Filename: ΤΟΝΤΟΡΟΦ Τ_Οι Εσωτερικοί Εχθροί Της Δημοκρατίας...

Τ Ζ ν Ε Τ Α Ν ΤΟΟΟΒΟν

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

ΣΩΤΗ Τ Ρ Ι Α Ν Τ Α Φ Υ Λ Λ Ο Υ · Μ Α Ρ Ι Α Ν Ν Α Κ Ο Υ Τ Α Λ Ο Υ

Ο ΤΣΒΕΤΑΝ ΤΟΝΤΟΡΟΦ γεννήθηκε στη Βουλγαρία το 1939 και εγκαταστάθηκε στο Παρίσι το 1963. Μαθητής του Ρολάν Μπαρτ, εντάχθηκε αρχικά στην παράδοση του φορμαλισμού και στο κίνημα του στρουκτουραλισμού. Από τη δεκαετία του '80 στράφηκε στη μελέτη του ρατσισμού, της αποικιοκρατίας, του εθνοκεντρισμού καθώς και στην αναζήτηση ενός νέου ανθρωπισμού. Στο έργο του διασταυρώνονται η ιστορία, η ανθρωπολογία, η πολιτική φιλοσοφία και η θεωρία της λογοτεχνίας. Είναι επίτιμος διευθυντής ερευνών στο γαλλικό Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών (0ΝΡ5) και έχει βραβευτεί από τη Γαλλική Ακαδημία για το σύνολο του έργου του. Στα πρόσφατα έργα του περιλαμβάνονται: ΜφηηοίΓθ άυ γπβΙ, ίβηΐθΐΐοη άυ ύΐβη, 2000 (Μνήμητου κακού,

πειρασμός του καλού. Εστία, 2003), ίθ ηουνθθυ 0650ΓάΓβ ηηοηάϊθί. ΚέίΙθχϊοηε

ά’υη θυΓορέθη, 2003 (Η νέα διεθνής αταξία:

στοχασμοί ενός Ευρωπαίου, Εστία, 2004), και ίθ ρβυί άθ$ ϋθώθΓθΒ, 2008 (Ο φόβος των βαρβάρων Πόλις, 2009).

ΤΖνΕΤΑΝ ΤΟΌΟΚΟν \

01 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

Σώτη Τριαντάφυλλου Μαριάννα Κουτάλου

ΕΚΔΟΣΕΙΣΠΑΤΑΚΗ

Περιεχόμενα

1. Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ . . 9 Τα παράδοξα της ελευθερίας, 9 ~ Εξωτερικοί και εσωτερικοί εχθροί, 13 ~ Η δημοκρατία κινδυνεύει από την υπερβολή, 17

2. ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ ................................... 24Τα πρόσωπα, 24 ~ Πελάγιος: βούληση και τελείωση,27 ~ Αυγουστίνος: το ασυνείδητο και το προπατορικό αμάρτημα, 33 ~ Η έκβαση της αντιπαράθεσης, 38

3. 0 ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ......................................... 48Η ώρα της επανάστασης, 48 ~ Το πρώτο κύμα: επαναστατικοί και αποικιακοί πόλεμοι, 53 ~ Το δεύτερο κύμα: το κομουνιστικό σχέδιο, 59 ~ Το τρίτο κύμα:η επιβολή της δημοκρατίας με βόμβες, 70 ~ Ο πόλεμος του Ιράκ, 73 ~ Εσωτερικές βλάβες: τα βασανιστήρια, 77-0 πόλεμος του Αφγανιστάν, 81 ~ Οι πειρασμοί της αλαζονείας και της εξουσίας, 85 ~ Ο πόλεμος της Λιβύης: η απόφαση, 88 ~ Ο πόλεμος της Λιβύης: η εκτέλεση, 93 ~ Ιδεαλιστές και ρεαλιστές,99 ~ Η πολιτική έναντι της ηθικής και της δικαιοσύνης, 105

4. Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ .............................................. 114Η προστασία των ατόμων, 114 ~ Η ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς, 118 ~ Κομουνισμός και

8 01 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

νεοφιλελευθερισμός, 126 ~ Ο πειρασμός του «φοντα- μενταλισμού», 132 ~ Οι σκοτεινές κηλίδες του νεοφιλελευθερισμού, 141 ~ Ελευθερία και δέσμευση, 147

5. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΤ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ . . 150 Φταίει η επιστήμη;, 150 ~ Υποχώρηση του νόμου, 157~ Απώλεια νοήματος, 163 ~ Τεχνικές μάνατζμεντ, 167 ~ Η εξουσία των ΜΜΕ, 179 ~ Η ελευθερία του δημόσιου λόγου, 184 ~ Τα όρια της ελευθερίας,

6. ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ............................................ 198Η άνοδος του λαϊκισμού, 198 ~ 0 λαϊκιστικός λόγος,203 ~ Η εθνική ταυτότητα, 209 ~ Κάτω η πολυπολι- τισμική συνύπαρξη: η γερμανική περίπτωση, 213 ~Στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία, 218 ~ Περί μαντίλας, 222 ~ Μια αντιπαράθεση μπορεί να κρύβει μια άλλη, 231 ~ Η δοσοληψία με τους ξένους, 235 ~Να ζήσουμε καλύτερα μαζί, 239

7. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ................................... 245Η δημοκρατία, όνειρο και πραγματικότητα, 245 - Ο εχθρός μέσα μας, 253 ~ Προς μια αναγέννηση;, 261

ΣΗ Μ ΕΙΩ ΣΕΙΣ............................................................................... 267

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 273

1

Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Τα παράδοξα της ελευθερίας

Το ζήτημα της ελευθερίας εισέβαλε πολύ νωρίς στη ζωή μου. Μέχρι την ηλικία των είκοσι τεσσάρων ετών ζούσα σε μια χώρα με ολοκληρωτικό καθεστώς, την κομουνιστική Βουλγαρία. Το πρώτο πράγμα για το οποίο παραπονιόταν όλος ο κόσμος γύρω μου ήταν, είναι αλήθεια, η ένδεια, η δυσκολία να προμηθευτείς τόσο τα βασικά αγαθά όσο και τα μικρά «έξτρα» που δίνουν χαρά στη ζωή, είτε πρόκειται για τροφή είτε για ρούχα, προϊόντα περιποίησης ή επίπλωση. Η έλλειψη ελευθερίας ερχόταν αμέσως μετά. Οι κυβερνώ- ντες ασκούσαν έλεγχο σε αναρίθμητες δραστηριότητες, στηριζόμενοι σε μυριάδες οργανώσεις στους επαγγελματικούς χώρους, στις συνοικίες, στις ηλικια- κές ομάδες, καθώς και στα όργανα του Κόμματος, την αστυνομία και την πολιτική αστυνομία, τη λεγόμενη «Κρατική Ασφάλεια». Όλη μας η ζωή βρισκόταν υπό επιτήρηση· η παραμικρή απόκλιση από την επιβεβλημένη γραμμή κινδύνευε να καταγγελθεί. Αυτό περιλάμβανε φυσικά τους τομείς που μπορεί να είχαν κά-

10 01 ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑ1ΙΑΣ

ποια σχέση με τις δηλωμένες πολιτικές αρχές, από τη λογοτεχνία και τις επιστήμες του ανθρώπου μέχρι τους πολιτικούς θεσμούς, αλλά και πιο ουδέτερες πλευρές της ζωής, που δύσκολα θα φανταζόταν κανείς ότι, υπό διαφορετικές συνθήκες, θα μπορούσαν να αποκτήσουν ιδεολογική σημασία: η επιλογή τόπου διαμονής ή επαγγέλματος, ακόμη και πράγματα φαινομενικά τόσο ασήμαντα όσο οι προτιμήσεις για το ένα ή το άλλο ρούχο. Το να φοράς μίνι φούστα, πολύ στενό παντελόνι (ή, αντιθέτως, πολύ φαρδύ) τιμωρούνταν αυστηρά. Αυτό μπορούσε να σε οδηγήσει την πρώτη φορά στο αστυνομικό τμήμα και να σου στοιχίσει ένα δυο σκαμπίλια. Σε περίπτωση υποτροπής μπορούσες να βρεθείς σε στρατόπεδο «αναμόρφωσης», από το οποίο δεν ήταν βέβαιο αν θα έβγαινες ζωντανός.

Τποφέραμε περισσότερο ή λιγότερο από αυτή την απουσία ελευθερίας ανάλογα με την ανάγκη που αισθανόμασταν γ ι’ αυτήν. Ήμουν τότε ένας νέος γεμάτος περιέργεια, κάτοικος της πρωτεύουσας, που σπούδαζε φιλολογία και ετοιμαζόταν για ένα διανοητικό επάγγελμα, τη διδασκαλία ή τη συγγραφή. Η λέξη «ελευθερία» ήταν, φυσικά, θεμιτή και εκτιμητέα, αλλά, όπως τα άλλα συστατικά της επίσημης προπαγάνδας, χρησίμευε στο να συγκαλύψει -ή να αναπληρώσει- μια απουσία: ελλείψει του πράγματος είχαμε τη λέξη. Όσοι ήθελαν να συμμετέχουν στα κοινά χωρίς να γ ίνουν υπηρέτες του δόγματος οδ ηγούνταν στην άσκηση μιας παραλλαγής αυτής της «ξεχασμένης συγγραφικής τέχνης» για την οποία μιλάει ο Λίο Στράους,* της

* [Σ.τ.μ.] Ε,θο δίΓβιΐ88 (1899-1973): Πρώσος πολιτικός φιλόσοφος, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Σικάγου, ερευνητής του

Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

γλώσσας του Αισώπου: να μη λες αλλά να υπονοείς- ένα λεπτεπίλεπτο παιχνίδι με το οποίο μπορούσες κάλλιστα να γίνεις θύμα. Σε ό,τι με αφορά, ήμουν πολύ ευαίσθητος στην έλλειψη ελευθερίας έκφρασης, που κατέτρωγε αυτό που τη στηρίζει: την ελευθερία σκέψης. Είχα παρευρεθεί -σιωπηλά- σε πολλούς δημόσιους εξευτελισμούς ανθρώπων η συμπεριφορά των οποίων είχε κριθεί παραβατική σε σχέση με το επιβεβλημένο μοντέλο* ήλπιζα ότι θα απέφευγα τέτοιες σκηνές «κριτικής» χωρίς να προδώσω τις πεποιθήσεις μου.

Την τελευταία χρονιά που πέρασα στη Βουλγαρία προτού την εγκαταλείψω, έχοντας μόλις αποφοιτήσει από το πανεπιστήμιο, έκανα μερικά διστακτικά βήματα στη δημόσια ζωή γράφοντας σε εφημερίδες. Ήμουν υπερήφανος όταν κατάφερνα να παρακάμψω την πανταχού παρούσα λογοκρισία. Κι όταν, με την ευκαιρία μιας εθνικής γιορτής, μου ανέθεσαν ένα δισέλιδο σε μια καθημερινή εφημερίδα, αποφάσισα να αναφερθώ στους νεκρούς ήρωες της αντιφασιστικής αντίστασης που είχαν πολεμήσει την τυραννία: προσωπικότητες με αναμφισβήτητες αρετές! Το κόλπο ήταν να μιλήσω για το παρόν μέσω της αναφοράς στο παρελθόν, για να υπενθυμίσω ότι πρέπει να παλέψουμε για την ελευθερία. Άλλωστε, ο τίτλος που είχα διαλέξει γ ι’ αυτές τις σελίδες ήταν «Γ ια την ελευθερία!». Θυμάμαι ότι πολλοί είχαν προσέξει αυτή τη δημοσίευση και, πιάνοντας το υπονοούμενο, με είχαν συγχαρεί για την επινοητικότητά μου... Τόσο γελοίες ήταν οι νίκες για τις οποίες καμάρωνε τότε ένας νέος Βούλ-

Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Στα ελληνικά κυκλοφορεί το βιβλίο του Φυσικό δίκαιο και ιστορία (Γνώση, 1988).


γάρος συγγραφέας. Η ελευθερία, πάντως, ήταν για μένα η πολυτιμότερη αξία.

Κάνω τώρα ένα άλμα σχεδόν πενήντα χρόνων για να βρεθώ στη σημερινή Ευρώπη. Και για να διαπιστώσω, με απορία μαζί και ανησυχία, ότι η λέξη «ελευθερία» δε συνδέεται απαραιτήτως με στάσεις που επικροτώ. Εν έτει 2011 ο όρος φαίνεται πράγματι να έχει γίνει το έμβλημα εθνικιστικών και ξενοφοβικών πολιτικών κομμάτων της ακροδεξιάς: «Κόμμα της ελευθερίας» στην Ολλανδία, με αρχηγό τον Χιρτ Βίλδερς* «Αυστριακό κόμμα της ελευθερίας», που καθοδηγούσε μέχρι τον θάνατό του ο Γεργκ Χάιντερ. Η «Λίγκα του Βορρά», του Ουμπέρτο Μπόσσι, παρουσιάζει τους υποψηφίους της στις ιταλικές εκλογές με το όνομα της «Λίγκας του λαού της ελευθερίας» και συντάσσεται με τον «Λαό της ελευθερίας» του Μπερλουσκόνι. Το κύμα αντιμουσουλμανικών και αντιαφρικανικών αντιδράσεων στη Γερμανία, απόρροια της επιτυχίας ενός βιβλίου του Τίλο Ζάρρατσιν,* οδήγησε στη δημιουργία ενός κόμματος, του ϋίθ ΡΓθϋΐθίί («Η ελευθερία»), που εμπνέεται από τις ιδέες του εν λόγω συγγραφέα. Το πρόγραμμά του είναι «ο αγώνας εναντίον του υφέρ- ποντος εξισλαμισμού της Ευρώπης». Στην Ουκρανία υπάρχει από το 1995 ένα εθνικιστικό κόμμα με το όνομα 5νοβοά& («Ελευθερία»), που μάχεσαι κατά των ξένων επιρροών, ρωσικής ή δυτικής προέλευσης, καθώς και κατά της παρουσίας των αλλοδαπών. Το σύνθημά

* [Σ.τ.μ.] Το βιβλίο του ΤΜ ο δαίΎ&ζίη ϋβηίδΜαηά δάιαβϊ ύάι αΒ (Η Γερμανία αυτοκαταργείται), που κυκλοφόρησε το 2010, καταγγέλλει την αποτυχία της γερμανικής μεταναστευτικής πολιτικής και ασκεί κριτική στην ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας.

Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 13

του είναι «Η Ουκρανία στους Ουκρανούς». Αυτή η ύποπτη χρήση της λέξης δεν είναι εντελώς καινούρια: στα τέλη του 19ου αιώνα το όργανο του αντισημιτικού γαλλικού Τύπου, υπό τη διεύθυνση του Εντουάρ Ντρυ- μόν, ονομαζόταν ήδη Ο Ελεύθερος Λόγος.

Στην αρχή είχα πιστέψει λοιπόν ότι η ελευθερία ήταν μία από τις θεμελιώδεις αξίες της δημοκρατίας. Έκτοτε κατάλαβα ότι ορισμένες χρήσεις της ελευθερίας αντιπροσωπεύουν κινδύνους για τη δημοκρατία. Υπάρχει άραγε σ’ αυτό κάποια ένδειξη πως οι απειλές κατά της δημοκρατίας σήμερα προέρχονται τόσο έξωθεν, από όσους παρουσιάζονται ανοιχτά ως εχθροί της, όσο έσωθεν, από ιδεολογίες, κινήματα ή πράξεις που ισχυρίζονται ότι υπερασπίζονται τις αξίες της; Ή μήπως απλούστατα οι εν λόγω αξίες δεν είναι πάντα σωστές;

Εξωτερικοί και εσωτερικοί εχθροί

Το μεγαλύτερο πολιτικό γεγονός του 20ού αιώνα υπήρξε η σύγκρουση ανάμεσα στα δημοκρατικά και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, με τα δεύτερα να εμφανίζονται να διορθώνουν τα ελαττώματα των πρώτων. Αυτή η διαμάχη, υπεύθυνη για τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο, για εξήντα εκατομμύρια νεκρούς και άπειρες οδύνες, τελείωσε με τη νίκη της δημοκρατίας. Ο ναζισμός ηττήθηκε το 1945, ο κομουνισμός κατέρρευσε τον Νοέμβριο του 1989: το γεγονός που συμβολίζει την τελική έκβαση είναι η πτώση του τείχους του Βερολίνου, που κατέστησε την αναβίωση της ολοκληρωτικής απειλής αδιανόητη στο προσεχές μέλλον. Είναι αλήθεια ότι πολλές χώρες στον κόσμο εξακολουθούν να


δηλώνουν ότι ακολουθούν την κομουνιστική ιδεολογία* όμως δεν τις θεωρούμε πια ως απειλή - τις θεωρούμε μάλλον ως αναχρονισμούς που δε θα επιβιώσουν για πολύ. Η μοναδική ανάμεσά τους που αποτελεί παγκόσμια δύναμη, η Κίνα, δεν αντιστοιχεί πια στον «ιδανικό τύπο» του ολοκληρωτικού συστήματος. Η Κίνα εμφανίζεται στα μάτια των παρατηρητών σαν ένα μπαρόκ υβρίδιο με κομουνιστική ρητορική, καταπιεστική συγκεντρωτική διοίκηση και οικονομία της αγοράς που επιτρέπει, και μάλιστα ευνοεί -πράγμα αδιανόητο κατά την εποχή του σοβιετικού ή μαοϊκού κομουνισμού- το άνοιγμα στον έξω κόσμο και τον πλουτισμό ατόμων. Είναι δύσκολο να φανταστούμε, στο προβλέψιμο μέλλον, μια κινεζική στρατιωτική επίθεση εναντίον των δυτικών δημοκρατιών. Το τέλος του ψυχρού πολέμου επισφράγισε την εξαφάνιση της κομουνιστικής απειλής.

Στις αρχές του 21ου αιώνα, λόγω της συντονισμένης δράσης πολιτικών αναλυτών μεγάλης επιρροής καθώς και της επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 εναντίον των ΗΠΑ, διαπιστώσαμε ότι ένας νέος εχθρός είχε διαδεχθεί τον παλιό: ο φανατικός ισλαμισμός, που καλεί σε ιερό πόλεμο εναντίον όλων των δημοκρατιών και προπάντων των ΗΠΑ. Η καταστροφή των δίδυμων Πύργων στη Νέα Τόρκη από αεροπλάνα καμικάζι που προκάλεσε τον θάνατο τριών χιλιάδων ανθρώπων συγκλόνισε ολόκληρο τον κόσμο και αποκάλυψε έναν πραγματικό κίνδυνο. Αλλά από το σημείο αυτό μέχρι το να τον εξομοιώνουμε με τον κίνδυνο που αντιπροσώπευε η σοβιετική αυτοκρατορία υπάρχει μια απόσταση που δεν μπορούμε να διασχίζουμε αβασάνιστα. Μολονότι ο φανατικός ισλαμισμός αποτελεί μια υπο


λογίσιμη δύναμη στις χώρες με μουσουλμανική πλει- οψηφία, η απειλή που αντιπροσωπεύει η διεθνής εκδοχή του (η Αλ-Κάιντα) για τις δυτικές χώρες δε συ- γκρίνεται μ ’ εκείνη που αντιπροσώπευαν οι κομουνιστικές χώρες: απαιτεί μάλλον αστυνομικές επεμβάσεις παρά την κινητοποίηση ενός ισχυρού στρατού. Η βία που εκδηλώνει η Αλ-Κάιντα θυμίζει τη Φράξια του Κόκκινου Στρατού στη Γερμανία ή τις Ερυθρές Ταξιαρχίες στην Ιταλία· όχι τον Κόκκινο Στρατό του Στά- λιν.

Οι τρομοκρατικές επιθέσεις αυτού του είδους άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους στις δημοκρατικές κοινωνίες όχι τόσο για τις ζημιές που προξένησαν αλλά για τις θεαματικές αντιδράσεις που επακολούθησαν. Οι ΗΠΑ αντέδρασαν σ’ αυτή την επιδέξια πρόκληση όπως ο ταύρος μπροστά στο κόκκινο πανί. Γιατί ποια αναλογία μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στη συγκεκριμένη επίθεση εναντίον των πύργων της Νέας Τόρκης και στους πολέμους του Αφγανιστάν και του Ιράκ, που διαρκούν χρόνια και που προκάλεσαν εκατοντάδες χιλιάδες θύματα, στοίχισαν δισεκατομμύρια δολάρια και αμαύρωσαν τη φήμη (και, εμμέσως, την ασφάλεια) των ΗΠΑ; Επιπλέον, αυτή η πολιτική προκάλεσε βλάβες ακόμα και στο εσωτερικό της χώρας, οι οποίες μεταδόθηκαν και στους Ευρωπαίους συμμάχους της: όπως η νομιμοποίηση των βασανισμών, οι διακρίσεις κατά των μειονοτήτων, ή οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις αστικές ελευθερίες.

Η ισλαμική τρομοκρατία (ο «τζιχαντισμός») δεν είναι αξιόπιστος υποψήφιος για τον ρόλο που έπαιζε κάποτε η Μόσχα. Κανένα κοινωνικό μοντέλο δεν παρουσιάζεται σήμερα ως αντίπαλος του δημοκρατικού.


Αντιθέτως, βλέπουμε τη λαχτάρα για τη δημοκρατία να εκδηλώνεται σχεδόν παντού όπου απούσιαζε προηγουμένως. Αυτό δε σημαίνει ότι οι δημοκρατίες δεν οφείλουν να μεριμνούν για την ένοπλη ασφάλειά τους: ο πληθυσμός του πλανήτη δεν αντικαταστάθηκε ξαφνικά από μια φυλή αγγέλων, υπάρχουν ακόμα πολλοί λόγοι εχθρότητας και επιθέσεων μεταξύ των λαών. Αλλά δεν υπάρχει πια γενικός εχθρός, παγκόσμιος ανταγωνιστής. Αντιθέτως, η δημοκρατία εκκρίνει στο εσωτερικό της δυνάμεις που την απειλούν και η καινοτομία της εποχής μας είναι ότι αυτές οι δυνάμεις υπερτερούν έναντι εκείνων που την προσβάλλουν έξωθεν. Το να τις πολεμήσει και να τις εξουδετερώσει είναι ακόμη δυσκολότερο, αφού κι αυτές δηλώνουν δημοκρατικές και έτσι κρατούν τα προσχήματα της νομιμότητας.

Από μόνη της μια τέτοια κατάσταση -το κακό να αναφύεται από το καλό- δεν έχει τίποτα το παράδοξο* όλοι γνωρίζουμε τέτοια παραδείγματα. Τον 20ό αιώνα μάθαμε ότι ο άνθρωπος έγινε απειλή για την ίδια του την επιβίωση. Χάρη στα λαμπρά επιτεύγματα της επιστήμης διαπέρασε μια σειρά από μυστικά της ύλης και έγινε ικανός να τη μεταλλάσσει. Αλλά αυτό σημαίνει επίσης ότι απειλείται από τις πυρηνικές εκρήξεις καθώς και από την υπερθέρμανση του πλανήτη, από το φαινόμενο του θερμοκηπίου όπως και από τη μετάλλαξη των ειδών, ως συνέπεια των γενετικών πειραμάτων. Αντίθετα απ’ ό,τι πίστευαν οι πρόγονοί μας τον 18ο και 19ο αιώνα, έχουμε πειστεί ότι, αν και χορηγός ελπίδας, η επιστήμη μπορεί εξίσου να αποτελέσει πηγή κινδύνων για την επιβίωσή μας. Το ίδιο συμβαίνει και με τις τεχνολογικές καινοτομίες,


που μειώνουν τη σωματική μας προσπάθεια, αλλά συχνά φτωχαίνουν την πνευματική μας ζωή: όλα εξαρ- τώνται από το πώς τις χρησιμοποιούμε.

Είμαστε υπερήφανοι για την αρχή της ισότητας των δικαιωμάτων μεταξύ ατόμων και λαών. Συγχρόνως αντιλαμβανόμαστε ότι, αν όλοι οι κάτοικοι της γης ευθυγράμμιζαν την κατανάλωση αγαθών με αυτή των δυτικών πληθυσμών, ο πλανήτης μας θα βρισκόταν γρήγορα χωρίς πόρους. Διακηρύσσουμε μεγαλοφώνως ότι κάθε ανθρώπινο ον έχει το ίδιο δικαίωμα στη ζωή, χαιρόμαστε λοιπόν με τις προόδους της προληπτικής ιατρικής που μειώνει την παιδική θνησιμότητα. Ξέρουμε ωστόσο ότι η απεριόριστη αύξηση του γήινου πληθυσμού θα ήταν καταστροφική.

Αυτές οι παράδοξες καταστάσεις μάς είναι γνωστές. Η παράδοξη κατάσταση της δημοκρατίας που γεννάει τους ίδιους της τους εχθρούς μάς είναι λιγό- τερο γνωστή.

Η δημοκρατία κινδυνεύει από την υπερβολή

Το δημοκρατικό καθεστώς προσδιορίζεται από ένα σύνολο χαρακτηριστικών που συνδυάζονται μεταξύ τους για να σχηματίσουν μια πολύπλοκη σύνθεση, στους κόλπους της οποίας περιορίζονται και ισορροπούν αμοιβαία, γιατί, χωρίς να βρίσκονται σε μετωπική αντίθεση μεταξύ τους, έχουν διαφορετικές πηγές και σκοπιμότητες. Αν διαταραχθεί η ισορροπία, πρέπει να εκπέμψει σήμα κινδύνου.

Η δημοκρατία είναι κατ’ αρχάς, σύμφωνα με την ετυμολογική σημασία του όρου, ένα καθεστώς όπου η


εξουσία ανήκει στον λαό. Στην πράξη, όλος ο λαός διαλέγει τους εκπροσώπους του, που, ως ηγέτες, θεσπίζουν τους νόμους και κυβερνούν τη χώρα για μια προαποφασισμένη χρονική περίοδο. Η δημοκρατία διαφέρει ως προς αυτό από τις παραδοσιακές κοινωνίες, που ακολουθούν αρχές προερχόμενες από τους προγόνους ή από απόλυτες μοναρχίες ελέω Θεού βασιλέων, όπου η διαδοχή των ηγεμόνων εξαρτάται από τη θέση τους στην οικογένεια. Ο λαός στη δημοκρατία δεν αντιστοιχεί σε μια «φυσική» ύπαρξη: είναι διαφορετικός όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά από την οικογένεια, τη φατρία και τη φυλή, όπου προέχει ο βαθμός συγγένειας, καθώς και από κάθε συλλογική ενότητα που προσδιορίζεται από την παρουσία ενός χαρακτηριστικού όπως το χρώμα του δέρματος, η θρησκεία ή η μητρική γλώσσα. Αποτελούν μέρος του λαού όλοι όσοι γεννήθηκαν στο ίδιο έδαφος, στους οποίους προστίθενται όσοι έγιναν δεκτοί από τους πρώτους. Στους κόλπους της δημοκρατίας, θεωρητικά τουλάχιστον, όλοι οι πολίτες έχουν ίσα δικαιώματα, όλοι οι κάτοικοι είναι εξίσου αξιοσέβαστοι.

Οι σύγχρονες δημοκρατίες ονομάζονται φιλελεύθερες όταν σ’ αυτή την πρώτη θεμελιώδη αρχή προστίθεται μια δεύτερη: η ελευθερία των ατόμων. Ο λαός παραμένει κυρίαρχος, εφόσον κάθε άλλη επιλογή θα οδηγούσε στην υποταγή του σε μια εξωτερική δύναμη, η εξουσία του όμως είναι περιορισμένη: σταματά στα σύνορα του ατόμου, το οποίο παραμένει κυρίαρχο στα του οίκου του. Ένα μέρος της ζωής του ανήκει στη δημόσια εξουσία, ένα άλλο είναι ανεξάρτητο: η προσωπική ευημερία αποτελεί νόμιμο σκοπό της ατομικής ύπαρξης. Δεν μπορούμε λοιπόν να υποτάξουμε την


κοινωνική ζωή στο όνομα μίας και μοναδικής αρχής: η ευημερία της κοινότητας δεν αντιστοιχεί μ’ εκείνη του ατόμου. Η σχέση που δημιουργείται μεταξύ των δύο μορφών αυτονομίας, της κυριαρχίας του λαού και της ελευθερίας του ατόμου, είναι μια σχέση αμοιβαίου περιορισμού: το άτομο δεν επιβάλλει τη θέλησή του στην κοινότητα και η κοινότητα δεν παρεμβαίνει στις ιδιωτικές υποθέσεις των πολιτών της.

Οι δημοκρατίες διατείνονται επίσης ότι έχουν κά- ποια συγκεκριμένη άποψη για την πολιτική δράση. Προσπαθούν, κι εδώ, να αποφύγουν δύο άκρα. Αφενός, αντίθετα από τις θεοκρατίες και τα ολοκληρωτικά συστήματα, δεν υπόσχονται στον λαό τους τη σωτηρία, ούτε του επιβάλλουν τον δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει για να την κερδίσει. Η δημιουργία ενός παραδείσου επί γης δεν αποτελεί μέρος του προγράμματος τους, οι ατέλειες κάθε κοινωνικής τάξης θεωρούνται αναπόφευκτες και δεδομένες. Αφετέρου, οι δημοκρατίες δε συγχέονται ούτε με τα παραδοσιακά και συντηρητικά καθεστώτα, όπου κυριαρχεί η πεποίθηση ότι οι πατροπαράδοτοι κανόνες δεν πρέπει ποτέ να αναθεωρούνται. Οι δημοκρατίες απορρίπτουν τις μοιρολατρικές στάσεις υπακοής. Αυτή η ενδιάμεση στάση επιτρέπει αποκλίνουσες ερμηνείες, όμως μπορούμε να πούμε ότι κάθε δημοκρατία ενέχει την ιδέα μιας πιθανής βελτίωσης της κοινωνικής τάξης, μιας τελειοποίησης, χάρη στις προσπάθειες της συλλογικής βούλησης. Η λέξη «πρόοδος» θεωρείται ύποπτη σήμερα, αλλά η ιδέα που κρύβει είναι σύμφυτη στο δημοκρατικό σχέδιο. Ως αποτέλεσμα οι κάτοικοι των δημοκρατικών χωρών, ακόμα κι αν συχνά δεν είναι ικανοποιημένοι από την κατάστασή τους, ζουν σ’ έναν κό


σμο δικαιότερο από τους κατοίκους των μη δημοκρατικών χωρών: προστατεύονται από τους νόμους* επωφελούνται από την αλληλεγγύη ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας, που ευνοεί τους ηλικιωμένους, τους ασθενείς, τους άνεργους, τους εξαθλιωμένους* μπορούν μάλιστα να δηλώνουν την πίστη τους στις αρχές της ισότητας και της ελευθερίας, ακόμη και σ’ ένα πνεύμα αδελφοσύνης.

Η δημοκρατία δε χαρακτηρίζεται μόνο από μια θεσμική μορφή της εξουσίας ή από τον σκοπό της δράσης της, αλλά και από τον τρόπο άσκησης της εξουσίας. Η κυρίαρχη λέξη είναι πλουραλισμός, εφόσον θεωρούμε ότι όλες οι εξουσίες, όσο νόμιμες κι αν είναι, δεν πρέπει να ανατίθενται στα ίδια πρόσωπα ούτε να συγκεντρώνονται στους ίδιους θεσμούς. Η δικαστική εξουσία δεν πρέπει να υπόκειται στην πολιτική εξουσία (στην οποία συνενώνονται η εκτελεστική και η νομοθετική εξουσία), αλλά να μπορεί να δικάζει με απόλυτη ανεξαρτησία. Το ίδιο ισχύει και για τη νεοφερ- μένη εξουσία των ΜΜΕ, που δεν πρέπει να τίθεται στην υπηρεσία της κυβέρνησης αλλά να παραμένει κι αυτή πολυφωνική. Η οικονομία, εξαρτημένη από τα ατομικά αγαθά, διατηρεί την αυτονομία της σε σχέση με την πολιτική εξουσία. Αυτή, με τη σειρά της, δε με- τατρέπεται σε απλό εργαλείο στην υπηρεσία των οικονομικών συμφερόντων των μεγιστάνων. Η λαϊκή βούληση προσκρούει επίσης σ’ ένα όριο διαφορετικής τάξεως: για να μην υποστεί τις επιρροές μιας περαστικής συναισθηματικής φόρτισης ή ενός επιδέξιου χειρισμού της κοινής γνώμης πρέπει να παραμένει σύμφωνη με τις βασικές αρχές που έχουν καθοριστεί μετά από ώριμη σκέψη και έχουν καταγραφεί στο σύ


νταγμα της χώρας ή έχουν κληρονομηθεί από τη σοφία των λαών.

Οι έμφυτοι κίνδυνοι της ίδιας της δημοκρατικής ιδέας προέρχονται από την απομόνωση και την αποκλειστική ανάδειξη ενός από τα συστατικά της. Οι διάφοροι κίνδυνοι συνενώνονται όταν παρουσιάζεται μια μορφή υπερβολής. Ο λαός, η ελευθερία, η πρόοδος αποτελούν συστατικά στοιχεία της δημοκρατίας, αλλά αν κάποιο από αυτά χειραφετηθεί από τη σχέση του με τα υπόλοιπα ξεφεύγοντας από κάθε προσπάθεια περιορισμού και αναδειχθεί σε μοναδική αρχή, κινδυνεύει να μετατραπεί σε λαϊκισμό, υπερφιλελευθερι- σμό, μεσσιανισμό — τους εσωτερικούς εχθρούς της δημοκρατίας.

Αυτό που οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν ύβρη ή έλλειψη μέτρου θεωρούνταν το χειρότερο ελάττωμα της ανθρώπινης δράσης: μια βούληση μεθυσμένη από τον εαυτό της, μια έπαρση που πείθει το άτομο για την παντοδυναμία του. Το αντίθετό της, η μετριοπάθεια, η ηπιότητα, θεωρούνταν ως η κατεξοχήν πολιτική αρετή. Ένας από τους πρώτους που μίλησε γ ι’ αυτή, ο Ηρόδοτος, αφηγείται στο έργο του Ιστορίης από- δειξις μια περίπτωση ύβρεως με καταστροφικές συνέπειες. Ο βασιλιάς των Περσών Ξέρξης ήθελε να ξεκινήσει πόλεμο κατά των Αθηναίων για να επεκτείνει περισσότερο τα όρια του βασιλείου και της εξουσίας του. Πριν πάρει την τελική του απόφαση ζήτησε τη γνώμη των συμβούλων του. Ένας απ’ αυτούς, ο Αρ- τάβανος, προσπάθησε να τον αποτρέψει να μπει σε πόλεμο: «Ο ουρανός ταπεινώνει πάντα ό,τι ξεπερνά το μέτρο. Έτσι, ένας μεγάλος στρατός υποκύπτει ενίοτε μπροστά σε λίγους άντρες όταν ο ουρανός, ζηλό


φθονος, με τον πανικό ή με τον κεραυνό του τον κάνει να χαθεί ανάξια. Γιατί δεν επιτρέπει την υπερηφάνεια σε κανέναν εκτός απ’ αυτόν».1 Ο βασιλιάς δεν άκουσε αυτή τη συνετή γνώμη. Οι συνέπειες για τον ίδιο και τη χώρα του ήταν πράγματι καταστροφικές.

Σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες, οι θεοί τιμωρούν την υπερηφάνεια των ανθρώπων που θέλουν να μπουν στη θέση τους πιστεύοντας ότι μπορούν να αποφασίζουν για όλα. Σύμφωνα με τον χριστιανισμό, ο άνθρωπος είναι ήδη πριν από τη γέννησή του σημαδεμένος από το προπατορικό αμάρτημα, το οποίο περιορίζει δραστικά όλες του τις φιλοδοξίες. Οι κάτοικοι των σύγχρονων δημοκρατικών χωρών δεν πιστεύουν αναγκαστικά σε θεούς ή στο προπατορικό αμάρτημα. Τροχοπέδη στις φιλοδοξίες τους αποτελεί η ίδια η πο- λυπλοκότητα του κοινωνικού ιστού και του δημοκρατικού καθεστώτος, οι πολλαπλές απαιτήσεις που έχει να συμφιλιώνει τα αποκλίνοντα συμφέροντα τα οποία προσπαθεί να ικανοποιήσει. Ο πρώτος αντίπαλος της δημοκρατίας είναι η απλούστευση, που υποβαθμίζει τον πληθυντικό σε ενικό ανοίγοντας τον δρόμο στην υπερβολή.

