλη του συνολικού πληθυσμού να έχουντην ίδια πιθανότητα να συμπεριληφθούν στο δείγμα. Η στρωματοποιημένη τυχαία

δειγματοληψία προσφέρει μεγαλύτερη ακρίβεια. Οι ερευνητές διαιρούν τον πληθυσμόσε κατηγορίες όπως η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο και η φυλή, καιστη συνέχεια παίρνουν ένα τυχαίο δείγμα από την κάθε κατηγορία ανάλογα με τη συμμε-τοχή της στον συνολικό πληθυσμό. Εάν οι Αφροαμερικανοί αποτελούν το 12% του πλη-

78 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Η εικονιζόμενη απογραφέας συλλέγει στοιχεία χρησιμοποιώντας την τεχνική τηςσυνέντευξης.

Page 38: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

θυσμού και οι Ισπανόφωνοι το 9%, τότε οι Αφροαμερικανοί θα αποτελέσουν το 12% τουδείγματος και οι Ισπανόφωνοι το 9%.

Ο σχεδιασμός καλών ερωτηματολογίων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η διατύπωση τωνερωτήσεων, ο αριθμός και η σειρά με την οποία εμφανίζονται αποτελούν κρίσιμα ζητήματα(Fowler, 2001· Schaeffer και Presser, 2003). Η διατύπωση της ερώτησης, για παράδειγ-μα, μπορεί να επηρεάσει σημαντικά τις απαντήσεις. Σε μια έρευνα γνώμης όπου τέθηκε τοερώτημα: «Ποιο θεωρείτε ως το σημαντικότερο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα ηχώρα;», μόνον το 1% έως 2% των ερωτηθέντων απάντησε «το περιβάλλον» ή «το φαινό-μενο του θερμοκηπίου» (Schuldt, Konrath και Schwarz, 2011). Όταν όμως το ερώτημα τί-θεται με τη μορφή: «Ποιο πιστεύετε ότι θα είναι το σημαντικότερο πρόβλημα που θα αντι-μετωπίσει ο κόσμος στο μέλλον εάν δεν ληφθούν προληπτικά μέτρα;», η συνηθέστερηαπάντηση είναι «το φαινόμενο του θερμοκηπίου» / «το περιβάλλον» με ποσοστά αποκρί-σεων υπερδεκαπλάσια σε σχέση με αυτά στο πρώτο ερώτημα. Η διενέργεια δοκιμαστικώνελέγχων είναι αναγκαία για να διασφαλιστεί ότι οι ερωτήσεις είναι κατανοητές, αμερόλη-πτες, και όσο χρειάζεται συγκεκριμένες για να αποσπάσουν τις επιθυμητές πληροφορίες.

Μείζον πρόβλημα όσον αφορά τις πληροφορίες που προέρχονται από αυτοαναφορέςείναι η ακρίβειά τους (Tourangeau, Rips και Rasinski, 2000). Επειδή τα άτομα συνδέονταιάμεσα με τα στοιχεία που παρέχουν, μπορεί είτε από πρόθεση είτε ακούσια να μη δώ-σουν αντικειμενικές αναφορές. Μπορεί να αποκρύψουν ή να διαστρεβλώσουν πληροφο-ρίες, καθώς, μολονότι πολλές έρευνες είναι ανώνυμες, η αλήθεια μπορεί να προκαλέσειαισθήματα φόβου ή ντροπής στους ερωτώμενους. Επιπλέον, πολλοί άνθρωποι δεν δια-θέτουν τις γνώσεις που είναι αναγκαίες για να δώσουν ορισμένα είδη πληροφοριών, ενώμέρος του πληθυσμού αδυνατεί να κατανοήσει ακόμα και τις πιο απλές ερωτήσεις.

Ένα εντεινόμενο πρόβλημα στην κοινωνική έρευνα είναι η δυσκολία των ερευνητών ναβρουν πρόθυμους ερωτώμενους (Groves κ.ά., 2002). Σε ποσοστό που κυμαίνεται από 20-70%, οι παραλήπτες ερωτηματολογίων μέσω ταχυδρομείου είτε δεν τα επιστρέφουν καθό-λου είτε τα στέλνουν ημιτελώς συμπληρωμένα, με αποτέλεσμα να διαστρεβλώνεται η αντι-προσωπευτικότητα του δείγματος. Όλο και περισσότεροι Αμερικανοί αρνούνται να απαντή-σουν στις κοινωνικές έρευνες (Dillman, 2009· Dillman και Carley-Baxter, 2001).

Παρατήρηση Όπως είχε πει ο παίκτης του μπέιζμπολ Γιόγκι Μπέρα, «Μπορείς να μά-θεις πολλά απλώς βλέποντας». Η παρατήρηση –παρακολούθηση– είναι ένα από τα βα-σικά εργαλεία της κοινωνιολογικής έρευνας. Η παρατήρηση μετατρέπεται σε επιστημονι-κή τεχνική όταν (1) υπηρετεί κάποιον σαφή ερευνητικό σκοπό, (2) διεξάγεται με συστημα-τικό και όχι με αποσπασματικό και αμεθόδευτο τρόπο, (3) καταγράφεται με επιμέλεια, (4)εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σώμα κοινωνιολογικής γνώσης και θεωρίας και (5) υπόκειταιστους ίδιους ελέγχους και στην ίδια βάσανο με τα άλλα είδη επιστημονικών αποδείξεων(Selltiz, Wrightsman και Cook, 1981).

Οι κοινωνιολόγοι παρατηρούν τους ανθρώπους με δύο, κατά κανόνα, τρόπους. Είτεπαρατηρούν τις δραστηριότητες των ανθρώπων χωρίς να παρεμβαίνουν και να συμμετέ-χουν οι ίδιοι –μια διαδικασία που ονομάζεται διακριτική παρατήρηση– είτε συμμετέχουνκαι οι ίδιοι στις δραστηριότητες, οπότε μιλάμε για συμμετοχική παρατήρηση. Η έρευνατου Έλιοτ Λίμποου (Liebow, 1967/2003) για τους Αφροαμερικανούς σε ένα γκέτο της Ουά-σιγκτον που εξετάσαμε παραπάνω περιλαμβάνει το στοιχείο της συμμετοχικής παρατήρη-σης. Ο Λίμποου, ένα λευκός άνδρας, ξεκίνησε την έρευνά του αναπτύσσοντας φιλικές σχέ-

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 79

Page 39: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σεις με έναν Αφροαμερικανό, τον Τάλι Τζάκσον (Tally Jackson), στο κατάστημα έτοιμουφαγητού «New Deal». Τις επόμενες εβδομάδες, ο Λίμποου γευμάτισε πολλές φορές στοεν λόγω κατάστημα. Οι άνδρες της γειτονιάς ήταν αρχικά καχύποπτοι απέναντι στον Λί-μποου, όμως ο Τάλι τους καθησύχασε, δείχνοντάς τους ότι ο Λίμποου ήταν φίλος του.

Μέσα σε λίγους μήνες, ο Λίμποου είχε γίνει πια αρκετά οικείος και αποδεκτός απότους έγχρωμους άνδρες της γειτονιάς, ώστε να μπορεί να τους επισκέπτεται στα δωμάτιακαι τα διαμερίσματά τους χωρίς να χρειάζεται να επικαλεστεί κάποια δικαιολογία ή εξήγη-ση. Ενώ λοιπόν δεν ανήκε σε καμία περίπτωση σε εκείνη την ομάδα, ο Λίμποου (Liebow,1967:164 / 2003) περιγράφει πώς έγινε αποδεκτός:

[Ή]μουν όμως και μέλος της ομάδας, με την πλήρη έννοια της λέξης. Οι άνθρωποι που

παρατηρούσα γνώριζαν ότι τους παρατηρούσα, κι όμως μου επέτρεπαν να συμμετέχω

στις δραστηριότητες και στη ζωή τους σε τέτοιο βαθμό που ακόμα μου προκαλεί έκπληξη.

Σε πολλές περιπτώσεις, η παρατήρηση είναι ο μοναδικός τρόπος για τη συλλογή στοιχεί-ων (Anderson, 2001). Ενίοτε, οι άνθρωποι δεν θέλουν ή δεν μπορούν να μιλήσουν για τησυμπεριφορά τους: όπως είπαμε και προηγουμένως, μπορεί να μην έχουν αρκετές γνώ-σεις ή να είναι απρόθυμοι, επειδή η συμπεριφορά τους είναι παράνομη, έχει στοιχεία τα-μπού ή είναι αποκλίνουσα. Ας υποθέσουμε ότι αναζητούμε απαντήσεις σε ερωτήματαόπως τα εξής: Τι είναι αυτό που ωθεί κάποιον να πάρει κρακ ή να κάνει χρήση ηρωίνης;Ποια είναι η δομή του εμπορίου ναρκωτικών; Πώς επηρεάζει η χρήση ναρκωτικών τηνκοινωνική και οικονομική ζωή της κοινότητας; Τι ρόλο παίζουν η εγκληματικότητα και ηβία; Ορισμένες από τις πιο αποκαλυπτικές απαντήσεις που έχουμε βρει για τα παραπά-νω ερωτήματα τις οφείλουμε σε ερευνητές που ασχολήθηκαν με τη διακριτική παρατήρη-ση, ζώντας και δουλεύοντας σε κοινότητες που μαστίζονταν από τα ναρκωτικά (Ander-son, 1990, 1999). Όμως και η παρατήρηση έχει περιορισμούς παρόμοιους με αυτούς τουεπιτόπιου πειράματος: Οι ερευνητές δεν έχουν κανέναν έλεγχο επί των απροσδόκητωνεισβολών, ενώ υπάρχει ο κίνδυνος οι ομάδες και τα άτομα που παρατηρούν να μην είναιαντιπροσωπευτικά του συνόλου. Επιπρόσθετα, υπάρχει το πρακτικό πρόβλημα τηςεφαρμογής των διαδικασιών της παρατήρησης σε φαινόμενα που λαμβάνουν χώρα σεμακροχρόνιες περιόδους, για παράδειγμα σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας. Σετέτοιου είδους έρευνες, είναι εξαιρετικά χρήσιμα τα αρχειακά δεδομένα.

Συγκριτική και ιστορική έρευνα Είμαστε σε θέση να αποκτήσουμε πλήθος πληροφο-ριών σχετικά με την εργασία, τη σεξουαλική συμπεριφορά, την οικογενειακή ζωή, τονελεύθερο χρόνο και άλλα πολλά στις ΗΠΑ ή σε άλλες δυτικές κοινωνίες. Όμως τι αξίαέχουν τα συμπεράσματά μας στην περίπτωση μη δυτικών λαών ή εποχών του παρελθό-ντος; Για να απαντήσουν σε αυτού του είδους τα ερωτήματα, οι κοινωνιολόγοι είναι υπο-χρεωμένοι να μελετήσουν άλλες κοινωνίες και ιστορικές περιόδους, προκειμένου ναελέγξουν τη βασιμότητα των ιδεών τους. Την ανάγκη αυτή καλύπτει η συγκριτική και ιστο-ρική έρευνα.

Μια προσέγγιση είναι η αρχειακή έρευνα. Η αρχειακή έρευνα αναφέρεται στη χρήσητων διαθέσιμων αρχείων που δημιούργησαν ή διατηρούν οργανισμοί ανεξάρτητοι απότον ερευνητή. Απογραφικά στοιχεία, κρατικά στατιστικά στοιχεία, δημοσιεύματα εφημερί-δων, βιβλία, περιοδικά, προσωπική αλληλογραφία, ομιλίες, στοιχεία της λαϊκής τέχνης,

80 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 40: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

δικογραφίες, έργα τέχνης και ερευνητικά ευρήματα άλλων κοινωνικών επιστημόνων απο-τελούν όλα υλικό της αρχειακής έρευνας (π.χ. Ruef, 2004· Budros, 2004). Η αξιοποίησηήδη διαθέσιμων στοιχείων, τα οποία συγκεντρώθηκαν αρχικά για διαφορετικό σκοπό,αποδεικνύεται πολλές φορές πολύτιμη.

Τα συγκριτικά και ιστορικά στοιχεία μάς έχουν χαρίσει πολύτιμες γνώσεις για ζητήματαπου αφορούν το έθνος-κράτος. Ένα καλό παράδειγμα είναι η έρευνα-σταθμός της κοινω-νιολόγου Θίντα Σκάτσπολ (Skocpol, 1979) με τίτλο States and Social Revolution. Στη με-λέτη αυτή, η Σκάτσπολ αναζήτησε ομοιότητες στις κοινωνικές συνθήκες κατά την εποχήτων επαναστάσεων στη Γαλλία (1787-1800), τη Ρωσία (1917-1921) και την Κίνα (1911-1949). Έπειτα τις συνέκρινε με τις συνθήκες οι οποίες επικρατούσαν σε έθνη που είτε δενείχαν γνωρίσει καθόλου επαναστάσεις, είτε οι επαναστάσεις που επιχειρήθηκαν στέφθη-καν με αποτυχία. Η συγκριτική ιστορική ανάλυση οδήγησε τη Σκάτσπολ στο συμπέρασμαότι οι επιτυχημένες κοινωνικές επαναστάσεις περνούν από τρία στάδια: (1) αρχικά καταρ-ρέει η κρατική μηχανή του παλαιού καθεστώτος· (2) στη συνέχεια κινητοποιούνται οι χωρι-κοί σε έναν πόλεμο των τάξεων· (3) τέλος, εδραιώνει την πολιτική της εξουσία μια νέα ελίτ.

Το πλεονέκτημα της αρχειακής έρευνας είναι ότι επιτρέπει στους ερευνητές να ελέγ-χουν τις υποθέσεις τους σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου και με βάση περισσότερες κοινω-νίες απ’ ό,τι οι άλλες μορφές έρευνας. Η εμπιστοσύνη μας στην εγκυρότητα των υποθέ-σεων ενισχύεται όταν μπορούμε να την ελέγξουμε σε έναν μεγάλο αριθμό κοινωνιών καιιστορικών περιόδων, και όχι όταν περιορίζουμε τον εαυτό μας σε μία και μόνο ομάδα τουδικού μας τόπου και εποχής. Η τεχνική αυτή έχει όμως και τα μειονεκτήματά της. Το βασι-κό πρόβλημα είναι τα ελλιπή και ανακριβή αρχεία, τα οποία πολλές φορές καθιστούν αδύ-νατο τον ακριβή έλεγχο. Επίσης, ακόμα κι αν υπάρχει διαθέσιμο υλικό, συχνά είναι δύ-σκολο να το κατηγοριοποιήσουμε με τρόπο που να απαντά στο ερευνητικό μας ερώτημα.

Φεμινιστικές ερευνητικές μέθοδοι Ο φεμινισμός δεν επηρέασε εκτενώς μόνο τη σύγ-χρονη κοινωνική θεωρία, όπως σημειώσαμε νωρίτερα, αλλά άσκησε σημαντική επιρροήκαι στις μεθόδους έρευνας των κοινωνιολόγων. Η φεμινιστική μεθοδολογία προϋποθέτειότι ο ερευνητής προσηλώνεται σε τρεις στόχους: (1) στην ενσωμάτωση της ζωής των γυ-ναικών στην κοινωνική έρευνα και την αποκάλυψη της διαφοροποίησης που παρουσιάζειο τρόπος ζωής τους μέσω της ανάδειξης στοιχείων που είχαν ως τώρα αγνοηθεί, λογο-κριθεί ή κρατηθεί στην αφάνεια, (2) στην ελαχιστοποίηση της βλάβης των ανθρώπων, δη-λαδή στη μη εκμετάλλευση των συμμετεχόντων στην έρευνα και στην ελαχιστοποίησητων αρνητικών συνεπειών της και (3) στο να δώσει τέτοια κατεύθυνση στην έρευνα, ώστετα ευρήματά της να προωθούν την κοινωνική αλλαγή, να μειώνουν την ανισότητα και ναέχουν αξία για τις γυναίκες (DeVault, 1996).

Πολλοί ερευνητές του φεμινισμού έχουν διεξαγάγει σημαντικές έρευνες χρησιμοποιώ-ντας τις μεθόδους της παρατήρησης για να εξετάσουν τις βιωματικές, υποκειμενικές καισυναισθηματικές ζωές των γυναικών. Σύμφωνα όμως με τις Τζόι Σπραγκ και Μέρι Κ. Ζί-μερμαν (Sprague και Zimmerman, 1993), οι σημαντικότερες συμβολές της φεμινιστικήςμεθοδολογίας είναι οι εξής:1. Η αντικειμενική περιγραφή της κοινωνικής ζωής, χωρίς να χάνεται η ευαισθησία του

ερευνητή για την υποκειμενική εμπειρία των υπό μελέτη ατόμων.2. Η διατύπωση αφηρημένων θεωριών, χωρίς όμως να παραμελείται η πραγματική ζωή

των ανθρώπων.

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 81

Page 41: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

3. Η αναγνώριση της σημασίας του ορθολογισμού στην κοινωνική ζωή, χωρίς να αγνοεί-ται η σπουδαιότητα του συναισθήματος.

4. Η συνειδητοποίηση ότι τόσο η στατιστική ανάλυση ποσοτικών δεδομένων όσο και ηποιοτική έρευνα παρατήρησης μπορούν να μας προσφέρουν σημαντικές θεωρήσειςγια την κοινωνική ζωή των γυναικών και των ανδρών.

Εν ολίγοις, η φεμινιστική μεθοδολογία δεν είναι μια συγκεκριμένη μέθοδος διεξαγωγής τηςέρευνας, αλλά μια προσέγγιση που αναδεικνύει τα στοιχεία της ενσωμάτωσης, του δικαίουκαι της ανθρωπιάς, καθώς και την αναζήτηση όλων των στοιχείων που μπορούν να αξιο-ποιηθούν στην προσπάθεια μετασχηματισμού της κοινωνίας και της ζωής των γυναικών.

Πολλαπλές μέθοδοι Για τη συλλογή των στοιχείων τους, οι κοινωνιολόγοι χρησιμοποι-ούν συχνά πολλαπλές μεθόδους, που ενίοτε διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Η χρήση πολ-λαπλών μεθόδων –καθεμία με τα δικά της ισχυρά σημεία και τις δικές της αδυναμίες– μπο-ρεί να μας δώσει μια πιο σφαιρική απάντηση στο ερώτημα της έρευνάς μας. Οι διαφορετι-κές μέθοδοι εξηγούν διαφορετικές όψεις της ίδιας πραγματικότητας (Falk και Heckman,2009). Όπως απέδειξε σε μια έρευνά της η Peggy Thoits (1995), η ερμηνεία των ευρημά-των μιας έρευνας μπορεί να γίνει με διαφορετική μέθοδο από αυτή που χρησιμοποιήθηκεγια τη συλλογή των στοιχείων. Συγκεκριμένα, στην έρευνα που έκανε για το άγχος και ταψυχολογικά του συμπτώματα, η απλή καταγραφή του μέσου επιπέδου άγχους που συνδέ-εται με τον κάθε στρεσογόνο παράγοντα δεν ήταν αρκετή. Η Thoits έπρεπε να γνωρίζει καιτο συγκεκριμένο πλαίσιο εκδήλωσης του κάθε είδους άγχους. Ένα διαζύγιο, για παράδειγ-μα, μπορεί να συντρίψει έναν άνθρωπο και να ανακουφίσει κάποιον άλλο, ανάλογα με τησυγκεκριμένη κατάσταση του καθενός. Μόνο με την ποιοτική ανάλυση των στοιχείων, ηοποία περιλάμβανε εκτενή σχόλια από συνεντεύξεις με τα υποκείμενα της μελέτης της,μπόρεσε η Thoits να ερμηνεύσει τα στοιχεία της με ακρίβεια. Το Πλαίσιο 1.2 δίνει μια πιολεπτομερή εικόνα του τρόπου με τον οποίο συγκεντρώνει τα στοιχεία του ο ερευνητής.

Ορισμένες διαστάσεις της ανθρώπινης συμπεριφοράς είναι κρυφές, οπότε η διερεύ-νησή τους προϋποθέτει μη παραδοσιακές μεθόδους. Για παράδειγμα, τα στοιχεία για τιςκατασχέσεις ναρκωτικών, την αναζήτηση θεραπείας σε κέντρα απεξάρτησης και τους θα-νάτους λόγω ναρκωτικών όπως και οι αυτοαναφορές για τη χρήση ναρκωτικών εμφανί-ζουν ασυνέπειες και χαρακτηρίζονται από μειωμένη αξιοπιστία (Bohannon, 2007). Θέλο-ντας να υπολογίσουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τη χρήση κοκαΐνης, ευρωπαίοι ερευνητέςανέλυσαν χαρτονομίσματα για να ανιχνεύσουν ίχνη κοκαΐνης, καθώς πολλοί χρήστεςχρησιμοποιούν χαρτονομίσματα για να πάρουν το ναρκωτικό. Ανέλυσαν επίσης το νερόσε ποταμούς κοντά σε πόλεις, αναζητώντας ίχνη κοκαΐνης που έφτασαν σε αυτούς μέσωτου αποχετευτικού συστήματος. Τα αρχικά αποτελέσματα έδειξαν ότι η χρήση κοκαΐνηςστη Γερμανία και την Ιρλανδία είναι πολύ πιο διαδεδομένη σε σχέση με τα ευρήματα πα-ραδοσιακών ερευνητικών μεθόδων (Bohannon, 2007).

Τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου

Η επιστημονική μέθοδος, μια σειρά διαδοχικών βημάτων που αποσκοπεί στην εξασφάλι-ση της μέγιστης δυνατής αντικειμενικότητας κατά τη διερεύνηση ενός προβλήματος, επι-

82 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 42: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

τρέπει στους ερευνητές να αναζητήσουν απαντήσεις στα ερωτήματά τους συγκεντρώνο-ντας στοιχεία με συστηματικό τρόπο. Μολονότι καμία μέθοδος δεν μπορεί να εξαλείψει τοστοιχείο της αβεβαιότητας, τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου μεγιστοποιούν τις πι-θανότητες συλλογής στοιχείων που είναι χρήσιμα, αντικειμενικά και ακριβή. Η επιστημο-νική μέθοδος διέπεται από την αυστηρή και πειθαρχημένη συλλογή των στοιχείων και τηλογική ερμηνεία τους. Τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου περιλαμβάνουν την επιλογήενός προβλήματος που μπορεί να διερευνηθεί, την επισκόπηση της σχετικής βιβλιογρα-φίας, το σχηματισμό κάποιας υπόθεσης, την επιλογή της ερευνητικής μεθόδου, την ανά-λυση των δεδομένων και την καταγραφή των συμπερασμάτων.

Ιδανικά, η κοινωνιολογική έρευνα ακολουθεί πιστά αυτή τη διαδικασία, βήμα προς βή-μα, όμως στην πράξη αυτό δεν είναι πάντοτε δυνατό. Θα εξετάσουμε αναλυτικά τα βήμα-τα του Σχήματος 1.1, παρακολουθώντας τον τρόπο διεξαγωγής μιας έρευνας που αφο-ρούσε την πρώτη σεξουαλική επαφή των εφήβων, τη θρησκευτικότητά τους και τις στά-σεις τους απέναντι στο σεξ (Meier, 2003).

1. Επιλογή ενός προβλήματος που μπορεί να διερευνηθεί. Το εύρος των θεμάτωνπου είναι ανοικτά στην κοινωνική έρευνα είναι εξίσου πλατύ με την ανθρώπινη συμπε-ριφορά. Οι κοινωνιολόγοι επικεντρώνουν την προσοχή τους σε σημαντικά προβλήματαπου χρήζουν διερεύνησης και μπορούν να μελετηθούν με τις μεθόδους της επιστήμης.Η Αν Μ. Μάιερ (Ann M. Meier) είχε βρει εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι κατά τιςτελευταίες δεκαετίες όλο και περισσότεροι Αμερικανοί έχουν την πρώτη τους σεξουαλι-κή επαφή κατά την εφηβεία, και μάλιστα σε όλο και μικρότερη ηλικία. Περισσότεροι απόέξι στους δέκα τελειόφοιτους μαθητές λυκείου στις ΗΠΑ δεν είναι παρθένοι (Centers forDisease Control and Prevention, 2010). Η Μάιερ αποφάσισε να διερευνήσει τους κοι-νωνικούς παράγοντες που θα μπορούσαν να τη βοηθήσουν στην ερμηνεία της σεξουα-λικής συμπεριφοράς των σύγχρονων εφήβων. Υπέθεσε ότι οι στάσεις των εφήβωναπέναντι στη σεξουαλική συμπεριφορά και η θρησκευτικότητά τους αποτελούν καθορι-στικούς παράγοντες όσον αφορά τη σεξουαλική τους δραστηριότητα.

2. Επισκόπηση της βιβλιογραφίας. Η Μάιερ μελέτησε την ερευνητική βιβλιογραφίαπου είχε να κάνει με τη θρησκευτικότητα, τις στάσεις των εφήβων και την πρώτη σε-ξουαλική επαφή, για να διαπιστώσει τι είχαν ήδη ανακαλύψει άλλοι ερευνητές. Έτσι,όχι μόνο βρήκε πλήθος στοιχείων που θα τη βοηθούσαν να προσανατολίσει τη δικήτης έρευνα, αλλά απέφυγε και να επαναλάβει τη δουλειά που είχαν ήδη κάνει άλλοιερευνητές. Οι έρευνες που μελέτησε έδειχναν ότι η ύπαρξη χαλαρότερων στάσεων

απέναντι στη σεξουαλική δραστηριότητα αλλά και η μειωμένη θρησκευτικότητα σχετί-ζονται με την υψηλότερη πιθανότητα ενός ατόμου να έχει σεξουαλική επαφή στηνεφηβεία. Το σύνολο των ερευνών έδειχνε ότι οι στάσεις των εφήβων απέναντι στη σε-ξουαλική συμπεριφορά και η θρησκευτικότητά τους ασκούν ενδεχομένως σημαντικήεπιρροή στη σεξουαλική συμπεριφορά. Τα ευρήματα των ίδιων ερευνών αναδείκνυανόμως και ένα άλλο ενδεχόμενο – την πιθανότητα η ενεργή σεξουαλική ζωή να προάγειτα ελεύθερα ήθη και τις χαλαρές στάσεις για το σεξ και να μειώνει τη θρησκευτικότητατων εφήβων.

Όταν ένας κοινωνιολόγος ανακαλύπτει κάποια σύνδεση, μια συσχέτιση, ανάμεσασε μεταβλητές, δεν σημαίνει ότι έχει θεμελιώσει και κάποια αιτιώδη συνάφεια. Εν προ-

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 83

Page 43: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Στο κεφάλαιο αυτό διαβάσατε για τα πειράματα,τις συνεντεύξεις, τις κοινωνικές έρευνες και τηναρχειακή έρευνα. Η συλλογή στοιχείων στην κοι-νωνιολογική έρευνα μπορεί να είναι χρονοβόρακαι δαπανηρή διαδικασία, ωστόσο τα δεδομένααλλάζουν ραγδαία. Η εξέλιξη της ψηφιακής τε-χνολογίας οδήγησε σε «καταιγισμό από νέα δε-δομένα κοινωνικών επιστημών [...] σε έναν τερά-στιο όγκο πληροφοριών σε ψηφιακή μορφή γιατους ανθρώπους, τις ομαδοποιήσεις και τις δια-συνδέσεις τους» (King, 2011:719).

Ο Γκάρι Κινγκ (Gary King), του ΙνστιτούτουΠοσοτικής Κοινωνικής Επιστήμης στο Πανεπι-στήμιο Χάρβαρντ, υποστηρίζει ότι ο όγκος τωνπληροφοριών στις οποίες απέκτησαν ξαφνικάπρόσβαση οι ερευνητές των κοινωνικών επιστη-μών είναι ανάλογος με τον τεράστιο πλούτο νέωνπληροφοριών που ανακάλυψαν οι μικροβιολόγοιμετά τη διάδοση της χρήσης των μικροσκοπίων.Οι αναρτήσεις των χρηστών στα μέσα κοινωνι-κής δικτύωσης, τα ψηφιοποιημένα αρχεία, οι γε-ωκωδικοποιημένες σε πραγματικό χρόνο αναφο-ρές κρουσμάτων εγκληματικότητας, οι μέθοδοιαυτοματοποιημένης ανάλυσης κειμένου και ηεπανάσταση στην τεχνολογία των υπολογιστώνδίνουν στους κοινωνιολόγους τη δυνατότητα νααξιοποιήσουν στις έρευνες και τις μελέτες τουςεκατομμύρια δεδομένα, αντί να βασίζονται απο-κλειστικά σε μερικές δεκάδες τηλεφωνικές κλή-σεις προς επιφυλακτικούς ερωτώμενους.

Τι σημαίνει αυτός ο τεράστιος όγκος διαθέσι-μων πληροφοριών για την έρευνα; Το 2011, οΜάικλ Μέισι (Michael Macy), κοινωνιολόγος τουπανεπιστημίου Cornell, και ο μεταπτυχιακός φοι-τητής του Σκοτ Γκόλντερ (Scott Golder) δημοσί-ευσαν μια έρευνα στην οποία είχαν αναλύσει 509εκατομμύρια δημόσια μηνύματα στο Twitter από2,4 εκατομμύρια χρήστες της υπηρεσίας σε 84χώρες (Golder και Macy, 2011). Σύμφωνα με τηνέρευνα, οι άνθρωποι, ανεξαρτήτως εθνικότητας,ξυπνούν με καλή διάθεση, η οποία επιδεινώνεται

όσο προχωρά η μέρα∙ διαπίστωσαν επίσης ότι οιάνθρωποι είναι ευτυχέστεροι τα Σαββατοκύρια-κα. Το εύρημα αυτό είναι σημαντικό και για άλλεςέρευνες: εφόσον οι αναρτήσεις των ανθρώπωνστο Twitter είναι πιο θετικές το πρωί και γίνονταιπερισσότερο αρνητικές στο πέρασμα της ημέ-ρας, οι ερευνητές που χρησιμοποιούν το Twitterγια να μελετήσουν τις στάσεις σε θέματα όπως ηεργασία και η οικογένεια, τη δημοφιλία συγκεκρι-μένων πολιτικών ή οποιοδήποτε άλλο θέμα θαπρέπει να λαμβάνουν υπόψη τη χρονική στιγμήανάρτησης των μηνυμάτων: την ώρα της ημέραςκαι την ημέρα της εβδομάδας.

Σε άλλη μελέτη, η οποία αφορούσε τη συ-μπεριφορά των ψηφοφόρων, ο ερευνητής Γκέι-μπριελ Λεντς (Gabriel Lenz) του Πανεπιστημίουτης Καλιφόρνια στο Μπέρκλεϊ αποφάσισε να βρειτους ερωτώμενους που θα χρειαζόταν μέσω τουAmazon.com (Bohannon, 2011). Άνθρωποι απόόλο τον κόσμο διαθέσιμοι για εργασία μέσω υπο-λογιστή μπορούν να δηλώσουν τη διαθεσιμότητάτους στην ηλεκτρονική αγορά του Amazon.com,που ονομάζεται Mechanical Turk. Ο Λεντς βρήκετα άτομα που χρειαζόταν για την έρευνά του προ-σφέροντάς τους αμοιβή 160 δολάρια. Μπορούσεόμως να διασφαλίσει ότι οι επί μισθώσει ερωτώ-μενοι ήταν αντιπροσωπευτικοί του πληθυσμούπου ήθελε να μελετήσει; Ο ίδιος, όπως και άλλοιερευνητές, αναγνώρισαν το πρόβλημα, εξού καιμελέτησαν την ομάδα των «Turkers». Ανακάλυ-ψαν ότι αυτοί «είναι νεότεροι και περισσότερο φι-λελεύθεροι πολιτικά» σε σχέση με τον μέσο Αμε-ρικανό, στον οποίο ωστόσο βρίσκονται εγγύτερααπ’ ό,τι στους φοιτητές που συνήθως χρησιμο-ποιούνται ως υποκείμενα στις έρευνες. Σε μιαεπανάληψη δύο κλασικών πειραμάτων, τα δεδο-μένα που αποκτήθηκαν από άτομα που προσλή-φθηκαν μέσω του Mechanical Turk συμβάδιζανμε τα δημοσιευμένα αποτελέσματα των προη-γούμενων ερευνών.