Για να υπενθυμίσω αυτές τις εσωτερικές απειλές της δημοκρατίας που προέρχονται από τα συστατικά στοιχεία της —πρόοδος, ελευθερία, λαός— θα επικαλεστώ σ’ αυτό το βιβλίο την προσωπική μου εμπειρία, τα πρώτα χρόνια της ζωής μου σε μια ολοκληρωτική χώρα και τα υπόλοιπα σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Έχοντας γίνει στο μεταξύ ιστορικός ιδεών, δεν μπόρεσα να αντισταθώ στο να εμπλουτίσω με παραδείγματα το θέμα μου ανακαλώντας σελίδες του πα


ρελθόντος. Αυτές οι ανακλήσεις είναι σύντομες και δεν έχουν πρόθεση να υποκαταστήσουν αναλύσεις που έγιναν αλλού, από μένα ή από άλλους. Η ανάλυσή μου δεν είναι διεξοδική· προσπερνώ σιωπηρά άλλες εσωτερικές απειλές για τη δημοκρατία: αναφέρω μόνο ό,τι μου είναι οικείο. Οφείλω πολλά σε διαφόρους συγγραφείς που αναφέρω στο κείμενο, αλλά κυρίως στον φίλο μου Φρανσουά Φλαό,* φιλόσοφο και ερευνητή των ανθρωπιστικών επιστημών, του οποίου οι λόγοι και τα γραπτά τρέφουν τη σκέψη μου εδώ και δεκαετίες. Σκοπός μου μέσα απ’ αυτές τις σελίδες δεν είναι να προτείνω φάρμακα ή συνταγές, αλλά να βοηθήσω στην καλύτερη κατανόηση του χρόνου και του χώρου όπου ζούμε.

* [Σ.τ.μ.] Ρι·»ηςοΪ5 ΡΜι&ιιΙί. Το τελευταίο του βιβλίο είναι το Οϊι β${ ρα$$έ Ιε Μεη εοτηηιιιη ?, έάϊΐϊοηδ Μΐΐΐθ θί ιιηβ ηνήίβ, 2011.

ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ

Τα πρόσωπα

Προτού μπω στην ουσία του θέματος, ας θυμίσω ένα επεισόδιο του μακρινού παρελθόντος· ελπίζω ότι θα μας βοηθήσει να φωτίσουμε το παρόν.

Η ιστορία εκτυλίσσεται πριν από περίπου χίλια εξακόσια χρόνια στη Ρώμη. Στη διάρκεια του 4ου αιώνα η χριστιανική θρησκεία άρχισε να πλησιάζει την πολιτική εξουσία: τα πρώτα χρόνια του αιώνα προσηλυτίστηκε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος. Ένας από τους διαδόχους του, ο Θεοδόσιος, έκανε τον χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας και απαγόρευσε τις ειδωλολατρικές τελετές. Η Ρώμη έγινε τόπος αντιπαραθέσεων μεταξύ των υπερασπιστών διαφόρων ερμηνειών του δόγματος. Ανάμεσά τους ένας μεγαλόφωνος ιεροκήρυκας ονόματι Πελάγιος, που είχε έρθει από τα βρετανικά νησιά. Πρέπει να γεννήθηκε γύρω στο 350 και ήρθε στη Ρώμη γύρω στο 380. Στα κηρύγματά του κατακρίνει τα έκλυτα ήθη των πλούσιων Ρωμαίων και τους ζητά να φροντίσουν χωρίς καθυστέρηση για τη σωτηρία τους: να υπακούσουν στις

ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ 25

χριστιανικές αρχές, να απαρνηθούν τις σαρκικές ηδονές, να μοιράσουν τα πλούτη τους στους φτωχούς. Το πεπρωμένο τους βρίσκεται στα ίδια τους τα χέρια, ε ίναι υπεύθυνοι για κάθε αδυναμία τους. Η διδασκαλία του εντυπωσιάζει τους νέους καλών οικογενειών, που δημιουργούν γύρω του έναν κύκλο οπαδών. Μετανοούν για την προηγούμενη αμαρτωλή ζωή τους και επιθυμούν την αγιότητα.

Οι θεολογικές αντιπαραθέσεις δεν είναι το μοναδικό πρόβλημα των Ρωμαίων. Εδώ και λίγο καιρό οι ορδές του Βορρά επιτίθενται στην αυτοκρατορία με ανησυχητική σφοδρότητα. Το 408, με αρχηγό τον Αλάριχο, οι Βησιγότθοι πολιορκούν την πόλη· αποκρούονται, αλλά ξανάρχονται στο τέλος της επόμενης χρονιάς. Μεταξύ των δύο επιθέσεων οι Ρωμαίοι αρχίζουν να φεύγουν. Ανάμεσά τους ο Πελάγιος, συνοδευόμενος από μαθητές του: το 409 ξεκινάει ένα ταξίδι που θα τον φέρει πρώτα στην Καρχηδόνα, ρωμαϊκή επαρχία στη Βόρεια Αφρική, έπειτα στη γειτονική πόλη Ιππώ- να, όπου ζητά να συναντήσει τον χριστιανό επίσκοπο, κάποιον Αυγουστίνο.

Ο Αυγουστίνος, γεννημένος στη Βόρεια Αφρική, είναι περίπου συνομήλικος με τον Πελάγιο και, όπως κι εκείνος, πήγε στην Ιταλία, όπου προσηλυτίστηκε στον χριστιανισμό. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του λίγα χρόνια αργότερα έγινε ιερέας και στη συνέχεια, το 395, επίσκοπος Ιππώνος. Πολυγραφότατος, βαθύς γνώστης τόσο του κλασικού πολιτισμού όσο και της νέας θεολογίας, πήρε μέρος σε πολλές θεολογικές συζητήσεις με ανταγωνιστές χριστιανούς στοχαστές. Στο τέλος του αιώνα έγραψε και δημοσίευσε ένα βαθιά ριζοσπαστικό βιβλίο, τις Εξομολογήσεις, όπου περιγράφει τη


ζωή του και τη χριστιανική του πίστη. Ο Πελάγιος έχει ακούσει να μιλάνε για τον Αυγουστίνο στη Ρώμη και δεν εγκρίνει όλες του τις ιδέες· εξεγείρεται μάλιστα διαπιστώνοντας ότι ο επίσκοπος δεν επαφίεται στις δικές του δυνάμεις και προτιμά να υπακούει στο θέλημα του Θεού. Ο Αυγουστίνος αγνοεί τις επιφυλάξεις του Πελάγιου, ίσως έχει όμως μια ιδέα για τις απόψεις του, που με τη σειρά του αποδοκιμάζει. Αρνείται ευγενικά την πρόταση συνάντησης: οι δυο άντρες δε θα ιδωθούν ποτέ.

Έναν χρόνο αργότερα ο Πελάγιος φεύγει από τη Βόρεια Αφρική και πηγαίνει στην Παλαιστίνη, όπου έχουν συγκεντρωθεί και άλλοι Ρωμαίοι πρόσφυγες, παθιασμένοι με τα ζητήματα πίστης. Γύρω από την Ιερουσαλήμ οι θρησκευτικές διαμάχες μαίνονται· ο Πελάγιος και οι μαθητές του συμμετέχουν ενεργά. Το 411 μια σύνοδος καταδικάζει την ερμηνεία τους για τον χριστιανισμό, πράγμα που δεν εμποδίζει τον Πελάγιο να δημοσιεύσει πολλές επιστολές και πραγματείες στη διάρκεια των επόμενων ετών. Το 415 μια άλλη σύνοδος τον αθωώνει από κάθε κατηγορία για αίρεση. Ο Αυγουστίνος το μαθαίνει και αποφασίζει να μπει στο πεδίο της μάχης. Την ίδια χρονιά γράφει μια πραγματεία κατά του δόγματος του Πελάγιου, με τίτλο Φύση και Θεία Χάρη. Πολυάριθμα άλλα κείμενα επί του θέματος θα εμφανιστούν κατά τα επόμενα χρόνια. Η αντιπαράθεση με τον Πελάγιο θα τον απασχολήσει μέχρι τον θάνατό του, το 430. Πρόκειται για μία από τις πιο βαθυστόχαστες αντιπαραθέσεις της ιστορίας του χριστιανισμού και ο αντίκτυπός της παραμένει ζωντανός ανάμεσά μας. Σε τι συνίσταται;2


Πελάγιος: βούληση και τελείωση

Για τον Πελάγιο, η φύση του ανθρώπου δεν μπορεί να είναι ολωσδιόλου κακή. Βέβαια, ο Πελάγιος δεν αγνοεί -εφόσον σίγουρα το παρατηρεί γύρω του— ότι η αγάπη για τον πλούτο είναι ακόρεστη και η φιλοδοξία άσβεστη. Αποτελεί όμως πλάνη ο περιορισμός των ανθρώπων σ’ αυτές τις ροπές. Ο άνθρωπος δεν είναι, ή τουλάχιστον δεν είναι μόνο, λύκος για τον συνάνθρωπό του. Άλλωστε, αν ήταν, κάθε ελπίδα να βελτιωθεί θα ήταν μάταιη: σε τι θα μπορούσαμε να βασιστούμε, πώς να του ζητήσουμε αρετές που να αντιβαίνουν στη φύση του; Αυτό το αρχικό αξίωμα προέρχεται από τη Βίβλο: «Καί εποίησεν ο Θεός τον άνθρωπον, κατ’ εικόνα Θεού εποίησεν αυτόν» (Γένεσις, I, 27) — με δεδομένο ότι ο Θεός είναι καλός. Υπάρχει εμπειρική επιβεβαίωση: όταν κάνουμε κακές πράξεις έχουμε συνείδηση του ότι κάναμε κάτι κακό, κοκκινίζουμε, νιώθουμε τύψεις ή ντροπή. Αυτή η συνείδηση υπάρχει σε όλους τους ανθρώπους και ανήκει στην πλευρά του καλού· είναι ένα είδος ηθικού δικαστηρίου που εδρεύει μέσα μας και δεν εξαρτάται από τις διδαχές στις οποίες πιστεύουμε: οι ειδωλολάτρες την έχουν εξίσου με τους χριστιανούς.

Από τις θετικές προδιαθέσεις με τις οποίες είναι προικισμένοι οι άνθρωποι αξίζει να ξεχωρίσουμε μία. Ο Θεός της Βίβλου είχε ελευθερία βούλησης που του επέτρεψε να δημιουργήσει εκ του μηδενός τον κόσμο και τον άνθρωπο. Αν έφτιαξε τον τελευταίο κατ’ εικόνα του, ο άνθρωπος, με τη σειρά του, διαθέτει ελεύθερη βούληση. Ο Πελάγιος στηρίζει την πεποίθησή του σ’ ένα βιβλικό κείμενο που θα αναφέρουμε στη συνέ-


χεια σε παρόμοια συγκείμενα: διαβάζουμε στην ελληνική εκδοχή του Εκκλησιαστή (XV, 14) ότι ο Θεός «δημιούργησε τον άνθρωπο και τον άφησε στο έλεος της ίδιας του της απόφασης» (το εβραϊκό πρωτότυπο λέει «της κλίσης του»). Και, όπως η θεία βούληση δεν έχει όρια, η ανθρώπινη βούληση μπορεί να υπερβεί όλα τα εμπόδια. Διαθέτοντας ελεύθερη βούληση μπορούμε να κατευθύνουμε τις πράξεις μας και να διακρίνουμε το καλό από το κακό. «Δεν μπορούμε να κάνουμε ούτε το καλό ούτε το κακό χωρίς την άσκηση της βούλησής μας, κι έχουμε πάντοτε την ελευθερία να κάνουμε το ένα από τα δύο» (Στη Δημητιάδα, 8.13).Ένα ον απόλυτα καθορισμένο από τη φύση του δεν μπορεί να διαθέτει ηθική κρίση, ούτε μπορεί, με τη σειρά του, να κριθεί. Η αξία του ανθρώπου προέρχεται από την ικανότητά του να αποφασίζει· λόγω αυτής της ιδιότητάς του να αποφασίζει διαφέρει από τα ζώα.

Έτσι κλονίζεται η ιδέα του προπατορικού αμαρτήματος. Αν όλα τα μέλη του ανθρώπινου είδους είναι αμαρτωλοί, ό,τι κι αν κάνουν, μόνο και μόνο επειδή ανήκουν στους απογόνους του Αδάμ, θα υπήρχε κάποιο όριο στη βούλησή τους - και, εμμέσως, σ’ εκείνη του Θεού. Ο Πελάγιος σκέφτεται ως εξής: αν η πράξη που μας ζητούν δεν περιλαμβανόταν στις ικανότητές μας, η μη εκτέλεσή της δε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί αμάρτημα. Δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε κάποιον επειδή δεν έτρεξε με εκατό χιλιόμετρα την ώρα: η ταχύτητα αυτή ξεπερνά τις ανθρώπινες δυνατότητες. Για να χαρακτηρίσουμε μια πράξη ως αμάρτημα πρέπει να μπορούσαμε να ενεργήσουμε διαφορετικά - δηλαδή οι πράξεις μας να εξαρτώνται από τη βούλησή μας. Αν ξεπεράσουμε μια δυσκολία, θα την ξεπεράσουμε με


την αξία μας· αν αποτύχουμε, θα οφείλεται σε λάθος μας. «Η πηγή της αμαρτίας του ανθρώπου δεν έγκειται στη φύση του αλλά στη θέληση του» (Σ ’ έναν γη- ραιότερο φίλο, 1.5). Δεν αμαρτάνουμε επειδή κληρονομήσαμε το αμάρτημα του Αδάμ, αλλά επειδή μιμούμαστε τη χειρονομία του προγόνου μας: αυτό το αμάρτημα δεν είναι έμφυτο, είναι επίκτητο.

Ακόμα κι αν δεν υπήρχαν δογματικοί λόγοι για να αρνηθούμε την ύπαρξη ενός τέτοιου αξεπέραστου εμποδίου για τη βελτίωσή μας, θα έπρεπε να μας το επιβάλλει η λογική της εκπαίδευσης: η καλύτερη παιδαγωγική μέθοδος συνίσταται στο να αναδεικνύει τις έμφυτες καλές ροπές. Αν ξέρουμε εκ των προτέρων ότι είμαστε καταδικασμένοι στην αμαρτία, χάνεται ένα μεγάλο κίνητρο της πράξης: παραιτούμαστε από κάθε προσπάθεια, δεχόμαστε τη μοίρα μας, αποδεχόμαστε το κακό που κάναμε. Αυτό ακριβώς προσάπτει ο Πελάγιος στην άποψη του Αυγουστίνου, όπως τη διατυπώνει στις Εξομολογήσεις του. Κάθε εγκληματίας θα μπορούσε να ζητήσει να του συγχωρήσουμε το έγκλημά του με το πρόσχημα ότι υπέστη την πίεση του προπατορικού αμαρτήματος! Αν αντιθέτως ξέρουμε ότι δεν υπάρχει τίποτα μοιραίο στην πράξη μας και ότι θα μπορούσαμε να ενεργήσουμε διαφορετικά, παρακινούμαστε να διορθωθούμε.

Ο άνθρωπος μπορεί να σωθεί μόνος του. Αυτό δεν καθιστά τη θεϊκή παρέμβαση εντελώς ανώφελη, αλλά μας οδηγεί στην οριοθέτησή της. Από τη στιγμή που έρχεται στον κόσμο το άτομο δεν πρέπει πια να περιμένει να δεχτεί τη χάρη του Θεού για να βγει από ένα ενδεχόμενο στραβοπάτημα· πρέπει να υπολογίζει στις δικές του δυνάμεις. Η χάρη είναι απαραίτητη, αλλά


συνίσταται μόνο στο ότι ο Θεός, εξαρχής, προίκισε τον άνθρωπο με ελευθερία. Ο Αυγουστίνος θα συνοψίσει αργότερα αυτό τον συλλογισμό των οπαδών του Πελάγιου: «Λένε ότι δεν υπάρχει καμιά ανάγκη της βοήθειας του Θεού για να εκπληρώσουμε τις εντολές του, αφού η χάρη Του μας έδωσε μια ελεύθερη βούληση».4 Με δυο λόγια, ο Θεός είναι χρήσιμος πριν και μετά την επίγεια ζωή του ατόμου: πριν, για να μας δώσει αυτό το πολύτιμο εφόδιο, μια συνείδηση ικανή να διακρίνει το καλό από το κακό και μια βούληση που μας επιτρέπει να επιδιώξουμε κάτι και να αποφύγουμε κάτι άλλο· μετά, τη στιγμή της τελικής Κρίσης, ο Θεός μοιράζει ανταμοιβές και τιμωρίες. Μεταξύ των δύο απο- τραβιέται και παρατηρεί από μακριά τις ανθρώπινες στρεβλώσεις, μας αφήνει μοναδικό κύριο του εαυτού μας, στο έλεος των αποφάσεών μας.

Ο Πελάγιος θεωρεί τον εαυτό του καθαρολόγο χριστιανό, αναρωτιόμαστε όμως αν η θεωρία του ανήκει στη θρησκεία ή στον χώρο της ηθικής. Αφού ο Θεός έδωσε τη χάρη του σε όλα τα μέλη του ανθρώπινου ε ίδους, δεν είναι απαραίτητο να είσαι χριστιανός για να σωθείς: υπάρχουν ενάρετοι ειδωλολάτρες που το καταφέρνουν εξίσου καλά. Η πρώτη αρετή που απαιτεί- ται από τους ανθρώπους δεν είναι η υποταγή —στο δόγμα ή στην Εκκλησία- αλλά ο αυτρέλεγχος και η δύναμη του χαρακτήρα· όχι η ταπείνωση, αλλά το να παίρνεις το πεπρωμένο σου στα χέρια σου, δηλαδή η αυτονομία. Ο Θεός του Πελάγιου θυμίζει τον Προμηθέα, τον Έλληνα Τιτάνα που έδωσε τη φωτιά στους ανθρώπους και τους επέτρεψε έτσι να αποκτήσουν τον έλεγχο της ζωής τους. Από αυτή την άποψη ο Πελάγιος —ένας αυστηρός στοχαστής— θυμίζει περισσότερο τους


σοφούς της αρχαιότητας παρά τους χριστιανούς που υπακούουν στους ιερείς τους, που υποτάσσονται στην εξουσία ενός θεσμού, της Εκκλησίας, περιμένοντας παθητικά τη θεία χάρη. Βρίσκεται πιο κοντά στους στωικούς παρά στους ευσεβείς ιεροκήρυκες· υπολογίζει περισσότερο σε αποκλειστικά ανθρώπινα μέσα για να μας οδηγήσει στον δρόμο της σωτηρίας: εκπαίδευση, κοινωνικό πλαίσιο, ατομικές προσπάθειες.

Αφού δεν υπόκειται σ’ ένα έμφυτο ελάττωμα, σ’ ένα προπατορικό αμάρτημα, ο άνθρωπος δε συναντά κανένα όριο στις προσπάθειές του για να τελειοποιηθεί: το θεϊκό ιδεώδες δεν του είναι ανέφικτο. Για να υποστηρίξει αυτό το συμπέρασμα ο Πελάγιος επικαλείται ένα διάσημο έργο της εποχής του, Τα Αποφθέγματα του Ρουφίνου, όπου διαβάζουμε: «Ο Θεός έδωσε στους ανθρώπους ελευθερία επιλογής, αναμφίβολα με τον σκοπό, αν ζήσουν αγνά και αναμάρτητα, να μπορέσουν να γίνουν σαν τον Θεό». Βρίσκουμε, είναι αλήθεια, τόσο στην Παλαιά όσο και στην Καινή Διαθήκη φράσεις που υπονοούν ότι πιθανώς οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν σαν τον Θεό: «Έσεσθε ουν υμείς τέλειοι, ως ο Πατήρ υμών ο ουράνιος τέλειός εστιν» (Κατά Ματθαίον, Ε, 48), ή «Ουκ έστι γεγραμμένον εν τω νόμω υμών “ Εγώ είπα, θεο ίεστε”» (Κατά Ιωάν- νην, I, 34). Αλλά το νόημα που δίνουν ο Πελάγιος και ο Ρουφίνος σ’ αυτή τη φράση είναι ισχυρότερο, δεν πρόκειται μόνο για μίμηση του θεϊκού παραδείγματος: σε ό,τι αφορά τη διαχείριση της ίδιας του της ζωής ο άνθρωπος διαθέτει δυνάμεις που συγκρίνονται μ ’ εκείνες του Θεού, γίνεται δημιουργός του είναι του. Θυμίζουν μάλλον τα λόγια του όφεως όταν προτρέπει την Ευα να δοκιμάσει τους καρπούς του δέ


ντρου της γνώσης του καλού και του κακού: «η αν ημέρα φάγητε απ’ αυτού, διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί και έσεσθε ως θεοί» (Γένεσις, Γ, 5), δηλαδή τα ίδια λόγια που οδήγησαν στο προπατορικό αμάρτημα!

Για την επίτευξη αυτού του υπέρτατου σκοπού καμιά προσπάθεια και καμιά θυσία δεν είναι υπερβολικές. Η ανταμοιβή θα είναι η αιώνια δόξα. Ο Πελάγιος είναι απαιτητικός δάσκαλος και δε δέχεται τις συνήθεις δικαιολογίες της έκλυτης ζωής των συμπολιτών του. Η πρόοδος είναι στο χέρι μας, ο Θεός μάς έδωσε τη δύναμη, αρκεί να της προσθέσουμε τη θέληση. Η τελειότητα είναι εφικτή για τους ανθρώπους, πρέπει λοιπόν να την επιδιώκουν. Όλοι οφείλουν να υπακού- ουν σε ορισμένους κανόνες συμπεριφοράς, αλλά όσοι θέλουν να φτάσουν το αγαθό αναμετρώνται με υψηλότερες απαιτήσεις. Ο Πελάγιος γράφει ένα μακρύ γράμμα σε μια κοπέλα, τη Δημητριάδα, την οποία προόριζαν να παντρέψουν αλλά εκείνη αποφάσισε να αφιερώσει τη ζωή της στον Ιησού διατηρώντας την παρθενία της. Ο Πελάγιος την ενθαρρύνει ανεπιφύλακτα. Όσο για τους πλούσιους, πρέπει να μοιράσουν αμέσως τα πλούτη τους στους φτωχούς. Όσοι δεν το κάνουν είναι αδικαιολόγητοι και θα υποστούν τις ανάλογες τιμωρίες. Για την παραβίαση μιας απαγόρευσης σχετικής με τη βρώση ο Αδάμ και η" Εύα καταδικάστηκαν να γίνουν θνητοί. Πώς θα μπορούσαμε να αποφύγουμε σκληρότερες τιμωρίες για σοβαρότερα αμαρτήματα; Οπωσδήποτε έχουμε λίγες πιθανότητες να βρούμε ελαφρυντικά με το πρόσχημα ότι το αμάρτημα ήταν «ελαφρύ»: Πιστεύετε, αναφωνεί ο Πελάγιος, ότι μια λιγότερο καυτή φωτιά περιμένει στην κόλαση τους


μεν και μια πιο καυτή τους δε; Όλοι θα καίγονται ως τη συντέλεια του κόσμου επειδή δεν άδραξαν την ευκαιρία να γίνουν σαν θεοί.

Ο Πελάγιος έχει μια καλοπροαίρετη άποψη για τις ικανότητες του ανθρώπου. Εξ ου και βάζει πολύ ψηλά τον πήχη των απαιτήσεών του. Αν αποτύχει, το άτομο δεν έχει δικαιολογία, είναι ανώφελο να τα βάζει με τον Θεό, τη θεία Πρόνοια, την κοινωνία ή τις συνθήκες: μπορεί να τα βάλει μόνο με τον εαυτό του, όλα είναι δικό του λάθος. Αν προστίθεται στην ήττα του αίσθημα ντροπής ή νευρική κατάπτωση, το αξίζει. Από την άλλη πλευρά, αν αυτό το άτομο δεν αρκεστεί στην προσπάθεια για τη δική του τελείωση αλλά αποφασίσει ότι έχει την ευθύνη να οδηγήσει σ’ αυτήν και τους δικούς του ή τους συμπολίτες του, μπορούμε να φανταστούμε τις συνέπειες: καμία θυσία τους δε θα είναι υπερβολική. Αφού κάποιοι πιστεύουν ότι είναι όμοιοι με θεοί, ποιος θα μπορούσε να τους κατηγορήσει ότι υποτάσσουν τους άλλους, τους πιο αδύναμους, για να τους οδηγήσουν στον ίσιο δρόμο; Αξίζει τον κόπο εφό- σον η ανταμοιβή είναι τόσο μεγάλη.

Αυγουστίνος: το ασυνείδητο και το προπατορικό αμάρτημα

Επίσκοπος Ιππώνος, ο Αυγουστίνος αφιέρωσε τη ζωή του στην Εκκλησία. Καθώς ο Πελάγιος δεν επιφυλάσσει στην Εκκλησία ιδιαίτερη θέση και συνιστά στους πλούσιους να μοιράσουν τα πλούτη τους στους φτωχούς παρά να τα εμπιστευτούν στους αντιπροσώπους του Θεού επί της γης, ο Αυγουστίνος δεν μπορεί παρά να δυσπιστεί. Και θα αφιερώσει τα τελευταία χρόνια


της ζωής του στη συστηματική αναίρεση των απόψεων του Πελάγιου.

Κατ’ αρχάς, ο Αυγουστίνος κατακρίνει την ερμηνεία της ανθρώπινης ψυχολογίας έτσι όπως προκύπτει από τα γραπτά του Πελάγιου. Για τον Πελάγιο η συμπεριφορά του ανθρώπου μπορεί να υποτάσσεται πλήρως στη θέλησή του. Φαντάζεται ότι ο άνθρωπος είναι πέρα για πέρα διαφανής όσον αφορά τον εαυτό του, τελείως προσιτός στη συνείδηση και στη βούλησή του, χωρίς καμιά απόσταση ανάμεσα σ’ αυτό που είναι και σ’ αυτό που θέλει. Σοβαρό λάθος, ανταπαντά ο Αυγουστίνος. Ο συγγραφέας των Εξομολογήσεων διερεύνησε επί χρόνια τον ίδιο του τον εαυτό και ξέρει ότι δεν είναι έτσι. «Υπάρχουν στον άνθρωπο πράγματα που ακόμα και η ίδια η ψυχή του ανθρώπου, που είναι μέσα του, δεν τα γνωρίζει» (X, 55). «Δεν μπορώ να κατανοήσω πλήρως αυτό που είμαι. Είναι η ψυχή, λοιπόν, τόσο στενή για να αγκαλιάσει τον εαυτό της;» (X, 8). «Υπάρχουν μέσα μου οικτρά σκοτάδια που με εμποδίζουν να δω τις βαθιές μου δυνατότητες» (X, 32). Δεν είναι συνειδητές όλες μας οι επιθυμίες, δεν έχουμε πρόσβαση σε ολόκληρο το είναι μας, η συμπεριφορά μας λοιπόν δεν είναι αποτέλεσμα της βούλησής μας και μόνο. Δεν ελέγχουμε τις δυνάμεις που ενεργούν μέσα μας. «Από τη διεστραμμένη θέληση γεννιέται το πάθος, από την υποδούλωση στο πάθος γεννιέται η συνήθεια και από τη μη αντίσταση στη συνήθεια γεννιέται η ανάγκη» (VIII, 5). Το ον που είμαστε μπορεί να επιλέξει ό,τι θέλει - αλλά δεν επιλέγουμε αυτό που είμαστε, δεν είμαστε δημιούργημα της θέλησής μας. Το κεντρικό παράδειγμα που δίνει ο Αυγουστίνος για τα ασυνείδητα κίνητρά του είναι η έλξη


που αισθανόμαστε για ένα άτομο, φίλο ή εραστή: δεν αγαπάμε αυτούς που διαλέξαμε, διαλέγουμε αυτούς που αγαπάμε.

Αφού δεν είναι κύριος του εαυτού του, αφού αγνοεί τη φύση των δυνάμεων που τον κατευθύνουν, ο άνθρωπος δεν μπορεί να εμπιστευτεί τον εαυτό του μόνο στη βούλησή του, ούτε να απαιτεί απ’ αυτή τη σωτηρία του. Η ελευθερία δεν είναι φενάκη, αλλά δεν είμαστε ποτέ εντελώς ελεύθεροι, το πολύ πολύ να βρισκόμαστε σε μια πορεία απελευθέρωσης, πιο ελεύθεροι σήμερα απ’ ό,τι ήμαστε χθες. Ποτέ άνθρωπος δε θα πλησιάσει τη θεϊκή ελευθερία.

Η προσπάθεια να ελέγξουμε εξ ολοκλήρου τις ασυνείδητες παρορμήσεις μας, να υπερβούμε οριστικά την ανθρώπινη αδυναμία, οδηγεί σ’ αυτό που ο Αυγουστίνος αποκαλεί προπατορικό αμάρτημα. Η ιδέα υπάρχει ήδη στις επιστολές του Παύλου, αλλά ο Αυγουστίνος την αναπτύσσει σε δόγμα στην αντιπαράθεσή του με τον Πελάγιο. Το προπατορικό αμάρτημα φανερώνει μια έλλειψη ή μια αδυναμία, έμφυτη σε κάθε άτομο που ανήκει στο ανθρώπινο είδος, την οποία κληρονομεί με τη γέννησή του - άρα ένα ουσιώδες ελάττωμα, ανεξάρτητο τόσο από τη θέλησή του όσο και από τις προσπάθειές του να το διορθώσει. Ο Αυγουστίνος υπονοεί ότι αυτό το ελάττωμα είναι η παρουσία μέσα μας φλογερών και ανεξέλεγκτων επιθυμιών, λαγνείας: σεξουαλική ορμή, λαιμαργία, βουλιμία. Το προπατορικό αμάρτημα του Αδάμ και της Εύας δεν προκύπτει από μια τέτοια επιθυμία, αλλά από την παραβίαση μίας και μοναδικής απαγόρευσης: το να γευτούν τους καρπούς του δέντρου της γνώσης. Αποφασίζοντας να μάθουν μόνοι τους σε τι συνίσταται το καλό και το κα


κό και να γίνουν έτσι ικανοί να κατευθύνουν την ίδια τους την ύπαρξη, οι πρόγονοι της ανθρωπότητας διέ- πραξαν ένα αμάρτημα: απέρριψαν την υπακοή και προτίμησαν την αυτονομία. Έτσι, λέει ο απόστολος Παύλος, «η παρακοή ενός ανθρώπου έκανε όλη την ανθρωπότητα αμαρτωλή» (Προς Ρωμαίους, 5,19). Το προπατορικό αμάρτημα είναι η επιλογή της αλαζονείας εις βάρος της ταπεινότητας, η απόρριψη εξωτερικών εξουσιών και η επιθυμία του ανθρώπου να είναι κύριος του εαυτού του. Διαβεβαιώνοντας ότι οι άνθρωποι μπορούν να σωθούν μόνοι τους, ο Πελάγιος επαναλαμβάνει και εγκωμιάζει το προπατορικό αμάρτημα. Δεν είναι περίεργο που ο Αυγουστίνος τον αντιμάχεται...

Για τον Αυγουστίνο οι δρόμοι της σωτηρίας είναι τελείως διαφορετικοί. Κανένας άνθρωπος δεν μπορεί να ελευθερωθεί μόνο με τις προσπάθειές του. Ωστόσο, η σωτηρία είναι δυνατή, η αδυναμία του ανθρώπου δεν τον καταδικάζει να καίγεται αιωνίως στην κόλαση. Το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε είναι να αγκα- λιάσουμε τη χριστιανική θρησκεία. Πεθαίνοντας πάνω στον σταυρό ο Ιησούς εξαγόρασε το ανθρώπινο είδος. Καθώς ενωνόμαστε με την Εκκλησία μέσω της βάπτι- σης κάνουμε το πρώτο βήμα προς τη σωτηρία. Το επόμενο βήμα είναι να υποτάξουμε τη συμπεριφορά μας στους κανόνες της Εκκλησίας: η υπακοή σώζει, ενώ η επιθυμία για περισσότερη αυτονομία καταστρέφει. Η δύναμη προέρχεται από την πίστη, όχι από τη θέληση ή τη λογική. Εντέλει, δεν πρέπει να υπολογίζουμε στην ανθρώπινη ελευθερία για να σωθούμε, αλλά στη θεία χάρη, την οποία ο άνθρωπος δεν μπορεί ούτε να προ- καλέσει ούτε να προβλέψει. Οι δρόμοι του Θεού είναι


ανεξιχνίαστοι* δεν αρκεί να συσσωρεύουμε ενάρετες πράξεις για να κερδίσουμε τη χάρη. Όπως θα το συνοψίσει αιώνες αργότερα μια φράση των γιανσενι- στών,* «Ο Θεός δε μας χρωστάει τίποτα»: η σωτηρία δεν είναι μια ανταμοιβή που μοιράζεται στους καλούς μαθητές. Η προσωπική πρωτοβουλία είναι ανώφελη ή επιζήμια, καλύτερα λοιπόν να υπακούμε στο δόγμα, στην παράδοση. Παραιτούμενοι από το να καθοδηγούμε οι ίδιοι τον εαυτό μας, θα καταλήξουμε να αγαπήσουμε το καλό που μας υποδεικνύει η αυθεντία και να ασκήσουμε την ελευθερία μας στην κατεύθυνση των εντολών που έχουμε λάβει.

Ο άνθρωπος είναι αδύναμος και καταδικασμένος να παραμείνει αδύναμος: η γνώμη του Αυγουστίνου για τον άνθρωπο είναι πολύ λιγότερο αισιόδοξη από εκείνη του Πελάγιου. Όμως, όσον αφορά τις απαιτήσεις που του απευθύνονται, ο Αυγουστίνος είναι αισθητά πιο ελαστικός από τον αντίπαλό του. Είναι αλήθεια ότι, ως ιερέας και επίσκοπος, είχε επαφή με τους λαϊκούς ανθρώπους, ενώ ο Πελάγιος περιστοιχιζόταν από επίλεκτους μαθητές, που είχαν ήδη εισαχθεί σε προσωπικές αναζητήσεις. Ο Αυγουστίνος πιστεύει ότι όλοι ξεκινούν μ’ ένα βαρύ μειονέκτημα, με το εμπόδιο του προπατορικού αμαρτήματος, αλλά επίσης, συχνά, εμποδίζονται κι από δυσμενείς συνθήκες, από ένα

* [Σ.τ.μ.] Ο γιανσενισμός ήταν μια χριστιανική θεολογική κίνηση που οφείλεται στο έργο του Ολλανδού θεολόγου Κορνήλιου Γιάνσεν. Άνθησε κυρίως στη Γαλλία. Έδινε έμφαση στον ρόλο του προπατορικού αμαρτήματος και στην ανάγκη της θείας χάρης. Τον 17ο και 18ο αιώνα ο γιανσενισμός ήταν μια τάση στο εσωτερικό της καθολικής Εκκλησίας, παρότι πολλά στελέχη της καθολικής ιεραρχίας, και ειδικά οι Ιησουίτες, τον απέρριπταν ως «Καλβινιστικό».