Ο πολιτισμός και η κουλτούρα μπορούν επί-

1.2 Η ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Twitter, Google, Wikipedia, MechanicalTurk και κοινωνιολογία

84 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 44: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

σης να μελετηθούν με τη βοήθεια της ψηφιακήςτεχνολογίας. «Ο “Θεός” δεν έχει πεθάνει» διαπί-στωνε μια ερευνητική ομάδα που δημοσίευσε τααποτελέσματα της έρευνάς της στο περιοδικόScience, «χρειάζεται όμως νέο υπεύθυνο δημό-σιων σχέσεων» (Michel κ.ά., 2011:182). Οι ερευ-νητές κατέληξαν σε αυτό το συμπέρασμα αφούεντόπισαν τη λέξη «Θεός» σε περισσότερα από5 εκατομμύρια βιβλία (περίπου στο 4% του συνό-λου των βιβλίων που εκδόθηκαν την περίοδο1800 έως 2000). Πρόκειται για ένα παράδειγμαculturomics – «της εφαρμογής τεχνικών μαζικήςσυλλογής δεδομένων και ανάλυσής τους στοπλαίσιο της μελέτης του ανθρώπινου πολιτι-σμού» (Michel κ.ά., 2011:181). Οι ερευνητέςχρησιμοποίησαν ψηφιοποιημένα αντίγραφα τωνβιβλίων για να μελετήσουν γλωσσολογικά καιπολιτισμικά φαινόμενα. Βρέθηκαν με περισσότε-ρες από 500 δισεκατομμύρια λέξεις σε επτάγλώσσες από τις αρχές του 16ου αιώνα μέχρισήμερα. Αυτό τον όγκο πληροφοριών θα ήταναδύνατον να τον διαβάσει, να τον ξεφυλλίσει ήπολύ περισσότερο να τον ερμηνεύσει οποιοσδή-ποτε. Χάρη όμως στην ανάλυση του αριθμού εμ-φάνισης συγκεκριμένων λέξεων μέσω υπολογι-στή, η ερευνητική ομάδα εντόπισε μεταβολές στηγραμματική δομή πολλών διαφορετικών γλωσ-σών στο πέρασμα του χρόνου, ανακάλυψε κρού-

σματα λογοκρισίας ιδεών και ανθρώπων, ανακά-λυψε τη φήμη δημόσιων προσώπων, τις τάσειςστο φαγητό στο πέρασμα των αιώνων και σε δια-φορετικούς πολιτισμούς, ακόμα και τις εξάρσειςτων επιδημιών γρίπης.

Όσο για τον «Θεό», η λέξη αυτή εμφανιζότανμε πολύ μεγαλύτερη συχνότητα σε βιβλία που εί-χαν εκδοθεί πριν από το 1900 σε σχέση με οποι-αδήποτε εποχή έκτοτε. Το τι σημαίνει αυτό γιατην κοινωνία μπορεί να γίνει το αντικείμενο μιαςάλλης μελέτης – η οποία ενδεχομένως θα αξιο-ποιήσει επίσης τη νέα ψηφιακή τεχνολογία.

Ερωτήματα προς συζήτηση

1. Ποιοι παράγοντες και γιατί θα μπορούσαν ναεπηρεάσουν τη συλλογή δεδομένων ότανπροσλαμβάνονται ερωτώμενοι μέσω τουMechanical Turk;

2. Είναι αξιόπιστες οι πληροφορίες που λαμβά-νουν οι ερευνητές από το Twitter και το Face-book; Όταν κάνετε μια ανάρτηση στο Face-book, λέτε πάντα την αλήθεια; Μήπως οι άν-θρωποι υπερβάλλουν ως προς τα επιτεύγ-ματα και τα συναισθήματά τους στα μέσα κοι-νωνικής δικτύωσης; Πώς θα μπορούσαν οικοινωνικοί επιστήμονες να παρακάμψουναυτό το πρόβλημα;

Στον ιστότοπο: http:books.google.com/ngrams μπορείτε να δώσετε ένα όνομα ή οποιαδήποτε άλλη λέξηκαι να δείτε με τη μορφή γραφήματος τη συχνότητα εμφάνισης της συγκεκριμένης λέξης στο πέρασμα τουχρόνου. Το συγκεκριμένο γράφημα προέκυψε από την αναζήτηση της λέξης «Θεός».

1800

0.1100%

0.1000%

0.0900%

0.0800%

0.0700%

0.0600%

0.0500%

0.0400%

0.0300%

0.0200%

0.0100%

0.0000%1820 1840 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000

Θεός

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 85

Page 45: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

86 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Επιλογή ενός προβλήματος που επιδέχεται διερεύνησηςΕύρεση ενός προβλήματος που είναι σημαντικό και μπορεί να διερευνηθεί

χρησιμοποιώντας τις μεθόδους της επιστήμης

Επισκόπηση της βιβλιογραφίαςΕξέταση της υπάρχουσας θεωρίας και έρευνας πάνω στο συγκεκριμένο θέμα

Σχηματισμός της υπόθεσηςΔιατύπωση κάποιας πρότασης που προσδιορίζει τη σχέση ανάμεσα στις

μεταβλητές και ανάπτυξη ενός εν δυνάμει λειτουργικού ορισμού που ορίζει τις μεταβλητές με τρόπο που να επιτρέπει την ποσοτική μέτρησή τους

Επιλογή της ερευνητικής μεθόδουΟ ερευνητής αποφασίζει με ποια μέθοδο –πείραμα, συνεντεύξεις, παρατήρηση των τρόπων συμπεριφοράς σε συγκεκριμένες καταστάσεις, εξέταση των διαθέσιμων αρχείων και ιστορικών στοιχείων ή κάποιο συνδυασμό αυτών– θα ελέγξει την

υπόθεσή του

Συλλογή των στοιχείωνΣυλλογή και καταγραφή των δεδομένων σύμφωνα με τις προδιαγραφές της

επιλεχθείσας ερευνητικής μεθόδου

Ανάλυση των αποτελεσμάτωνΑναζήτηση λογικών συσχετίσεων ανάμεσα στα ευρήματα της έρευνας

Διατύπωση των συμπερασμάτωνΠαρουσίαση του αποτελέσματος της έρευνας, διατύπωση της ευρύτερης

σημασίας της για τη θεωρία και την εφαρμογή του αντικειμένου και διατύπωση προτάσεων για την κατεύθυνση που θα μπορούσαν να πάρουν

οι μελλοντικές έρευνες

Σχήμα 1.1 Τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου

Το σχεδιάγραμμα παρουσιάζει τα βήματα που ακολουθούν συνή-θως οι επιστήμονες για τη διερεύνηση κάποιου προβλήματος.

Page 46: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

κειμένω, το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: η χαμηλή θρησκευτικότητα και οι χαλα-ρότερες στάσεις απέναντι στη σεξουαλική επαφή είναι οι παράγοντες που οδηγούνστη μεγαλύτερη σεξουαλική δραστηριότητα των εφήβων ή μήπως η ενεργή σεξουαλι-κή ζωή των εφήβων είναι αυτή που τους κάνει πιο ανεκτικούς απέναντι στο σεξ και κα-ταλήγει στη μειωμένη θρησκευτικότητά τους;

3. Σχηματισμός της υπόθεσης. Μόλις ολοκληρώσουν την επισκόπηση της βιβλιο-γραφίας, οι ερευνητές διατυπώνουν μια υπόθεση για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσαστις μεταβλητές. Η υπόθεση μπορεί να πάρει τη μορφή ερώτησης ή προβλεπτικήςπρότασης. Η Μάιερ υπέθεσε ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση υπήρχαν αμφίδρομεςαιτιώδεις διαδικασίες: οι χαλαρές στάσεις απέναντι στο σεξ και η χαμηλή θρησκευτικό-τητα αυξάνουν την πιθανότητα της σεξουαλικής επαφής στους εφήβους, παράλληλαόμως η σεξουαλική πράξη ενισχύει τις χαλαρές στάσεις απέναντι στο σεξ και μειώνειτη θρησκευτικότητα.

Προτού ξεκινήσουν, οι ερευνητές πρέπει να ορίσουν τις μεταβλητές τους. Για τηδιατύπωση εν δυνάμει λειτουργικών ορισμών, οι επιστήμονες δίνουν στις αφηρημέ-νες έννοιες μια μορφή που να επιτρέπει τη μέτρησή τους. Στη συγκεκριμένη περίπτω-ση, η Μάιερ όρισε τον τρόπο μέτρησης της θρησκευτικότητας, των σεξουαλικών στά-σεων και της σεξουαλικής συμπεριφοράς των εφήβων. Η θρησκευτικότητα μετρήθηκερωτώντας τους συμμετέχοντες πόσο σημαντική είναι για τους ίδιους η θρησκεία, πό-σο τακτικά εκκλησιάζονται και προσεύχονται και αν συμμετέχουν σε χριστιανικές ομά-δες νέων. Στηριζόμενη στο συνδυασμό των απαντήσεών τους, η Μάιερ σχημάτισεέναν ενιαίο δείκτη μέτρησης της θρησκευτικότητας. Αντιστοίχως, μέτρησε τη χαλαρό-τητα των στάσεων των εφήβων σχετικά με τη σεξουαλική συμπεριφορά χρησιμοποιώ-ντας επτά ερωτήσεις που είχαν να κάνουν με τα θετικά και τα αρνητικά της σεξουαλι-κής δραστηριότητας. Όσο για τη σεξουαλική συμπεριφορά, οι συμμετέχοντες ρωτήθη-καν αν είχαν ποτέ σεξουαλική επαφή. Οι λειτουργικές υποθέσεις της Μάιερ, διατυπω-μένες με τη μορφή μετρήσιμων μεταβλητών, ήταν οι εξής:

• Οι χαλαρότερες στάσεις απέναντι στη σεξουαλική πράξη αυξάνουν την πιθανότη-τα της σεξουαλικής επαφής.

• Τα υψηλότερα επίπεδα θρησκευτικότητας μειώνουν την πιθανότητα της σεξουαλι-κής επαφής.

• Η σεξουαλική επαφή επιφέρει χαλαρότερες στάσεις απέναντι στο σεξ.

• Η σεξουαλική επαφή επιφέρει χαμηλότερα επίπεδα θρησκευτικότητας.

4. Επιλογή της ερευνητικής μεθόδου. Αφού σχηματίσουν τις υποθέσεις τους, οιερευνητές καλούνται να αποφασίσουν τον τρόπο με τον οποίο θα συλλέξουν τα στοι-χεία που θα χρησιμοποιήσουν για να ελέγξουν αν αυτές ισχύουν ή όχι. Στη συγκεκρι-μένη περίπτωση, η σεξουαλική συμπεριφορά είναι ένα ευαίσθητο προσωπικό δεδο-μένο, οπότε αποκλείστηκαν από την αρχή οι ερευνητικές μέθοδοι της παρατήρησηςκαι του πειράματος. Η Μάιερ επέλεξε λοιπόν την ερευνητική μέθοδο της συνέντευξηςκαι μέτρησε τις εννοιολογικές κατασκευές της έρευνας με βάση τις απαντήσεις τωνερωτώμενων. Τα στοιχεία που χρησιμοποίησε τα είχαν συγκεντρώσει άλλοι ερευνη-τές, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου ερευνητικού προγράμματος με τίτλο Εθνική Διαχρο-νική Μελέτη της Υγείας των Εφήβων (Add Health). Σε εκείνη τη μελέτη, οι μετρήσεις

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 87

Page 47: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

είχαν γίνει με βάση προσωπικές συνεντεύξεις με 15.000 εφήβους σε δύο διαφορετικάχρονικά σημεία, το 1995 και το 1996. Η διαχρονική φύση της μελέτης επέτρεψε στηΜάιερ να χρησιμοποιήσει μια ημιεμπειρική μέθοδο, κατά την οποία ορισμένοι απότους ερωτώμενους είχαν υποβληθεί στη «θεραπεία» (δηλαδή είχαν την πρώτη τουςσεξουαλική επαφή) στο διάστημα μεταξύ του 1995 και του 1996 και ορισμένοι όχι. Φυ-σικά δεν επρόκειτο για πραγματικό πείραμα, καθώς η Μάιερ δεν τοποθέτησε τους μα-θητές τυχαία σε κάποια πειραματική ομάδα ορίζοντας τη σεξουαλική επαφή ως συν-θήκη της θεραπείας.

5. Συλλογή των στοιχείων. Σε ορισμένες περιπτώσεις, η συλλογή των στοιχείων είναιμια κρίσιμη και χρονοβόρα παράμετρος της ερευνητικής διαδικασίας. Καθώς η έρευνατης Μάιερ ανήκει στην κατηγορία της ανάλυσης δευτερογενών στοιχείων (της δευ-τερογενούς ανάλυσης στοιχείων που έχουν συγκεντρώσει άλλοι ερευνητές), δεν χρει-άστηκε να ασχοληθεί η ίδια με αυτό το στάδιο της ερευνητικής διαδικασίας. Οι ερευνη-τές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα Add Health είχαν ήδη πραγματοποιήσει κατ’ οί-κον συνεντεύξεις με τα άτομα του δείγματος των εφήβων, περιλαμβάνοντας το σύνο-λο των μετρήσιμων μεταβλητών που χρειαζόταν η Μάιερ για τη δική της έρευνα. Συ-γκεκριμένα, στο δείγμα τους υπήρχε ένα υποσύνολο από εφήβους ηλικίας 15-18 ετώνοι οποίοι δεν είχαν παντρευτεί ποτέ, ήταν όλοι παρθένοι κατά το χρόνο της πρώτηςσυνέντευξης και από τους οποίους κανείς δεν είχε υποστεί καταναγκαστική σεξουαλι-κή επαφή πριν από το χρόνο της δεύτερης συνέντευξης. Κάποιοι από τους εφήβουςείχαν σεξουαλική επαφή στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στο πρώτο και τοδεύτερο στάδιο της συγκέντρωσης των στοιχείων και κάποιοι άλλοι όχι.

Οι ερωτώμενοι που συμμετέχουν σε προσωπικές συνεντεύξεις δεν είναι πάντοτεειλικρινείς όταν θίγονται προσωπικά θέματα όπως η σεξουαλική συμπεριφορά. Γι’ αυ-τόν το λόγο, η σεξουαλική συμπεριφορά μετρήθηκε με τη χρήση αυτοσυνεντεύξεωνμε τη βοήθεια ηλεκτρονικού υπολογιστή. Οι ερωτώμενοι απαντούσαν στις ερωτήσειςμέσω υπολογιστή σε ιδιωτικό περιβάλλον.

6. Ανάλυση των στοιχείων. Αφού ολοκληρώσουν τη συλλογή των στοιχείων, οι ερευ-νητές πρέπει να τα αναλύσουν, για να βρουν απαντήσεις στα ερωτήματα της έρευνάςτους. Η ανάλυση περιλαμβάνει την αναζήτηση εποικοδομητικών και χρήσιμων συσχε-τίσεων ανάμεσα στα δεδομένα που προέκυψαν από την έρευνα. Η Μάιερ επέλεξε ωςμεθόδους ανάλυσης των δεδομένων της αυτές που θα της επέτρεπαν να απαντήσεισε δύο ερωτήματα: (1) κατά πόσον οι στάσεις και η θρησκευτικότητα των εφήβων κα-τά το χρόνο της πρώτης συνέντευξης (του 1995) συνδέονταν με το εάν ο ερωτώμενοςείχε την πρώτη του σεξουαλική επαφή στο μεσοδιάστημα των δύο συνεντεύξεων και(2) κατά πόσον το γεγονός της σεξουαλικής επαφής στο μεσοδιάστημα των δύο συνε-ντεύξεων συνδεόταν με κάποια αλλαγή στη θρησκευτικότητα και/ή τις στάσεις τουεφήβου.

Στην πρώτη ανάλυση, η Μάιερ ανακάλυψε ότι η χαμηλότερη θρησκευτικότητα καιοι πιο θετικές στάσεις απέναντι στη σεξουαλική πράξη (όπως μετρήθηκαν κατά τηνπρώτη συνέντευξη) σχετίζονταν και οι δύο με τη σεξουαλική επαφή στο μεσοδιάστηματων συνεντεύξεων. Στη δεύτερη ανάλυση, ανακάλυψε ότι η σεξουαλική επαφή στο με-σοδιάστημα των δύο συνεντεύξεων δεν προκάλεσε χαμηλότερη θρησκευτικότητα στη

88 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 48: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

δεύτερη συνέντευξη, προκάλεσε όμως τη διαμόρφωση περισσότερο θετικών στάσε-ων για το σεξ στις γυναίκες. Στην περίπτωση των ανδρών, οι οποίοι εξαρχής είχαν θε-τικότερες στάσεις για το σεξ, η σεξουαλική επαφή ανάμεσα στις συνεντεύξεις δεν επη-ρέασε σημαντικά τις στάσεις τους για την ερωτική συνεύρεση.

7. Διατύπωση των συμπερασμάτων. Αφού ολοκληρώσουν την ανάλυση των στοι-χείων, οι ερευνητές είναι πλέον έτοιμοι να διατυπώσουν τα συμπεράσματά τους. Συ-νήθως επιβεβαιώνουν, απορρίπτουν ή τροποποιούν την ερευνητική υπόθεση. Προ-σπαθούν επίσης να διατυπώσουν γενικότερα συμπεράσματα, συνδέοντας τη δουλειάτους με άλλα ευρήματα και θεωρίες. Κατά κανόνα, τα ευρήματα αναδεικνύουν επίσηςπιθανά ερωτήματα για μελλοντική έρευνα.

Τα ευρήματα της Μάιερ υποστήριζαν δύο από τις υποθέσεις που είχε διατυπώσει:ότι οι μαθητές που έχουν θετικότερες στάσεις απέναντι στη σεξουαλική επαφή αλλάκαι αυτοί που είναι λιγότερο θρησκευόμενοι έχουν αυξημένες πιθανότητες να γίνουνσεξουαλικά ενεργοί. Η τρίτη υπόθεση, ότι η ενεργός σεξουαλική ζωή προκαλεί θετικό-τερες στάσεις απέναντι στη σεξουαλική πράξη, επιβεβαιώθηκε μόνο στην περίπτωσητων κοριτσιών. Επίσης, τα ευρήματά της υποδεικνύουν ότι θα πρέπει να απορρίψου-με την τέταρτη υπόθεση, καθώς η σεξουαλική πράξη δεν προκάλεσε χαμηλότερα επί-πεδα θρησκευτικότητας στους εφήβους. Ναι μεν οι θρησκευόμενοι μαθητές είναι λιγό-τερο πιθανό να έχουν σεξουαλική επαφή, όμως η σεξουαλική πράξη δεν μείωσε τοεπίπεδο θρησκευτικότητας των σεξουαλικά ενεργών μαθητών.

Τα συμπεράσματα αυτά σηματοδοτούν το τέλος της συγκεκριμένης έρευνας, όχιόμως και της συνολικής ερευνητικής διαδικασίας. Η έρευνα είναι κυκλική, και τα συ-μπεράσματα μιας έρευνας αποτελούν συχνά την αφετηρία επόμενων ερευνών. Στησυγκεκριμένη περίπτωση, θα μπορούσε κανείς να διερευνήσει για ποιο λόγο η έναρ-ξη της σεξουαλικής δραστηριότητας στην περίπτωση των γυναικών επηρεάζει τη στά-ση τους για το σεξ και κατά πόσον υπάρχουν παράγοντες, όπως το να βρίσκονται σεσχέση, που επηρεάζουν την ένταση αυτής της συσχέτισης. Θα μπορούσε επιπλέοννα τεθεί το ερώτημα γιατί η έναρξη της σεξουαλικής δραστηριότητας δεν επηρεάζει τιςστάσεις των ανδρών για το σεξ. Οι απαντήσεις σε αυτά μπορεί να οδηγήσουν σε πρό-σθετα ερωτήματα, συνεχίζοντας τον κύκλο της έρευνας.

Η μεθοδολογία της Μάιερ μπορεί να λειτουργήσει γενικότερα ως πρότυπο για τουςερευνητές που προβληματίζονται για την κατεύθυνση της αιτιότητας. Καθώς οι συνε-ντεύξεις που μελέτησε είχαν γίνει με διαφορά ενός έτους, η Μάιερ κατάφερε να προσ-διορίσει όχι μόνο τις επιδράσεις της θρησκευτικότητας και των στάσεων στην πρώτησεξουαλική επαφή, αλλά και τις συνέπειες της πρώτης σεξουαλικής επαφής στη θρη-σκευτικότητα και τις στάσεις των εφήβων. Αν δεν υπήρχαν δύο ομάδες δεδομένωναπό δύο διαφορετικές χρονικές στιγμές, η γνώση μας για το πώς συνδέονται οι στά-σεις και η θρησκευτικότητα με τη σεξουαλική συμπεριφορά θα ήταν ημιτελής.