εχθρικό περιβάλλον, από την ίδια τους την άγνοια. Αφού οι δυνάμεις τους είναι περιορισμένες, η γνώση τους παραμένει πλημμελής - άρα δεν πρέπει να είμαστε πολύ αυστηροί με τις «πτώσεις» τους. Η χριστιανική Εκκλησία δέχεται όλο τον κόσμο, δεν προορίζεται μόνο για τα μέλη μιας ελίτ. Δεν είναι όλοι ικανοί να κατευθύνουν μόνοι τον εαυτό τους, ενώ όλοι είναι ικανοί να υπακούουν. Για τον Πελάγιο, ο ιδεώδης άνθρωπος είναι ο ενήλικος, αυτός που κατέκτησε την πλήρη αυτονομία. Για τον Αυγουστίνο, οι άνθρωποι είναι παιδιά που αγνοούν τον εαυτό τους ή κρύβονται επειδή ντρέπονται για τις εξαρτήσεις και τις αδυναμίες τους: είναι μωρά στα χέρια του Θεού. Αφού η τελειότητα τους είναι ανέφικτη, θα τους συγχωρέσουμε τις αμαρτίες τους.

Η έκβαση της αντιπαράθεσης

Στις δημόσιες συζητήσεις που οργανώνονταν την εποχή εκείνη τα επιχειρήματα του Αυγουστίνου υπερί- σχυαν έναντι εκείνων του Πελάγιου. Το 418 οι ιδέες του τελευταίου χαρακτηρίστηκαν αιρετικές, οι οπαδοί του καταδικάστηκαν, αφορίστηκαν και εκδιώχθηκαν. Τα ίχνη του Πελάγιου χάθηκαν σίγομρα πέθανε λίγο αργότερα. Η διαμάχη ξαναρχίζει λίγα χρόνια αργότερα, όταν ένας μαθητής του Πελάγιου, ο Ιουλιανός ο Εκλάνου, επιτίθεται με τη σειρά του στον Αυγουστίνο, αλλά ο επίσκοπος Ιππώνος υπερασπίζεται τις θέσεις του αποτελεσματικά. Το 431, την επομένη του θανάτου του, μια νέα σύνοδος καταδικάζει κατηγορηματικά και, όπως ήλπιζαν τότε, οριστικά τη θεωρία του Πε-


λαγίου. Η ετερονομία, ή η υποταγή σε νόμο που προέρχεται από αλλού, νικά την αυτονομία, τον νόμο που επιβάλλουμε στον εαυτό μας.

Μπορούμε να αναρωτηθούμε πάντως αν το σκουλήκι δεν έμεινε μέσα στον καρπό. Για να ξαναγυρί- σουμε στην αφετηρία του συλλογισμού του Πελάγιου, ο Θεός δημιούργησε τον άνθρωπο κατ’ εικόνα του. Ο Θεός λοιπόν του μονοθεϊσμού έχει μια ιδιαιτερότητα που τον διαφοροποιεί ριζικά από τους θεούς των ει- δωλολατρικών θρησκειών: δε βρίσκει ένα ήδη υπάρχον σύμπαν στο οποίο εισάγει τάξη, είναι ο ίδιος ο δημιουργός του σύμπαντος. Το σύμπαν είναι το αποτέλεσμα μιας ελεύθερης πράξης της βούλησής του. Ο άνθρωπος του Πελάγιου του μοιάζει πολύ περισσότερο από τον άνθρωπο του Αυγουστίνου. Επιπλέον, ο Θεός παραγγέλλει στον άνθρωπο να συμπεριφερθεί ως κύριος και κάτοχος της φύσης, να υποτάξει τον υπόλοιπο κόσμο στη θέλησή του: «αυξάνεσθε και πληθύνεσθε και πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής και άρχετε των ιχθύων της θαλάσσης και των πετεινών του ουρανού και πάντων των κτηνών και πάσης της γης και πάντων των ερπετών των ερπόντων επ ί της γης» (Γένεσις, Α, 28: μια όχι και τόσο οικολογική εντολή...). Και ο Θεός ενεργεί μόνος, χωρίς αλληλεξάρτηση από τους ομοίους του (αφού δεν έχει). Άρα και ο άνθρωπος είναι προορισμένος να κάνει το ίδιο, χωρίς να νοιάζεται για το ανθρώπινο περιβάλλον του ή για την κοινωνία που το διαμορφώνει.

Σήμερα έχουμε την τάση να σκεφτόμαστε ότι μάλλον ο άνθρωπος δημιούργησε τον Θεό κατ’ εικόνα του: τον Θεό των Ευαγγελίων ακόμη περισσότερο από τον Θεό της Γ ένεσης, αφού, πριν ακόμα δημιουργήσει το


σύμπαν, ο Θεός διαθέτει τον λόγο, όμοιος σ’ αυτό με τον άνθρωπο, που, με τη δύναμη που του δίνει η γλώσσα, μπορεί να πλάσει τον κόσμο σύμφωνα με τη θέλησή του: «Εν αρχή ην ο Λόγος, και ο Λόγος ην προς τον Θεόν, χαί 0£Ός· ην ο Λόγος» (Κατά Ιωάννην, Α, ΐ). Τούτο όμως σημαίνει ότι τη στιγμή που συνέλαβε αυτές τις ιστορίες ο άνθρωπος είχε μια εικόνα του εαυτού του παρόμοια μ’ εκείνη που θα απέδιδε στον Θεό: την εικόνα ενός όντος που μπορεί να δημιουργεί, με τη δύναμη της θέλησής του, τον κόσμο που τον περιβάλλει. Όταν οι οπαδοί του Πελάγιου λένε ότι οι άνθρωποι μπορούν να γίνουν σαν τον Θεό, απλώς εκφράζουν μεταφορικά την αντίληψή τους για τον άνθρωπο, κύριο του πεπρωμένου του και του υπόλοιπου κόσμου. Ο άνθρωπος όχι μόνο δημιουργεί τον Θεό κατ’ εικόνα του αλλά θέλει να πλάσει και τον άνθρωπο κατ’ εικόνα ενός ελεύθερου δημιουργού. Η αυτονομία που αποδίδεται στον Θεό είναι η πρώτη μορφή της αυτονομίας που ο άνθρωπος διεκδικεί για τον εαυτό του. Η φράση της Γένεσης μας κάνει τελικά να καταλάβουμε, σε πνεύμα συγγενές προς τον Πελάγιο, ότι ο άνθρωπος δημιουργεί ο ίδιος τον εαυτό του και ότι η βούλησή του δεν έχει όρια. Γ ι’ αυτό, παρά τη νίκη του Αυγουστίνου και των οπαδών του, η αντιπαράθεση με τους οπαδούς του Πελάγιου δε θα σταματήσει ποτέ: η θρησκεία ζητά από τους ανθρώπους και να υποτάσσονται στον Θεό (και στους υπηρέτες του επί της γης, δηλαδή στην Εκκλησία) και να προσπαθούν να μοιά- σουν στον Θεό, δηλαδή να συμπεριφέρονται ως ελεύθερα και αυτόβουλα υποκείμενα που διαμορφώνουν το πεπρωμένο τους.

Δεν είναι η κατάλληλη στιγμή για να υπεισέλθουμε


στις λεπτομέρειες αυτής της διαμάχης, μιας από τις σπουδαιότερες της ιστορίας του χριστιανισμού. Επίσημο δόγμα της Εκκλησίας παραμένει αυτό που κληροδότησε ο Αυγουστίνος, αλλά, σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του χριστιανισμού, θα χρειαστεί να πολεμήσει τα ατίθασα πνεύματα που αποδίδουν υπερβολικά ενεργητικό ρόλο στον άνθρωπο. Θα τους υποπτευθούν ότι έχουν μολυνθεί από την πελαγιανή, ή, τουλάχιστον, «ημι-πελαγιανή» αίρεση. Οι «φονταμενταλιστές» χριστιανοί θα αντιταχθούν σ’ αυτή την παρέκκλιση. Για τον Λούθηρο η σωτηρία του ανθρώπου με τις δικές του δυνάμεις είναι αδιανόητη. Στην ίδια κατεύθυνση θα ταχθεί ο αγώνας των γιανσενιστών. Όταν ο Πασκάλ περιγράφει τον πεπτωκότα άνθρωπο, μπορούμε να ακούσουμε στα λόγια του τις κατηγορίες που απευθύνει στους οπαδούς του Πελάγιου: ο άνθρωπος, λέει ο Θεός διά στόματος Πασκάλ, «θέλησε να γίνει κέντρο του εαυτού του και ανεξάρτητος από τη βοήθειά μου. Ξέφυγε από την κυριαρχία μου και, αφού εξισώθηκε μαζί μου με την επιθυμία να βρει την ευτυχία μέσα του, τον εγκατέλειψα στον εαυτό του».6 Ο Καλβίνος, όπως έδειξε ο Λουί Ντυμόν, πραγματοποίησε μια ιδιόρρυθμη σύνθεση των δύο απόψεων. Εισάγοντας το άτομο με τις αξίες του στον κοινωνικό κόσμο, ερμηνεύοντας την υποταγή του στη θεία χάρη ως πράξη βούλησης, ο άνθρωπος διαμορφώνεται κατ’ εικόνα του Θεού. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Καλβίνος συμμετέχει στον σύγχρονο προμηθεϊτισμό.7

Παράλληλα, από την Αναγέννηση και μετά, οι κοσμικοί συγγραφείς θα αρχίσουν να υπερασπίζονται τις ανθρώπινες ικανότητες, γ ι’ αυτό και θα τους αποκα- λέσουν ανθρωπιστές. Ανάμεσα σ’ αυτούς τους αντι


πάλους του πεσιμισμού του Αυγουστίνου σχετικά με την ανθρώπινη φύση βρίσκουμε, για παράδειγμα, τον Πίκο ντέλα Μιράντολλα, του οποίου η σκέψη συναντά εκείνη του Πελάγιου, παρόλο που δεν αναφέρεται σ’ αυτόν: ο Θεός του απευθύνει στον άνθρωπο έναν λόγο πολύ διαφορετικό από εκείνον του Πασκάλ. «Προικισμένος, για να το πούμε έτσι, με την αυτεξούσια και τιμητική δύναμη να διαμορφώνεσαι και να διαπλάθε- σαι μόνος σου, [πρέπει] να δώσεις στον εαυτό σου τη μορφή που προτιμάς». Λίγα χρόνια αργότερα, στις αρχές του 16ου αιώνα, ο Έρασμος, που γνωρίζει τον Πελάγιο αλλά οφείλει να αποστασιοποιηθεί απ’ αυτόν, διαβεβαιώνει ότι «ο Θεός δημιούργησε το αυτεξούσιο» και προσθέτει: «Τ ι αξίζει λοιπόν ο άνθρωπος αν ο Θεός ενεργεί επ’ αυτού όπως ο αγγειοπλάστης στον άργιλο;»

Ο Μονταίν, στο τέλος του αιώνα, θα δώσει μεγάλη αξία στην «επιλογή μας και στην ελευθερία βούλησης», στην ψυχή που έχει την ικανότητα «να διαλέγει και να διακρίνει από μόνη της».8 Τον επόμενο αιώνα ο Καρτέσιος θα εγκωμιάσει το αυτεξούσιο, «διότι μόνο για τις πράξεις που εξαρτώνται από αυτό το αυτεξούσιο μπορούμε λογικά να επαινεθούμε ή να κατη- γορηθούμε. Και μας κάνει κατά κάποιο τρόπο όμοιους με τον Θεό, καθιστώντας μας κύριους του εαυτού μας».9 Ταυτοχρόνως πιστεύει ότι είναι δυνατό να γνωρίσουμε τον κόσμο πέρα για πέρα, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο στη σύγχρονη επιστήμη και τεχνολογία. Αυτή η πίστη στον άνθρωπο που είναι ικανός να κατευθύνει το πεπρωμένο του θα διαδοθεί στους διαδόχους του* έτσι, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, ένας Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος, ο Γιόχαν Σάλομο Σίμ-


λερ,* θα πάρει για πρώτη φορά δημοσίως το μέρος του Πελάγιου κατά του Αυγουστίνου.

Η σκέψη του Διαφωτισμού πλησιάζει με τη σειρά της τις θέσεις του Πελάγιου, πρέπει όμως να επιση- μάνουμε ότι ο Διαφωτισμός δεν αποτελεί ένα ομοιογενές σύνολο. Αυτό που αποκαλούμε Διαφωτισμός δεν είναι μια λογική και συνεπής μέθοδος όπου τα συμπεράσματα απορρέουν αυστηρά από αρχές γενικά αποδεκτές. Αντιστοιχεί μάλλον σε μια ευρεία συζήτηση όπου βρίσκονται πλάι πλάι αντιφατικές ή συμπληρωματικές προτάσεις, κληρονομημένες από το παρελθόν ή πρόσφατα διατυπωμένες, μια συζήτηση που, παντού, επωφελείται από τη ραγδαία κυκλοφορία των ιδεών ανάμεσα σε άτομα και ανάμεσα σε χώρες. Ο Βολταίρος επιτίθεται στον Ρουσσό, που ασκεί κριτική στον Ντιντερό - ενώ και οι τρεις ανήκουν στο ρεύμα του Διαφωτισμού. Όταν αναφερόμαστε στον Διαφωτισμό είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε επιλογές.

Οι σπουδαιότεροι εκπρόσωποι της ουμανιστικής σκέψης στη Γαλλία κρατούν μια θέση στο ζήτημα της ανθρώπινης φύσης και της δύναμης της βούλησης που δεν περιορίζεται σε καμιά από τις δύο διδασκαλίες οι οποίες οφείλονται στην αρχαιότητα (χωρίς ωστόσο να τις αγνοούν). Είναι αλήθεια ότι, όπως ο Πελάγιος, δεν πρεσβεύουν την απόλυτη υποταγή στις κρατικές αρχές, στις αξίες που προήλθαν από την παράδοση ή στα υποτιθέμενα σχέδια της θείας Πρόνοιας, αλλά πιστεύουν ότι το άτομο μπορεί να βελτιωθεί, όπως μπορεί και να βελτιώσει την κοινωνία μέσα στην οποία ζει.

* [Σ.τ.μ.] Ιοίιαηη δ&ίοιηο 5θ π ι1θ γ (1725-1791): Γερμανός ιστορικός της θεολογίας και σχολιαστής των βιβλικών κειμένων.


Αντί να στηρίζεται μόνο στο πεπρωμένο του, πρέπει να συμβάλλει το ίδιο στη σωτηρία του. Αυτοί οι στοχαστές είναι επομένως με το μέρος της αυτονομίας. Είναι στη φύση των ανθρώπων, γράφει ο Μοντεσκιέ στην αρχή του έργου του Το Πνεύμα των νόμων, «να ενεργούν μόνοι τους», και προσθέτει: «Κάθε άνθρωπος που υποτίθεται ότι έχει ελεύθερη ψυχή πρέπει να κυ- βερνάται από τον εαυτό του».10 Θυμόμαστε ότι ο Ρουσσό αρχίζει το Κοινωνικό συμβόλαιο με τη θλιβερή διαπίστωση ότι βλέπει τον άνθρωπο πίσω απ’ τα σίδερα ενώ γεννήθηκε ελεύθερος, και γ ι’ αυτόν η ελευθερία αποτελεί μέρος της ίδιας του της υπόστασης: «Το να παραιτείσαι από την ελευθερία σου σημαίνει να παραιτείσαι από την ανθρώπινη ιδιότητά σου». Αντίθετα από τους παραδοσιακούς χριστιανούς, δεν πιστεύει ότι για να πας στον παράδεισο αρκεί να πάρεις το βάπτισμα, να ακολουθείς το τυπικό της Εκκλησίας και να περιμένεις τη χάρη: «Πιστεύω, αντιθέτως, ότι η ουσία της θρησκείας συνίσταται στην πράξη, ότι όχι μόνο πρέπει να είσαι άνθρωπος του καλού, φιλεύσπλαχνος, ανθρώπινος, ελεήμων, αλλά ότι οποιοσδήποτε είναι πράγματι έτσι πιστεύει αρκετά για να σωθεί » .1ί Τα ανθρώπινα έργα, περισσότερο από τη θεία χάρη, αποφασίζουν για τη σωτηρία.

Ταυτοχρόνως, με την ανθρωπολογική τους αντίληψη, αυτοί οι συγγραφείς βρίσκονται πιο κοντά στον Αυγουστίνο απ’ ό,τι στον Πελάγιο. Θεωρούν ότι ο άνθρωπος κωλύεται από εσωτερικά εμπόδια που πολύ δύσκολα ξεπερνά. Δεν πιστεύουν ούτε στη γραμμική πρόοδο ούτε στη δυνατότητα του ανθρώπου να φτάσει στην τελειότητα: δεν μπορούμε να ξεριζώσουμε οριστικά το κακό.


Ο Μοντεσκιέ επισημαίνει ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση να τυφλώνονται ως προς τον εαυτό τους και ότι κυριαρχούνται από ορμέμφυτα που αδυνατούν να ελέγξουν. « Αποτελεί εμπειρία αιώνων το ότι κάθε άνθρωπος που έχει εξουσία ρέπει προς το να την κατα- χραστεί».12 Αυτή η πανταχού παρούσα τάση δεν είναι λιγότερο βαριά από το προπατορικό αμάρτημα, άλλωστε συνδέεται μ ’ αυτό: πρόκειται για τους κινδύνους που ενέχει η απεριόριστη εμπιστοσύνη στις ικα- νότητές μας. Ο Μοντεσκιέ έχει ακόμη έναν λόγο για να επιδείξει μετριοπάθεια στην αντίληψή του για τον κόσμο των ανθρώπων. Πιστεύει στις παγκόσμιες αξίες, άρα στη δυνατότητα διαπολιτισμικών αρχών, αφού η τυπολογία των πολιτικών καθεστώτων που αρθρώνει δεν εξαρτάται από τις συνθήκες ύπαρξής τους. Μπορεί λοιπόν να καταδικάζει τον δεσποτισμό παντού και να τον θεωρεί ως ενσάρκωση μιας «τερατώδους διακυβέρνησης», γνωρίζει ωστόσο ότι τα ήθη των διαφόρων λαών παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία και δεν μπορούν να αξιολογηθούν βάσει ενός και μόνο κριτηρίου. Συνεπώς ζητά να δεχτούμε αυτή την πολλαπλότητα των κοινωνιών και να μετριάσουμε τον με- ταρρυθμιστικό μας ζήλο: οι αρχές είναι μεν παγκόσμιες, η πράξη όμως πρέπει να προσαρμοστεί στην κάθε ιδιαίτερη περίπτωση. Η πολιτική έχει καθήκον να συμφιλιώνει τα αποκλίνοντα συμφέροντα διαφόρων στοιχείων της κοινωνίας, προτείνοντας στους μεν και στους δε λογικούς συμβιβασμούς: οι στόχοι της είναι σχετικοί, όχι απόλυτοι.

Σύμφωνα με τον Ρουσσό, τον ίδιο ρόλο τροχοπέδης στην άμετρη φιλοδοξία παίζει το γεγονός ότι οι άνθρωποι ζουν αναγκαστικά μαζί. Αντίθετα απ’ ό,τι


αφήνει να εννοηθεί μια διαδεδομένη εικόνα της θεωρίας του, ο Ρουσσό δεν αντιλαμβάνεται τον άνθρωπο μεμονωμένα: η υπαρξιακή μοναξιά, δηλαδή η αδιαφορία για το πώς μας βλέπουν οι άλλοι, αφορά το ζώο- πρόγονο του ανθρώπου, πριν από την ανθρωποποίησή του. Η «κλίση του ανθρώπινου είδους», όπως την ονομάζει ο Ρουσσό, είναι να ζει σε κοινωνία: «Ο άνθρωπος θα ήταν κτήνος αν δεν είχε πάρει τίποτα από τον άλλον». Δυστυχώς, αυτή η κατάσταση, χάρη στην οποία οι άνθρωποι έγιναν πλήρως «ανθρώπινοι», «εμπνέει σε όλους τους ανθρώπους μια σκοτεινή τάση προς την αμοιβαία καταστροφή». Δεν μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα απαλλαγούμε απ’ αυτό το χαρακτηριστικό, άλλωστε δε θα έπρεπε· θα χάναμε την ανθρώπινη φύση μας. Ο Ρουσσό βλέπει σ’ αυτόν τον δυϊσμό τον θεμελιώδη χαρακτήρα της ανθρώπινης κατάστασης, τον οποίο περιγράφει ως εξής: «Το καλό και το κακό ανα- βλύζουν από την ίδια πηγή», δηλαδή από την κοινωνικότητα, από το γεγονός ότι εξαρτιόμαστε αναπόφευκτα από τους άλλους.13 Ξέρει επίσης ότι οι βελτιώσεις σ’ ένα επίπεδο πληρώνονται με υποχωρήσεις σε άλλα, ότι οι προσπάθειες της βούλησης δεν ανταμείβονται αυτομάτως: «Οι μεταγενέστερες πρόοδοι υπήρξαν φαινομενικά ισάριθμα βήματα προς την τελειοποίηση του ανθρώπου καθώς κα& προς τον εκφυλισμό του είδους».

Με λίγα λόγια, ούτε ο Μοντεσκιέ ούτε ο Ρουσσό πιστεύουν ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει εξ ολοκλήρου τον εαυτό του με τη λογική και να υποταχθεί με τη θέλησή του. Συνεπώς κάθε όνειρο τελείωσης, όπως την αντιλαμβάνεται ο Πελάγιος, είναι απαγορευμένο στα μάτια αυτών των στοχαστών. Ο Μοντε-


σκιέ καταδικάζει τον δεσποτισμό, αλλά η αρχή που αντιπαραθέτει σ’ αυτόν είναι η μετριοπάθεια, μια ισορροπία δυνάμεων, όχι το βασίλειο της αρετής. Ο Ρουσσό φτάνει σε παρόμοιο συμπέρασμα, αν και από εντελώς διαφορετικό δρόμο - μάλλον μέσω της παραίτησης παρά μέσω της επιλογής. Πρέπει να θυμίσουμε εδώ ότι το Κοινωνικό συμβόλαιο δεν περιγράφει μια ουτοπία που καλούμαστε να πραγματοποιήσουμε, αλλά τις αρχές του πολιτικού δικαίου που επιτρέπουν να αναλύσουμε και να κρίνουμε τα υπάρχοντα κράτη. Συγχρόνως αμφότεροι διεκδικούν ακατά- παυστα το δικαίωμα του ανθρώπου να αποφασίζει ελεύθερα για τη συμπεριφορά του. Δεν πρόκειται λοιπόν για την άρνηση αυτού του ορμέμφυτου αλλά για την επισήμανση ότι είναι πάντοτε περιορισμένο και ότι αυτό το όριο πρέπει, με τη σειρά του, να γίνεται σεβαστό. Στην πράξη, οι στοχαστές του Διαφωτισμού δέχονται την ατέλεια του κόσμου και των όντων χωρίς να παραιτούνται από το να τα βελτιώσουν. Ωστόσο, αντί να περιμένουν τη θεία χάρη, καλούν τους ανθρώπους να αναλάβουν την πρωτοβουλία και την ευθύνη. Διαλέγουν λοιπόν μια μέση οδό, που αρνείται τόσο τη συντηρητική μοιρολατρία όσο και το όνειρο του απόλυτου ελέγχου. Ο ουμανισμός αυτός καθαυτός έχει το διπλό χαρακτηριστικό ότι μετέχει συγχρόνως στη βουλησιαρχία και στη μετριοπάθεια: το καλύτερο είναι δυνατό, αλλά το απόλυτο καλό είναι ανέφικτο.

3

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ

Τορίνο, 17 Σεπτεμβρίου 1863. Κατά τη διάρκεια του δείπνου ο Φιοντόρ Μιχαΐλοβιτς μου λέει, κοιτάζοντας ένα κοριτσάκι που παρακολουθούσε μαθήματα: «Φαντάσου ένα κοριτσάκι σαν κι αυτό, μ’ έναν γέρο άντρα, όπου καταφθάνει ένας Ναπολέων που διατάξει: “Σφάξτε όλη την πόλη”. Ανέκαθεν σε τούτο τον κόσμο τα πράγματα ήταν έτσι».

Αππολινάρια Σούσλοβα Τα χρόνια της φιλίας μου με τον Ντοστογέφσκι

Ο&ΙΙίτηαΓοΙ, 1995, σελ. 64

Η ώρα της επανάστασης

Στα τέλη του 18ου αιώνα η κληρονομιά του Πελάγιου, έχοντας επανεκτιμηθεί, υπέστη μια διπλή μετάλλαξη στη γαλλική κοινωνία. Αφενός, τους απασχολεί λιγό- τερο το πεπρωμένο των ατόμων και περισσότερο εκείνο των κοινωνιών, πράγμα που σημαίνει λιγότερη ηθική και περισσότερη πολιτική. Κάτι τέτοιο ισχύει για τον Ρουσσό και τον Μοντεσκιέ: ο πρώτος περιγράφει την ανάγκη αυτονομίας του ατόμου, ονειρεύεται ακόμα και την αυτάρκειά του* συγχρόνως επιμένει στην αναγκαία κυριαρχία του λαού, μοναδικού κυρίου του πεπρωμένου του. Ο δεύτερος ενδιαφέρεται για τα πολιτικά καθεστώτα και τις νομοθεσίες, το προπατορικό

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ 49

αμάρτημα και η ατομική σωτηρία δεν τον απασχολούν. Αφετέρου, περνάμε προοδευτικά από τις στοχαστικές συζητήσεις μεταξύ θεολόγων και φιλοσόφων στην πολιτική δράση και στη ρητορική που απευθύνεται στους ισχυρούς αυτού του κόσμου ή στο πλήθος. Η απαίτηση για αυτονομία βγαίνει από τις ακαδημίες και τα σαλόνια και κατεβαίνει στους δρόμους* η μάχη δεν καθοδηγείται πια από λογίους αλλά από ανθρώπους που μπαίνουν στη δημόσια αρένα. Έτσι περνάμε από τα εξομολογητικά κείμενα στη Γαλλική Επανάσταση.

Στα χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση οι μετριοπαθείς θέσεις του Μοντεσκιέ (ακόμα και του Ρουσσό) υπόκεινται σε έντονη κριτική από άλλους εκπροσώπους του Διαφωτισμού, οι οποίοι επιφέρουν ρήξεις στην κληρονομιά αυτού του ρεύματος σκέψης. Η εμβληματική μορφή εδώ είναι ο Κοντορσέ, ο οποίος σχολίασε το έργο του Μοντεσκιέ. Αναφορικά με το κορυφαίο ζήτημα της κατάλληλης νομοθεσίας για κάθε χώρα, καταδικάζει τον πλουραλισμό του προκατόχου του κι αυτό που του φαίνεται ως συντηρητισμός του. Αν, χάρη στην επιστήμη και στη λογική, μπορέσαμε να ορίσουμε ποιοι πρέπει να είναι οι καλοί νόμοι, γιατί να μην τους μεταδώσουμε σε όλους τους λαούς; Γενι- κότερα βρίσκουμε στον Κοντορσέ έναν οπτιμισμό της βούλησης: σ’ ένα πνεύμα πολύ κοντά στον Πελάγιο, πιστεύει ότι αν προσπαθήσουμε αρκετά θα κατορθώσουμε να ξεριζώσουμε το κακό από το πρόσωπο της γης, ότι η πορεία της προόδου θα συνεχιστεί επ’ άπειρον κι ότι όλοι οι άνθρωποι θα γίνουν μια μέρα πλήρεις και ευτυχείς. Η πίστη σε μια συνεχή και απεριόριστη πρόοδο, της οποίας ο Κοντορσέ είναι ένας από τους


κύριους εμπνευστές, αποτελεί μια μεταφορά της ικανότητας ατομικής τελείωσης που πρεσβεύει ο Πελάγιος στο επίπεδο ολόκληρης της ανθρωπότητας. Περνάμε εδώ, μέσω του Διαφωτισμού, από αυτό που μπορούσε να φαίνεται σαν στάση αναμονής (του Μοντεσκιέ) σ’ έναν φλογερό ακτιβισμό.*

Οι τροποποιήσεις στα θέματα και στον τόπο αντιπαράθεσης προστίθενται στον βολονταρισμό του Κο- ντορσέ. Μαζί προσφέρουν το κατάλληλο πλαίσιο για την ανυπομονησία που έχει κυριεύσει τα πνεύματα: θα αποκτήσει λοιπόν την εύνοια των πρωταγωνιστών της επανάστασης. Άλλωστε, ο Κοντορσέ θα γίνει ένας απ’ αυτούς: δεν του αρκεί πια να είναι γραμματέας της Γαλλικής Ακαδημίας, αποφασίζει να περάσει από την επιστημονική και φιλοσοφική σκέψη στην πολιτική δράση, και το 1791 γίνεται βουλευτής της Νομοθετικής Συνέλευσης.

Μεταφερόμενο από το ατομικό στο συλλογικό πεδίο και απελευθερωμένο από το προηγούμενο θρησκευτικό πλαίσιο, το όραμα του Πελάγιου έγινε ριζοσπαστικό. Έτσι επιβάλλεται η ιδέα ότι η ανθρώπινη βούληση, υπό τον όρο να γίνει συλλογική, μπορεί να κάνει το καλό να επικρατήσει, εξασφαλίζοντας τη σωτηρία όλων. Αυτό το ευτυχές γεγονός δε θα συμβεί στον ουρανό, μετά τον θάνατό μας, αλλά εδώ και τώρα. Έτσι, ο βολονταρισμός συναντά κάποιες θρησκευτικές αιρέσεις του παρελθόντος, τον χιλιασμό ή τον μεσσιανισμό, που υπόσχονται επικείμενη ριζική μετα

* [Σ.τ.μ.] Βλ. ΟοηάοΓΟθί, Μ&ιίθ |θβη Αηίοίηθ Νΐοοί&δ Ο&ήί&ί, ιη&Γφαίδ άθ, Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος, Πόλις 2006.


μόρφωση του κόσμου - μόνο που τώρα η φύση αυτών των στόχων είναι αυστηρά κοσμική. Αν υπάρχει μεσσίας, αυτός είναι ένα συλλογικό πρόσωπο, ο λαός- μια αφαίρεση που επιτρέπει σε ορισμένα άτομα να εμφανίζονται ως η ενσάρκωσή του. Η απάρνηση κάθε ιερού υπερφυσικής προέλευσης διευκολύνει την εμφάνιση καινούριας ελπίδας. Οι άνθρωποι φαντάζονται ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει σύμφωνα με τις επιθυμίες τους, και η θέλησή τους να δράσουν πολλαπλα- σιάζεται: στο εξής όλα επιτρέπονται και όλα είναι δυνατά. Όπως οι οπαδοί του Πελάγιου, οι επαναστάτες πιστεύουν ότι κανένα εμπόδιο δεν πρέπει να μπαίνει στην αέναη εξέλιξη της ανθρωπότητας. Το προπατορικό αμάρτημα είναι μια δεισιδαιμονία από την οποία πρέπει να απαλλαγούμε. Οι κοινωνίες έχουν βέβαια ένα παρελθόν, όχι όμως και την υποχρέωση να υποτάσσονται στις παραδόσεις. Μια γνωστή φράση του Ζαν-Πολ Ραμπό Σαιντ-Ετιέν, βουλευτή της Συνταγματικής Συνέλευσης, δείχνει εμφανώς αυτή τη στάση: «Στηριζόμαστε στην ιστορία. Αλλά η ιστορία δεν είναι ο κώδικάς μας».14 Αυτό δε σημαίνει ότι η συμπεριφορά μας πρέπει να είναι ελεύθερη από κάθε νομοθεσία· σημαίνει ότι οι κανόνες πρέπει να εμπνέονται από τις αρχές της λογικής και της δικαιοσύνης.

Σκοπός είναι να παραχθεί μια νέα κοινωνία κι ένας καινούριος άνθρωπος. Οι υπάρχοντες άνθρωποι θεωρούνται σαν μια άμορφη ύλη που μια προσπάθεια της βούλησης μπορεί να οδηγήσει στην τελειότητα. Το να γίνουν όλοι οι άνθρωποι ενάρετοι και ευτυχισμένοι φαντάζει ξαφνικά εφικτό. Αρχικά πρέπει να εφοδιαστούμε με καλούς νόμους. Η επαναστατική Γαλλία καταναλώνει το ένα σύνταγμα μετά το άλλο. Ο ίδιος


ο Κοντορσέ προτείνει ένα. Κατά τη διάρκεια της δημόσιας συζήτησης ο Σαιν-Ζυστ φέρνει το δικό του σχέδιο, στο οποίο δίνει έναν εξέχοντα ρόλο στη Συνέλευση, στην οποία απευθύνεται. Αξίζει να θυμίσουμε τα λεγόμενά του: «Ο νομοθέτης εξουσιάζει το μέλλον. Δεν του χρησιμεύει σε τίποτα να είναι αδύναμος. Αυτός πρέπει να θέλει το καλό και να το διαιωνίσει. Αυτός πρέπει να κάνει τους ανθρώπους αυτό που θέλει να γίνουν».15 Η ευπλαστη ανθρώπινη ύλη παραδίνεται στα χέρια του νομοθέτη, δηλαδή στα μέλη της Συνέλευσης, ή, ακριβέστερα, σ’ αυτούς που την ελέγχουν. Μόλις κατακτηθεί το αγαθό θα πρέπει φυσικά να φροντίσουμε να το «διαιωνίσουμε» - με άλλα λόγια, η χρήση βίας δεν μπορεί να διακοπεί, την Επανάσταση θα διαδεχθεί η Τρομοκρατία. Αυτή δεν απορρέει από απρόβλεπτες συνθήκες αλλά από την ίδια τη δομή του σχεδίου. Αφού πρόκειται για το ύψιστο αγαθό, όλοι οι δρόμοι που οδηγούν στην κατάκτησή του είναι καλοί («δε χρησιμεύει σε τίποτα να είσαι αδύναμος») κι έχουμε το δικαίωμα να αφανίσουμε όσους διαφωνούν. Εξαιτίας αυτού έχουν γίνει ενσάρκωση του κακού: τα εμπόδια προέρχονται από την κακή βούληση. Το επόμενο βήμα θα είναι η μετατροπή αυτού του μέσου σε σκοπό: η Τρομοκρατία και οι θεσμοί του κράτους που απαιτεί θα απορροφήσουν όλες τις δυνάμεις της εξουσίας, η γκιλοτίνα δεν μπορεί πια να σταματήσει (ο Ρα- μπό Σαιντ-Ετιέν θα είναι ένα από τα θύματά της, ο Σαιν-Ζυστ επίσης).

Βλέπουμε ότι, ενώ δηλώνει πως ενστερνίζεται το ιδεώδες της ισότητας και της ελευθερίας, αυτό που αποκαλώ εδώ (για να θυμίσω τη θρησκευτική προέλευσή του) πολιτικό μεσσιανισμό -έναν μεσσιανισμό


χωρίς μεσαία-, έχει έναν δικό του τελικό σκοπό (να δημιουργήσει το αντίστοιχο του παραδείσου στη γη), όπως και ειδικά μέσα για να τον επιτύχει (Επανάσταση και Τρομοκρατία). Στην αναζήτηση μιας παροδικής σωτηρίας, αυτό το δόγμα δεν παραχωρεί καμία θέση στον Θεό, αλλά διατηρεί άλλα χαρακτηριστικά της παλιάς θρησκείας, όπως η τυφλή πίστη στα νέα δόγματα, ο ζήλος στις πράξεις που την υπηρετούν, καθώς και ο προσηλυτισμός των πιστών της, ή η μεταμόρφωση των οπαδών της που έπεσαν στη μάχη σε μάρτυρες, μορφές που λατρεύονται ως άγιοι. Οι απόπειρες να επιβάλει μια λατρεία του υπέρτατου Όντος και να ορίσει μια γιορτή που να το δοξάζει ανήκουν στην ίδια τάση. Ο Κοντορσέ, που είχε πολεμήσει την παλιά θρησκεία, τρόμαξε από το αποτέλεσμα στο οποίο οδήγησε η διαδικασία που ξεκίνησε με τη συμβολή του, αυτό που αποκαλεί «μια μορφή πολιτικής θρησκείας».16 Η συγχώνευση της κοσμικής και της πνευματικής εξουσίας που ονειρεύτηκε η Επανάσταση θα προκαλέσει, σε αντίδραση, λίγα χρόνια αργότερα, πρότυπα ανάλογα της αντεπαναστατικής θεοκρατίας (κάτι που δεν ήταν το γαλλικό κράτος πριν από το 1789). Το μέλλον θα δείξει ότι ο Κοντορσέ είχε δίκιο να φοβάται.

Το πρώτο κύμα: επαναστατικοί και αποικιακοί πόλεμοι

Στην ευρωπαϊκή ιστορία ο πολιτικός (ή κοσμικός) μεσσιανισμός θα γνωρίσει πολλές ευδιάκριτες φάσεις.

Η πρώτη αρχίζει την επομένη του 1789. Η περίοδος


του παροξυσμού της Επανάστασης είναι σύντομη: η κοινωνία και τα άτομα δεν είχαν τον χρόνο να αλλάξουν σε βάθος. Όμως το σχέδιό της μεταφέρεται στον στρατό της, που έχει την αποστολή να το μεταφέρει πέρα από τα σύνορα: η επανάσταση είναι ένας πόλεμος που διεξήχθη στον τόπο που τη γέννησε, ο πόλεμος είναι μια συνέχιση της επανάστασης σε άλλες χώρες. Μπορεί μάλιστα να είναι ευκολότερο να επιβάλεις το καλό στους άλλους παρά στο σπίτι σου, εφόσον η κατάσταση του πολέμου επιτρέπει να μην ενοχλείσαι από εσωτερικές αντιστάσεις. «Ο γαλλικός λαός ψηφίζει την ελευθερία του κόσμου», δηλώνει ο Σαιν-Ζυστ. Το 1792, η Νομοθετική Συνέλευση είχε ήδη αποφασίσει να προσφέρει «αδελφοσύνη και βοήθεια σε όλους τους λαούς που θα θελήσουν να ανακτήσουν την ελευθερία τους».17 Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι η κατάληψη της χώρας τους από τους Γ άλλους στρατιώτες είναι νόμιμη. Οι πιονιέροι των επαναστατικών πολέμων, ιδιαίτερα η ομάδα των Γιρονδίνων, μεταξύ των οποίων και ο Κοντορσέ, ζητούν την εξαγωγή της αδελφοσύνης παντού, αν χρειαστεί, με τη δύναμη των όπλων. Μόνο με αυτό τον τρόπο μπορείς να πετύχεις αυτόν τον πραγματικά ανώτερο σκοπό, τη διαρκή ειρήνη. Ο Κοντορσέ είναι πεπεισμένος ότι οι Γάλλοι στρατιώτες, φορείς επαναστατικών αρχών, θα γίνουν δεκτοί με χαρά από τους ξένους λαούς. Ο Μπρισσό, άλλο μέλος της ομάδας, δηλώνει: «Έφτασε η στιγμή για μια άλλη σταυροφορία, και έχει έναν σκοπό πολύ ευγενέστερο, πολύ αγιότερο (από τις παλιές). Είναι μια σταυροφορία της παγκόσμιας ελευθερίας».18 Κανείς απ’ αυτούς τους θιασώτες της ελευθερίας για όλους δεν αναρωτιέται μήπως το να αποφασίζεις έτσι για το μέλλον των άλ


λων λαών παραβιάζει την αρχή της παγκόσμιας ισότητας που υπερασπίζονται αλλού.

Ο σκοπός είναι τόσο υψηλός, που δεν μπορείς να φείδεσαι μέσων: η εξολόθρευση των εχθρών μετατρέ- πεται σε μια δευτερεύουσα περιπέτεια. «Ο εξολοθρευτής άγγελος της ελευθερίας θα καταρρίψει αυτούς τους δορυφόρους του δεσποτισμού», προλέγει ο Δαντών αναφερόμενος στους ξένους πληθυσμούς. Ο αφανισμός του εχθρού δεν αποτελεί πια μειονέκτημα, γίνεται ηθική επιταγή. Η βία δεν είναι πια συγκαλυμμένη, είναι απαραίτητη. Ο Καρνό, στρατηγός της επανάστασης, ξεκινά από αυτό το αξίωμα: «Ο πόλεμος είναι μια βίαιη κατάσταση. Πρέπει να τον διεξαγάγουμε μέχρις εσχάτων». Η επαναστατική βία προκαλεί με τη σειρά της αντεπαναστατικές βαρβαρότητες σε μια κλιμάκωση χωρίς τέλος. Σ ’ αυτό το πνεύμα θα γίνει η καταστολή στη Βαντέ* στις αρχές του 1794. Η επανάσταση βρίσκεται σε κίνδυνο, το υπέρτατο αγαθό κινδυνεύει να μην επιτευχθεί: δεν πρέπει να λυπόμαστε για την τύχη των εχθρών. Οι κανόνες καλής συμπεριφοράς ξεχνιούνται αμέσως. «Είναι φρικτό», γράφει ένας Γάλλος λοχαγός που συμμετέχει στις σωφρονιστικές εκστρατείες, «αλλά η σωτηρία της Δημοκρατίας το απαιτεί απαραιτή- τως» (πρόκειται για τη σφαγή πολιτών). Ένας άλλος αξιωματικός λέει: «Από ανθρωπισμό και μόνο καθαρίζω τη γη της ελευθερίας από τους εχθρούς της».19

Μετά την άνοδό του στην εξουσία ο Ναπολέων διακηρύσσει ότι εμφορείται από την ίδια ιδεολογία. Έτσι,

* [Σ.τ.μ.] Ο πόλεμος της νβηά^θ ήταν ένα επεισόδιο εμφύλιας σύγκρουσης (επαναστατών και φιλομοναρχικών) στη Δυτική Γαλ- λία κατά τη διάρκεια της Πρώτης Δημοκρατίας.


η Γαλλία θα γνωρίσει και θα επιβάλει στην υπόλοιπη Ευρώπη είκοσι τρία χρόνια πολέμων (1792-1815) που ήταν υπεύθυνοι για εκατομμύρια θύματα. Στο εσωτερικό ο Ναπολέων διατηρεί μερικά από τα κεκτημένα της Επανάστασης και καταργεί άλλα. Σε διεθνές επίπεδο εμφανίζεται συστηματικά ως ο κληρονόμος του Διαφωτισμού και της Επανάστασης, υπολογίζοντας στην ελκτική δύναμη των αξιών τους. Όπως λέει η Ζερ- μαίν ντε Σταλ, ο Ναπολέων είναι ένας έφιππος Ροβε- σπιέρος. Το ημερολόγιο που δημοσιεύει κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του στην Ιταλία διακηρύσσει: «Οι κατακτήσεις ενός ελεύθερου λαού βελτιώνουν την τύχη των ηττημένων, μειώνουν τη δύναμη των βασιλιάδων, προάγουν τον διαφωτισμό». Όταν οι ναπολεόντειες στρατιές κατακτούν την Ισπανία, ο στρατάρχης Μουράτ γράφει στον αυτοκράτορά του: «Η μεγα- λειότητά σας αναμένεται σαν Μεσσίας».20

Η πραγματικότητα είναι εντελώς διαφορετική: ύστερα από μια σύντομη περίοδο, κατά την οποία ο ντόπιος πληθυσμός ανακουφίζεται μιας και οι παλιοί του δυνάστες απομακρύνονται από την εξουσία, έρχεται γρήγορα η στιγμή της αλήθειας. Η καινούρια τυραννία είναι ακόμα πιο πικρή, αφού ασκείται από ξένους. Η βία των ανταρτών θα είναι ανάλογη μ’ εκείνην που υφίστανται. Ο Μασσενά, ένας άλλος στρατάρχης του Ναπολέοντα, παραδέχεται ότι στην εκστρατεία στην Ιταλία διαπράχθηκαν «ακρότητες που είναι αδύνατο να αποφύγεις μέσα στην αταξία της νίκης». Οι Ιταλοί αντάρτες, από την πλευρά τους, δε διστάζουν να ψήσουν ζωντανούς όσους υποπτεύονται ότι συμπαθούν τους Γάλλους... Το ίδιο παρατηρείται στην Ισπανία, όπου θα επινοηθεί επί τη ευκαιρία η λέξη <ξηβνήΐΙα


για να δηλώσει τις πράξεις αντίστασης. Οι καταχτητές καταδιώκονται μ ’ ένα μίσος εξίσου έντονο με την επιθυμία τους να επιβάλουν το καλό: «Τ ι είδους πράγμα είναι ένας Γάλλος; Ένα τερατώδες και απροσδιόριστο ον, ένα ον μισοτελειωμένο. Όλοι έχουν δικαίωμα να σκοτώσουν αυτό το άγριο ζώο».21

Οι Γάλλοι επαναστάτες αισθάνονται πολιτικά ανώτεροι από τους συγχρόνους τους στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Σε σύγκριση με χώρες πιο μακρινές, στην Αφρική, στην Ασία ή στην Αμερική, έχουν την αίσθηση μιας πιο ριζικής ανωτερότητας: τοποθετούν τον εαυτό τους στην κορυφή του πολιτισμού. Όλοι οι λαοί, γράφει ο Κοντορσέ, οφείλουν «να πλησιάσουν μια μέρα στο επίπεδο του πολιτισμού που έφτασαν οι πιο φωτισμένοι λαοί, οι πιο ελεύθεροι, οι πιο απελευθερωμένοι από προκαταλήψεις, όπως οι Γάλλοι και οι Αγγλο- αμερικανοί». Πρέπει λοιπόν προοδευτικά να εξαφανιστεί «η τεράστια απόσταση που χωρίζει αυτούς τους λαούς από τη δουλεία των Ινδών, τη βαρβαρότητα των αφρικανικών πληθυσμών, την άγνοια των αγρίων». Ο Κοντορσέ εύχεται να μεταμορφώσει τη ζωή αυτών των μακρινών πληθυσμών εν ονόματι του ιδανικού της ισότητας: το καθήκον του ως πολιτισμένου είναι να τους απαλλάξει από τη βαρβαρότητα. Οι ίδιοι όμως μπορεί να μη συνειδητοποιούν το καλό που τους περιμένει και να προβάλλουν αντίσταση. Σ ’ αυτή την περίπτωση πρέπει να τους εξαναγκάσουμε, γιατί, όπως λέει πάλι ο Κοντορσέ, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός οφείλει να τους «εκπολιτίσει ή να τους αφανίσει».22

Οι ηγέτες των «πιο πεφωτισμένων χωρών» θα βαλ- θούν να εκπληρώσουν τα όνειρα του Κοντορσέ. Η Αγγλία έχει αρχίσει να ροκανίζει την ινδική χερσόνησο


τα τελευταία χρόνια του αιώνα. Από την πλευρά του, το 1798 ο Ναπολέων αποφασίζει να υποτάξει την Αίγυπτο. Τη στιγμή της επίθεσης απευθύνεται στα στρα- τεύματά του: «Στρατιώτες, θα επιχειρήσετε μια κατάχτηση η επίδραση της οποίας στον πολιτισμό και στο εμπόριο είναι ανυπολόγιστη». Αφού εξασφαλίζει τη νίκη, ασχολείται με τον εκσυγχρονισμό της δικαιοσύνης, των επικοινωνιών και της οικονομίας. Αλλά μόλις ο αυτόχθων πληθυσμός προσπαθεί να ανακτήσει την ανεξαρτησία του, τον αναχαιτίζει βάναυσα. Στην Αϊτή οι ειδήσεις της Επανάστασης και οι πρώτες αποφάσεις της Εθνοσυνέλευσης ενθαρρύνουν την εξέγερση των σκλάβων. Ωστόσο, το 1801 αποβιβάζεται στο νησί ένα γαλλικό εκστρατευτικό σώμα με επικεφαλής τον γαμπρό του Ναπολέοντα, τον στρατηγό [Σαρλ Βικτόρ Εμμανυέλ] Λεκλέρ. Καταφέρνει να συλλάβει τον αρχηγό των στασιαστών Τουσσαίν-Λουβερτύρ, αλλά δεν μπορεί να εμποδίσει την αντίσταση των παλιών σκλάβων που θέλουν να αυτονομηθούν. Ο Λεκλέρ απαντά με δραστικά μέτρα. «Πρέπει να σκοτώσουμε όλους τους νέγρους των βουνών, άντρες και γυναίκες, να κρατήσουμε μόνο τα παιδιά κάτω των δώδεκα ετών», γράφει στον Ναπολέοντα, «αλλιώς η αποικία δε θα βρει ποτέ την ηρεμία της».23

Ο Ναπολέων δε θα χτίσει μια αποικιακή αυτοκρατορία · στη Γαλλία η αποικιοκρατία είναι έργο των επόμενων γενεών. Η κατάκτηση της Αλγερίας, που άρχισε το 1830, τελειώνει το 1857* η πλήρης υποταγή της Ινδίας το 1858, το μοίρασμα της Αφρικής και του υπολοίπου της Ασίας θα ολοκληρωθεί στο τέλος του αιώνα. Η υπόμνηση των επαναστατικών αρχών δεν έχει πια πέραση, αλλά η ιδέα του εκπολιτισμού των βαρ


βάρων και της διάδοσης των φώτων είναι πάντα παρούσα και χρησιμεύει στη νομιμοποίηση των κατακτή- σεων της Γαλλίας και της Αγγλίας. Ο Ζυλ Φερρύ [1832- 1893], πρόεδρος του Υπουργικού Συμβουλίου στη Γαλλία, δικαιολογεί έτσι τις εκστρατείες του: «Οι ανώτερες φυλές έχουν ένα δικαίωμα έναντι των κατώτερων φυλών [...], εφόσον επωμίζονται ένα καθήκον: το καθήκον να εκπολιτίσουν τις κατώτερες φυλές».24 Λίγο ενδιαφέρει το να ξέρουμε αν πιστεύει ο ίδιος ή όχι σ’ αυτό το επιχείρημα, η ουσία είναι ότι είναι αποτελεσματικό: οι νεαροί στρατιώτες και, αργότερα, οι άποι- κοι φεύγουν για τις αποικίες με τη βεβαιότητα ότι υπηρετούν έναν ανώτερο σκοπό.

Διαμορφώνονται έτσι τα βασικά γνωρίσματα του πολιτικού μεσσιανισμού: γενναιόδωρο πρόγραμμα- ασύμμετρο μοίρασμα των ρόλων, ενεργός πολίτης από τη μια, παθητικός δέκτης από την άλλη, του οποίου η γνώμη δε ζητείται ποτέ- στρατιωτικά μέσα στην υπηρεσία του σχεδίου.

Το δεύτερο κύμα: το κομουνιστικό σχέδιο

Η παγκόσμια μετακίνηση του μεσσιανικού σχεδίου -από το εσωτερικό προς το εξωτερικό, από την αλλαγή της δικής μας κοινωνίας στον πόλεμο για την απελευθέρωση των άλλων— δεν εμποδίζει πολλούς οπαδούς της επανάστασης να λυπούνται για την απότομη διακοπή της και να ονειρεύονται ένα νέο ξεκίνημά της. Αυτό το κίνημα ξεκινά από την επομένη της 9ης Θερ- μιδώρ* με τη «συνωμοσία των Ίσων», υπό την καθο

* [Σ.τ.μ.] 27 Ιουλίου 1794.


δήγηση του Μπαμπέφ. «Η Γαλλική Επανάσταση», διαβάζουμε στο μανιφέστο των «Ίσων», «δεν είναι παρά ο προάγγελος μιας άλλης επανάστασης, πολύ μεγαλύτερης, πολύ πιο επίσημης, που θα είναι η τελευταία».25 Σ ’ αυτές τις φράσεις βλέπουμε καθαρά να προβάλλει το πνεύμα του χιλιασμού -η ώρα της ύστατης μάχης πλησιάζει- μεταφρασμένο στο εξής σε κομουνιστικό λεξιλόγιο. Η συνωμοσία θα αποτύχει, πολλοί οραματιστές όμως θα προσπαθήσουν να φανταστούν μια συνέχεια και ριζοσπαστικοποίηση της αναχαιτισμένης επανάστασης. Ο Σαιν-Σιμόν (μαθητής του Κοντορσέ) και ο Φουριέ, ο Προυντόν και ο Λουί Μπλαν, ο Αλεξάντρ Χέρτσεν και ο Μπακούνιν προτείνουν διαφορετικές παραλλαγές του σοσιαλισμού. Η σοσιαλιστική εκδοχή που θα γνωρίσει τη διαρκέστερη επιτυχία είναι εκείνη που θα αναπτύξουν, από το 1840, δυο Γερμανοί εμιγκρέδες στο Λονδίνο: ο Καρλ Μαρξ και ο Φρίντριχ Ένγκελς, οι πραγματικοί θεμελιωτές του κομουνισμού. Το 1848 εμφανίζεται στο Λονδίνο μια μπροσούρα που έμελλε να έχει διαρκή απήχηση, το Κομουνιστικό Μανιφέστο.

Αυτό το βιβλιαράκι περιγράφει γλαφυρά τις συνθήκες ζωής των τάξεων που υφίστανται εκμετάλλευση, που έχουν εμπορευματοποιηθεί, και διατυπώνει το όνειρο μιας τέλειας κοινωνίας, κοινής για όλους τους ανθρώπους. Η ανάλυσή του των κοινωνιών του παρελθόντος στηρίζεται στην υπόθεση ότι η πάλη των τάξεων είναι η μοναδική μορφή κοινωνικής αλληλεπίδρασης που χαρακτηρίζει την ιστορία της ανθρωπότητας: το ποιος θα αρπάξει την εξουσία και θα τη χρησιμοποιήσει για να εκμεταλλευτεί τον άλλο. Τίποτα δεν είναι κοινό σε όλα τα μέλη μιας κοινωνίας* όλα


ανήκουν στο ένα ή στο άλλο μαχόμενο στρατόπεδο. Δεν υπάρχει καμιά παγκόσμια κατηγορία: ούτε η ηθική, ούτε οι ιδέες, ούτε ο πολιτισμός. Καμιά θρησκεία, καμιά παράδοση (όπως η οικογένεια, ή ακόμα και η ιδιοκτησία) δεν ξεφεύγει από την ταξική της προέλευση.

Αυτή η νέα φάση του μεσσιανισμού εκτυλίσσεται σε μια εποχή γενικού θαυμασμού για τα επιτεύγματα της επιστήμης, που προβάλλονται με τη σύγχρονη βιομηχανική επανάσταση. Έτσι θα γεννηθεί ένα δόγμα, ο επιστημονισμός, που δεν πρέπει να τον συγχέουμε με την επιστήμη* είναι μάλιστα αντίθετος προς το πνεύμα της. Σύμφωνα με τον επιστημονισμό μπορούμε να γνωρίσουμε πλήρως τον κόσμο. Κατά συνέπεια ο κόσμος μπορεί να μεταμορφωθεί σύμφωνα με κάποιο ιδεώδες, το οποίο, αντί να επιλεγεί ελεύθερα, απορρέει από την ίδια τη γνώση. Αυτή η θεώρηση του κόσμου θα επεκταθεί από την αδρανή ύλη, αντικείμενο της φυσικής, ως την ανθρώπινη ιστορία και τη γνώση της κοινωνίας. Ο Κοντορσέ, στο βιβλίο του Σχεδίασμα για έναν ιστορικό πίνακα των προόδων του ανθρώπινου πνεύματος, βλέπει ένα νόημα στην εξέλιξη της ιστορίας: οδηγεί στην τελειοποίηση του ανθρώπινου είδους. Συνεπώς, στην πραγματικότητα, συμβαίνει μια ενσάρκωση αυτού που πρέπει να είναι. Το ότι οι κα- ταδυναστευτικές κυβερνήσεις και οι ιερείς βλέπουν τη δύναμή τους να εξασθενεί αποτελεί απόδειξη της αναπόφευκτης προόδου της ιστορίας: η πορεία της μας φέρνει αναγκαστικά κοντά στο αγαθό. Αυτό υπονοεί επίσης μια φράση όπως «το δικαστήριο της ιστορίας», υποβάλλοντας την ιδέα ότι η ιστορία θεμελιώνει ένα είδος δικαίου - λες και η νίκη του ισχυροτέρου είναι αναγκαστικά και αυτή του δικαιοτέρου. Πρόκειται για


μια φράση του Χέγκελ δανεισμένη από ένα ποίημα του Σίλλερ: ΰ ί β λ ^ ίβ Η ξ ε δ ά τ ίο Π ίβ ί $ ί άαβ ν/βΙϊξβήεΗϊ («Η ιστορία του κόσμου είναι το δικαστήριο του κόσμου»).26 Θα την υιοθετήσουν οι οπαδοί του Χέγκελ, μεταξύ των οποίων και ο νεαρός Μαρξ. Ωστόσο, η λέξη «δικαστήριο» σ’ αυτή τη φράση δεν έχει στενότερη σχέση με τη δικαιοσύνη α π ’ ό,τι η λέξη «δίκαιο» στο «δίκαιο του ισχυροτέρου» ή η λέξη νόμος στο «ο νόμος της ζούγκλας»...

Όπως όλοι οι μεσσιανισμοί, ο κομουνισμός θα υπερασπιστεί την ιδέα ότι η ιστορία έχει προκαθορισμένη και αμετάβλητη κατεύθυνση: έτσι θα νομιμοποιήσει τη δράση του. Αναγνωρίζουμε εδώ τον ρόλο που δίνει η χριστιανική θρησκεία στη Θεία Πρόνοια, μόνο που τώρα για να μάθουμε την κατεύθυνση της πορείας δεν αρκεί πια να διαβάσουμε τα ιερά κείμενα, πρέπει να συγκροτήσουμε τους νόμους της ιστορίας με τρόπο επιστημονικό. Γι’ αυτό τον λόγο οι κομουνιστές αρ- νούνται ότι η ανάλυση και το σχέδιό τους στηρίζονται σε υποθέσεις που μπορεί να αμφισβητηθούν, παρά σε ακλόνητα γεγονότα: «Οι θεωρητικές προτάσεις των κομουνιστών», διαβάζουμε στο Κομουνιστικό Μανιφέστο, «δεν είναι παρά η γενική έκφραση των πραγματικών σχέσεων μιας ταξικής πάλης που υπάρχει».27 Μια φράση του Λένιν που χάραξαν πάνω στο μνημείο του Μαρξ στο κέντρο της Μόσχας συνοψίζει ακόμα καλύτερα αυτή την ιδέα: «Ο μαρξισμός είναι πανίσχυρος επειδή είναι αληθινός». Λόγω αυτού του αξιώματος οι Μαρξ και Ένγκελς είναι τόσο αδιάλλακτοι απέναντι σε κάθε αποκλίνουσα γνώμη: αυτή θα απορρι- φθεί βιαίως όχι μόνο διότι είναι πολιτικά ακατάλληλη, αλλά διότι είναι εσφαλμένη, οπότε ανάξια προσοχής.


Ο προβλεπόμενος στόχος της μαρξιστικής «επιστήμης» είναι η εξαφάνιση κάθε διαφοράς μεταξύ των ανθρώπινων ομάδων, κάθε διαφορά θεωρείται ως πηγή σύγκρουσης και, τελικά, ως μάχη μέχρι θανάτου. Γι’ αυτό πρέπει να καταργηθεί η ιδιοκτησία και να συγκεντρωθούν όλα τα όργανα παραγωγής στα χέρια του Κράτους. Όσοι αντιστέκονται θα εξολοθρευτούν, όπως η μπουρζουαζία, τα συμφέροντα της οποίας την οδηγούν στην αντίθετη κατεύθυνση. «Η ύπαρξη της αστικής τάξης είναι πλέον ασύμβατη με την κοινωνία». Πρέπει λοιπόν να προβούμε στην «κατάργηση» του αστού ιδιοκτήτη: «Αυτό το άτομο πρέπει σίγουρα να το εξαφανίσουμε». Τα ακριβή μέτρα για την εξάλειψή του δεν απαριθμούνται, αλλά το Μανιφέστο παραδέχεται ότι θα είναι αναγκαίες «δεσποτικές παρεμβάσεις», αφού οι επιδιωκόμενοι σκοποί δεν μπορούν να «επιτευχθούν παρά μόνο με βίαιη ανατροπή κάθε κοινωνικής τάξης του παρελθόντος».28 Η φυσική εξάλειψη της μπουρζουαζίας ως τάξης είναι λοιπόν εγγεγραμμένη στο πρόγραμμα. Οπωσδήποτε, η μετατροπή της κοινωνίας που οραματίζεται το Μανιφέστο είναι τόσο ριζική -κατάργηση της ιδιοκτησίας, εξαφάνιση των τάξεων-, που είναι αδιανόητο να πραγματοποιηθεί χωρίς να χυθεί αίμα.

Με μια πρώτη ματιά λοιπόν βρισκόμαστε στους αντίποδες του πελαγιανού και επαναστατικού βολονταρισμού, αφού η ανθρώπινη δράση είναι ολότελα υποταγμένη σε νόμους στους οποίους οι άνθρωποι δεν έχουν καμιά επιρροή. Ωστόσο, ο μαρξισμός δεν είναι μόνο μια ντετερμινιστική θεωρία, είναι ταυτοχρόνως ένας αδιάλλακτος βολονταρισμός. Η ένωση αυτών των δύο φαινομενικά αντιφατικών χαρακτηριστικών διευ


κρινίζεται από το περίφημο μαρξιστικό δόγμα σύμφωνα με το οποίο «η ύπαρξη καθορίζει τη συνείδηση». Η συνείδηση, άρα και η βούληση των ατόμων, είναι βέβαιο ότι δρα στην κατεύθυνση που προβλέπεται από τους νόμους της ιστορίας, εφόσον είναι προϊόν τους. Η βούληση επικουρεί απαραιτήτως το είναι.

Επί πολλές δεκαετίες οι οπαδοί της μαρξιστικής θεωρίας διάγουν μια περιθωριακή, ακόμα και παράνομη ζωή, ή εμψυχώνουν ομάδες και σοσιαλιστικά κόμματα που πρέπει να στρατοπεδεύσουν στην αντιπολίτευση. Ωστόσο, την ίδια περίοδο ο Λένιν στη Ρωσία συμβάλλει αποφασιστικά υποστηρίζοντας ότι μια πεφωτισμένη ελίτ μπορεί να αναγνωρίσει την επιθυμητή πορεία της ιστορίας (με άλλα λόγια: τους δρόμους της Θείας Πρόνοιας) και, με τη συνδυασμένη δράση της, να προκαλέσει τα κατάλληλα γεγονότα. Χωρίς να το λέει ο Λένιν αντέστρεψε το μαρξιστικό μότο. Τώρα είναι η σειρά της συνείδησης να καθορίσει την ύπαρξη. Ο βολονταρισμός νικά τον ντετερμινισμό.29 Έτσι, δε θα ληφθεί υπόψη ότι, σύμφωνα με τους μαρξιστικούς νόμους της ιστορίας, η επανάσταση πρέπει να προηγηθεί σε μια βιομηχανοποιημένη χώρα. Η Ρωσία είναι μια καθυστερημένη, αγροτική χώρα, αλλά διαθέτει το πιο μαχητικό κόμμα, από εδώ λοιπόν πρέπει να ξεκινήσει η παγκόσμια επανάσταση. Η μάχη θα καθοδηγηθεί στο εξής όχι πια απόρους ίδιους τους προλετάριους αλλά από το κόμμα, που αποτελείται από επαγγελματίες επαναστάτες προερχόμενους από την αστική τάξη και τη διανόηση, αφοσιωμένους ψυχή τε και σώματι σ’ αυτό τον σκοπό. Η δικτατορία του προλεταριάτου θα είναι απαραίτητη, για να μεταμορφώσει την κοινωνία σύμφωνα με το προκαθορισμένο


σχέδιο. Αυτή η διασάλευση της θεωρίας θα επιτρέψει να μη λαμβάνεται πλέον υπόψη η πραγματική κατάσταση της χώρας, αλλά να αντικαθίσταται με διαδοχικές μυθοπλασίες, σύμφωνα με τις ανάγκες του κόμματος, σε κάθε στάδιο της ιστορίας.

Το 1917, στο πλαίσιο του Α' Παγκοσμίου πολέμου, αρχίζει ένα νέο στάδιο: για πρώτη φορά, χάρη στο πραξικόπημα των μπολσεβίκων, η πνευματική εξουσία που διεκδικούσαν οι αρχικοί πιστοί βρίσκεται στηριγμένη στην πρόσκαιρη εξουσία ενός μεγάλου κράτους, της Ρωσίας. Ξεκινά τότε μια περίοδος εξά- πλωσης αυτής της μορφής μεσσιανισμού, η προσπάθεια να εισαγάγουν την ουτοπία στην πραγματικότητα, που θα γεννήσει ένα νέο κοινωνικό σχήμα, το ολοκληρωτικό κράτος. Γνωρίζουμε τη συνέχεια: την άνοδο στην Ευρώπη μιας άλλης μορφής ολοκληρωτικού καθεστώτος, του ναζισμού, γεννημένου εν μέρει από τις ίδιες δομικές αιτίες με τον κομουνισμό, αν και παρουσιάζεται σαν ασπίδα εναντίον του, και μάλιστα σαν όπλο που μπορεί να εξαλείψει αυτή την απειλή. Ο επιστημονισμός του δεν επικαλείται πια τους νόμους της ιστορίας αλλά εκείνους της βιολογίας, που οι ναζί ανακαλύπτουν σε μια εκδοχή του κοινωνικού δαρβινισμού προσαρμοσμένου στις ανάγκες τους. Στηριζόμενοι σε υποτιθέμενα πλεονεκτήματα, μπορούν ήσυχα να οραματίζονται την εξαφάνιση των «κατώτερων φυλών». Ακολουθεί η συνενοχή μεταξύ των δύο ολοκληρωτισμών, έπειτα ο ανελέητος πόλεμος ανάμεσά τους, που καταλήγει σε νίκη της συμμα- χίας που σχηματίζει η Σοβιετική Ένωση με τις δυτικές δημοκρατίες.

Ο κομουνισμός υποσκελίζει και ενίοτε μάχεται τον


πρότερο μεσσιανισμό, αυτόν που εκφραζόταν με ιμπεριαλιστικούς πολέμους στο όνομα της ελευθερίας, της ισότητας και της αδελφοσύνης και με αποικιακές κατακτήσεις στο όνομα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Και οι δύο ανήκουν ωστόσο στην ίδια «συνομοταξία», κι αυτή η συγγένεια επιτρέπει να προσδιορίσουμε ακριβέστερα την ιδιαιτερότητα του κομουνιστικού ουτοπισμού. Κατ’ αρχάς, ο μεσσιανισμός που προήλθε από τη Γαλλική Επανάσταση σκοπεύει, ουσιαστικά, να φέρει τη σωτηρία στους άλλους: στους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς στην περίπτωση του Ναπολέοντα· στους κατοίκους άλλων ηπείρων κατά τους αποικιακούς πολέμους. Ο κομουνιστικός ουτοπισμός πάλι προσανατολίζεται αρχικά προς το εσωτερικό κάθε χώρας: ο πόλεμος που πρέπει να οδηγήσει σε θρίαμβο είναι ένας πολιτικός πόλεμος, ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Σε διεθνές επίπεδο συνιστά μια εξάπλωση και γενίκευση αυτών των πολιτικών πολέμων παρά την καθυ- πόταξη μιας χώρας από μια άλλη (η σοβιετική πρακτική θα προδώσει σ’ αυτό το σημείο τη θεωρία). Εν συνεχεία ο επαναστατικός μεσσιανισμός σκοπεύει να καταπιέσει και να διαπαιδαγωγήσει τους λαούς που διστάζουν να αγκαλιάσουν τα πιστεύω του, αλλά όχι να τους εξοντώσει* πρόκειται για ένα σταδιακό και προοδευτικό σχέδιο. Τα θύματα της επανάστασης ή του πολέμου που οδηγεί σ’ αυτό τον σκοπό μπορεί να είναι πολυάριθμα, αλλά η εξολόθρευσή τους είναι μια «παράπλευρη απώλεια», δεν είναι αυτοσκοπός. Ο κομουνιστικός ουτοπισμός, αντιθέτως, απαιτεί την εξαφάνιση των αντιπάλων - πράγμα που είναι πιο εύκολο να φανταστεί κανείς στο πλαίσιο ενός αστικού πολέμου παρά ενός πολέμου μεταξύ χωρών. Με άλλα λό


για, τα τρομοκρατικά όργανα τύπου Τσε-Κα και οι πρακτικές εξολόθρευσης ολόκληρων στρωμάτων του πληθυσμού έγιναν δυνατές ή και απαραίτητες από το ίδιο το κομουνιστικό σχέδιο.

Το να φαντάζεσαι ένα ιδεώδες στο όνομα του οποίου προσπαθείς να μεταμορφώσεις το πραγματικό, το να συλλάβεις μια υπερβατικότητα που επιτρέπει να ασκείς κριτική στον υπάρχοντα κόσμο με σκοπό να τον βελτιώσεις αποτελεί αναμφίβολα κοινό χαρακτηριστικό κάθε ανθρώπινου είδους. Αυτό όμως δεν αρκεί για να συγκροτηθεί ένας μεσσιανισμός. Αυτό που χαρακτηρίζει ειδικότερα αυτόν τον τελευταίο είναι η μορφή που παίρνει αυτή η κλίση προς την τελειοθηρία: αφορά όλες τις πλευρές της ζωής ενός λαού. Δεν αρ- κείται στο να τροποποιήσει τους θεσμούς, επιθυμεί να μεταμορφώσει και τους ίδιους τους ανθρώπους. Και για να το κάνει δε διστάζει να καταφύγει στα όπλα. Αυτό που διακρίνει το ολοκληρωτικό σχέδιο τελικά αποτελεί το περιεχόμενο του ιδεώδους που προτείνει και, ταυτοχρόνως, τη στρατηγική που διαλέγει για να το επιβάλει: πλήρης έλεγχος της κοινωνίας, εξολόθρευ- ση ολόκληρων κατηγοριών του πληθυσμού.

Λόγω αυτού του τελευταίου χαρακτηριστικού ο ολοκληρωτικός μεσσιανισμός διαφέρει ριζικά τόσο από τον προκάτοχό του όσο και από τους διαδόχους του, ενώ έχουν προέλθει όλοι από το ίδιο καλούπι: τις πελαγιανές αρχές, αναζωογονημένες κατά την εποχή του Διαφωτισμού και μετασχηματισμένες σε πρόγραμμα συλλογικής δράσης. Όποια και αν είναι η ιδιαίτερη εκδοχή του ολοκληρωτισμού, αυτός ο συστηματικός αφανισμός θα είναι πάντα παρών, ενώ απουσιάζει αλλού: το ίδιο συνέβη στην εξολόθρευση των


κουλάκων ως τάξης στη Σοβιετική Ένωση, των εβραί- ων στη ναζιστική Γερμανία, της αστικής τάξης στην Κίνα του Μάο, των αστών στο κομουνιστικό καθεστώς του Πολ Ποτ. Σ ’ αυτό προστίθενται οι διωγμοί και τα μαρτύρια που επιβλήθηκαν στον υπόλοιπο πληθυσμό, που δε συγκρίνονται επίσης με όσα είχαν υποφέρει προηγουμένως. Είναι σημαντικό λοιπόν να λαμβάνουμε υπόψη τόσο τα κοινά χαρακτηριστικά όσο και τις ολοφάνερες αντιθέσεις.