Η δεοντολογία της έρευνας

Παρότι η επιστημονική έρευνα που μελετά την ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να προ-σφέρει πολύτιμα αποτελέσματα, μπορεί επίσης να αποδειχθεί επικίνδυνη και επιζήμια για

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 89

Page 49: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

τους μελετώμενους. Οι ανθρωπολόγοι έχουν κατηγορηθεί για αντιδεοντολογική συμπερι-φορά κατά τη διεξαγωγή της έρευνάς τους στην ινδιάνικη φυλή των Γιανομάμι στη Βενε-ζουέλα (Mann, 2009). Τη δεκαετία του 1940 στη Γουατεμάλα, ένας ερευνητής της Υπηρε-σίας Δημόσιας Υγείας των ΗΠΑ εξέθεσε περισσότερους από 1.300 κρατουμένους, ψυχι-κά ασθενείς και στρατιώτες σε σεξουαλικά μεταδιδόμενες ασθένειες, ενώ απέσπασε δείγ-ματα αίματος και μυελού των οστών από περισσότερους από 5.000 ασθενείς χωρίς τησυγκατάθεσή τους (Kaiser, 2011). Με αφορμή τα συγκεκριμένα και πολλά ακόμα σκάνδα-λα, οι κοινωνιολόγοι γίνονται όλο και πιο ευαίσθητοι στα ζητήματα της ερευνητικής δεο-ντολογίας και ηθικής.

Παράλληλα, φέρουν μια διττή υποχρέωση. Από τη μια καλούνται να μην παραποιούνή «μαγειρεύουν» τα ευρήματά τους προκειμένου να υπηρετήσουν προσωπικές ή θεσμι-κές σκοπιμότητες, και από την άλλη είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίζουν τους ανθρώ-πους ως το σκοπό και όχι ως το μέσο.

Εξαιτίας των πιθανών συγκρούσεων που μπορούν να ανακύψουν από τις πολλαπλέςευθύνες των ερευνητών, η Αμερικανική Κοινωνιολογική Εταιρεία (ASA) (American Socio-logical Association, 1989), η μεγαλύτερη επαγγελματική οργάνωση του κλάδου στιςΗνωμένες Πολιτείες, συνέταξε έναν κώδικα δεοντολογίας ο οποίος πρέπει να διέπει τησυμπεριφορά των μελών της. Μεταξύ των αρχών που περιλαμβάνει ο κώδικας είναι και οιεξής:

• Οι κοινωνιολόγοι δεν πρέπει να εκμεταλλεύονται την επαγγελματική ιδιότητά του κοι-

νωνικού επιστήμονα για δόλιους σκοπούς ή ως πρόσχημα για τη συλλογή πληροφο-

ριών για λογαριασμό οποιασδήποτε οργάνωσης ή κυβέρνησης. Οι κοινωνιολόγοι δεν

πρέπει να παραπλανούν τους ερωτώμενους που συμμετέχουν στις έρευνές τους ως

προς το σκοπό της έρευνας.

• Η διεξαγωγή της κοινωνιολογικής έρευνας δεν πρέπει να εκθέτει τους ερωτώμενους σε

σοβαρούς προσωπικούς κινδύνους. Οι ερευνητές οφείλουν να εξασφαλίζουν τη συ-

ναίνεση των ερωτωμένων, αφού τους ενημερώσουν ενδελεχώς, εφόσον οι κίνδυνοι

που απορρέουν από τη συμμετοχή τους στην έρευνα είναι μεγαλύτεροι από αυτούς

που αντιμετωπίζουν στην καθημερινή τους ζωή. Οφείλουν επίσης να ενημερώνουν

τους συμμετέχοντες και να εξασφαλίζουν τη συναίνεσή τους ακόμα κι αν εγκυμονούν

μέτριοι κίνδυνοι και προσωπικές βλάβες.

• Οι κοινωνιολόγοι απαγορεύεται να υποχρεώνουν και να χειραγωγούν τους φοιτητές

τους με σκοπό να τους κάνουν να λειτουργήσουν ως υποκείμενα στην έρευνά τους.

• Οι κοινωνιολόγοι είναι υποχρεωμένοι κατά την πρόσληψη, απόλυση, προαγωγή, μι-

σθολογική αποζημίωση, γενικότερη αντιμετώπιση ή οποιαδήποτε άλλη συνθήκη εργα-

σίας ή προώθησης της σταδιοδρομίας ενός ατόμου να μην κάνουν διακρίσεις με βάση

το φύλο, τις σεξουαλικές προτιμήσεις, την ηλικία, τη φυλή, τη θρησκεία, την εθνική κα-

ταγωγή, την ενδεχόμενη αναπηρία ή τις πολιτικές προτιμήσεις του.

Με άλλα λόγια, επειδή η κοινωνιολογική γνώση είναι εν δυνάμει μια μορφή οικονομικήςκαι πολιτικής εξουσίας, οι κοινωνιολόγοι οφείλουν να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί και ναπροστατεύουν την επιστήμη που υπηρετούν, τους ανθρώπους που μελετούν και διδά-σκουν, αλλά και την ίδια την κοινωνία από καταχρήσεις που μπορεί να συνδέονται με τηνεπαγγελματική τους πρακτική.

90 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

Page 50: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Τι μπορεί να σου προσφέρει η κοινωνιολογία;

Εφόσον διαβάζεις την τελευταία ενότητα του πρώτου κεφαλαίου ενός εισαγωγικού εγχει-ριδίου κοινωνιολογίας, είναι πιθανό να είσαι φοιτητής κοινωνιολογίας ή να έχεις επιλέξειένα μάθημα κοινωνιολογίας στο πλαίσιο της φοίτησής σου σε άλλο πανεπιστημιακό τμή-μα. Μπορεί επίσης να είσαι πρωτοετής φοιτητής και να μην έχεις καταλήξει ακόμα σε συ-γκεκριμένη ακαδημαϊκή κατεύθυνση. Σε κάθε περίπτωση, τώρα είναι η κατάλληλη στιγμήνα σκεφθείς τι θέση μπορεί να έχει η κοινωνιολογία στη ζωή σου.

Τι είδους σταδιοδρομία ακολουθούν οι πτυχιούχοι κοινωνιολογίας; Η Αμερικανική Κοι-νωνιολογική Εταιρεία θέλησε να μάθει με τι ασχολούνται οι πτυχιούχοι κοινωνιολογίας καιχρηματοδότησε σχετική έρευνα. Επισκεφθείτε την ιστοσελίδα της ASA στην ηλεκτρονικήδιεύθυνση http://www.asanet.org/. Επιλέξτε την ενότητα «Trends in Sociology» (Τάσειςστην κοινωνιολογία) υπό την κεφαλίδα «Research on Sociology» (Κοινωνιολογική έρευ-να) στο μενού που βρίσκεται στην κορυφή της αρχικής σελίδας. Στη συνέχεια επιλέξτετην ενότητα «Degrees» (Πτυχία) και θα βρείτε στοιχεία για τους τύπους των πτυχίων κοι-νωνιολογίας που έχουν απονεμηθεί, καθώς και για το φύλο, τη «φυλή» και την εθνότητατων πτυχιούχων κοινωνιολογίας στις ΗΠΑ. Στην ενότητα «Related Research» (Σχετικέςέρευνες) βρείτε το κείμενο με τίτλο «What Are They Doing with a Bachelor’s Degree inSociology?» (Με τι ασχολούνται οι πτυχιούχοι κοινωνιολογίας;) και διαβάστε το. Πώς διε-νεργήθηκε η έρευνα; Τι είδους επαγγέλματα ασκούν οι πτυχιούχοι κοινωνιολογίας; Μεβάση τον Πίνακα 1, καταγράψτε τα επαγγέλματα και σκεφτείτε εάν θα σας ενδιέφερε ναακολουθήσετε κάποιο από αυτά.

Εάν σας φάνηκε ενδιαφέρον το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, ίσως θα θέλατε να επιλέ-ξετε κάποιο μάθημα κοινωνιολογικής θεωρίας ή μεθοδολογίας που θα σας βοηθήσει ναμάθετε πώς να εκπονήσετε τη δική σας κοινωνιολογική έρευνα.

Περίληψη κεφαλαίου: Αναπτύσσοντας κοινωνιολογική συνείδηση

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 91

Η κοινωνιολογική προσέγγιση

Η κοινωνιολογία είναι η επιστημονική με-λέτη της κοινωνικής διαντίδρασης και τηςκοινωνικής οργάνωσης.

■ Νέα επίπεδα πραγματικότητας Η κοι-νωνιολογική προσέγγιση μας προτρέπεινα εξετάσουμε πτυχές του κοινωνικού μαςπεριβάλλοντος με τρόπους που διεισδύ-ουν πέρα από την επιφάνεια. Καθώς κοι-τάζουμε πέρα από τις εξωτερικές εκφάν-σεις του κοινωνικού μας κόσμου, ερχόμα-στε πρόσωπο με πρόσωπο με νέα επίπε-δα πραγματικότητας.

■ Η κοινωνιολογική φαντασία Η ουσίατης κοινωνιολογικής φαντασίας έγκειταιστην ικανότητα να βλέπουμε τις ατομικέςεμπειρίες και τις προσωπικές μας δυσκο-λίες ως συνδεόμενες με τις διευθετήσειςτης κοινωνίας και της εποχής στην οποίαζούμε.

■ Μικροκοινωνιολογία και μικροκοινω-

νιολογία Η μικροκοινωνιολογία είναι ηλεπτομερής μελέτη των όσων λένε, κά-νουν και σκέφτονται οι άνθρωποι λεπτόπρος λεπτό καθώς ζουν την καθημερινήτους ζωή. Η μακροκοινωνιολογία εστιά-

Page 51: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

92 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

ζεται στις ευρύτερες κοινωνικές δομές καιστις μεγάλης κλίμακας, μακροχρόνιες κοι-νωνικές διαδικασίες που συντελούνταιστους οργανισμούς και τους θεσμούς.

Η ανάπτυξη της κοινωνιολογίας

■ Αύγουστος Κοντ: Ο πατέρας της κοι-

νωνιολογίας Ο Αύγουστος Κοντ (1798-1857) θεωρείται ο πατέρας της κοινωνιολο-γίας και ο άνθρωπος που «βάφτισε» τη νέαεπιστήμη. Υπογράμμιζε ότι η μελέτη τηςκοινωνίας πρέπει να είναι επιστημονική καιπαρακινούσε τους κοινωνιολόγους να χρη-σιμοποιούν ως μεθόδους τους τη συστημα-τική παρατήρηση, το πείραμα και τη συ-γκριτική ιστορική ανάλυση. Ο Κοντ διαίρε-σε τη μελέτη της κοινωνίας στην κοινωνι-

κή στατική και την κοινωνική δυναμική.

■ Χάριετ Μαρτινό: Φεμινίστρια και μεθο-

δολόγος Η Χάριετ Μαρτινό ήταν η πρώτηπου συνέγραψε βιβλίο για τις μεθόδους τηςκοινωνικής έρευνας και από τους πρώτουςπου διεξήγαγαν συστηματική, επιστημονικήκοινωνική έρευνα. Η συγκριτική ανάλυσητης δουλείας και της θέσης των γυναικώνστον δυτικό κόσμο από τη Μαρτινό άνοιξετο δρόμο για την ανάπτυξη των θεωριώντου φεμινισμού και έδωσε ώθηση στοναγώνα για την ισότητα των δύο φύλων.