Ταυτοχρόνως, και ακόμη εντονότερα, το κομουνιστικό σχέδιο αντιτίθεται στο πνεύμα που κυριαρχεί στην κοινωνία της εποχής του. Αυτή η κοινωνία περιέχει πολλά από τα συστατικά του παρελθόντος, κάποια μάλιστα αποτελούν επιβιώσεις του Παλαιού Καθεστώτος. Αλλά η γενική της κατεύθυνση, επηρεασμένη από τη βιομηχανική επανάσταση και την εξάπλωση του εμπορίου, είναι φιλελεύθερη. Πράγμα που σημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι η θέση της θρησκείας συρρικνώνεται κάθε μέρα και περισσότερο και, ως εκ τούτου, η κοινωνία τείνει να χάσει κάθε σχέση με οτιδήποτε απόλυτο. Ο φιλελευθερισμός ενθαρρύνει την προσωπική ανάπτυξη, αλλά δεν προτείνει κανένα νέο κοινό ιδεώδες - λες και η εντυπωσιακή ανάπτυξη της τεχνολογίας και η συσσώρευση πλούτου αρκούν για να συ- γκαλύψουν την εξαφάνιση της θρησκείας. Ο κομουνιστικός μεσσιανισμός θα καταλάβει άυτό το κενό και θα ενσαρκώσει με τη σειρά του το απόλυτο - με το επιπρόσθετο πλεονέκτημα ότι αναγγέλλει έναν προ- σεχή θρίαμβο.

Για μια σύντομη περίοδο μετά τον Β' Παγκόσμιο πόλεμο ο κομουνιστικός μεσσιανισμός εξακολουθεί να εξαπλώνεται. Με το φωτοστέφανο της νίκης της επί


της ναζιστικής Γερμανίας, η Σοβιετική Ένωση επεκτείνει την αυτοκρατορία της στην Ανατολική Ευρώπη και ενθαρρύνει τις επαναστάσεις που γίνονται εν ονό- ματι του ίδιου ιδεώδους στην Ασία (Κίνα, Κορέα, Βιετνάμ), δηλώνοντας σύμμαχος όλων των αντιαποι- κιοκρατικών πολέμων. Μετά τον θάνατο του Στάλιν, το 1953, αρχίζει η παρακμή. Στο εσωτερικό της χώρας το ουτοπιστικό πνεύμα της πρώτης περιόδου και ο φανατισμός που το συνόδευε εκτοπίζονται από τη λαχτάρα της εξουσίας καθαυτής, από την επικράτηση ενός καριερίστικου κυνισμού, από τη γραφειοκρατία και τη διαφθορά. Στο εξωτερικό ήδη εδώ και κάποια χρόνια οι ΗΠΑ και οι άλλες δυτικές δυνάμεις εμπόδισαν την εξάπλωση της αυτοκρατορίας κηρύσσοντας τον «ψυχρό πόλεμο». Στην Ασία οι κομουνιστικές χώρες αποφασίζουν να χειραφετηθούν από τη σοβιετική κηδεμονία. Εμφανίζονται λοιπόν συγκρούσεις στο εσωτερικό του σοσιαλιστικού στρατοπέδου. Στην Ανατολική Ευρώπη οι μεσσιανικές ελπίδες καταρρέουν μπροστά στην πραγματικότητα των κομουνιστικών καθεστώτων και μόνο η επιτήρηση, συνοδευόμενη από μια συστηματική καταστολή, επιτρέπει να διασφαλιστεί η συνέχισή τους.

Έζησα κάτω από το κομουνιστικό καθεστώς επί είκοσι χρόνια. Αυτό που χαράχτηκε πιο βαθιά στη μνήμη μου δεν είναι οι χιλιάδες δυσκολίες της καθημερινής ζωής, ούτε καν η συνεχής επιτήρηση και η έλλειψη ελευθερίας. Κράτησα, περισσότερο α π ’ όλα, ζωηρή την αίσθηση του εξής παραδόξου: όλο αυτό το κακό έγινε στο όνομα του καλού, δικαιολογήθηκε από έναν σκοπό που παρουσιάστηκε ως μεγαλειώδης.


Το τρίτο κύμα: η επιβολή της δημοκρατίας με βόμβες

Μετά την πτώση της κομουνιστικής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη, στο διάστημα 1989-1991, εμφανίζεται μια τρίτη μορφή πολιτικού μεσσιανισμού, η πρώτη που αντιστοιχεί στις σύγχρονες δημοκρατίες. Σε πολλά σημεία αντιτίθεται στα ολοκληρωτικά σχέδια που προη- γήθηκαν αλλά διατηρεί ομοιότητες με το πρώτο κύμα των επαναστατικών και αποικιακών πολέμων. Αυτή η πολιτική συνίσταται στην επιβολή του δημοκρατικού καθεστώτος και των ανθρώπινων δικαιωμάτων διά της βίας - ένα κίνημα που εγκυμονεί μια εσωτερική απειλή για τις ίδιες τις δημοκρατικές χώρες.

Τα δυτικά κράτη που εκπροσωπούν αυτή την πολιτική την παρουσιάζουν ως επίτευγμα της δημοκρατίας και όχι ως υπέρβαση των αρχών της, όπως έκανε και ο κομουνισμός. Ωστόσο, διαφαίνεται κάποια συνέχεια ανάμεσα στον μεσσιανισμό του δεύτερου και τρίτου κύματος, που γίνεται εμφανέστερη λόγω της εγγύτητας των πρωταγωνιστών του κινήματος εδώ κι εκεί. Ενίοτε αυτή η εκπαίδευση διαρκεί όσο μια γενιά. Έτσι, πολλοί Αμερικανοί «νεοσυντηρητικοί» (όρος παραπλανητικός: δεν πρόκειται για συντηρητικούς), ιδε- ολόγοι της νομιμοποιημένης από την υπεράσπιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων στρατιωτικής επέμβασης, προέρχονται από τους κύκλους της πάλαι ποτέ προ- κομουνιστικής διανόησης, που προσχώρησε στο μεταξύ στον αντισταλινισμό (αρχικά σε μια προοπτική τρο- τσκιστική, ύστερα δημοκρατική). Στη Γαλλία τα ίδια άτομα θα περάσουν συχνά και από τα τρία στάδια: οπαδοί της κομουνιστικής θρησκείας πριν ή λίγο μετά το 1968, σε μια από τις παραλλαγές της άκρας αρι-


στεράς, έγιναν ριζικά αντικομουνιστές και πολέμιοι του ολοκληρωτισμού λίγα χρόνια αργότερα, μετά τη διάδοση περισσότερων πληροφοριών για την πραγματικότητα των γκουλάγκ (ονομάστηκαν τότε «νέοι φιλόσοφοι»), προτού εμφανιστούν, αυτά τα τελευταία χρόνια, ως οπαδοί του «δημοκρατικού» ή «ανθρωπιστικού» πολέμου στο Ιράκ, στο Αφγανιστάν ή στη Λιβύη. Στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης ξαναβρίσκουμε την ίδια συνέχεια (αν και όχι παντού). Η τυπική διαδρομή ήταν εκείνη ενός νεαρού «ιδεαλιστή» κομουνιστή της πρώτης περιόδου (φάση ΐ), που, απογοητευμένος από τη συγκαλυμμένη πίσω από τη συνθηματολογία πραγματικότητα, μεταβάλλεται σε γενναίο αντιφρονούντα (φάση 2), για να γίνει, μετά την πτώση του καθεστώτος, ενεργός ζηλωτής των «ανθρωπιστικών βομβών» στο Βελιγράδι κατά τον πόλεμο του Κόσοβο, ή της Δύσης κατά τους πολέμους του Ιράκ ή του Αφγανιστάν (φάση 3).

Η πρώτη εκδήλωση αυτής της νέας μορφής μεσσιανισμού υπήρξε η παρέμβαση του ΝΑΤΟ, στρατιωτικού οργάνου των δυτικών χωρών, στη διένεξη που έφερε σε αντίθεση, στη Γιουγκοσλαβία το 1999, την κεντρική εξουσία του Βελιγραδιού με την αλβανόφωνη επαρχία του Κόσοβο. Δεν είναι τυχαίο που η σύγκρουση έλαβε χώρα μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου: η Σοβιετική Ένωση δεν υπήρχε για να την εμποδίσει. Οι δυτικές χώρες που τη δημιούργησαν δεν επιδίωξαν έγκριση των διεθνών οργανισμών, όπως ο ΟΗΕ, ο οποίος έτσι κι αλλιώς δε διαθέτει στρατιωτικό σκέλος. Η επέμβαση βασίστηκε σε μια θεωρία διαμορφωμένη την ίδια εποχή, μετά τη γενοκτονία των κατοίκων της Ρουάντα το 1994, σε πολλές δυτικές χώρες, και ιδιαίτερα στη


Γαλλία: το «δικαίωμα επέμβασης». Η προσχώρηση σ’ αυτή τη θεωρία ισοδυναμεί με την αποδοχή του ότι, αν σε μια χώρα γίνονται παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων, οι άλλες χώρες του πλανήτη έχουν το δικαίωμα να εισβάλουν βιαίως για να προστατέψουν τα θύματα και να εμποδίσουν τη δράση των επιτιθέμενων.

Στη Γιουγκοσλαβία η εφαρμογή αυτών των αρχών αποκάλυψε πολλές εγγενείς δυσκολίες του δόγματος. Η πρώτη δυσκολία αφορά την αβεβαιότητα της πληροφόρησης: καθεμία από τις δύο αντιτιθέμενες δυνάμεις έχει συμφέρον να φουσκώνει τον αριθμό των θυμάτων της και να κρύβει τις δικές της επιθέσεις (η αλλοίωση των δεδομένων αποτελεί κοινή τάση). Απ’ αυτή τη σκοπιά, η αλβανόφωνη μειονότητα, που εξασφάλισε τη στήριξη της αμερικανικής διπλωματίας και του ΝΑΤΟ, ήταν πιο αποτελεσματική από τη σέρβική πλειοψηφία. Μια δεύτερη δυσκολία προκύπτει από την αναγκαστικά επιλεκτική εφαρμογή της αρχής: οι παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων είναι δυστυχώς πάρα πολλές· είναι αδύνατο να επέμβουμε πα ντού, επιλέγουμε λοιπόν να εξαιρέσουμε τους πολιτικούς μας φίλους και στέλνουμε τις δυνάμεις μας εναντίον εκείνων που η πολιτική τους αντιβαίνει στα συμ- φέροντά μας. Ως εκ τούτου η αμεροληψία της επιλογής καταρρίπτεται. Μια τρίτη δυσκολία απορρέει από την ίδια τη μορφή της επέμβασης, τον πόλεμο, με τις αναπόφευκτες συνέπειές του: βομβαρδισμοί, καταστροφή της χώρας και των κατοίκων της, απέραντη οδύνη. Έχουμε δικαίωμα για να σώσουμε δέκα αθώους να σκοτώσουμε άλλους εκατό;

Δε θα μπω εδώ στις λεπτομέρειες αυτού του επει


σοδίου της πρόσφατης ιστορίας.30 Θυμίζω μόνο ότι η στρατιωτική παρέμβαση του ΝΑΤΟ στη Γιουγκοσλαβία τελείωσε, όπως ήταν αναμενόμενο, με στρατιωτική νίκη της Συμμαχίας. Το Κόσοβο απέκτησε πολιτική ανεξαρτησία χωρίς να γίνει εντελώς έννομο κράτος, παραμένοντας λεία ομάδων της μαφίας. Η εθνική διάκριση, της οποίας οι αλβανόφωνοι υπήρξαν θύματα εκ μέρους των Σέρβων, ασκείται τώρα κατά της σερ- βικής μειονότητας εκ μέρους των Κοσοβάρων... Θα ήταν δύσκολο να ισχυριστούμε ότι, μετά από αυτή την επέμβαση, η δημοκρατία προόδευσε σ’ αυτή την πε- ριοχή.

0 πόλεμος του Ιράκ

Η φράση «δικαίωμα επέμβασης» δε χρησιμοποιήθηκε στην επόμενη εκδήλωση του νέου πολιτικού μεσσιανισμού, τον πόλεμο του Ιράκ, ο οποίος διεξήχθη από μια συμμαχία χωρών με την καθοδήγηση των ΗΠΑ. Ούτε σ’ αυτή την περίπτωση ζητήθηκε η επίλυση του προβλήματος από τον ΟΗΕ. Το πρόσχημα για την έναρξη των επιχειρήσεων, το 2003, που αργότερα αποδείχθηκε αναληθές, ήταν η υποτιθέμενη παρουσία1 στο Ιράκ «όπλων μαζικής καταστροφής». Το πνεύμα της επέμβασης ήταν υπέρ του καλού και εναντίον του κακού: τα ίχνη του βρίσκουμε σ’ ένα έγγραφο περί του στρατιωτικού δόγματος των ΗΠΑ που δημοσίευσε ο Λευκός Οίκος, υπό την προεδρία του Τζορτζ Μπους, λίγους μήνες πριν από την επέμβαση, με τίτλο Η στρατηγική εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ.

Αναγνωρίζουμε σ’ αυτό ορισμένες βασικές αξίες,


«την ελευθερία, τη δημοκρατία και το ελεύθερο εμπόριο», ενώ η αμερικανική κυβέρνηση δηλώνει ότι έχει μια αποστολή: να επιβάλει αυτές τις αξίες σ’ ολόκληρο τον πλανήτη· αν χρειαστεί, με τη δύναμη των όπλων. Νικώντας θα αλλάξει προς το καλύτερο τις τύχες των ανθρώπων. «Σήμερα η ανθρωπότητα κρατά στα χέρια της την ευκαιρία να διασφαλίσει τον θρίαμβο της ελευθερίας απέναντι στους εχθρούς της. Οι ΗΠΑ είναι υπερήφανες για την ευθύνη που αναλαμβάνουν να καθοδηγήσουν αυτή τη σημαντική αποστολή». Τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει το έγγραφο είναι ξεκάθαρα: «Θα δράσουμε με ζήλο», συνεχίζει, «για να φέρουμε την ελπίδα της δημοκρατίας, της ανάπτυξης, της ελεύθερης αγοράς και του ελεύθερου εμπορίου σε κάθε γωνιά του κόσμου». Για άλλη μια φορά ο ανώτερος σκοπός δικαιώνει τη χρήση οποιου- δήποτε μέσου - κυρίως του πολέμου.

Ενώ ακολουθεί ευγενή ιδανικά, το πρόγραμμα είναι τρομακτικό. Ξανασυνδέεται με τις προηγούμενες μορφές πολιτικού μεσσιανισμού, τις κομουνιστικές υποσχέσεις και τα αποικιακά σχέδια, που υπό την αίγλη της υποτιθέμενης έλευσης της ελευθερίας και της ισότητας, της αδελφοσύνης και της αξιοπρέπειας πραγματοποίησαν στρατιωτικές επιχειρήσεις. Θυμίζει ακόμα και παλαιότερες απόπειρες κατάχτησης στο όνομα του καλού που απαιτούσαν μια θρησκευτική δικαιολογία, όπως οι σταυροφορίες του Μεσαίωνα - όρος που ξαναχρησιμοποιήθηκε εξάλλου για την περίσταση. Κάθε φορά οι πρωταγωνιστές αυτών των πράξεων μπορεί να ήταν ειλικρινά πεπεισμένοι για την ανωτερότητα του σκοπού τους, δεν έπαυαν όμως να σκορπίζουν στον υπόλοιπο κόσμο αίμα και δάκρυα.


Γιατί το σχέδιο της επιβολής του καλού είναι επικίνδυνο; Αν υποθέσουμε ότι γνωρίζουμε τη φύση αυτού του τελευταίου, θα έπρεπε να κηρύξουμε τον πόλεμο σε όλους όσοι δε μοιράζονται το ίδιο ιδανικό, κι αυτοί μπορεί να είναι πολλοί. Όπως έγραφε ο Σαρλ Πεγκύ στις αρχές του 20ού αιώνα: «Υπάρχουν στη Διακήρυξη των Ανθρώπινων Δικαιωμάτων λόγοι για να κάνουμε πόλεμο με όλο τον κόσμο ως τη συντέλεια του κόσμου»!31 Θα χρειάζονταν αναρίθμητα θύματα για να φτάσουμε στο λαμπρό μέλλον. Αλλά και η ίδια η φύση αυτού του ιδεώδους θέτει προβλήματα. Αρκεί να πούμε «ελευθερία» για να συμφωνήσουμε όλοι; Δε γνωρίζουμε, άραγε, ότι οι τύραννοι του παρελθόντος συνήθως δήλωναν υπέρμαχοι της ελευθερίας; Μπορούμε να διακηρύσσουμε, όπως κάνει το αμερικανικό προεδρικό έγγραφο παραβλέποντας χιλιετηρίδες ανθρώπινης ιστορίας, ότι «αυτές οι αξίες της ελευθερίας είναι δίκαιες και αληθινές για κάθε άνθρωπο, σε κάθε κοινωνία»; Είμαστε πράγματι υπέρ κάθε ελευθερίας, χωρίς όρους, συμπεριλαμβανομένης, όπως λέμε, και της αλεπούς στο κοτέτσι; Και τι δουλειά έχει το «ελεύθερο εμπόριο» ανάμεσα στις παγκόσμιες αξίες, πρέπει να κηρύξουμε πόλεμο σε όλες τις χώρες που έχουν κρατικοποιημένη οικονομία; Όσο για τη «δημοκρατία» και την ίση αξία όλων των μελών της ανθρωπότητας που εμπεριέχει, την εφαρμόζουμε ακόμη όταν εμποδίζουμε τους άλλους λαούς να αποφασίσουν μόνοι τους για το πεπρωμένο τους;

Το να πιστεύεις ότι έχεις χρεωθεί (από μόνος σου) την «αποστολή» να κάνεις «την ελευθερία να θριαμβεύσει επί των εχθρών της» μαρτυρά μια ιδιόρρυθμη αντίληψη του κόσμου, που δε συμβαδίζει ούτε με τη


χριστιανική παράδοση ούτε μ’ εκείνη του «λαϊκού», κοσμικού ουμανισμού. Αμφότερες διακηρύσσουν την αθεράπευτη ατέλεια του ανθρώπινου κόσμου και την εξαρχής αδυναμία του να καταλήξει σε οποιονδήποτε θρίαμβο. Μόνον οι χιλιαστικές αιρέσεις και οι επαναστατικές ουτοπίες έθρεψαν τέτοιες ελπίδες. «Η ελευθερία» δε θα θριαμβεύσει ποτέ οριστικά επί «των εχθρών της»: ο ίδιος ο άνθρωπος χαλιναγωγεί την ορμή του για ελευθερία, και με το δίκιο του. Για να φτιάξει αυτό τον άλλο κόσμο πρέπει πρώτα να αλλάξει βιολογικό είδος. Πρέπει να προσθέσουμε ότι η μεσσιανική φιλοδοξία να εγκαταστήσουμε μια αρμονική τάξη στον κόσμο φάνηκε κάποια στιγμή σαν ένα απλό ρητορικό όπλο χωρίς πρακτικά αποτελέσματα. Στη συνέχεια αντικαταστάθηκε από μια όχι λιγότερο μεσσιανική οπτική, αν και μάλλον εθνικού παρά οικουμενικού βεληνεκούς: την επιβολή της θέλησης των ΗΠΑ στον πλανήτη.

Η κατάληψη του Ιράκ άρχισε το 2003 και συνεχίζεται ακόμα το 2011: είναι ήδη ο πιο μακροχρόνιος πόλεμος στην ιστορία των ΗΠΑ. Στο μεταξύ η δικτατορία του Σαντάμ Χουσεΐν κατέρρευσε - με τι κόστος όμως; Τα πολυάριθμα θύματα μοιράζονται άνισα μεταξύ των δύο εμπολέμων: περίπου 4.500 νεκροί από την αμερικανική πλευρά· από την ιρακινή πλευρά δε διαθέτουμε ακριβή αριθμό, αλλά για να δώσουμε ένα κατά προσέγγιση μέγεθος μπορούμε να αυξήσουμε τον αριθμό σε 450.000 θύματα, δηλαδή μία αναλογία 100 προς 1. Η χώρα παραμένει θέατρο τρομοκρατικών επιθέσεων και βίαιων εντάσεων μεταξύ κοινοτήτων. Η ιδέα του προληπτικού πολέμου, που αποφασίστηκε βάσει εικασιών περί πιθανής επίθεσης από την πλευρά


ενός ξένου κράτους, ενσωματώθηκε στον επίσημο λόγο των δημοκρατικών εθνών.32

Εσωτερικές βλάβες: τα βασανιστήρια

Ο αμερικανικός στρατός εξετέθη σοβαρά στη διοίκηση της κατοχής, γενικευοντας το βασανιστήριο στις ιρα- κινές φυλακές. Η φυλακή του Αμπού Γκραΐμπ έγινε περιβόητη σε όλο τον κόσμο μετά την κυκλοφορία, το 2004, φωτογραφιών που έδειχναν τους Ιρακινούς κρατουμένους βασανισμένους. Αλλά υπήρξαν κι άλλες παρόμοιες φυλακές, στο Ιράκ ή αλλού. Μεταγενέστερες έρευνες επιβεβαίωσαν την έκταση αυτών των πρακτικών και τον συστηματικό χαρακτήρα τους. Έτσι, μια επίσημη δημοσίευση της αμερικανικής κυβέρνησης, τον Απρίλιο του 2009, αποκάλυψε τον απίστευτα λεπτομερή κανονισμό του βασανιστηρίου, διατυπωμένο στα εγχειρίδια της ΟΙΑ και υιοθετημένο από τους δικαστικούς υπεύθυνους της κυβέρνησης για λογαριασμό τους. Γιατί η καινοτομία είναι ότι το βασανιστήριο δεν παρουσιάζεται πλέον ως μια παραβίαση του κανόνα, δυσάρεστη αλλά συγχωρητέα: είναι ο ίδιος ο κανόνας. Μέχρι τώρα μπορούσαμε να φανταζόμαστε ότι οι πρακτικές βασανισμού ανήκαν σ’ αυτό που αποκα- λουμε παράπτωμα, στην ακούσια υπέρβαση των ορίων που προκαλεί η έξαψη της στιγμής. Μάθαμε, αντιθέτως, ότι επρόκειτο για διαδικασίες προμελετη- μένες μέχρι την παραμικρή λεπτομέρεια, με ακρίβεια εκατοστού και δευτερολέπτου.

Έτσι, οι μορφές των μετριοπαθών βασανιστηρίων είναι δέκα, για να ανέβουν εν συνεχεία στις δεκατρείς.


Κατανέμονται σε τρεις κατηγορίες, καθεμία από τις οποίες έχει πολλούς βαθμούς έντασης: προπαρασκευαστικές (γύμνια, στέρηση τροφής, στέρηση ύπνου), διορθωτικές (οι ξυλοδαρμοί) και καταναγκαστικές (μπουγέλο, κλείσιμο σε κουτιά, μαρτύριο της μπανιέρας). Στα χαστούκια ο ανακριτής πρέπει να χτυπάει με ανοιχτά δάχτυλα, σε ίση απόσταση ανάμεσα στην άκρη του πιγουνιού και το κάτω μέρος του λοβού του αυτιού. Το μπουγέλωμα του γυμνού κρατουμένου μπορεί να διαρκέσει είκοσι λεπτά αν το νερό έχει θερμοκρασία 5 βαθμούς, σαράντα αν έχει 10 βαθμούς και μέχρι εξήντα αν έχει θερμοκρασία 15 βαθμούς. Η στέρηση ύπνου δεν πρέπει να ξεπερνά τις εκατόν ογδόντα ώρες, αλλά μετά από ανάπαυση οκτώ ωρών μπορεί να ξαναρχίσει. Το βύθισμα στην μπανιέρα μπορεί να κρατήσει μέχρι δώδεκα δευτερόλεπτα, όχι πάνω από δύο ώρες την ημέρα, επί τριάντα συνεχόμενες μέρες (ένας ιδιαίτερα σκληρός κρατούμενος υπέστη αυτό το μαρτύριο 183 φορές τον Μάρτιο του 2003). Το κλείσιμο σε μικρό κουτί δεν πρέπει να ξεπερνά τις δύο ώρες, αλλά αν το κουτί επιτρέπει στον κρατούμενο να στέκεται όρθιος μπορεί να φτάσει ως τις οκτώ συνεχόμενες ώρες, δεκαοκτώ ώρες την ημέρα. Αν βάλετε μέσα ένα έντομο, δε χρειάζεται να πείτε στον κρατούμενο ότι το τσίμπημα θα είναι πολύ οδυνηρό, ακόμη και θανατηφόρο. Και ούτω καθ’ εξής, σε μακροσκελείς περιγραφές...

Η μετάδοση της νοσηρότητας επεκτείνεται πολύ πέραν του κύκλου των βασανιστών: πολλές άλλες ομάδες επαγγελματιών εμπλέκονται στην πρακτική των βασανιστηρίων. Νομικοί σύμβουλοι της κυβέρνησης διασφαλίζουν την ατιμωρησία των συναδέλφων


τους και νομιμοποιούν τις πράξεις τους. Είναι παρό- ντες ψυχολόγοι, ψυχίατροι, γιατροί, γυναίκες (οι βασανιστές είναι άντρες, αλλά ο εξευτελισμός υπό το βλέμμα των γυναικών επιτείνει την ταπείνωση). Στο μεταξύ καθηγητές πανεπιστημίου παράγουν ηθικές, νόμιμες ή φιλοσοφικές δικαιολογίες του βασανισμού. Το βασανιστήριο σημαδεύει ανεξίτηλα το σώμα των βασανισμένων, διαφθείρει όμως επίσης την ψυχή των βασανιστών. Σταδιακά ολόκληρη η κοινωνία προσβάλλεται α π ’ αυτό τον ύπουλο καρκίνο, που κηλιδώνει τη θεμελιώδη συμφωνία που ενώνει όλους τους πολίτες κάθε δημοκρατικής χώρας σύμφωνα με την οποία το κράτος εγγυάται τη δικαιοσύνη και τον σεβασμό για κάθε ανθρώπινο ον. Το κράτος που νομιμοποιεί τον βασανισμό δεν είναι δημοκρατικό.

Τέτοιες πρακτικές, που αντιβαίνουν στους νόμους οποιασδήποτε χώρας και στα κοινά ανθρώπινα αισθήματα, όπως η συμπόνια, γίνονται ευκολότερα αποδεκτές σε καιρό πολέμου παρά ειρήνης, εφόσον ο πόλεμος οδηγεί σε αναστολή κάποιων νόμιμων και ηθικών κανόνων. Η πιο καταδικαστέα πράξη που υπάρχει, το να σκοτώνεις τον όμοιό σου, μόλις αναβαπτιστεί στο «εκμηδενίζω τον εχθρό» αναδεικνύεται σε πράξη γενναιότητας. Καθώς τα θεμέλια της κοινής« ζωής κλονίζονται οι παραβιάσεις ειδικών κανόνων παύουν να φαίνονται παραβιάσεις. Η εμπόλεμη κατάσταση ασκεί αποφασιστική επίδραση και από μια άλλη σκοπιά: είναι παγκοσμίως αποδεκτό ότι σε καιρό πολέμου οι υφιστάμενοι οφείλουν απόλυτη υπακοή στους ανωτέ- ρους τους. Μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου, όταν οι βόμβες σκάνε πλάι σου, δεν υπάρχει χρόνος για συζητήσεις και καθυστερήσεις. Ακόμα και σε μια χώρα


που λατρεύει την ελεύθερη πρωτοβουλία, οι συνθήκες του πολέμου επιβάλλουν υποταγή χωρίς σκέψη στις διαταγές. Βλέπουμε καθαρά τι ολέθριες συνέπειες μπορεί να έχει η ιδέα ενύς «πολέμου κατά της τρομοκρατίας».

Πολλοί αναλυτές κατέγραψαν τη ύβρη ή υπερβολή των αρχηγών κρατών που ξεκίνησαν τον πόλεμο και κατηύθυναν τους στρατούς, όπως ο Τζορτζ Μπους και ο Τόνυ Μπλαιρ.33 Αλλά πρέπει να δούμε πέρα από τις προσωπικές περιπτώσεις: δεν είναι μόνο τα άτομα φορείς της ύβρης, είναι και τα ίδια τα κράτη, που, μη συναντώντας εξωτερικά εμπόδια, μεταδίδουν στους κυβερνήτες τους αυτή την υπερβολή, στο τέλος της οποί- ας εμφανίζονται τα βασανιστήρια. Ας προσθέσουμε ότι ούτε ο ένας ούτε ο άλλος από τους υπευθύνους της εκστρατείας στο Ιράκ δεν εξέφρασε την παραμικρή μεταμέλεια για τον πόλεμο που ξεκίνησαν: προφανώς είναι πεπεισμένοι ότι γλίτωσαν τον κόσμο από μια καταστροφή.

Οι δημοκρατικές αξίες που προβάλλουν οι δυτικές χώρες ως αιτία επέμβασης έγιναν αντιληπτές από τον πληθυσμό άλλων χωρών σαν πρόσχημα ανομολόγητων προθέσεων. Η διάβρωση αυτών των αξιών, αποτέλεσμα μιας μεσσιανικής παρόρμησης προς την τελειότητα, μπορεί να εντοπιστεί και εκτός των καταστάσεων πολέμου. Η επιθυμία να αποφύγουμε κάθε κίνδυνο για την υγεία μας μπορεί να οδηγήσει σε προληπτικό υγειονομικό ουτοπισμό, σε μια μορφή μανίας· η επιθυμία να απομακρύνουμε κάθε κοινωνικό κίνδυνο μπορεί να οδηγήσει στον αποκλεισμό όλων των εν δυνάμει ταραχοποιών. Μία από τις σοβαρότερες απειλές για τις δημοκρατίες μας, γράφει ο δικαστής Σερζ Πορ-


τελλί, «είναι αυτή μιας κοινωνίας απόλυτης ασφάλειας, μηδενικής ανοχής, ριζικής πρόληψης, προληπτικού εγκλεισμού, συστηματικής δυσπιστίας προς τον αλλοδαπό, επιτήρησης και γενικευμένου ελέγχου».34 Κατ’ αυτό τον τρόπο γινόμαστε εχθροί του εαυτού μας- από τους χειρότερους που υπάρχουν.

0 πόλεμος του Αφγανιστάν

Η κατάληψη του Αφγανιστάν από τον αμερικανικό στρατό και τους συμμάχους του είναι συνέπεια των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, που οφεί- λονταν σε τρομοκράτες με ορμητήριο αυτή τη χώρα. Μετά την 11η Σεπτεμβρίου, η επέμβαση αφγανικών δυνάμεων που υποστηρίζονταν από Αμερικανούς στρατιωτικούς εξαφάνισε από το Αφγανιστάν τους μαχητές της Αλ-Κάιντα και εκδίωξε τους Ταλιμπάν. Η συγκίνηση που προκάλεσαν αυτές οι τρομοκρατικές επιθέσεις επέτρεψε να θεωρηθεί αυτή η επέμβαση ως πράξη νόμιμης άμυνας. Ωστόσο, χωρίς να πολυσκε- φτούν τις συνέπειες αυτού που έκαναν, οι Αμερικανοί στρατιωτικοί, ενισχυμένοι από τους στρατιώτες των συμμάχων τους, εγκαταστάθηκαν στη χο)ρα για να υποστηρίξουν την κυβέρνηση, την άνοδο της οποίας ευνόησαν, και για να επιβλέπουν ώστε να μην εμφανιστούν νέοι τρομοκράτες. Αυτός ο τελευταίος στόχος εγγράφεται στη λογική του πολιτικού μεσσιανισμού: προτιθέμεθα να μετατρέψουμε τη χώρα σε δημοκρατία που σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ωστόσο, η παρουσία στρατιωτικής δύναμης κατοχής καταλήγει σε αποτέλεσμα αντίθετο από το προσδοκώμενο: όσο


οι στρατιωτικοί ενισχύουν τις δυνάμεις τους τόσο ενισχύουν και την ομοφωνία εναντίον τους. Με άλλα λόγια: ο σκοπός που πρόβαλαν οι ΗΠΑ για την επέμβασή τους στο Αφγανιστάν (το να διαφυλάξουν την ασφάλεια της χώρας τους) δεν επιτεύχθηκε με το μέσο που διάλεξαν (την κατάληψη μιας ξένης χώρας). Μάλλον συνέβη το αντίθετο.

Ας εξετάσουμε αυτά τα δύο επίπεδα ανεπάρκειας. Επί τόπου οι Αμερικανοί στρατιώτες και οι υποστη- ρικτές τους δέχονται επίθεση από εκείνους που τους εμποδίζουν να διευθύνουν τις υποθέσεις τους. Σ ’ αυτή την εχθρική ατμόσφαιρα, σ’ ένα άγνωστο έδαφος όπου κάθε δρόμος μπορεί να είναι ναρκοθετημένος και όπου πίσω από κάθε θάμνο μπορεί να κρύβεται ένας εχθρός, οι κατακτητές ανταπαντούν με βομβαρδισμούς. Για να αποφύγουν τον κίνδυνο να σκοτωθούν προτιμούν να σκοτώσουν αθώους: όντως, κοντά σε κα- ταδιωκόμενους μαχητές βρίσκονται πολίτες. Το αποτέλεσμα είναι ότι ο αριθμός των εχθρών συνεχώς αυξάνεται. «Σκοτώνοντας τους αντάρτες πολλαπλασιάζουμε τους εχθρούς μας αντί να τους μειώνουμε», γράφει το 2010 ο στρατηγός Μάικλ Τ. Φλυν, σε μια αναφορά που προοριζόταν να βελτιώσει την κατάσταση:35 στη θέση κάθε νεκρού προστίθενται άλλοι τέσσερις, τα ξαδέλφια του, φίλοι ή γείτονες. Ο στρατηγός καταδικάζει λοιπόν αυτή την πρακτική στο όνομα της αποτελεσματικότητας, όχι της ανθρωπιάς. Αφετέρου, από μια γλωσσική ευκολία ο δυτικός Τύπος αποκαλεί «Ταλιμπάν» όλους όσοι αντιτίθενται στην κατοχή. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα ετερογενές σύνολο από θρησκευόμενους Ταλιμπάν, τοπικούς πολεμικούς αρχηγούς, λαθρέμπορους κάθε είδους, πα


ραγωγούς και μεταπωλητές παπαρούνας, συντηρητικούς που κινδυνεύουν να χάσουν τα προνόμιά τους σε μια δυτικού τύπου δημοκρατία. Η ενότητα όλων των στασιαστών στηρίζεται αποκλειστικά στην ύπαρξη ενός κοινού εχθρού, μ’ άλλα λόγια του ξένου στρατού κατοχής.

Το δυτικό κοινό είναι ο αποδέκτης των δεδηλωμένων σκοπών της κατοχής: της υποστήριξης της δημοκρατίας, της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της δίωξης των εγκληματιών τρομοκρατών. Ο αφ- γανικός πληθυσμός, της πραγματικότητας που ζει: των τυφλών βομβαρδισμών, των κέντρων κράτησης και βασανιστηρίων (όπως το Μπαγκράμ, πρότυπο του Αμπού Γκραΐμπ), της υποστήριξης διεφθαρμένων ηγετών. Πρέπει να απορούμε που δεν τρέφει φιλικά αισθήματα για τον κατακτητή; Ένα παράδειγμα μεταξύ άλλων: τον Αύγουστο του 2008 ένα γαλλικό άγημα έπεσε σε ενέδρα, γεγονός που στοίχισε τον θάνατο δέκα στρατιωτών. Μια τέτοια επιχείρηση δεν μπορούσε να στηθεί εν αγνοία του τοπικού πληθυσμού. Κανείς όμως δεν προειδοποίησε τους Γάλλους για τον κίνδυνο. Τις μέρες που ακολούθησαν μετά την ενέδρα κατά των Γ άλλων μια αεροπορική επιδρομή προκάλεσε τον θάνατο 92 πολιτών, κυρίως παιδιών. Πώς μπορούν οι κατακτητές, υπεύθυνοι γ ι’ αυτούς τους νεκρούς, να περιμένουν να τους αγαπάει και να τους αγκαλιάζει ο πληθυσμός;

Η παρουσία ενός στρατού κατοχής δεν είναι μόνο αναποτελεσματική, είναι βλαβερή για την ασφάλεια των δυτικών. Η κυριότερη απειλή γ ι’ αυτούς δεν προέρχεται από ένοπλους Αφγανούς χωριάτες, αλλά από όλους εκείνους που, πέρα από τα σύνορα του Αφγα


νιστάν, αισθάνονται αλληλέγγυοι προς τον λαό του για πολιτικούς, θρησκευτικούς ή πολιτιστικούς λόγους. Ο σημερινός τρομοκράτης δεν εκτελεί διαταγές μιας παράνομης κεντρικής οργάνωσης. Είναι ευαίσθητος στην ταπείνωση που υφίστανται εκείνοι τους οποίους νιώθει ως δικούς του και ενεργεί αυτοβούλως υπέρ αυτών. Το να προσπαθείς να εξαλείψεις ένα κέντρο αποφάσεων της Αλ-Κάιντα από όπου ξεκινούν όλες οι διαταγές τρομοκρατικών πράξεων ή ανήκει στη σφαίρα της φαντασίωσης ή πρόκειται για την εφαρμογή ενός παρωχημένου σχήματος σε μια νέα κατάσταση. Τα βουνά του Αφγανιστάν (ή κάποιας άλλης χώρας) δεν επιδέχονται καμία σύγκριση με τα κρησφύγετα της Κα Γκε Μπε στη Μόσχα την εποχή του ψυχρού πολέμου. Το σημερινό κοινωνικό πλαίσιο είναι διαφορετικό, σημαδεμένο από την τεχνολογική εξέλιξη και την παγκοσμιοποίηση. Στη Δύση γίνεται πολλή κουβέντα για τον κίνδυνο που αντιπροσωπεύει ο ισλαμισμός για την Ευρώπη ή τη Βόρεια Αμερική. Αυτό που βλέπουμε, αντι- θέτως, είναι οι δυτικοί στρατοί που κατέχουν μουσουλμανικές χώρες ή επεμβαίνουν στρατιωτικά σ’ αυτές. Το γεγονός αυτό εκμεταλλεύεται ευρέως η προπαγάνδα των εχθρών της Δύσης, που μεταδίδεται σήμερα μέσω Ίντερνετ και αγγίζει ένα τεράστιο κοινό.

Για να καταπολεμήσουν αποτελεσματικά την τρομοκρατία οι δυτικοί διαθέτουν δύο μέσα, και τα δύο μη στρατιωτικά: αστυνομικό (για να πληροφορούνται, να επιβλέπουν, να ελέγχουν τα οικονομικά κυκλώματα) ή πολιτικό (για να μη δίνουν λαβή στην κατηγορία ότι οι αξίες που υπερασπίζονται αποτελούν απλή πρόφαση για κατοχή). Σήμερα η κατοχή του Αφγανιστάν έχει γίνει αιτία επιθέσεων αντί να λειτουργεί σαν αντί


δοτο εναντίον τους. Ταυτοχρόνως η στρατιωτική εμπλοκή έχει τόσο υψηλό κόστος, που θα έπρεπε να σοκάρει τον πληθυσμό των δυτικών κρατών, ιδιαίτερα αυτή την εποχή της οικονομικής και χρηματιστηριακής κρίσης: αν δεν το κάνει είναι επειδή τέτοια υπέρογκα ποσά ξεπερνούν κάθε φαντασία. Προτού αναλάβει την εξουσία ο Μπαράκ Ομπάμα, ο πόλεμος του Αφγανιστάν είχε ήδη στοιχίσει ένα τρισεκατομμύριο (χίλια δισεκατομμύρια) δολάρια. Καταβροχθίζει, από τότε, ένα δισεκατομμύριο την εβδομάδα. Η αυξημένη κατάταξη του 2010 σήμαινε τριάντα δισεκατομμύρια επιπλέον. Οι σύμμαχοι συμβάλλουν κι αυτοί: ο πόλεμος στοιχίζει στη Γαλλία ένα εκατομμύριο ευρώ την ημέρα. Είναι πράγματι αυτή η καλύτερη δυνατή χρήση τόσων χρημάτων;

Οι πειρασμοί της αλαζονείας και της εξουσίας

Τα επιχειρήματα κατά της αμερικανικής στρατιωτικής επέμβασης στο Αφγανιστάν έχουν διατυπωθεί από διάφορους σχολιαστές. Ο Ομπάμα, δηλωμένος αντίπαλος του πολέμου του Ιράκ όπως τον ξεκίνησε ο πρόεδρος Μπους, τα γνωρίζει. Και δεν του διαφεύγει η δυσκολία συσχέτισης αυτής της επέμβασης μ ’ έναν «δίκαιο πόλεμο». Στον λόγο του στο Όσλο, όπου πα- ρέλαβε το Νομπέλ Ειρήνης τον Δεκέμβριο του 2009, ο Ομπάμα δήλωσε ότι οι ΗΠΑ διεξήγαγαν στο Αφγανιστάν έναν «δίκαιο πόλεμο» και απαρίθμησε τρεις αναγκαίες προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί ένας πόλεμος δίκαιος: «σε περίπτωση νόμιμης άμυνας* αν η δύναμη που χρησιμοποιείται είναι αναλογική* αν


αποφεύγουμε να πλήξουμε άμαχο πληθυσμό». Καμία όμως από τις τρεις δεν τηρείται στις παρούσες συνθήκες: κανείς, στο Αφγανιστάν ή αλλού, δεν μπορεί να πιστέψει στα σοβαρά ότι οι τοπικοί πολεμικοί αρχηγοί ή οι θρησκευόμενοι μαχητές απειλούν την ασφάλεια των ΗΠΑ. Κανείς δεν μπορεί να θεωρήσει «αναλογικό» έναν στρατό εκατό χιλιάδων άντρων απέναντι σε πεντακόσιους πολεμιστές της Αλ-Κάιντα. Και κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι οι εναέριες επιχειρήσεις δεν προκαλούν σημαντικές απώλειες πληθυσμού. Τότε όμως γιατί να επιμένουμε πεισματικά σ’ αυτό τον δρόμο που δεν οδηγεί στον επιδιωκόμενο σκοπό;

Η μόνη λογική απάντηση είναι ότι ο επιδιωκόμενος σκοπός δεν είναι ο δηλωμένος σκοπός. Μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα γ ι’ αυτόν από μερικές φράσεις του Ομπάμα που εισχώρησαν στην ίδια ομιλία. Οι ΗΠΑ, λέει κατηγορηματικά, έχουν την υποχρέωση να σηκώσουν ένα «βάρος» — όχι πια αυτό του λευκού ανθρώπου, όπως έγραφε ο Κίπλινγκ, αλλά ενός λαού επιφορτισμένου με μια ιδιαίτερη αποστολή: «να εγγυηθεί την παγκόσμια ασφάλεια», να γίνει λοιπόν ο χωροφύλακας της ανθρωπότητας, και να συμβάλει στην προώθηση της ελευθερίας παντού στον κόσμο. Αυτό είναι το «φωτισμένο συμφέρον» του αμερικανικού λαού. Ο πολιτικός μεσσιανισμός που οδήγησε στον πόλεμο του Ιράκ είναι λοιπόν ακόμα ζωντανός. Στηρίζεται όμως σε μια συλλογική πίστη, που, αν και δεν έχει θρησκευτική προέλευση, έχει τον ίδιο απόλυτο χαρακτήρα με τις θεϊκές εντολές και φαίνεται να ξεφεύγει από τη λογική επιχειρηματολογία. Αλλιώς ποια θα μπορούσε να είναι η προέλευση μιας τέτοιας αποστολής;

Στο ίδιο πνεύμα, ο Ομπάμα μιλάει ανοιχτά για τη


χρησιμότητα του πολέμου, «πέραν της αυτοάμυνας ή της άμυνας ενός έθνους εναντίον ενός εχθρού», για να προστατέψουμε έναν πληθυσμό από την ίδια του την κυβέρνηση ή για να σταματήσουμε έναν εμφύλιο πόλεμο. Εν συντομία, «η χρήση βίας δικαιολογείται με την προβολή ανθρωπιστικών κινήτρων». Τέτοιες επεμβάσεις, διευκρινίζει, μπορούν να γίνουν προληπτικά. Σ ’ αυτό ακριβώς το σημείο η αμερικανική πολιτική παρεκκλίνει από την παγκόσμια αρχή του δικαιώματος της αυτοάμυνας και καταλήγει στον μεσσιανισμό, που οδηγεί αυτή τη χώρα στην πεποίθηση ότι έχει χρέος να σώσει την ανθρωπότητα. Ο Ομπάμα κρίνει αναγκαίο να μας διαβεβαιώσει για «το κακό που υπάρχει στον κόσμο». Βέβαια. Αλλά δε θα έπρεπε μάλλον να επιμείνουμε στο ότι ο πειρασμός του καλού (αυτό που ο ίδιος αποκαλεί «πειρασμό της αλαζονείας και της εξουσίας») προξένησε απείρως μεγαλύτερες ζημιές α π ’ ό,τι ο «πειρασμός του κακού»; Αν δεχτούμε να επιβάλουμε το καλό με τη βία, εγκαταλείπουμε την αρχή της οποίας ο Ομπάμα δηλώνει υπέρμαχος: ότι δηλαδή όλοι οι λαοί κινούνται από τις ίδιες θεμελιώδεις ανάγκες, και άρα αξίζουν τον ίδιο σεβασμό· από δω και στο εξής οι μεν αποφασίζουν για τους δε. Τέλος, αν η έννοια του «δίκαιου πολέμουμπορούσε να εγείρει επιφυλάξεις, αυτή του «ανθρωπιστικού πολέμου» μας θυμίζει κατευθείαν τον Όργουελ και τα συνθήματα του Κόμματος στο 1984.

Η καθοδήγηση αυτού του πολέμου κρίνεται συμ- φέρουσα για το αμερικανικό έθνος επειδή αποδεικνύ- ει και αναδεικνύει τη στρατιωτική υπεροχή του (που είναι αδιαφιλονίκητη* οι ΗΠΑ δέχονται να πληρώσουν το κόστος της: ο στρατιωτικός προϋπολογισμός, εξα


κόσια δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο, ισούται με το ποσό του στρατιωτικού προϋπολογισμού όλων των άλλων χωρών του κόσμου). Η επιθυμία για εξουσία δεν έχει ανάγκη από κάποια δικαιολογία πέραν της ίδιας της εξουσίας. Ενίοτε μπορεί να συντρέχουν και άλλοι λόγοι (για παράδειγμα, η διασφάλιση της στρατηγικής προμήθειας πετρελαίου). Αλλά, γενικά, επιζητούμε την εξουσία για την εξουσία. Το να μη χάσεις την υπόληψή σου είναι ουσιώδες: αν αναγνώριζαν λοιπόν ότι ο πόλεμος στο Αφγανιστάν δεν ήταν δικαιολογημένος, θα έκανε άσχημη εντύπωση. Γι’ αυτό ο Ομπάμα προτίμησε να νομιμοποιήσει το τωρινό λάθος μ’ ένα παλιό λάθος.

Τον Μάιο του 2012 το ΝΑΤΟ πήρε την απόφαση να αποσύρει τα συμμαχικά στρατεύματα το αργότερο μέχρι το τέλος του 2014. Ένας πόλεμος δεκατριών χρόνων (2001-2014) θα λάβει τέλος, κατά πάσα πιθανότητα, με ένα σενάριο ανάλογο με εκείνο του Βιετνάμ: μετά την αποχώρηση των στρατευμάτων ο παλιός εχθρός θα ανακαταλάβει τα εδάφη. Όμως, όπως συμβαίνει συνήθως με τις μεγάλες δυνάμεις, που δεν αναγνωρίζουν τα λάθη του παρελθόντος, δε θα πάρουν κανένα μάθημα α π ’ αυτή την αποτυχία, και μπορούμε να περιμένουμε πως κι άλλες παρόμοιες περιπέτειες θα συμβούν στο προσεχές μέλλον.

0 πόλεμος της Λιβύης: η απόφαση

Η πιο πρόσφατη από τις δυτικές επιθέσεις που προορίζονταν να φέρουν το καλό σε άλλες χώρες υπήρξε ο πόλεμος της Λιβύης, που ξεκίνησε τον Μάρτιο του


2011, κατέληξε σε νίκη τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς και στο λιντσάρισμα του Καντάφι τον Οκτώβριο του 2011. Μια φαινομενική διαφορά μεταξύ αυτού του πολέμου και όσων προηγήθηκαν στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν ήταν η ύπαρξη, αυτή τη φορά, μιας απόφασης του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που επέτρεψε την επέμβαση, κάτι που δεν είχε συμβεί στις προηγούμενες περιπτώσεις. Επιπλέον, αυτή η απόφαση δι- καιολογήθηκε με μια καινούρια αρχή, που συνοψίζεται στη φράση «ευθύνη προάσπισης». Ωστόσο, παρά τα φαινόμενα, παρά τις επίσημες επικλήσεις στις ευγε- νείς αρχές της ελευθερίας, της δημοκρατίας, των ανθρώπινων δικαιωμάτων και του σεβασμού του λαού, η κατάσταση δεν είναι τόσο διαφορετική. Ας εξετάσουμε λοιπόν αυτές τις δύο καινοτομίες.

Η «ευθύνη προάσπισης» είναι μια ιδέα που γεννή- θηκε από τη διαπίστωση της τρομακτικής ανικανότητας των Ηνωμένων Εθνών στη διάρκεια της γενοκτονίας στη Ρουάντα. Στην περίπτωση εκείνη έγινε χρήση του «δικαιώματος μεσολάβησης», δηλαδή της στρατιωτικής επέμβασης σε επείγουσες καταστάσεις. Αλλά η φράση δεν ενέπνεε εμπιστοσύνη στον υπόλοιπο κόσμο, θυμίζοντας υπερβολικά την εποχή που οι μεγάλες δυνάμεις αποφάσιζαν μεταξύ τους για τις υποθέσεις του κόσμου. Η «ευθύνη προάσπισης» φάνηκε πιο συνετή διατύπωση και η αρχή έγινε δεκτή με ψηφοφορία από τη γενική συνέλευση του ΟΗΕ το 2005. Η λανθάνουσα ιδέα ήταν ότι, αν η ικανότητα ή η θέληση να προστατέψει τους πολίτες της λείπει από μια κυβέρνηση, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν το δικαίωμα να πα- ρέμβουν σ’ αυτή τη χώρα χωρίς να ζητήσουν την άδεια της κυβέρνησης. Από τη στιγμή που ο στρατηγός Κα-


ντάφι διέταξε την αιματηρή καταστολή αυτών που ζητούσαν την αποχώρησή του, η αρχή της προστασίας μπορούσε να εφαρμοστεί.

Στην πραγματικότητα το νόημα της απόφασης δεν είναι τελείως σαφές. Κατ’ αρχάς η φράση είναι αόριστη. Πρέπει να την κατανοήσουμε με την ελάχιστη σημασία της, ως προσφορά ανθρωπιστικής βοήθειας; Ή να παραδεχτούμε ότι αυτή η προστασία πρέπει να γίνει από μια στρατιωτική δύναμη; Ή να την αντιλη- φθούμε ως καταστροφή των ενόπλων δυνάμεων που απειλούν τον πληθυσμό; Ή να προτιμήσουμε μια μαξιμαλιστική ερμηνεία, όπως την ανατροπή της κυβέρνησης που θεωρείται υπεύθυνη γ ι’ αυτή την κατάσταση και την αντικατάστασή της από μια άλλη, που θα κριθεί προτιμότερη από τους μεσολαβητές; Ανάλογα με την απάντηση σ’ αυτές τις ερωτήσεις θα καταλήξουμε προφανώς σε πολύ διαφορετικές καταστάσεις. Από τη στιγμή που αυτή η «προστασία» δεν υπονοεί πια την απλή ανθρωπιστική βοήθεια αλλά τη στρατιωτική παρέμβαση ενός άλλου κράτους, δε βλέπουμε σε τι διαφέρει από το «δικαίωμα παρέμβασης» που πρό- βαλλαν προηγουμένως.

Επιπλέον, η ερμηνεία και η εφαρμογή αυτής της «ευθύνης» ανατίθενται στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, του οποίου, όπως ξέρουμε, τα μόνιμα μέλη (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία) έχουν δικαίωμα βέτο. Αυτή η ιδιαιτερότητα του κανονισμού είναι ταυτοχρόνως το προπατορικό αμάρτημα του συμβουλίου αλλά και της διεθνούς τάξης που υποτίθεται ότι εγγυάται. Έχοντας αυτό το δικαίωμα, τα μόνιμα μέλη του συμβουλίου τίθενται εξαρχής υπεράνω του νόμου που καλούνται να εφαρμόσουν: ούτε αυτά ούτε οι χώ


ρες που διαλέγουν να προστατέψουν μπορούν να καταδικαστούν! Η εν λόγω δικαιοσύνη είναι, λοιπόν, σαφώς επιλεκτική. Καταλαβαίνουμε λοιπόν γιατί, παρά τα διαπιστωμένα δεινά κάποιων πληθυσμών, μερικές παρεμβάσεις δε θα γίνουν ποτέ. Αρκεί να σκεφτούμε τους Τσετσένους στη Ρωσία, τους Θιβετιανούς στην Κίνα, τους σιίτες στις χώρες των σουνιτών (και αντι- στρόφως), τους Παλαιστίνιους στα κατεχόμενα από το Ισραήλ εδάφη... Την ίδια στιγμή που αποφασίστηκε η επέμβαση στη Λιβύη, τα μέλη του συμβουλίου εν- θάρρυναν τις πολύ διαφορετικές επεμβάσεις της Σαουδικής Αραβίας στις γειτονικές χώρες, που προορίζονταν να υπερασπίσουν την τοπική εξουσία κατά του εξεγερμένου πλήθους. Ή αρκούνταν, επικαλούμενοι την αναγκαιότητα μιας τοπικής ισορροπίας, να επιπλήττουν τη Συρία για την καταστολή του δικού της πληθυσμού.

Υπάρχει και χειρότερο: τα μόνιμα μέλη μπορούν να αποφασίσουν να επέμβουν όπου θέλουν χωρίς την άδεια του ΟΗΕ, όπως έκαναν στο Κόσοβο και στο Ιράκ. Βλέπουμε ολοκάθαρα ότι αυτό δεν επισύρει καμιά επίσημη τιμωρία. Η διεθνής τάξη που εκπροσωπεί το Συμβούλιο Ασφαλείας καθιερώνει τη δύναμη, όχι το δίκαιο. Λένε ενίοτε, με υπερηφάνεια, ότι αυτή η καινούρια παγκόσμια τάξη βάζει τέλος στην ιερή και απαραβίαστη έννοια που προέκυψε από την ειρήνη της Βεστφαλίας περί κυριαρχίας των κρατών, στην αρχή που πρεσβεύει ότι «ο καθένας είναι αφέντης στο σπίτι του», με άλλα λόγια στο ότι κάθε κυβέρνηση κάνει ό,τι θέλει στη χώρα της, αυτή αποφασίζει για το τι είναι καλό και τι κακό. Αν και ατελής, αυτός ο κανόνας έχει αντικατασταθεί από μια αρχή ακόμα παλαιότερη,


σύμφωνα με την οποία επικρατεί το δίκαιο του ισχυρότερου και οι ισχυροί του κόσμου μπορούν να επιβάλλουν τη θέλησή τους στους πιο αδύναμους: τώρα ισχύει το «ο ίδιος αφέντης παντού»!

Η υποταγή της αρχής της εθνικής κυριαρχίας στην αρχή της παγκόσμιας διακυβέρνησης είναι μια πράξη που από μόνη της συνεπάγεται ανισότητα, αφού ο κόσμος διαιρείται στο εξής σε δύο ομάδες κρατών: σε αυτά που μπορούν να κάνουν ό,τι θέλουν στη χώρα τους και στις χώρες των άλλων (τα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας που έχουν δικαίωμα βέτο) και σε εκείνα που, όπως οι διανοητικά καθυστερημένοι ή τα μικρά παιδιά, τίθενται υπό την κηδεμονία των πρώτων και τιμωρούνται για κάθε παραβίαση των κανόνων. Γι’ αυτό ακριβώς η διεθνής ζωή είχε προτιμήσει, σε άλλες στιγμές της ιστορίας, να υιοθετήσει μια διαφορετική αρχή: όχι πια την επιβολή του ίδιου καλού σε όλους, αλλά την παραδοχή του πλουραλισμού των ιδανικών και της κυριαρχίας των χωρών. Άλλωστε είναι η μοναδική αρχή που ταιριάζει με την ιδέα της ισότητας των χωρών, που αντιτίθεται στο μοίρασμά τους σε δύο κατηγορίες, σε αυτές που αξίζουν να κυβερνώνται μόνες τους και σε αυτές που πρέπει να κυβερνώνται από τους άλλους, όπως στην εποχή της αποικιοκρατίας. Όταν βλέπουμε σήμερα τίτλους στις εφημερίδες του τύπφυ «Η τύχη της Λιβύης αποφασίζεται μεταξύ Λονδίνου και Παρισιού», έχουμε την εντύπωση ότι γυρίσαμε εκατόν τριάντα χρόνια πίσω, όταν η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία, ως μεγάλες αποικιακές δυνάμεις, βασίλευαν στην Αφρική και στην Ασία και διάλεγαν τους κυβερνήτες των χωρών που υποτάσσονταν στην κηδεμονία τους.


Ο πόλεμος της Λιβύης: η εκτέλεση

Το πρώτο θύμα της επέμβασης, πριν από τους βομβαρδισμούς που προορίζονταν να προστατέψουν τον πληθυσμό, υπήρξε ο πολιτικός λόγος και ο λόγος των μέσων ενημέρωσης στις χώρες που ανέλαβαν την πρωτοβουλία: κάθε έγνοια για ακρίβεια και αποχρώσεις είχε ξεχαστεί, δίνοντας τη θέση της σε μανιχαϊστικά σχήματα, αντικρουόμενα υπερθετικά, συγκεχυμένες πληροφορίες και ύμνους υπέρ του νικηφόρου πολέμου. Ο αρχηγός των εχθρών προσδιοριζόταν πια μόνο με βρισιές, είχε γίνει ο παράφρων, ο δήμιος, ο αιμοβό- ρος ή απαίσιος τύραννος, όταν δεν τον ξαπόστελναν στις ρίζες του ως «πονηρό βεδουίνο». Απέναντι του βλέπαμε μόνο λευκούς ιππότες που κόμιζαν την ελευθερία, άψογους μαχητές που υπερασπίζονταν τις παγκόσμιες αξίες. Οι πατριωτικές κορόνες αφθονούσαν: η Γαλλία δικαιούνταν να νιώθει υπερήφανη για τον ρόλο της σ’ αυτό τον πόλεμο, είχε σημειώσει μεγάλη επιτυχία μπαίνοντας πρώτη στον πόλεμο, είχε υπερασπίσει την τιμή της. Ο πόλεμος ήταν ωραίος, οι νικηφόρες μάχες άξιζαν να περάσουν στη σφαίρα του θρύλου. Οι ευφημισμοί έπαιρναν κι έδιναν, οι Γάλλοι δεν έλεγαν ότι έπρεπε να σκοτώνουν χωρίς τύψεις, έλεγαν ότι «έπρεπε να αναλάβουν τις ευθύνες τους»· δεν έλεγαν ότι έπρεπε να μειωθεί ο αριθμός των πτωμάτων, αλλά ότι έπρεπε να ενεργήσουν «χωρίς περιττές απώλειες». Δικαιολογούσαν την έναρξη του πολέμου με παρακινδυνευμένες συγκρίσεις: αν δεν επεμβαίναμε θα ήταν σαν να επαναλαμβάναμε τα λάθη που έγιναν στην Ισπανία το 1937, στο Μόναχο το 1938, στη Ρουάντα το 1994... Η εναέρια ρίψη όπλων στους στασιαστές


θύμιζε στον πρόεδρο Σαρκοζύ τις ρίψεις όπλων εκ μέρους των Βρετανών αεροπόρων στους Γ άλλους αντάρτες στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο.

Πίσω α π ’ αυτή την ευάρεστη ρητορική ανακαλύπτουμε μια κάπως διαφορετική πραγματικότητα. Ο σκοπός που επικαλούνταν αρχικά ήταν να ξεσφίξουν τη μέγκενη του στρατού του Καντάφι, που απειλούσε να προκαλέσει λουτρό αίματος στη Βεγγάζη. Αυτός ο σκοπός, τον οποίο θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε νόμιμο, εξέπεσε από την πρώτη μέρα. Ο πραγματικός σκοπός των ξένων κρατών που μπήκαν στον πόλεμο δεν άργησε να αποκαλυφθεί: δεν επρόκειτο για απλή προστασία του λαού, αυτή η «προστασία» έπρεπε να ερμηνευτεί υπό μια ευρύτερη έννοια. Σκοπός τους ήταν να ανατρέψουν τον αρχηγό του κράτους και να τον αντικαταστήσουν μ’ έναν άλλο, πιο φιλικό απέναντι στη Δύση ή πιο υπάκουο. Η απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας της 17ης Φεβρουάριου οδήγησε στην επέμβαση της 19ης Μαρτίου: ήδη στις 24 Φεβρουάριου ο Γάλλος υπουργός Άμυνας Αλαίν Ζυππέ καλεί τον Καντάφι να παραιτηθεί από την εξουσία. Την επομένη ο Γάλλος πρόεδρος επαυξάνει. Λίγο αργότερα ο νέος υπουργός Άμυνας Ζεράρ Λονγκέ εξηγεί την αναγκαιότητα να ενοποιηθούν οι δύο στόχοι: «Η προστασία των πληθυσμών απαιτεί να πλήξουμε ολόκληρη την αλυσίδα».

Η επέμβαση δεν προτίθετο στην πραγματικότητα να φέρει ειρήνη, αφού οι απαιτήσεις παρέμεναν μονόπλευρες: οι Γάλλοι απαιτούσαν από τους οπαδούς της εξουσίας να σταματήσουν τις επιθέσεις, αλλά όχι από τους στασιαστές να παραδώσουν τα όπλα. Άλλωστε, δεν ήθελαν κατάπαυση του πυρός: προτιμούσαν να


συνεχιστεί ο πόλεμος ώσπου το ΝΑΤΟ να εξολοθρεύσει ή να εκδιώξει τους αντιπάλους τους. Πράγμα που εξηγεί το γιατί οι βομβαρδισμοί του ΝΑΤΟ επικεντρώθηκαν γρήγορα όχι πια γύρω από τις πόλεις που πολιορκούσαν οι άνθρωποι του Καντάφι, αλλά στην πρωτεύουσα, την Τρίπολη. Επισήμως, ο θάνατος του Καντάφι δεν ήταν μέσα στους στόχους, αλλά η Συμμαχία βομβάρδιζε επιμόνως όλους τους τόπους όπου θα μπορούσε να βρίσκεται: επιτελεία, κέντρα ελέγχου και επικοινωνίας. Αν σκοτωνόταν, δε θα ήταν επίτηδες...

Στην πραγματικότητα, η αρχική κατάσταση -το πλήθος που διαδήλωνε ειρηνικά- μετά τη βίαιη καταστολή από τις δυνάμεις του καθεστώτος μεταμορφώθηκε σε εμφύλιο πόλεμο μεταξύ οπαδών και αντιπάλων του Καντάφι, ανθρώπων του καθεστώτος και επαναστατών, οι οποίοι υποστηρίζονταν από τις διάφορες φυλές που συνθέτουν αυτό το έθνος. Το ΝΑΤΟ μπήκε λοιπόν στην υπηρεσία μιας από τις παρατάξεις αυτού του εμφύλιου πολέμου. Απ’ αυτή την άποψη η κατάσταση έμοιαζε μ’ εκείνη του Κόσοβο το 1999, όταν το ΝΑΤΟ διηύθυνε τον πόλεμο εναντίον της σερ- βικής εξουσίας στη θέση του ΙΧΚ (Ιΐδΐιίτϊα ζΙΐηπιίβΓθ θ Κοδονβδ), της ομάδας των αλβανόφωνων στασιαστών. Ο πόλεμος της Λιβύης θα είχε, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του επικεφαλής του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου Μουσταφά Αμπντελτζαλίλ, περίπου είκοσι χιλιάδες νεκρούς, αριθμός που στρογγυλοποιήθηκε στους τριάντα χιλιάδες τον Οκτώβριο. Τα θύματα των βομβαρδισμών του ΝΑΤΟ είναι μέρος αυτών, αν και δε γνωρίζουμε τα ακριβή μεγέθη. Δε θα λάβουμε υπόψη εδώ την απατηλή διάκριση, που πρότεινε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, μεταξύ θυμάτων που υπήρξαν


εκούσιοι στόχοι (του Καντάφι) και ακούσιων θυμάτων (του ΝΑΤΟ): οι βόμβες είναι φτιαγμένες για να καταστρέφουν και να σκοτώνουν. Απλώς στη μάχη τα θύματα του εχθρού δε λογαριάζονται. Ανάμεσα στις «παράπλευρες απώλειες» πρέπει να συμπεριλάβουμε επίσης τους πρόσφυγες που εγκαταλείπουν μια εμπόλεμη χώρα και στοιβάζονται σε πλοιάρια της συμφοράς με την ελπίδα ότι η γειτονική Ευρώπη θα τους δεχτεί με ανοιχτές αγκάλες: υπολογίζουμε σε τουλάχιστον 1.200 τον αριθμό των ανθρώπων που πνίγηκαν στα ανοιχτά των λιβυκών ακτών.

Η είσοδος του ΝΑΤΟ υπήρξε αποφασιστική για την έκβαση των μαχών. Στην αρχή της σύγκρουσης οι καθεστωτικοί ήταν καλύτερα οπλισμένοι από τους αντάρτες, μπορούσαν λοιπόν να σημειώσουν κάποιες τοπικές νίκες. Σύντομα όμως η ασυμμετρία μετατέθηκε ανάμεσα στις δυνάμεις του ΝΑΤΟ και σε εκείνες των καθεστωτικών: τα κανόνια των μεν κατέστρεφαν τα τουφέκια των δε, όπως οι πύραυλοι των μεν εξολόθρευαν χωρίς δυσκολία τα κανόνια των δε. Λόγω της δυσαναλογίας των δυνάμεων η στρατιωτική έκβαση της αναμέτρησης ήταν ολοφάνερη, το μόνο που παρέμενε άγνωστο ήταν η διάρκεια των μαχών. Η δράση άρχισε με τον έλεγχο του εναέριου χώρου (καταστροφή των αεροπλάνων του αντιπάλου καθώς και της αντιαεροπορικής άμυνας). Μόνο το ΝΑΤΟ, που ανέλα- βε τη διεύθυνση των επιχειρήσεων στις 31 Μαρτίου, έκανε 20.262 αεροπορικές εφόδους, εκ των οποίων 7.635 ήταν χτυπήματα στόχων. Εξασφάλισε επίσης τον θαλάσσιο έλεγχο, με τη βοήθεια δεκαέξι πολεμικών πλοίων. Με στοχευμένες επιδρομές διέκοψε τον ανεφοδιασμό των καθεστωτικών σε πετρέλαιο. Έδωσε


επίσης όπλα στους στασιαστές. Η κατάληψη της Τρίπολης πέτυχε χάρη στη στενή συνεργασία των στασιαστών και του ΝΑΤΟ: σε τρεις μέρες το ΝΑΤΟ βομβάρδισε σαράντα δύο στόχους στην πόλη, μεταξύ των οποίων την κατοικία-φρούριο του Καντάφι, στους οποίους προστέθηκαν χτυπήματα σκαφών και η παρουσία «τεχνικών» στο έδαφος. Ήταν τα γαλλικά αεροπλάνα που, τον Οκτώβριο του 2011, επέτρεψαν τη σύλληψη και το λιντσάρισμα του Καντάφι. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι βομβαρδισμοί είχαν τον τελευταίο λόγο, και «νενικήκαμεν»!

Η ασάφεια του σκοπού της επέμβασης ήγειρε πολλά ερωτήματα και αντιστάσεις, που αυξήθηκαν όσο πλησιάζαμε στο τέλος. Αποδοκιμάστηκε κατ’ αρχάς από τις χώρες της Αφρικανικής Ένωσης, έπειτα προοδευτικά από τις χώρες του ΒΚΙ05 (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική), που απείχαν από την ψηφοφορία του Συμβουλίου Ασφαλείας και που αντιπροσωπεύουν την πλειοψηφία του παγκόσμιου πληθυσμού: έκριναν ότι η εκστρατεία του ΝΑΤΟ υπερέβη κατά πολύ αυτό που επέτρεπε η απόφαση που είχε ψηφιστεί. «Αντί να προστατέψει τους πληθυσμούς», δήλωσε από την πλευρά του ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής Γιάκομπ Ζούμα, η επέμβαση «επέτρεψε στην ομάδα των ανταρτών να προελάσει». Ακόμα και στην Ευρώπη η πλειοψηφία των χωρών δεν την ενέκρινε: μόνο η Ιταλία, η Δανία και το Βέλγιο τάχθηκαν με τις χώρες που τη διεξήγαγαν, δηλαδή με τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία.

Η Δύση επέλεξε να αποκαλεί «μισθοφόρους» ή «υποταγμένους πληθυσμούς» τους οπαδούς του Καντάφι και «λαό» τους αντιπάλους του, παίρνοντας το


μέρος των τελευταίων. Τους χαρακτήριζε μάλιστα, εντελώς αυθαίρετα, «δημοκράτες». Απ’ όσο γνωρίζουμε σήμερα, οι δυνάμεις οι εχθρικές προς τον Καντάφι ήταν ετερογενείς. Υπήρχαν ανάμεσά τους υπερασπιστές δημοκρατικών ιδεών, ισλαμιστές και πολεμιστές της Αλ-Κάιντα, πρώην αξιωματούχοι του καθεστώτος του Καντάφι και Λίβυοι που είχαν μεταναστεύσει στη Δύση και είχαν δημιουργήσει ισχυρούς δεσμούς με πολιτικούς ή επιχειρηματικούς κύκλους. Για παράδειγμα, ο επικεφαλής του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου (ΟΝΤ) Αμπντελτζαλίλ υπήρξε επί χρόνια επικεφαλής του εφετείου της Τρίπολης. Με αυτή την ιδιότητα επικύρωσε δύο φορές την καταδίκη σε θάνατο νοσηλευτριών από τη Βουλγαρία, με την κατηγορία ότι διέδωσαν το ΑΙΙ)5 στη Λιβύη. Ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες του ο Καντάφι τον είχε διορίσει υπουργό Δικαιοσύνης, πόστο στο οποίο παρέμεινε μέχρι την αποστασία του τον Φεβρουάριο του 2011.