■ Χέρμπερτ Σπένσερ: Κοινωνικός δαρ-

βινισμός Ο Χέρμπερτ Σπένσερ περιέγρα-ψε την κοινωνία ως σύστημα, ως σύνολοπου αποτελείται από αλληλοσχετιζόμεναμέρη. Διατύπωσε επίσης μια πρωτοπορια-κή θεωρία για την ιστορική ανάπτυξη. Οκοινωνικός δαρβινισμός αποτελεί τηνεφαρμογή των ιδεών της εξελικτικής θεω-ρίας καθώς και της έννοιας της «επιβίωσηςτου ικανοτέρου» στον κοινωνικό κόσμο.

■ Καρλ Μαρξ: Ο ρόλος της πάλης των

τάξεων Η έρευνα του Μαρξ για τις βασικές

αρχές της ιστορίας εστιάστηκε στο οικονο-μικό περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσ-σονται οι κοινωνίες. Ο Μαρξ πίστευε ότι ηκοινωνία διαιρείται στους κατέχοντες καιστους μη κατέχοντες τα μέσα παραγωγήςτου πλούτου, και ότι η κατάσταση αυτήγεννά την πάλη των τάξεων. Η θεωρία τουΜαρξ ότι η πρόοδος έρχεται μέσα από τησύγκρουση των εσωτερικών αντιφάσεωντης κοινωνίας και την ανάδειξη νέων, πιοεξελιγμένων δομών ονομάζεται διαλεκτι-κός υλισμός.

■ Εμίλ Ντιρκάιμ: Κοινωνική ολοκλή-

ρωση και κοινωνικά γεγονότα Τον ΕμίλΝτιρκάιμ απασχόλησε ιδιαίτερα το ζήτηματης κοινωνικής αλληλεγγύης. Έκανε επί-σης τη διάκριση ανάμεσα στη μηχανική καιτην οργανική αλληλεγγύη. Πρότεινε ωςδιακριτό αντικείμενο της κοινωνιολογίας τημελέτη των κοινωνικών γεγονότων.

■ Μαξ Βέμπερ: Υποκειμενικότητα και

κοινωνική οργάνωση Ο Μαξ Βέμπερυποστήριζε ότι ένα από τα βασικά ενδιαφέ-ροντα της κοινωνιολογίας πρέπει να είναι ημελέτη των προθέσεων, των αξιών, τωνπεποιθήσεων και των στάσεων που κρύ-βονται πίσω από την ανθρώπινη συμπερι-φορά. Ο Βέμπερ χρησιμοποίησε τη λέξηVerstehen για να περιγράψει αυτή τηνπροσέγγιση, ενώ εισήγαγε τους όρους τουιδεατού τύπου και της αξιολογικά ελεύθε-

ρης κοινωνιολογίας.

■ Αμερικάνικη κοινωνιολογία Στις Ηνω-μένες Πολιτείες, η κοινωνιολογία και τοσύγχρονο πανεπιστημιακό σύστημα ανα-δείχθηκαν ταυτόχρονα. Το πρώτο τμήμακοινωνιολογίας ιδρύθηκε στο Πανεπιστή-μιο του Σικάγου το 1893. Στις αρχές του αι-ώνα, η ίδια η πόλη του Σικάγου λειτούργη-σε ως «κοινωνικό εργαστήριο». Οι κοινω-νιολόγοι των μέσων του 20ού αιώνα δημι-ούργησαν τεχνικές κοινωνικής έρευνας και

Page 52: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 93

ανέπτυξαν εξελιγμένα κοινωνικά μοντέλα.Η «νέα γενιά» των κοινωνιολόγων στις δε-καετίες του ’60 και του ’70 επεξεργάστηκεκαι ανέπτυξε το μαρξισμό, θεμελιώνονταςπαράλληλα νέες ερευνητικές μεθόδους καιπροσεγγίσεις.

■ Σύγχρονη κοινωνιολογία Τα σύγχρο-να κινήματα στην κοινωνιολογία περιλαμ-βάνουν την κριτική θεωρία, το φεμινισμόκαι τη μεταμοντέρνα κοινωνική θεωρία.

Θεωρητικές προσεγγίσεις

Οι σύγχρονοι κοινωνιολόγοι αναγνωρίζουντρεις γενικές θεωρητικές προσεγγίσεις, δη-λαδή τρεις τρόπους με τους οποίους μπο-ρούν να ερμηνευτούν τα κοινωνικά φαινόμε-να και οι μεταξύ τους σχέσεις: Την προσέγ-γιση του λειτουργισμού, τη θεωρία των συ-γκρούσεων και τη συμβολική διαντίδραση.

■ Η προσέγγιση του λειτουργισμού Ηδομολειτουργική ή απλώς λειτουργικήπροσέγγιση βλέπει την κοινωνία ως σύ-στημα. Οι φονξιοναλιστές εστιάζουν σταδομικά χαρακτηριστικά και στις λειτουρ-

γίες και δυσλειτουργίες των θεσμών, ενώκάνουν επίσης τη διάκριση ανάμεσα σε έκ-

δηλες και λανθάνουσες λειτουργίες. Θε-ωρούν επίσης ότι τα περισσότερα μέλη τηςκοινωνίας μοιράζονται κοινές πεποιθήσειςκαι αξίες.

■ Η προσέγγιση της κοινωνικής σύ-

γκρουσης Η θεωρία των συγκρούσεωνεμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από το έργοτου Μαρξ και υποστηρίζει ότι η δομή τηςκοινωνίας και η φύση των κοινωνικών σχέ-σεων αποτελούν προϊόν παρελθουσώνκαι συνεχιζόμενων συγκρούσεων. Η ισχύς

καθορίζει ποιος θα ευνοηθεί και ποιος όχι.

■ Η προσέγγιση της κοινωνικής διαντί-

δρασης Οι θεωρητικοί της διαντίδρασης

υποστηρίζουν ότι η κοινωνία είναι δυνατήχάρη στην ικανότητα των ανθρώπων ναεπικοινωνούν χρησιμοποιώντας σύμβολα.Υποστηρίζουν επίσης ότι η συμπεριφοράμας προς τους άλλους ανθρώπους, τααντικείμενα και τα γεγονότα εξαρτάται απότα νοήματα που τους αποδίδουμε. Κατάσυνέπεια βιώνουμε τον κόσμο ως κατα-

σκευασμένη πραγματικότητα.

■ Χρησιμοποιώντας τις τρεις προσεγ-

γίσεις Και οι τρεις προσεγγίσεις έχουν ταπλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματά τους,περιγράφοντας η καθεμία διαφορετικέςπτυχές της πραγματικότητας και στρέφο-ντας την προσοχή μας σε κάποια διάστα-ση της κοινωνικής ζωής την οποία οι άλλεςδύο είτε αγνοούν είτε υποβαθμίζουν. Και οιτρεις προσεγγίσεις αποτελούν χρήσιμακοινωνιολογικά εργαλεία για την περιγρα-φή και την ανάλυση της ανθρώπινης συ-μπεριφοράς.

Διεξάγοντας Έρευνα

■ Η λογική της επιστήμης Η κοινωνιολο-γία είναι κοινωνική επιστήμη. Η επιστήμηθεωρεί ότι κάθε γεγονός ή πράξη είναιαποτέλεσμα κάποιας προηγούμενης αιτίας– δηλαδή ότι οι σχέσεις αιτίου-αιτιατού εί-ναι κυρίαρχες στο σύμπαν. Τα αίτια και τααποτελέσματά τους είναι παρατηρήσιμακαι μετρήσιμα, και οι κοινωνιολόγοι αναζη-τούν συσχετίσεις μεταξύ μεταβλητών γιανα το επιτύχουν.

■ Μέθοδοι συλλογής δεδομένων Οι κοι-νωνιολόγοι έχουν στη διάθεσή τους τέσσε-ρις βασικές τεχνικές για τη συλλογή στοι-χείων: το πείραμα, την κοινωνική έρευνα,την παρατήρηση και την αρχειακή έρευνα.Στην περίπτωση του πειράματος, οι ερευ-νητές εργάζονται με μια πειραματική ομά-

δα και με μια ομάδα ελέγχου, για να ελέγ-ξουν τις επιπτώσεις που έχει μια ανεξάρ-

Page 53: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Γλωσσάρι κεφαλαίου

94 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

τητη μεταβλητή σε κάποια εξαρτημένη.Στην κοινωνική έρευνα, οι βασικές τεχνι-κές που χρησιμοποιούν οι κοινωνιολόγοιείναι η συνέντευξη και τα ερωτηματολόγιαμε τη χρήση τυχαίων ή στρωματοποιη-

μένων τυχαίων δειγμάτων. Η παρατήρη-ση μπορεί να πάρει τη μορφή της συμμε-

τοχικής παρατήρησης και της διακριτι-

κής παρατήρησης. Άλλες τεχνικές είναιεπίσης η αρχειακή έρευνα και η φεμινιστι-κή μεθοδολογία.

■ Τα βήματα της επιστημονικής μεθό-

δου Η επιστημονική μέθοδος περιλαμβά-νει την επιλογή ενός προβλήματος επιδε-κτικού στην έρευνα, την επισκόπηση τηςσχετικής βιβλιογραφίας, το σχηματισμό της

υπόθεσης, τη δημιουργία ενός εν δυνάμει

ορισμού, την επιλογή της ερευνητικής με-θόδου, τη συλλογή και ανάλυση των στοι-χείων και τη διατύπωση των συμπερασμά-των. Στη δευτερογενή ανάλυση, οι ερευ-νητές χρησιμοποιούν δεδομένα τα οποίαέχουν συγκεντρώσει άλλοι ερευνητές.

■ Δεοντολογία της έρευνας Οι κοινωνιο-λόγοι οφείλουν στην έρευνά τους να τη-ρούν τους κανόνες δεοντολογίας που ορί-ζει ο κλάδος. Έχουν υποχρέωση να μηνεκθέτουν τους ερωτώμενους σε σοβαρούςκινδύνους και βλάβες που απορρέουν απότη συμμετοχή τους στην έρευνα, καθώς καινα προστατεύουν τα δικαιώματα και τηναξιοπρέπειά τους.

ανεξάρτητη μεταβλητή Η μεταβλητή πουπροκαλεί κάποιο αποτέλεσμα στο πλαίσιοενός πειράματος.

αξιολογικά ελεύθερη κοινωνιολογία Ηάποψη του Μαξ Βέμπερ ότι οι κοινωνιολό-γοι δεν πρέπει να αφήνουν τις προσωπι-κές τους προκαταλήψεις να επηρεάζουν τηδιεξαγωγή της επιστημονικής έρευνας.