Οι ένοπλες δυνάμεις των ανταρτών καθοδηγούνταν για ένα διάστημα από τον στρατηγό Αμπντελφάταχ Γιούνες, συμπολεμιστή του Καντάφι από το 1969 ως το 2011, πρώην υπουργό Εσωτερικών και αρχηγό ειδικών σωμάτων καταστολής επί δεκαετίες. Σκοτώθηκε υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες στα τέλη Ιουλίου του 2011, προφανώς από παλιούς ισλαμιστές: πρωτύτερα είχε το καθήκον να οργανώνει εναντίον τους ενέδρες. Ο νέος στρατιωτικός διοικητής της Τρίπολης είναι ο Αμπντελχακίμ Μπελάζ, πρώην μέλος της Αλ-Κάιντα, πολεμιστής του Αφγανιστάν, που συνελήφθη και βασανίστηκε από τη ΟΙΑ προτού παραδοθεί στους Λίβυ- ους δεσμοφύλακες. Ο μέγας προστάτης των ανταρτών, ο εμίρης του Κατάρ, δε φημίζεται ιδιαίτερα για τις δη


μοκρατικές του πεποιθήσεις. Όσο για τον «πρωθυπουργό» του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου Μαχ- μούτ Ζιμπρίλ και τον «κύριο Πετρέλαιο» Αλί Ταρχού- νι είναι κυρίως γνωστοί για το ότι σπούδασαν και εργάστηκαν για μεγάλο διάστημα στις ΗΠΑ. Ο «δημοκρατικός» λόγος των δυτικών δεν ακούγεται κάπως άτοπος στο λιβυκό πλαίσιο, σε μια χώρα που δεν έχει γνωρίσει ποτέ εκλογές, που δεν έχει πολιτικά κόμματα ούτε κάτι αντίστοιχο με ό,τι αποκαλούμε «κοινωνία πολιτών»;

Ιδεαλιστές και ρεαλιστές

Διαπιστώνοντας ότι το «δημοκρατικό» επιχείρημα δεν αρκεί για να εξηγήσει την επιλογή των δυτικών να στηρίξουν τον έναν από τους εμπολέμους εις βάρος του άλλου, αναρωτιόμαστε μήπως θα πλησιάζαμε περισσότερο την αλήθεια βλέποντας στην αρχική εξέγερση ένα πραξικόπημα του οποίου οι αρχηγοί πρότειναν στη Δύση μια δοσοληψία: να εξολοθρεύσει το ΝΑΤΟ τον Καντάφι για να πάρουν την εξουσία, με αντάλλαγμα για τους ευεργέτες την ελεύθερη πρόσβαση στα αποθέματα πετρελαίου της χώρας... Στρατηγική ακόμη πιο αληθοφανής εφόσον ένας πιστός σύμμαχος στην Τρίπολη μπορεί να αποδειχθεί πολύ χρήσιμος σε μια στιγμή όπου οι πολιτικές αναταραχές στις γειτονικές αραβικές χώρες ίσως φέρουν στην εξουσία ηγέτες που θα ήταν λιγότερο ευνοϊκά διακείμενοι προς τη Δύση α π ’ ό,τι οι έκπτωτοι τύραννοι.

Αυτή η υπόθεση άρχισε να επιβεβαιώνεται τις μέρες μετά την πτώση της Τρίπολης: ο Τύπος δημοσίευσε


επιστολή του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου με ημερομηνία πολλών μηνών νωρίτερα που δεσμευόταν να παραχωρήσει στη Γαλλία το 35% της παραγωγής πετρελαίου ως ανταμοιβή για την «αμέριστη υποστήριξή της στο συμβούλιό μας». Οι ηγέτες του Εθνικού Μεταβατικού Συμβουλίου διέψευσαν την ύπαρξη της επιστολής, αλλά με λόγια που ισοδυναμούν με επιβεβαίωση. Ο Αμπντελτζαλίλ λέει στις 25 Αυγούστου: «Υποσχόμαστε να ευνοήσουμε τις χώρες που μας βοήθησαν. Θα τις αντιμετωπίσουμε ανάλογα με την υποστήριξη που μας παρείχαν». Ο Ζυππέ, νυν υπουργός Εξωτερικών, πήρε το μήνυμα. «Μου φαίνεται αρκετά λογικό και δίκαιο», συμφώνησε. Την ίδια στιγμή ο Γάλλος υπουργός Άμυνας ανήγγειλε ότι η Γαλλία υπήρξε υπεύθυνη για το 35% των εναέριων επιδρομών εναντίον των δυνάμεων του Καντάφι, μια περίεργη σύμπτωση αριθμών. Αν αυτή η σχέση επιβεβαιωθεί, θα μπορούμε να πούμε ότι ο ανθρωπιστικός σκοπός (το να αποφευχθεί το λουτρό αίματος) ήταν, σαν τον Δού- ρειο Ίππο, μια καλή πρόφαση για τη στρατιωτική επέμβαση και τον έλεγχο του πολιτικού προσανατολισμού ενός κράτους με πλούσια ενεργειακά αποθέματα.

Σίγουρα υπάρχουν πολλοί λόγοι που εξηγούν αυτή την επέμβαση, από τη στιγμή που αλλού, σε παρόμοιες συνθήκες, δε γίνονται επεμβάσεις: γιατί στη Λιβύη και όχι στη Συρία, ή στο Μπαχρέιν, ή στην Υεμένη; Αυτοί οι λόγοι μπορεί να συνδέονται με τις δυσκολίες που συναντούν οι ηγέτες των κρατών που επεμβαίνουν στη δεδομένη στιγμή της θητείας τους ή ακόμη και με τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα αυτών των κρατών. Η Γαλλία στήριξε για μεγάλο διάστημα τις δι

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ ΙΟΙ

κτατορίες στις γειτονικές χώρες, την Τυνησία και την Αίγυπτο. Επιλέγοντας να υποστηρίξει τους αντάρτες της Λιβύης ήλπιζε ότι τοποθετείται στην κατεύθυνση της ιστορίας. Ταυτοχρόνως έκανε επίδειξη της αποτε- λεσματικότητας των όπλων της, πράγμα που ενισχύει τη θέση της σε μελλοντικές διαπραγματεύσεις. Αλλά, πέραν των επιμέρους δικαιολογιών, διατηρείται ένα κοινό πλαίσιο.

Στον λόγο του της 28ης Μαρτίου 2011 ο πρόεδρος Ομπάμα νομιμοποίησε συνολικά την επέμβαση, προβάλλοντας μια δικαιολογία παρόμοια μ’ εκείνη που είχε χρησιμοποιήσει για τον πόλεμο του Αφγανιστάν. Γνωρίζοντας ότι η ασφάλεια των ΗΠΑ δε διακυβεύεται στη Λιβύη (δεν πρόκειται για πόλεμο αυτοάμυνας), επικαλέστηκε τον εξέχοντα ρόλο που έχει επωμιστεί η χώρα του στη διατήρηση της παγκόσμιας τάξης. Οι ΗΠΑ, ως «εγγυητές της ασφάλειας του πλανήτη και υπερασπιστές της ανθρώπινης ελευθερίας», έχουν ευθύνη ηγέτη σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Οφείλουν λοιπόν να επεμβαίνουν κάθε φορά που προκύπτει σε κάποιο μέρος του πλανήτη μια φυσική καταστροφή, αλλά και για να «αποτρέψουν γενοκτονίες, να διασφαλίσουν την τοπική ασφάλεια και να διατηρήσουν την ελευθερία του εμπορίου» (όπως βλέπουμε, τα οικονομικά συμφέροντα των ΗΠΑ δεν απασχολούν τον Ομπάμα λιγότερο α π ’ όσο απασχολούσαν τον Τζορτζ Μπους). Η φύση της αποστολής αυτή τη φορά διευκρινίζεται: δεν είναι ούτε θεϊκή ούτε το αποτέλεσμα μιας γενικής συμφωνίας, αλλά απορρέει απλούστατα από τη θέση τους «ως ισχυρότερου έθνους του κόσμου». Να πώς η δύναμη διανθίζεται με τα χρώματα του δικαίου! Και ο Ομπάμα καταλήγει, εφαρμόζοντας


τη θεωρία στη συγκεκριμένη περίπτωση: ο Καντάφι πρέπει να εγκαταλείψει την εξουσία.

Η επέμβαση στη Λιβύη επικυρώνει το μεσσιανικό σχήμα, οικείο στις δυτικές δημοκρατίες. Λόγω των τεχνολογικών, οικονομικών, στρατιωτικών επιτυχιών τους, είναι πεπεισμένες για την ηθική και πολιτική ανωτερότητά τους απέναντι στις άλλες χώρες του πλανήτη. Αποφασίζουν λοιπόν ότι η στρατιωτική τους δύναμη τους δίνει το δικαίωμα, ή ακόμη τους αναθέτει το καθήκον, να διευθύνουν τις υποθέσεις όλου του κόσμου (με εξαίρεση τα άλλα μόνιμα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας και τους προστατευόμενούς τους), επιβάλλοντας στις χώρες που παίρνουν κακό βαθμό τις αξίες που εκείνες θεωρούν ανώτερες και, στην πράξη, τις κυβερνήσεις που θεωρούν ικανές να ακολουθήσουν την αρμόζουσα πολιτική. Η περίπτωση της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, που μπήκαν επικεφαλής της συμμαχίας που επενέβη στη Λιβύη, είναι λίγο ιδιαίτερη. Αυτές οι δύο χώρες, που ήταν οι μεγάλες αποικιακές δυνάμεις πριν από εκατό ή διακόσια χρόνια, σήμερα έχουν γίνει μεσαίες δυνάμεις, που πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τη θέληση των ισχυροτέρων. Να λοιπόν που τους προσφέρθηκε μια ευκαιρία να δείξουν τις στρατιωτικές τους ικανότητες και να χαρούν με την εντύπωση ότι διευθύνουν πάλι τις υποθέσεις του-κόσμου. Την εκμεταλλεύτηκαν ευχαρίστως. Ενθαρρυμένος από τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν, ο Γάλλος πρόεδρος ήδη υπέδειξε τον επόμενο στόχο: στις 31 Αυγούστου του 2011 προειδοποίησε το Ιράν για την πιθανότητα «προληπτικής επίθεσης» εναντίον των πυρηνικών εγκατα- στάσεών του, υιοθετώντας την έννοια του προληπτικού πολέμου που είχε προωθήσει ο Τζορτζ Μπους.


Θα μπορούσαμε ωστόσο να φανταστούμε μια διαφορετική επίλυση της λιβυκής κρίσης, κάτι που άλλωστε είχε ζητηθεί από τις άλλες αφρικανικές χώρες- μόνο που η γνώμη τους θεωρήθηκε επουσιώδης. Μετά την αρχική επέμβαση που κατέστρεψε τις αεροπορικές δυνάμεις του καθεστώτος και σταμάτησε την προέλαση προς τις πόλεις που βρίσκονταν στα χέρια των στασιαστών ήταν δυνατό να επιβάλουν παύση πυρός σε όλους τους εμπόλεμους. Στη συνέχεια θα μπορούσαν να αρχίσουν πολιτικές διαπραγματεύσεις, κατά προτίμηση υπό την αιγίδα της Αφρικανικής Ένωσης. Η αποχώρηση του Καντάφι θα μπορούσε να γίνει αντικείμενο διαπραγμάτευσης υπό αυτές τις συνθήκες. Αν δεν κατέληγαν σε κάποια συμφωνία, θα μπορούσε να επιβληθεί η μετατροπή της χώρας σε ομοσπονδία, δηλαδή η διαίρεσή της. Λύσεις προσωρινές και ατελείς σίγουρα, απαλλαγμένες όμως από την υπερβολή που υποκινεί την ιδέα της επιβολής του καλού διά της βίας.

Προς το παρόν η επέμβαση στη Λιβύη με πρωτοβουλία της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας και με τη βοήθεια των ΗΠΑ έχει αποσπάσει τη συναίνεση μεγάλου μέρους του πληθυσμού αυτών των χωρών. Τα «φιλελεύθερα γεράκια», όπως τους αποκαλούν στις ΗΠΑ, υπέρμαχοι ενός ισχυρού παρεμβατισμού στο όνομα των δημοκρατικών αξιών και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, συμφωνούν με τους εθνικιστές υπερασπιστές των συμφερόντων της χώρας τους: ο Καντάφι ήταν ένας απαίσιος δικτάτορας και επιπλέον η χώρα του διαθέτει τα μεγαλύτερα αποθέματα πετρελαίου στην Αφρική. Αυτή η σύμπτωση εξηγεί γιατί η αριστερά και η δεξιά συμφωνούν με μια τέτοια επιλογή, εφό- σον, επιπλέον, λόγω της τεχνολογικής ανωτερότητας,


αυτός ο πόλεμος δεν προκαλεί θύματα στον πληθυσμό των μεσολαβητών. Στους οπαδούς του πολέμου προστίθενται όσοι θέλουν να βρεθούν πλάι στους κερδισμένους: όλοι μαζί αποτελούν πράγματι μια πλειοψηφία. Ωστόσο, φοβόμαστε μήπως, καθώς το ιδεαλιστικό πέπλο δεν κρύβει πια την πεζότητα των συμφερόντων, ο πληθυσμός αυτών των χωρών ερμηνεύσει το σύνολο τέτοιων περιπετειών σαν ένα εύγλωττο μάθημα ηθικού κυνισμού. Ο σημερινός στιγματισμός του καθεστώτος του Καντάφι ρίχνει άλλωστε ήδη ένα σκληρό φως στην πολιτική αυτών των ίδιων χωρών κατά τα προηγούμενα χρόνια. Όντως, από το 2004 το καθεστώς εισέπραττε επιδοκιμασίες και φιλικές χειρονομίες, οι Γάλλοι και Βρετανοί αρχηγοί συνωστίζονταν στην Τρίπολη, ακόμα και οι μυστικές υπηρεσίες της μιας και της άλλης πλευράς αντάλλασσαν ευχαρίστως πληροφορίες ή, όπως με τον Αμπντελχακίμ Μπελάζ, ανυπότακτους κρατούμενους. Όλο αυτό ήταν λοιπόν καθαρή υποκρισία; Πώς να πιστέψουμε στην ειλικρίνεια των δημόσιων λόγων, πώς να έχουμε εμπιστοσύνη στους πολιτικούς μας αρχηγούς; Είναι αμφίβολο αν αυτό το μάθημα είναι χρήσιμο για την πολιτική εκπαίδευση του λαού.

Κατά κανόνα οι σχέσεις μεταξύ εθνών υπακούουν μόνο στη δύναμη και στα συμφέροντα, αντίθετα μ’ εκείνες που εδραιώνονται στο εσωτερικό κάθε έθνους. Γιατί λοιπόν να αγανακτούμε με κάθε καινούριο παράδειγμα αυτού του άγραφου νόμου; Διότι θύματα —παράπλευρα ίσως, αλλά αναπόφευκτα— θα είναι οι ίδιες οι ιδέες της δικαιοσύνης, της δημοκρατίας και των ανθρώπινων δικαιωμάτων, που θα εμφανίζονται στο εξής σαν το βολικό καμουφλάζ για πράξεις που αποφέρουν μεγαλύτερα πλούτη και δύναμη. Δε θα


ήταν προτιμότερο να αφαιρούσαμε το «χαρτί περιτυλίγματος» με το οποίο είναι καλυμμένες αυτές οι επεμβάσεις και να πλησιάσουμε λίγο πιο κοντά στην αλήθεια; Ας μην ξεχνάμε εξάλλου ότι όσοι υφίστανται τους «ανθρωπιστικούς πολέμους» μας δεν υποφέρουν λιγότερο από τα θύματα των πολέμων παλαιού τύπου. Προτού αρχίσουμε να πλέκουμε το εγκώμιο μιας καινούριας διεθνούς αναταραχής πραγματικά καλύτερης από όλες τις άλλες, θα ήταν προτιμότερο να στοχαστούμε πάνω στα μαθήματα που αποκόμισε ο Γκόγια, πριν από διακόσια χρόνια, από έναν άλλο πόλεμο στο όνομα του καλού, εκείνον της στρατιάς του Ναπολέοντα, που ευαγγελιζόταν να φέρει την ελευθερία και την πρόοδο στους Ισπανούς. Οι σφαγές που έγιναν στο όνομα της δημοκρατίας δεν υποφέρονται πιο ευχάριστα α π ’ αυτές που γίνονται στο όνομα της πίστης στον Θεό ή στον Αλλάχ, στον Οδηγό ή στο Κόμμα. Και οι μεν και οι δε οδηγούν στις ίδιες συμφορές του πολέμου.

Η πολιτική έναντι της ηθικής και της δικαιοσύνης

Η τρίτη φάση του πολιτικού μεσσιανισμού είναι το παράδοξο αποτέλεσμα του χαρμόσυνου γεγονότος που κλείνει την ιστορία του 20ού αιώνα: της πτώσης του τείχους του Βερολίνου, της κατάρρευσης των κομουνιστικών καθεστώτων, του τέλους του ολοκληρωτικού επεισοδίου. Προηγουμένως η ισορροπία ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις -μ ια ισορροπία τρόμου- διασφάλιζε τη σχετική σταθερότητα του κόσμου. Καθεμία μπορούσε να «κάνει κουμάντο» στη σφαίρα επιρροής της και να εξουσιάζει τους δορυφόρους της, ενώ έπαι


ζε επίσης ρόλο τροχοπέδης για την άλλη. Από τότε που υπάρχει μόνο μία υπερδύναμη ο κίνδυνος της υπερβολής εμφανίστηκε με μια νέα μορφή, επειδή τίποτα πια δεν αντιτίθεται στην επέκταση της δράσης της. Οι ΗΠΑ προσπαθούν να γίνουν ο χωροφύλακας του πλανήτη, να επιβάλουν τη θέλησή τους διά της βίας - που παρουσιάζεται, ως συνήθως, με τα χρώματα του καλού.

Οι οπαδοί αυτής της στρατηγικής προέρχονται από όλο το σημερινό πολιτικό φάσμα, εξ αριστερών όπως και εκ δεξιών. Η επέμβαση στο Κόσοβο έγινε επί προεδρίας Μπιλ Κλίντον, εκείνη του Ιράκ επί προεδρίας Τζορτζ Μπους. Οι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και στη Λιβύη έγιναν από τον Μπαράκ Ομπάμα - τα ανώτερα συμφέροντα του κράτους φαίνεται να υπερισχύουν κάθε φορά της γνώμης ή των ιδιαίτερων προθέσεων του Αμερικανού προέδρου. Όλα γίνονται λες και ο ηγέτης της ισχυρότερης χώρας του κόσμου δεν μπορούσε να κάνει διαφορετικά. Τηρουμένων των αναλογιών, θα μπορούσαμε να πούμε το ίδιο για τους Ευρωπαίους ηγέτες, για την πολιτική τάξη στο σύνολό της ή για τους διανοούμενούς της: προέρχονται από όλες τις πολιτικές οικογένειες.

Στη διάρκεια της ιστορίας πολλές στρατιωτικές επεμβάσεις δήλωσαν ότι συμμερίζονται αυτή τη σχεδόν ηθική στάση, το φαινόμενο όμως χαρακτηρίζει ιδιαίτερα τον δυτικό πολιτικό μεσσιανισμό. Το σχήμα είναι το ίδιο: τη στιγμή της δράσης αναγγέλλουμε τους οικουμενικούς και ηθικούς στόχους μας -πρόκειται για τη βελτίωση της τύχης της ανθρωπότητας ή ενός μέρους της—, πράγμα που προκαλεί ένα κύμα ενθουσιασμού, διευκολύνοντας την πραγματοποίηση του


σχεδίου. Πειθόμαστε ότι, με τη συλλογική θέληση, μπορούμε να πετύχουμε οποιονδήποτε στόχο και να προχωρήσουμε, γενικώς και αορίστως, στον δρόμο της προόδου. Λίγο αργότερα -μετά από έναν χρόνο ή έναν αιώνα- αντιλαμβανόμαστε ότι ο δήθεν οικουμενικός σκοπός δεν ήταν και τόσο οικουμενικός, ότι μάλλον εξυπηρετούσε τα ιδιαίτερα συμφέροντα αυτών που τον διατύπωσαν. Ορκιζόμαστε τότε ότι δε θα ξαναπέ- σουμε στην παγίδα - εκτός αν οι νέες συνθήκες απο- δειχθούν όντως εξαιρετικές...

Το απτό αποτέλεσμα τέτοιων επιχειρήσεων είναι συνολικά αρνητικό. Πέρα από τις ειδικές περιπτώσεις μπορούμε να επισημάνουμε δύο δομικούς λόγους.

Ο πρώτος είναι ότι η βία των μέσων καταργεί την ευγένεια των σκοπών. Δεν υπάρχουν ανθρωπιστικές βόμβες, ούτε φιλεύσπλαχνοι πόλεμοι, οι πληθυσμοί που τους υφίστανται μετράνε τα πτώματα και αγνοούν τους ανώτερους σκοπούς (Αξιοπρέπεια! Ελευθερία! Ανθρώπινα δικαιώματα! Πολιτισμός!). Οι οπαδοί των παρεμβάσεων διαπιστώνουν με έκπληξη ότι παράγουν αποτελέσματα αντίθετα των επιδιωκόμενων σκοπών. Η αποτυχία τους προέρχεται από το ότι επέ- λεξαν να δράσουν είτε βασιζόμενοι μόνο στις πεποιθήσεις τους, χωρίς να νοιάζονται για τις (Συνέπειες των πράξεών τους, είτε από την ανάγκη να αποκομίσουν μια άμεση επιτυχία, χωρίς να νοιάζονται για το ηθικό και νόμιμο πλαίσιο μέσα στο οποίο εγγράφονται αυτές οι πράξεις. Η ηθική της πεποίθησης για την οποία μιλάει ο Μαξ Βέμπερ δεν αντιτίθεται στην ηθική της υπευθυνότητας, αλλά στον καθαρό πραγματισμό, στην αναζήτηση άμεσου αποτελέσματος. Η υπευθυνότητα απαιτεί ταυτοχρόνως να βρούμε μια ηθική και θεμιτή


βάση για την πολιτική που ακολουθούμε και να λάβουμε υπόψη όλα τα στοιχεία του περίγυρου, άρα και τα πιθανά αποτελέσματα της δράσης μας, αλλιώς η επιχείρηση είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

Ο δεύτερος λόγος είναι ότι, αφού πρέπει να επιβάλουμε στους άλλους το καλό διά της βίας αντί απλώς να τους το προτείνουμε, δεχόμαστε εξαρχής ότι είναι ανίκανοι να κυβερνηθούν μόνοι τους και ότι για να απελευθερωθούν πρέπει πρώτα να υποταχθούν. Όμως τοποθετώντας την ανισότητα ανάμεσα σ’ αυτούς και σ’ εμάς αντιβαίνουμε στην πρώτη αρχή της δικαιοσύνης και της ηθικής και αυτού που υποτίθεται ότι εκπροσωπούμε. Το αποτέλεσμα τούτης της εσωτερικής αντίφασης είναι η διαρκής φθορά των δημοκρατικών αξιών που υποτίθεται ότι υπηρετούμε, αφού αυτές φαίνονται στους «ευεργετούμενους» ένα προσωπείο πίσω από το οποίο κρύβονται άλλα κίνητρα - πολιτικά, οικονομικά, ιδεολογικά. Φθείρουμε επίσης τις ανθρωπιστικές ενέργειες που προέρχονται από τις ίδιες χώρες, παρότι είναι συχνά ανιδιοτελείς - η φθορά διευκολύνεται όταν οι ανθρωπιστές δέχονται την οικονομική βοήθεια που προσφέρει ο στρατός κατοχής, ή όταν, επισημαίνοντας δημοσίως τις παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων, συμβάλλουν στην έναρξη στρατιωτικών δράσεων.

Σημειωτέον ότι δεν είναι τα ίδια τα ανθρώπινα δικαιώματα που αμφισβητούνται εδώ αλλά ο τρόπος με τον οποίο προσπαθούμε να τα προωθήσουμε: αντί να παραμείνουν ένα προσωπικό ιδανικό ή ένας ορίζοντας ανειλημμένων δράσεων από την αστική κοινωνία ή μια βάση της νομοθεσίας στις δημοκρατικές χώρες, παρουσιάζονται ως η επιχειρησιακή αρχή της εξωτερικής πολιτικής ενός κράτους, καθιστώντας έτσι


νόμιμους τους πολέμους που έχουν ως σκοπό την εγκαθίδρυση του καλού. Με το να διαπιστώνουμε τις αρνητικές επιπτώσεις αυτού του τύπου που φέρνει η επίκληση των παγκόσμιων αξιών και της ηθικής στις διεθνείς σχέσεις δε σημαίνει ότι τις απαρνούμαστε εκ πεποιθήσεως· προτείνουμε απλώς τον περιορισμό τους σε ειδικές καταστάσεις, σε συνάρτηση με τις πάντα διαφορετικές συνθήκες. Δεν μπορούμε να απαγορεύσουμε τον πόλεμο. Αλλά, ακόμα και εν καιρώ πολέμου, μπορούμε να εξαλείψουμε στο όνομα αυτών των αξιών τα βασανιστήρια, τους βιασμούς και το δουλεμπόριο. Σε ακραίες περιπτώσεις, όπως σε μια γενοκτονία που ίσως συνέβαινε σε γειτονική μας χώρα, είναι κατανοητή η απρόσκλητη στρατιωτική πα ρέμβαση - πρέπει όμως να θυμόμαστε ότι, ακριβώς επειδή η γενοκτονία προκαλεί έντονες αντιδράσεις, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο χειραγώγησης για την επίτευξη άλλων σκοπών. Ενώ έγινε πολύς λόγος γ ι’ αυτή, δεν υπήρξε γενοκτονία ούτε στο Κόσοβο το 1999 ούτε στο Νταρφούρ το 2009. Τα τελευταία χρόνια παρακολουθούμε μια ύποπτη κατάχρηση του όρου: κρίνοντας από τη συχνότητα με την οποία ανα- φέρεται συμπεραίνουμε ότι στην ιστορία της ανθρωπότητας δεν υπήρξε ποτέ περίοδος τόσο πλούσια σε γενοκτονίες όσο μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου!

Αναμφισβήτητα υπάρχουν θεμιτοί πόλεμοι: πόλεμοι αυτοάμυνας (όπως ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος για τους Συμμάχους, ή η αμερικανική επέμβαση στο Αφγανιστάν το 2001), πόλεμοι που αποτρέπουν γενοκτονίες και σφαγές (η επέμβαση του Βιετνάμ που σταμάτησε τη γενοκτονία στην Καμπότζη το 1978-1979 είναι ένα από τα σπάνια παραδείγματα). Αντιθέτως, δεν εί


ναι θεμιτοί οι πόλεμοι που εγγράφονται μέσα σ’ ένα μεσσιανικό σχέδιο, δικαιολογία των οποίων είναι η επιβολή σε μια άλλη χώρα μιας ανώτερης κοινωνικής τάξης ή των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Όπως δεν πρέπει να περιοριστεί στην εφαρμογή ηθικών αρχών, η διεθνής πολιτική δεν μπορεί να υποταχθεί στους κανόνες του δικαίου. Ο λόγος είναι απλός: για να γίνει αποτελεσματική η δικαιοσύνη χρειάζεται μια εκτελεστική δύναμη, η οποία όμως ανήκει στα ξεχωριστά κράτη. Όσο δεν υπάρχει παγκόσμια κυβέρνηση -μ ία όχι και τόσο ελκυστική προοπτική!- η παγκόσμια δικαιοσύνη κινδυνεύει να παραμείνει μια βιτρίνα στην υπηρεσία των ισχυρών. Από το 2002 λειτουργεί διεθνές ποινικό δικαστήριο, με έδρα τη Ρώμη. Είναι πράγματι μια πρόοδος για την παγκόσμια δικαιοσύνη; Ας μας επιτραπεί να μην ενθουσιαζόμαστε. Στην πραγματικότητα, ο εισαγγελέας αυτού του δικαστηρίου εξαρτάται από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, όπου τα πέντε μόνιμα μέλη έχουν, όπως είπαμε, δικαίωμα βέτο. Η διεθνής δικαιοσύνη αντανακλά αυτή την αρχική ανισότητα. Καμιά κατηγορία δεν μπορεί, συστηματικά, να απαγγελθεί εναντίον μιας α π ’ αυτές τις χώρες, ούτε εναντίον των συμμάχων που επιθυμεί να προστατέψει. Έτσι, οι βομβαρδισμοί του Ισραήλ εναντίον της Γάζας, της Ρωσίας εναντίον* της Γεωργίας, ή των ΗΠΑ εναντίον του Ιράκ δε θα καταδικαστούν ποτέ από το διεθνές δικαστήριο. Οι προσωπικότητες που ως τώρα κατηγορήθηκαν προέρχονται από τις αφρικανικές χώρες: από την Ουγκάντα, το Κονγκό, την Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, το Σουδάν.

Αυτή η κατανομή των επεμβάσεων δε χρειάζεται σχόλια. Μπορούμε όμως να θυμίσουμε ένα πρόσφατο

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ Μ Ι

παράδειγμα. Τον Μάρτιο του 2011 κατατίθεται στη Χάγη, ενώπιον του ειδικού δικαστηρίου για τη Σιέρρα Λεόνε, μια αγωγή εκ μέρους του ΟΗΕ εναντίον του Τσαρλς Τέυλορ, πρώην προέδρου της Λιβερίας. Οι δικηγόροι ρωτούν γιατί δε δικάζουν ταυτοχρόνως και τους άλλους υπευθύνους του εμφύλιου πολέμου που κατέστρεψε τη Σιέρρα Λεόνε, όπως τους ηγέτες της Λιβύης και της Μπουρκίνα Φάσο. Είναι απλό, απαντά ο γενικός εισαγγελέας, αυτό συμβαίνει διότι οι δυνάμεις που χρηματοδοτούν το δικαστήριο θα το είχαν αρνηθεί (πρόκειται για τις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία). Τηλεγραφήματα που αποκάλυψε το ννΐΐάΐ̂ β&ΐςδ δείχνουν ότι η ιδέα της δίκης κατά του Τσαρλς Τέυλορ προωθή- θηκε από την αμερικανική πρεσβεία της Λιβερίας για να δυσφημίσει τον ηγέτη της χώρας. Ο εν λόγω ηγέτης έχει πιθανότατα λερώσει τα χέρια του με αίμα,* αλλά η κακή του φήμη δεν είναι η μοναδική αιτία για τις κατηγορίες εναντίον του: στην υπόθεση αναμειγνύονται με αποφασιστικό τρόπο πολιτικά επιχειρήματα των κυβερνήσεων των ισχυρών χωρών, ακόμα και ιδιωτικών ομάδων πίεσης που επηρεάζουν τις αποφάσεις τους.36

Τον Μάιο του 2011 παρακολουθήσαμε άλλες δύο εκδηλώσεις της διεθνούς δικαιοσύνης. Ενώ τα γαλλικά και βρετανικά αεροπλάνα βομβάρδιζαν^ την Τρίπολη

* [Σ.τ.μ.] Στη διάρκεια της δίκης του Τέυλορ για εγκλήματα πολέμου, ο πρώην στρατιωτικός διοικητής Τζόζεφ Μαρζάχ Οοδθρϊι «Ζί§ζ&§» ΜογζηΙι) κατέθεσε ότι ο Τσαρλς Τέυλορ γιόρτασε την άνοδό του στην εξουσία διατάζοντας θυσίες ανθρώπων, μεταξύ των οποίων και τις δολοφονίες αντιπάλων του και συμμάχων του που είχαν θεωρηθεί προδότες. Επίσης, κατέθεσε ότι, με εντολή του Τέυλορ, θάφτηκε ζωντανή στο χώμα μια έγκυος γυναίκα, ενώ υπήρξαν υποψίες ότι ο Τέυλορ ανάγκαζε τους άνδρες του σε κανιβαλισμό.


ο εισαγγελέας του ίδιου δικαστηρίου απαίτησε την καταδίωξη του ηγέτη της Λιβύης Καντάφι και κάποιων από τους δικούς του για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Μπορούμε πράγματι να εμπιστευτούμε την αμεροληψία αυτής της δικαιοσύνης, που υπακούει στις εντολές του Συμβουλίου Ασφαλείας, το οποίο ευθύνεται για την επέμβαση στη Λιβύη; Οι πολίτες θύματα των μεν είναι πολυτιμότεροι από εκείνους των δε; Αυτή η απόφαση δε μοιάζει περισσότερο με μια μετατροπή της δικαιοσύνης σε βοηθό του ΝΑΤΟ, όπως έγινε και το 1999, κατά τον πόλεμο εναντίον της Σερβίας;

Την ίδια στιγμή αναγγέλθηκε η σύλληψη του Σέρ- βου στρατηγού Ράτκο Μλάντιτς, ως υπεύθυνου για τις σφαγές της Σρεμπρένιτσα στη Βοσνία το 1994, καθώς και η μεταγωγή του στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, επιφορτισμένο να δικάσει τα εγκλήματα κατά τον πόλεμο της Γιουγκοσλαβίας. Αυτά τα γεγονότα χαιρετίστηκαν εδώ κι εκεί ως σημάδι μιας σημαντικής προόδου της διεθνούς δικαιοσύνης και ως απόδειξη του ότι, βαθμηδόν, η εξουσία υπόκειται παντού στο δίκαιο. Στο εξής, λένε (αλλά δεν είναι η πρώτη φορά), όλοι οι αρχηγοί κρατών και οι υψηλά ιστάμενοι πρέπει να τρέμουν από φόβο όταν θα διαπράττουν αποτρόπαιες πράξεις, γιατί μια μέρα θα δώσουν λογαριασμό. Αλλά αυτή η εικόνα είναι απατηλή. Απειλούνται μόνο οι ηγέτες ανίσχυρων κρατών που δεν έχουν προστάτες, όπως είναι οι ηγέτες των περισσότερων αφρικανικών χωρών. Με εξαίρεση έναν τιτάνιο πόλεμο, κανένας πρόεδρος ή πολεμικός αρχηγός Αμερικανός, Βρετανός, Γάλλος, Ρώσος, Κινέζος, Ινδός κτλ. δε θα θεωρηθεί ποτέ ποινικά υπεύθυνος για τις πράξεις του. Το διεθνές

Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ 113.

δίκαιο παραμένει υποταγμένο στην εξουσία, αρκεί αυτή να έχει κύρος και ισχύ.

Η ηθική και η δικαιοσύνη που υπηρετούν την πολιτική κρατών βλάπτουν την ηθική και τη δικαιοσύνη, μετατρέποντάς τες σε απλά όργανα στα χέρια των ισχυρών και κάνοντάς τες να φαίνονται σαν ένα πέπλο υποκρισίας που κρύβει την υπεράσπιση των συμφερόντων τους. Ο μεσσιανισμός, αυτή η πολιτική που ασκείται στο όνομα του καλού και του δικαίου, βλάπτει και το ένα και το άλλο. Τίποτα δε μοιάζει να το εικονογραφεί καλύτερα από την περίφημη φράση του Πασκάλ: «Όποιος θέλει να παραστήσει τον άγγελο παριστάνει τον βλάκα».37 Η διεθνής τάξη δε βελτιώνεται όταν αφήνουμε μια ομάδα χωρών να επιβάλλει χωρίς περιορισμούς τη θέλησή της σε όλες τις άλλες. Ο πειρασμός της υπερβολής γίνεται τότε πολύ μεγάλος και υπάρχει κίνδυνος να αμαυρώσουμε τη δημοκρατία στα μάτια εκείνων που πρέπει να ωφεληθούν α π ’ αυτήν και να διαβρώσουμε τις αρχές στις ίδιες τις χώρες που την προωθούν.

Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ

4

Η προστασία των ατόμων

Στη σύγκρουση με τον ολοκληρωτισμό η δημοκρατία αντιμετώπιζε δυνάμεις που εμπόδιζαν την ελευθερία του καθενός. Επρόκειτο τότε για μια υπερτροφία του συλλογικού εις βάρος του ατόμου, ενώ και το ίδιο το συλλογικό ήταν υποταγμένο σε μια μικρή ομάδα τυραννικών αρχηγών. Σήμερα, στον δυτικό κόσμο, μια από τις κυριότερες απειλές για τη δημοκρατία δεν προέρχεται από υπέρμετρη εξάπλωση του συλλογικού· εδρεύει μάλλον σε μια χωρίς προηγούμενο αύξηση της δύναμης κάποιων ατόμων, που θέτουν έτσι σε κίνδυνο την ευζωία της κοινωνίας στο σύνολό της.

Για να παρατηρήσουμε την άνοδο'αυτού του καινούριου κινδύνου πρέπει να ξαναγυρίσουμε στην εποχή της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτή αντικατέστησε την ελέω Θεού εξουσία (που βασίζεται σ’ έναν νόμο που έρχεται από αλλού) με τη λαϊκή εξουσία (που φτιάχνει η ίδια τον νόμο της). Αυτός ο στόχος κατα- κτήθηκε γρήγορα. Ωστόσο, κάποια οξυδερκή πνεύματα αντιλήφθηκαν αμέσως ότι τα μειονεκτήματα της

Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΟΝ ΑΤΟΜΩΝ 115

παλαιάς τάξης πραγμάτων δεν είχαν τελείως απομακρυνθεί. Η εξουσία του κράτους έγινε νόμιμη. Αλλά τις προηγούμενες δεκαετίες είχε εμφανιστεί ένας καινούριος κοινωνικός παράγοντας, το άτομο. Το άτομο όμως δε χαίρει καλύτερης μεταχείρισης από το καινούριο καθεστώς σε σχέση με το παλιό, ο απολυταρ- χισμός διατηρήθηκε παρά την επανάσταση, κι αυτό το άτομο δεν προστατεύεται από τον νόμο.