αρχειακή έρευνα Η χρήση των διαθέσι-μων αρχείων που δημιούργησαν ή διατη-ρούν οργανισμοί ανεξάρτητοι από τονερευνητή.

δευτερογενής ανάλυση στοιχείων Ανά-λυση στοιχείων που έχουν συλλέξει άλλοι.

διακριτική παρατήρηση Τεχνική κατά τηνοποία οι ερευνητές παρατηρούν τις δρα-στηριότητες των ανθρώπων χωρίς να πα-ρεμβαίνουν ή να συμμετέχουν οι ίδιοι σεαυτές.

διαλεκτικός υλισμός Η θέση της μαρξι-στικής θεωρίας σύμφωνα με την οποία ηεξέλιξη προκύπτει από τη σύγκρουση τωναντιφατικών δυνάμεων της κοινωνίας καιαπό τη συνακόλουθη δημιουργία νέων,πιο εξελιγμένων δομών.

δύναμη Η δυνατότητα άσκησης ελέγχουστη συμπεριφορά των άλλων, ακόμα καιενάντια στη θέλησή τους.

δυσλειτουργίες Παρατηρημένες συνέπει-ες που εξασθενίζουν την προσαρμογή ή τηρύθμιση ενός συστήματος

έκδηλες λειτουργίες Οι συνέπειες που εί-ναι επιδιωκόμενες και γίνονται αντιληπτέςαπό τα μέλη ενός συστήματος.

εν δυνάμει (λειτουργικός) ορισμός Έναςορισμός που αναπτύσσεται προκειμένουαφηρημένες έννοιες να πάρουν μορφήπου επιτρέπει την ποσοτική μέτρησή τους.

Page 54: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 95

εξαρτημένη μεταβλητή Η μεταβλητή πουεπηρεάζεται στο πλαίσιο ενός πειράματος.

κατασκευασμένη πραγματικότητα Ηεμπειρία μας από τον κόσμο. Το νόημα δενείναι εγγενές στα πράγματα, αλλά μια ιδιό-τητα που προκύπτει ή απορρέει από τηνκαθημερινή διαντίδραση των ανθρώπων.

κοινωνικά γεγονότα Οι πτυχές της κοι-νωνικής ζωής οι οποίες δεν μπορούν ναερμηνευθούν υπό το πρίσμα των βιολογι-κών και πνευματικών χαρακτηριστικών τουατόμου. Οι άνθρωποι βιώνουν τα κοινωνι-κά γεγονότα ως εξωγενή, υπό την έννοιαότι τα γεγονότα αυτά έχουν μια ανεξάρτητηυπόσταση και αποτελούν μέρος του αντι-κειμενικού περιβάλλοντός τους.

κοινωνική δυναμική Οι πτυχές της κοι-νωνικής ζωής που διαμορφώνουν τη θε-σμική εξέλιξη και έχουν να κάνουν με τηνκοινωνική μεταβολή.

κοινωνική έρευνα Μέθοδος για τη συλλο-γή στοιχείων που αφορούν τις πεποιθή-σεις, τις αξίες, τις στάσεις, τις αντιλήψεις,τα κίνητρα και τα συναισθήματα των αν-θρώπων. Η συλλογή των στοιχείων γίνεταιμε συνεντεύξεις ή ερωτηματολόγια.

κοινωνική στατική Οι πτυχές της κοινω-νικής ζωής που έχουν να κάνουν με τη δο-μή, τη σταθερότητα και την κοινωνική ορ-γάνωση, επιτρέποντας στις κοινωνίες καιτις ομάδες να διατηρούν την ενότητά τουςκαι να επιβιώνουν.

κοινωνικός δαρβινισμός Η εφαρμογήστοιχείων της εξελικτικής θεωρίας και τηςέννοιας της επιβίωσης του ισχυροτέρουστον κοινωνικό κόσμο.

κοινωνιολογία Η επιστημονική μελέτητης κοινωνικής διαντίδρασης και της κοι-νωνικής οργάνωσης.

κοινωνιολογική φαντασία Η ικανότητανα βλέπουμε τις ατομικές μας εμπειρίες,τις προσωπικές δυσκολίες και τα επιτεύγ-ματά μας εν μέρει ως αντανάκλαση τωνκοινωνικών διευθετήσεων του τόπου καιτης εποχής μας.

λανθάνουσες λειτουργίες Οι συνέπειεςπου δεν είναι επιδιωκόμενες ούτε γίνονταιαντιληπτές από τα μέλη ενός συστήματος.

λειτουργίες Παρατηρημένες συνέπειεςπου επιτρέπουν την προσαρμογή ή τηρύθμιση ενός συστήματος.

μακροκοινωνιολογία Η μελέτη των μεγά-λης κλίμακας και μακροπρόθεσμων κοινω-νικών διαδικασιών.

μεταβλητή Μια έννοια η οποία μπορεί νααποκτήσει διαφορετικές τιμές. Οι επιστήμο-νες χρησιμοποιούν αυτό τον όρο για νααναφερθούν σε κάτι το οποίο πιστεύουν ότιεπηρεάζει (ή επηρεάζεται από) κάτι άλλο.

μικροκοινωνιολογία Η λεπτομερής μελέ-τη των όσων λένε, κάνουν και σκέφτονταιοι άνθρωποι λεπτό προς λεπτό καθώςζουν την καθημερινή τους ζωή.

οικονομικός ντετερμινιστής Εκείνος πουπιστεύει στο δόγμα ότι οι οικονομικοί πα-ράγοντες είναι οι καθοριστικοί συντελεστέςτης δομής των κοινωνιών και της κοινωνι-κής αλλαγής.

ομάδα ελέγχου Η ομάδα που λειτουργείως ουδέτερο πρότυπο με βάση το οποίομπορούν να μετρηθούν στη συνέχεια οιμεταβολές στην πειραματική ομάδα.

πάλη των τάξεων Η θεωρία του ΚαρλΜαρξ ότι η κοινωνία χωρίζεται ανάμεσα σεόσους κατέχουν τα μέσα παραγωγής τουπλούτου και σε όσους δεν τα κατέχουν, μια

Page 55: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Ερωτήσεις επανάληψης

96 / ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ – ΟΙ ΒΑΣΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ

κατάσταση η οποία γεννά τις ταξικές συ-γκρούσεις.

πείραμα Τεχνική κατά την οποία οι ερευ-νητές δουλεύουν με δύο ομάδες πανομοι-ότυπες σε όλα τα σχετικά με την έρευναχαρακτηριστικά τους. Στη συνέχεια εισά-γουν μία διαφορά στη μία μόνο ομάδα. Ηδιαδικασία αυτή επιτρέπει στους ερευνη-τές να ελέγξουν τις συνέπειες μιας ανεξάρ-τητης μεταβλητής πάνω σε μια εξαρτημένημεταβλητή.

πειραματική ομάδα Στο πλαίσιο ενός πει-ράματος, είναι η ομάδα στην οποία εισά-γουν οι ερευνητές κάποια αλλαγή.

στρωματοποιημένη τυχαία δειγματολη-

ψία Μέθοδος δειγματοληψίας κατά τηνοποία οι ερευνητές διαιρούν τον πληθυ-σμό σε σχετικές κατηγορίες και στη συνέ-χεια παίρνουν ένα τυχαίο δείγμα από τηνκαθεμία.

συμμετοχική παρατήρηση Τεχνική κατάτην οποία οι ερευνητές συμμετέχουν στιςδραστηριότητες των ανθρώπων που πα-ρατηρούν.

συσχέτιση Η μεταβολή του μεγέθους μιαςμεταβλητής συνδέεται με τη μεταβολή τουμεγέθους της άλλης μεταβλητής.

τυχαίο δείγμα Μέθοδος δειγματοληψίαςκατά την οποία οι ερευνητές συγκροτούντο δείγμα με απολύτως τυχαία επιλογή,ώστε όλα τα μέλη του συνολικού πληθυ-σμού να έχουν την ίδια πιθανότητα να συ-μπεριληφθούν στο δείγμα.

τυχαία συσχέτιση Όταν η προφανής σχέ-ση ανάμεσα σε δύο μεταβλητές οφείλεταιστην ύπαρξη μιας τρίτης μεταβλητής, ηοποία επηρεάζει τις αρχικές.

υπόθεση Μια πρόταση η οποία μπορείστη συνέχεια να ελεγχθεί προκειμένου ναδιαπιστωθεί η εγκυρότητά της.

verstehen Μια προσέγγιση της κοινωνι-κής ζωής που ανέπτυξε ο Μαξ Βέμπερ κα-τά την οποία οι κοινωνιολόγοι επιχειρούννοητικά να βάλουν τον εαυτό τους στη θέ-ση των άλλων για να διαπιστώσουν πώςσκέφτονται και αισθάνονται εκείνοι. Σημαί-νει, κατά προσέγγιση, «κατανόηση».

1. Τι είναι η κοινωνιολογική φαντασία;2. Δώστε τους ορισμούς της μικροκοινω-

νιολογίας και της μακροκοινωνιολογίας.3. Ονομάστε τέσσερις σημαντικές φυσιο-

γνωμίες στην ιστορία της κοινωνιολο-γίας και περιγράψτε συνοπτικά τη συμ-βολή τους στον κλάδο.

4. Ποιες είναι οι τρεις βασικές θεωρητικέςπροσεγγίσεις στην κοινωνιολογία; Δώ-στε μια σύντομη περιγραφή της καθε-μιάς.

5. Πώς συλλέγουν τα στοιχεία τους οι κοι-νωνιολόγοι;

Page 56: ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ;...ΑAαMτKσσCAταE >C=AIA=C?C9=>6 σFAε7δ;σ; ... σε . ...

Σύνδεση με το Διαδίκτυο www.mhhe.com/hugheslle

ΑΝΑΠΤΥΣΣΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ / 97

Επισκεφτείτε την ιστοσελίδα της Αμερικα-νικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας στηνιστοσελίδα http://www.asanet.org/. Εκεί θαβρείτε πληροφορίες για τους κοινωνιολό-γους, τους φοιτητές/τριες και το ευρύ κοι-νό. Κάντε κλικ στην ενότητα «students»(φοιτητές/τριες) και ακολουθήστε το σύνδε-σμο «Careers in Sociology» (σταδιοδρο-μίες στο χώρο της κοινωνιολογίας). Με βά-

ση τα όσα μάθατε για την κοινωνιολογίακαι τις επαγγελματικές προοπτικές τουαντικειμένου, σκεφτείτε κατά ποσόν θασας ενδιέφερε να σταδιοδρομήσετε ως κοι-νωνιολόγοι. Αιτιολογήστε την απάντησήσας. Γράψτε μια σύντομη εργασία για τιςεπαγγελματικές προοπτικές των φοιτη-τών/τριών κοινωνιολογίας και τις σκέψειςσας για τις προοπτικές αυτές.