Ο Κοντορσέ είναι ένα από αυτά τα φωτεινά πνεύματα. Θα αντιληφθεί ότι οι σύγχρονοί του έχουν μια απαίτηση για ελευθερία που οι πρόγονοί τους αγνοούσαν, την ελευθερία να διαλέγουν τη θρησκεία τους, να αναζητούν ανεμπόδιστα την αλήθεια, να οργανώνουν την ιδιωτική τους ζωή όπως νομίζουν καλύτερα. Λίγα χρόνια αργότερα, ενώ ο Ναπολέων βρισκόταν στην εξουσία στη Γαλλία, ένας άλλος συγγραφέας θα διατυπώσει με δύναμη αυτό που αποκαλεί «δεύτερη αρχή της πολιτικής». Πρόκειται για τον Μπενζαμέν Κονστάν, ο οποίος, το 1806, συντάσσει τη μεγάλη πραγματεία του με τίτλο Αρχές της πολιτικής. Το έργο δε θα εκδοθεί ολόκληρο όσο ζει, αλλά ο Κονστάν δημοσιεύει διάφορα αποσπάσματα. Σ ’ ένα από αυτά γράφει: «Η ηγεμονία δεν υπάρχει παρά με περιορισμένο και σχετικό τρόπο. Στο σημείο όπου αρχίζει η ανεξαρτησία της ατομικής ζωής σταματά η δικαιοδοσία αυτής της ηγεμονίας». *8

Μπροστά στον όλεθρο που προκάλεσε η Τρομοκρατία, σ’ αυτή την ηγεμονική εξουσία του λαού που εκτροχιάστηκε, ο Κονστάν και άλλοι φιλελεύθεροι της εποχής κατανοούν την αναγκαιότητα να απομονωθεί και να προστατευτεί ο χώρος της «ατομικής ζωής». Δεν αρκούνται λοιπόν στις προφυλάξεις που πήρε ο


Μοντεσκιέ ώστε οι ασκούμενες εξουσίες στην κοινωνία να είναι διαχωρισμένες μεταξύ τους έτσι που η μία να μπορεί να σταματήσει την άλλη, ή στους συμβιβασμούς που υιοθετήθηκαν από τις ευρωπαϊκές μοναρχίες, όπου η κοσμική δύναμη (το κράτος) και η πνευματική δύναμη (η Εκκλησία) περιορίζονται αμοιβαία. Η φιλελεύθερη σκέψη εισάγει εδώ ένα καινούριο στοιχείο, διαφορετικής φύσεως: το άτομο, που δεν είναι μια εξουσία, αλλά ένα ον που πρέπει να προστατεύουμε και μια αξία που πρέπει να αγαπούμε. Η μετριοπάθεια του πολιτικού καθεστώτος, δηλαδή ο πλουραλισμός και ο αμοιβαίος περιορισμός των εξουσιών, δεν είναι πια παρά τα μέσα που πρέπει να οδηγήσουν σ’ αυτό τον υπέρτατο σκοπό, την προστασία και την ευημερία του ατόμου. Από τη στιγμή εκείνη το άτομο δε νοείται πια στη φιλελεύθερη οπτική ως στοιχείο ενός συνόλου, της κοινωνίας, αλλά ως μια αυτόνομη οντότητα, η κοινωνική ζωή της οποίας δεν είναι παρά μια συνθήκη μεταξύ άλλων. Ανάλογα με το αν προσφέρει ή όχι υπηρεσία, θεωρείται άλλοτε βοήθεια, άλλοτε εμπόδιο.

Τίθεται λοιπόν το ζήτημα να μάθουμε ποια είναι η περίμετρος αυτής της ύπαρξης που ξεφεύγει από κάθε κοινωνικό έλεγχο. Αρχικά ο Κονστάν διατηρεί μόνο τις πολιτικές ελευθερίες. Από τη στιγμή που το άτομο δε βλάπτει τους άλλους πρέπει να μπορεί να παρα- μείνει ελεύθερο να ενεργεί, να προσχωρεί στην πίστη της επιλογής του, να εκφράζει τις σκέψεις του και να αντιμετωπίζεται σύμφωνα με τους νόμους. Όμως, σ’ ένα μεταγενέστερο κεφάλαιο του έργου του, ο Κονστάν οραματίζεται μια νέα μορφή ελευθερίας, που βρίσκεται στην υλική σφαίρα και αφορά αυτό που

Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ 117

αποκαλεί βιομηχανία, δηλαδή, χοντρικά, την οικονομία. Αρνείται να «βάλει στην ίδια μοίρα την εμπορική και την πολιτική ελευθερία»,39 εφόσον ξέρει ότι η πρώτη θέτει διαφορετικά προβλήματα από τη δεύτερη και δεν ήθελε η αμφισβήτηση της μιας να μας κάνει να αμφιβάλλουμε για την αναγκαιότητα της άλλης. Ωστόσο, τα επόμενα χρόνια θα τείνει όλο και περισσότερο να τοποθετεί την οικονομική ελευθερία στο ίδιο επίπεδο με τις άλλες ατομικές ελευθερίες.

Τον 18ο αιώνα γίνεται αυτό που ο Λουί Ντυμόν αποκαλεί «μια καινοτομία χωρίς προηγούμενο: ο ριζικός διαχωρισμός των οικονομικών πλευρών του κοινωνικού ιστού και η συγκρότησή τους σ’ έναν αυτόνομο τομέα».40 Αυτός ο διαχωρισμός ολοκληρώνεται στο Ο Πλούτος των εθνών του Άνταμ Σμιθ (1776), αλλά έχει προετοιμαστεί με τις εργασίες πολλών επιστημόνων και φιλοσόφων. Στις παραδοσιακές κοινωνίες η οικονομία δεν είναι παρά μια διάσταση μεταξύ άλλων του κοινωνικού κόσμου. Στη Γαλλία και στην Αγγλία, τον 18ο αιώνα, η οικονομία αρχίζει να θεωρείται ως μια ξεχωριστή δραστηριότητα, διαχωρισμένη από την πολιτική, την ηθική και τη θρησκεία, μια δραστηριότητα που, γ ι’ αυτό τον λόγο, ξεφεύγει προοδευτικά από κάθε κριτική αξιών: η άνθηση της οικονομίας γίνεται αυτοσκοπός. Η ειδική συμβολή του Κονστάν σ’ αυτό τον προβληματισμό έγκειται στο ότι εντάσσει την απαίτηση της οικονομικής αυτονομίας στις πολιτικές ελευθερίες - αυτές όμως είναι μία από τις βασικές αρετές της δημοκρατικής κοινωνίας που οραματίζεται.


Η ερμηνεία της ανθρώπινης συμπεριφοράς

Ταυτοχρόνως συμβαίνει άλλη μια αποφασιστική αλλαγή. Οι ανακαλύψεις του Νεύτωνα για τη βαρύτητα έκαναν τρομερή εντύπωση και η σκιά του ιδιοφυούς φυσικού πλανάται πάνω α π ’ όλο τον 18ο αιώνα. Πολλοί φιλόσοφοι και επιστήμονες διερευνούν την ανθρώπινη συμπεριφορά και ονειρεύονται να ανακαλύψουν σ’ αυτή νόμους εξίσου γενικούς και αντικειμενικούς μ’ αυτούς που διατύπωσε ο Νεύτων για τον φυσικό κόσμο. Ο Ελβέτιος, συγγραφέας του Περί πνεύματος (1758), ελπίζει να μπορέσει να «καταρτίσει μια ηθική όπως μια πειραματική φυσική».41 Ο Κοντορσέ, που είχε σπουδάσει μαθηματικά, είναι πεισμένος ότι όλες οι «ανθρώπινες γνώσεις» θα μπορέσουν να γίνουν αντικείμενο των «μαθηματικών επιστημών» και να φτά- σουν στην ίδια ακρίβεια - ένα «εν αρχή αιτείσθαι» που δεν κλονίζουν καθόλου οι σωστές παρατηρήσεις που διατύπωσε ο ίδιος στο ζήτημα των διαφορών ανάμεσα στα δύο γνωστικά αντικείμενα, τον υλικό και τον ανθρώπινο κόσμο.

Ο Κονστάν θα πάρει με τη σειρά του τον ίδιο δρόμο, πράγμα που θα επηρεάσει αποφασιστικά την αντίληψή του για την πολιτική δράση. Είναι πεισμένος ότι η κοινωνική ζωή υπακούει σε αυστηρούς νόμους και ότι είναι δυνατό να τους ανακαλύψουμε. Οι επαναστάτες, ως οπαδοί του Πελάγιου, πίστεψαν ότι η ανθρώπινη βούληση μπορούσε να μεταμορφώσει την κοινωνία και τους ανθρώπους που την αποτελούν (το είδαμε με τον Σαιν-Ζυστ).Έτσι, σκέφτεται ο Κονστάν, γύρισαν την πλάτη στη γνώση του ανθρώπινου κόσμου, που αποκαλύπτει μια τελείως διαφορετική αλήθεια: η θέληση


δεν έχει παρά επιφανειακά αποτελέσματα, στην πραγματικότητα οι άνθρωποι κινούνται από δυνάμεις που αγνοούν. Αυτές οι δυνάμεις δεν ταυτίζονται πια, όπως στο παρελθόν, με θεϊκά σχέδια, αλλά με ιστορικούς και κοινωνικούς νόμους που οι ειδήμονες οφείλουν να διατυπώσουν. Αυτοί οι άγραφοι νόμοι που διέπουν τις ανθρώπινες υποθέσεις μετρούν πολύ περισσότερο από τους τεχνητούς και περιστασιακούς νόμους με τους οποίους οι ηγέτες κάθε χώρας θέλουν να αναμορφώσουν τα ήθη των πολιτών τους. Ο Κονστάν γράφει: «Αφού οι νόμοι δεν είναι παρά η έκφραση σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και αφού αυτές οι σχέσεις καθορίζονται από τη φύση τους, κανείς δεν μπορεί να κάνει έναν καινούριο νόμο αλλά μόνο μια νέα διακήρυξη για το τι υπήρχε προηγουμένως. [...] Ο νομοθέτης είναι για την κοινωνική τάξη ό,τι ο φυσικός για τη φύση. Ο ίδιος ο Νεύτων δεν έκανε άλλο από το να την παρατηρήσει και να μας κάνει γνωστούς τους νόμους που αναγνώριζε ή νόμιζε ότι αναγνωρίζει».42 Αφού έχει τεθεί ως αρχή ότι οι νόμοι της φύσης και της κοινωνίας αντικατέστησαν τα σχέδια του Θεού, νομίζουμε ότι βρισκόμαστε εδώ πολύ πιο κοντά στον Αυγουστίνο παρά στον Πελάγιο.

Η ανθρώπινη συμπεριφορά δε διαθέτει λοιπόν καμιά ιδιαιτερότητα σε σχέση με τις κινήσεις που γνωρίζουν τα ουράνια και γήινα σώματα. Αυτή η άρνηση κάθε διάκρισης αντιπροσωπεύει την κατάληξη ενός κινήματος μακράς πνοής. Παρατηρούμε πράγματι στη δυτική παράδοση, είτε πρόσκειται στον πλατωνισμό είτε στον χριστιανισμό, μια τάση να φανταζόμαστε τον άνθρωπο ως ένα απομονωμένο ον που, προτού έρθει σε επαφή με τους ομοίους του, διατηρεί σχέσεις απο


κλειστικά και μόνο με πράγματα και πλάσματα μη ανθρώπινα. Μια τέτοια οπτική αντιτίθεται σ’ αυτή που συναντάμε στην πλειονότητα των άλλων παραδόσεων και μυθολογιών του κόσμου, όπου δε φαντάζονται έναν άνθρωπο προγενέστερο του κοινωνικού όντος που γνωρίζουμε, άρα και μια σχέση με τα πράγματα που θα είχε προηγηθεί αυτής με τους άλλους ανθρώπους. Στο τέλος του 17ου αιώνα ο Λοκ θα μεταφράσει αυτή τη δυτική οπτική με σύγχρονους όρους: ο άνθρωπος είναι κάτοχος του καρπού της εργασίας του (σε τούτο μοιάζει με τον Θεό-κάτοχο του κόσμου που δημιούργησε μέσα σε έξι μέρες) πριν ακόμα έρθει σε επαφή με τους άλλους ανθρώπους, που γίνονται εδώ προαιρετικοί παράγοντες.

Οι διάδοχοι του Λοκ τον 18ο αιώνα θα θελήσουν να ερμηνεύσουν τις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων σαν να επρόκειτο για σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και πραγμάτων, κάτι που θα επιτρέψει την απομόνωση του οικονομικού τομέα από το υπόλοιπο της κοινωνικής ζωής. Το πλεονέκτημα είναι διπλό: το άτομο επιβεβαιώνει την ελευθερία του (εξαρτάται μόνο από τον εαυτό του) και είναι ικανό να γνωρίσει επαρκώς τον ανθρώπινο κόσμο, αφού αυτός ταυτίζεται με τον υλικό κόσμο, που φτιάχτηκε για μας και μπορεί να ελεγχθεί από μας.43 Ο Ρουσσό, που ανήκει σ’ αυ,τή την παράδοση, διαπιστώνει ότι είναι αδύνατο να περιορίσουμε τον κοινωνικό κόσμο σ’ αυτόν της φύσης, αν και λυπάται γ ι’ αυτό: «Αν οι νόμοι των εθνών μπορούσαν να έχουν, όπως οι νόμοι της φύσης, μια ακαμψία που ποτέ καμιά ανθρώπινη δύναμη δε θα μπορούσε να νικήσει, η σχέση των ανθρώπων θα ξαναγινόταν τότε αυτή των πραγμάτων».44 Μισό αιώνα αργότερα ο ουτοπιστής


Σαιν-Σιμόν κάνει αυτή τη συσχέτιση ένα από τα θεμελιώδη αξιώματα της θεωρίας του, που ανήκει στο ρεύμα του επιστημονισμού, επιβεβαιώνοντας την αναγκαιότητα να αντικαταστήσουμε τη διακυβέρνηση των ανθρώπων με τη διαχείριση των πραγμάτων.

Στον Κονστάν, η πρώτη συνέπεια απ’ αυτή την ταύτιση του κοινωνικού με το φυσικό είναι ότι το πεδίο της πολιτικής δράσης εμφανίζεται ιδιαίτερα περιορισμένο. Ο ρεφορμιστικός ζήλος, η νομοθετική φρενίτιδα των επαναστατών ήταν μάταια πράγματα, και μάλιστα βλαβερά. Η δράση του κράτους, σκέφτεται ο Κονστάν (και σε τούτο θα τον ακολουθήσουν οι νεοφιλελεύθεροι), πρέπει να περιορίζεται ουσιαστικά στην εγγύηση της ασφάλειας των πολιτών, μέσω της δικαιοσύνης και της αστυνομίας στο εσωτερικό, μέσω του στρατού σε ό,τι αφορά τις εξωτερικές απειλές. Επίσης, έργο του είναι η συλλογή των φόρων που χρειάζονται για τη συντήρηση αυτών των υπηρεσιών. Αλλιώς πρέπει να αφήσει τα άτομα να ενεργούν όπως νομίζουν. Στην τελευταία συστηματική έκθεση της θεωρίας του, Σχόλιο στο έργο του Φιλαντζέρι (1822-1824), μια επανάληψη και σύνοψη των προηγούμενων κειμένων του, ο Κονστάν είναι κατηγορηματικός: η δράση του κράτους πρέπει να περιοριστεί στο μίνιμουμ, δηλαδή στη διατήρηση της δημόσιας τάξης. «Οτιδήποτε πέραν αυτού του ορίου είναι σφετερισμός», «όλα τα υπόλοιπα πρέπει να μείνουν ελεύθερα».45

Αυτή η απαίτηση αφορά λοιπόν και τις οικονομικές δραστηριότητες. Δεν πρέπει να ασχολούμαστε ούτε με το να «σταθεροποιήσουμε τον πλούτο», ούτε με το να «τον μοιράσουμε δίκαια», ούτε ακόμη με το να «αποτρέψουμε την υπερβολή του πλούτου». Το φάρμακο


για κάθε έλλειψη θα έρθει από άτομα ελεύθερα, αρκεί να τα αφήσουμε να δράσουν ανεμπόδιστα. «Μπορούμε έπειτα να εμπιστευτούμε τα άτομα για να βρούμε το καλό». «Δε χρειάζονται καθόλου νόμοι στη βιομηχανία». Όλα τα οικονομικά προβλήματα μιας χώρας θα λυθούν μόνα τους. «Το φάρμακο είναι ο ανταγωνισμός». Εδώ βρίσκεται η δεύτερη συμβολή του Κονστάν στην οικονομική θεωρία (απ ’ αυτή την άποψη είναι πολύ πιο ριζοσπαστικός από τον Άνταμ Σμιθ): η οικονομική άνθηση οφείλεται μόνο στη δράση των ατόμων, κάθε παρέμβαση του κράτους πρέπει να απαγορευτεί. Το βιβλίο του τελειώνει μ’ αυτό το γενικό συμπέρασμα: «Για τη σκέψη, για την εκπαίδευση, για τη βιομηχανία το έμβλημα των κυβερνήσεων πρέπει να είναι: Αφήστε τους να δράσουν και δείξτε ανοχή».46 Ένα τέτοιο συμπέρασμα προϋποθέτει όχι μόνο ότι πιστεύουμε στους αμετάβλητους νόμους που καθορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά, αλλά και ότι αυτή η συμπεριφορά ακολουθεί έναν μονόδρομο προς την «πρόοδο του ανθρώπινου πνεύματος», για να χρησιμοποιήσουμε την έκφραση του Κο- ντορσέ, που ήταν ωστόσο οπαδός του βολονταρισμού του κράτους. Η φύση είναι καλή και μας οδηγεί προς το καλό, αρκεί να μην την εμποδίζει η αμαθής ή πονηρή βούληση, αξίωναν ήδη οι οικονομολόγοι στοχαστές του 18ου αιώνα, από τον Μάντεβιλ ως τον Σμιθ, οπαδοί της θεωρίας ενός «αόρατου χεριού» που κατευθύνει τις ανθρώπινες υποθέσεις. Ο Κονστάν μετέχει έτσι στο πνεύμα του επιστημονισμού που εμφανίστηκε στην εποχή του, το οποίο διέπει επίσης το έργο του Μαρξ.

Οι φιλελεύθεροι παρουσιάζουν τη θεωρία τους σαν


μια υποταγή στους νόμους της φύσης, μοιάζοντας σ’ αυτό με τους οπαδούς του Αυγουστίνου, που τα περί- μεναν όλα από τη Θεία Χάρη — με τη διαφορά ότι, αντιθέτως με τον πεσιμισμό του Αυγουστίνου, φαντάζονται αυτή τη φύση καλοπροαίρετη και πιστεύουν ότι οδηγεί αναπόφευκτα στην πρόοδο. Απορρίπτουν τις εκούσιες πράξεις που μπορούν να διαταράξουν την αγαθοεργό πορεία της φύσης. Αυτός ο συλλογισμός προσκρούει ωστόσο σε μια δυσκολία: και η ίδια η θέληση είναι φυσική στον άνθρωπο. Συνεπώς οι δύο κατηγορίες, η φύση και η θέληση, δεν αντιτίθενται η μία στην άλλη. Η θέληση να κάνουμε σχέδια δεν είναι λι- γότερο αυθόρμητη από την απουσία της. Γι’ αυτό μια οικονομία του τόπου «αφήστε τους να δράσουν» δεν είναι πιο «φυσική» από μια κατευθυνόμενη οικονομία. Το να πρέπει να διαλέξουμε ανάμεσα στη φύση και στη βούληση είναι ήδη ένας τρόπος να τασσόμαστε υπέρ της βούλησης. Αλλιώς η κοινωνία θα προχωρούσε μόνη της στην επιθυμητή κατεύθυνση. Η πραγματική αντίθεση δε βρίσκεται μεταξύ τους, αλλά μεταξύ συλλογικής βούλησης (κρατικής) και ατομικών βουλήσεων. Πράγματι, οι φιλελεύθεροι που συνηγορούν υπέρ της κατάργησης των δημόσιων παρεμβάσεων στον οικονομικό τομέα δε συνιστούν παθητικότητα στα άτομα - αντιθέτως, όσοι επιδιώκουν τους στόχους τους με τον μεγαλύτερο ζήλο είναι οι πιο αξιέπαινοι. Μόνο το κράτος πρέπει να υποταχθεί στους νόμους της Θείας Πρόνοιας ή στους άκαμπτους νόμους της Ιστορίας. Τα άτομα καλούνται να επιδείξουν προσωπική πρωτοβουλία. Από αυτή την άποψη, η διαφορά μεταξύ νεοφιλελεύθερων και σοσιαλιστών δεν έγκειται στο ότι οι μεν είναι οπαδοί του βολονταρισμού και οι άλλοι όχι,


αλλά στο ότι ο βολονταρισμός, τον οποίο μοιράζονται, είναι προπάντων ατομικός στη μια περίπτωση, συλλογικός στην άλλη. Απ’ αυτή τη σκοπιά ο φιλελευθερισμός είναι ένας ψευδο-νατουραλισμός και ένας πραγματικός βολονταρισμός.

Πολύ περισσότερο α π ’ ό,τι στον Κονστάν, ο σχεδόν θρησκευτικός χαρακτήρας της πίστης στη νίκη του καλού εμφανίζεται σ’ έναν υπερβολικό υπερασπιστή της φιλελεύθερης σκέψης που ανήκει στην επόμενη γενιά, τον δημοσιογράφο Φρεντερίκ Μπαστιά, οι κατηγορηματικές απόψεις του οποίου τράβηξαν την προσοχή των σημερινών νεοφιλελεύθερων. Όπως οι προγενέστεροί του φιλελεύθεροι, πιστεύει, κατά τον τρόπο του Πελάγιου και όχι του Αυγουστίνου, ότι ο κόσμος που έχει δημιουργηθεί από τον Θεό δεν είναι κακός και ότι επιπλέον εξελίσσεται αυθόρμητα προς τη σωστή κατεύθυνση. «Ο Θεός κάνει καλά ό,τι κάνει», γράφει στο Ο ΝόμοςίΊ (1850), «η Θεία Πρόνοια δεν έκανε λάθος, τακτοποίησε έτσι τα πράγματα ώστε τα συμφέροντα [...] να καταλήγουν φυσικά στους πιο αρμονικούς συνδυασμούς» (Δικαιοσύνη και αδελφοσύνη, 1848). Η βασική ιδέα του είναι λοιπόν «θρησκευτική, γιατί μας λέει ότι δεν είναι μόνο η ουράνια μηχανική αλλά και ο κοινωνικός μηχανισμός που αποκαλύπτει τη σοφία του Θεού και αφηγείται τη δόξα του» (Οικονομικές αρμονίες, 1850). Μ’ αυτό τον τρόπο ο Μπαστιά προδίδει τη θρησκευτική προέλευση σε εκφράσεις όπως «το αόρατο χέρι» του Άνταμ Σμιθ ή «η κατεύθυνση της ιστορίας» του Μαρξ: αντιπροσωπεύουν την εκλάίκευση της ιδέας μιας Θείας Πρόνοιας που οδηγεί τους ανθρώπους στους δρόμους που έχει χαράξει ο Θεός, ακόμα κι αν αυτοί δεν το συνειδητοποιούν. Ο


κόσμος προχωρά αναπόφευκτα προς το καλό, δεν πρέπει να παρεμποδίσουμε την πορεία του.

Ταυτοχρόνως, όπως ο Κοντορσέ και ο Κονστάν, που είχαν άλλωστε βάλει την ιστορία στη θέση του Θεού, ο Μπαστιά φιλοδοξεί να θεμελιώσει τα συμπεράσμα- τά του στην επιστήμη. Νομίζει ότι θα διαφοροποιηθεί έτσι από τους συγχρόνους του σοσιαλιστές, τους οποίους κατηγορεί ότι χάνονται σε φαντασιώσεις και μάταιες ονειροπολήσεις (αυτοί πιστεύουν το εντελώς αντίθετο). Μπορεί λοιπόν να παράγει αυτή την παράδοξη φράση: «Πιστεύω [...] με μια επιστημονική και λογική πίστη» ότι «το Κακό καταλήγει στο Καλό και το προκαλεί», φράση που θυμίζει τον προκλητικό υπότιτλο του Μύθου των μελισσών του Μάντεβιλ: «Ιδιωτικά ελαττώματα, δημόσια πλεονεκτήματα».

Το 1848, η λαϊκή εξέγερση στη Γαλλία οδηγεί την Εθνοσυνέλευση να αναρωτηθεί για τη χρησιμότητα του να εισαγάγει στον νόμο, πλάι στην προστασία των πολιτικών ελευθεριών, αυτήν της κοινωνικής δικαιοσύνης - να εξασφαλίσει άρα για τους φτωχούς εργασία ή υλική βοήθεια. Ο Μπαστιά, εκλεγμένος βουλευτής, αντιτίθεται ζωηρά. Δεν πρέπει, γράφει, «οι ανθρώπινοι θεσμοί να έρθουν σε αντίθεση με τους θεϊκούς νόμους». Αν αρχίσουμε να οργανώνουμε την ελεημοσύνη, τα μειονεκτήματα θα είναι περισσότερα από τα πλεονεκτήματα. Ευνοώντας υπερβολικά την αλληλεγγύη ανάμεσα σε όλους κινδυνεύουμε να εξασθενί- σουμε την υπευθυνότητα του καθενός και να σκοτώσουμε το επιχειρησιακό πνεύμα. Ο Πελάγιος συνι- στούσε να μην υπολογίζουμε τόσο στη Θεία Χάρη και να στηριζόμαστε στην ατομική προσπάθεια. Ο Μπα- στιά συμφωνεί μαζί του, μόνο που σ’ αυτόν στη θέση


του θείου ελέους εμφανίζεται η κοινωνική προστασία. Για τον Μπαστιά, όπως και για τον Πελάγιο, με το να δημιουργήσει τον άνθρωπο ελεύθερο και τον κόσμο όχι πραγματικά κακό ο Θεός ολοκλήρωσε το έργο του. Ο Μπαστιά δεν ανησυχεί για τα μελλοντικά αποτελέσματα: στην κοινωνία έτσι όπως την περιγράφει «όλα τα επαγγέλματα θα είναι ελεύθερα σε όλους. Καθένας θα μπορεί να ασκεί τις ικανότητές του ελεύθερα [...], δε θα υπάρχουν ούτε προνόμια, ούτε μονοπώλια, ούτε περιορισμοί οποιουδήποτε είδους» (Δικαιοσύνη και αδελφοσύνη).

Κομουνισμός και νεοφιλελευθερισμός

Ο κομουνισμός, όπως έχω υπενθυμίσει, περνάει από τη φάση του σχεδίου σ’ εκείνην της πραγματικότητας στη Ρωσία από το 1917. Το γεγονός αυτό δίνει με τη σειρά του μια ώθηση στους φιλελεύθερους στοχαστές, που βλέπουν στις κομουνιστικές πρακτικές την ενσάρκωση των χειρότερων φόβων τους: την απόλυτη υποταγή του ατόμου στο κράτος, με ταυτόχρονη υποβάθ- μιση της οικονομίας στην εφαρμογή ενός σχεδίου προαποφασισμένου από ένα κεντρικό όργανο. Από τη στιγμή αυτή και μετά μπαίνουμε σε μια νέα φάση της εξέλιξης του φιλελευθερισμού, που δικαιώνει το να μιλάμε για νεοφιλελευθερισμό. Η θεωρία διατυπώνεται τώρα σε ανοιχτή αντίθεση με τον υπό κατασκευήν ολοκληρωτικό κόσμο: ξεκινώντας από κάποιες αρχές που υποστηρίχθηκαν από την κλασική φιλελεύθερη σκέψη αλλά κάνοντάς τες πιο ριζοσπαστικές και σκληρές, οι νεοφιλελεύθεροι αναπτύσσουν τις ιδέες τους στο συ


γκείμενο που δημιουργήθηκε από την Οκτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία και την άνοδο του ναζισμού στη Γερμανία. Ένα από τα βιβλία του Λούντβιχ φον Μίζες, του πρώτου μεγάλου τους εκπροσώπου του 20ού αιώνα, έχει τίτλο Ο σοσιαλισμός (1922) και προλέγει την αποτυχία που απειλεί την κρατικοποιημένη οικονομία της σοβιετικής Ρωσίας. Η Άυν Ραντ, για να πάρουμε το παράδειγμα μιας άλλης νεοφιλελεύθερης προπαγανδίστριας, μεγάλωσε στην κομουνιστική Ρωσία, που ήταν υπεύθυνη για την οικονομική καταστροφή της οικογένειάς της. Ενώ αφομοιώνει κατά τη διάρκεια των σπουδών της το ριζοσπαστικό πνεύμα που βασιλεύει εκεί τρέφει απέναντι του ασίγαστο μίσος.48

Ομοίως, για να πάρουμε άλλο ένα εμβληματικό παράδειγμα, το νεοφιλελεύθερο μανιφέστο του Φρίντριχ Α. Χάγεκ Ο δρόμος προς τη δουλεία, που εκδόθηκε μέσα στον πόλεμο (το 1944), παρουσιάζεται προπαντός σαν προειδοποίηση ενάντια σε ό,τι θα μπορούσε να μοιάζει με τις ολοκληρωτικές πρακτικές: πρώτα ενάντια στον εχθρό ναζί, αλλά επίσης -εφόσον για τον Χάγεκ η συγγένεια των δύο είναι ολοφάνερη— ενάντια στον σοσιαλιστή φίλο, τη Σοβιετική Ένωση. Ο Χάγεκ καταδικάζει την κοινή τάση αυτών των καθεστώτων να χωρίζουν την ανθρωπότητα σε εχθρούς και φίλους, που τους επιτρέπει να μεταφέρουν τη λογική του πολέμου στην εσωτερική πολιτική. Επικρίνει τη συρρίκνωση της αλήθειας, της δικαιοσύνης ή της ηθικής σε καθαρά ιστορικά σχήματα, στην υπηρεσία πολιτικών στόχων της στιγμής. Οικτίρει την κατάργηση των ατομικών ελευθεριών. Διαπιστώνει επίσης την αντίθεση μεταξύ των δύο ερμηνειών της κατεύθυνσης της ιστορίας: ταξική πάλη που κορυφώνεται στην αντιπαρά


θεση στη μια περίπτωση, αρμονική σύγκλιση συμφερόντων στην άλλη.

Αντικείμενο των πιο ζωηρών επιθέσεών του είναι η οικονομική θεωρία που υιοθετήθηκε από αυτά τα καθεστώτα, που εκπροσωπούν κατ’ αυτόν διάφορες παραλλαγές του «σοσιαλισμού». Τα βασικά χαρακτηριστικά της θεωρίας προσδιορίζονται ως εξής: οι σοσιαλιστές ζητούν κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας ή μεγάλη συρρίκνωσή της. Θέλουν να γίνει το κράτος ο μοναδικός ή, τουλάχιστον, ο κυριότερος εργοδότης της χώρας. Ζητούν να αντικατασταθεί το ελεύθερο εμπόριο, ο ανταγωνισμός και η οικονομία της αγοράς από αυτό που ο Χάγεκ ονομάζει «ρΐίΐηίκηιε» (σχεδιοποίη- ση), μια οικονομία εντελώς κρατικοποιημένη, ενοποιημένη και ιεραρχημένη, κατευθυνόμενη από κάποια άτομα που αποφασίζουν εκ των προτέρων για τις κατευθύνσεις που θα πάρει η πορεία της χώρας. Στερώντας από τους πολίτες του κάθε οικονομική αυτονομία το ολοκληρωτικό κράτος τούς καταδικάζει σε πολιτική σκλαβιά. Ο Χάγεκ καταγίνεται λοιπόν με το να αποδείξει γιατί μια τέτοια οικονομική επιλογή θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε καταστροφή, ακόμα και σε μια δημοκρατία.

Αυτή η κριτική του ολοκληρωτισμού είναι σωστή και αναγκαία. Ωστόσο, αν εξετάσουμε'προσεκτικά τα διάφορα στοιχεία της νεοφιλελεύθερης θεωρίας, θα φτάσουμε να αναρωτηθούμε αν η αντίθεση ανάμεσα σ’ αυτά τα δύο μοντέλα διακυβέρνησης είναι πάντα τόσο ολοκληρωτική όσο νομίζουν όσοι τη διατυπώνουν. «Καθεμία με τον τρόπο της, η κομουνιστική ιδεολογία και η θεωρία που βρίσκεται στον αντίποδά της, είναι παρακλάδια του μύθου του Προμηθέα», γράφει


ο Φλαό στη μελέτη του εν λόγω μύθου.49 Παρακλάδια επίσης, θα μπορούσαμε να προσθέσουμε, της κληρονομιάς του Πελάγιου.

Πολλοί σχολιαστές έχουν ήδη επιμείνει στην ιδιά- ζουσα αντίληψη της ιστορίας που αποτελεί τη βάση των νεοφιλελεύθερων θεωριών. Όπως είδαμε στην περίπτωση του Μπαστιά, πιστεύουν ότι, αν οι άνθρωποι δεν ανακατεύονταν κωλύοντας τη φυσική ροή των πραγμάτων με τα σχέδια και τα πλάνα τους, όλα θα πήγαιναν από το καλό στο καλύτερο. Αυτή η φυσική ροή συνίσταται στην απουσία κάθε εμποδίου κατά του ελεύθερου ανταγωνισμού, άρα κάθε κρατικής παρέμβασης για να διορθωθούν τυχόν ανεπιθύμητα επακόλουθα. «Είναι η υποταγή του ανθρώπου στις απρόσωπες δυνάμεις της αγοράς, που κατέστησε στο παρελθόν δυνατή την ανάπτυξη ενός πολιτισμού», γράφει ο Χάγεκ.50 Λες και, όπως ο Θεός, η αγορά είναι αλάνθαστη. Από αυτή την άποψη ο νεοφιλελευθερισμός, που παρουσιάζει τους στόχους του ως εντελώς «φυσικούς», δεν αντιτίθεται πραγματικά στην κομουνιστική θεωρία, της οποί ας οι «θεωρητικές προτάσεις» υποτίθεται ότι είναι, όπως είδαμε, «η γενική έκφραση πραγματικών σχέσεων». Και, αφού ο άνθρωπος υπακούει στους νόμους της φύσης, αρκεί να τους γνωρίζει για να ξέρει προς ποια κατεύθυνση να πάει. Στον «επιστημονικό σοσιαλισμό» των Μαρξ και Ένγκελς έρχεται λοιπόν να προστεθεί ο «επιστημονικός» νεοφιλελευθερισμός: και οι δύο συμμερίζονται τα ίδια αξιώματα του επιστημονισμού.

Ωστόσο, είδαμε ότι η απαίτηση πλήρους υποταγής στις δυνάμεις της φύσης δεν περιγράφει σωστά τη φιλελεύθερη ιδεολογία στο σύνολό της: αυτή η παραί


τηση από τις εκούσιες πράξεις αφορά μόνο τους συλλογικούς παράγοντες. Όταν πρόκειται για τα άτομα, μακράν από το να τους συνιστούν τυφλή υπακοή στο πεπρωμένο, οι νεοφιλελεύθεροι εγκωμιάζουν την ελευθερία και την πρωτοβουλία τους. Διαπράττουν λοιπόν άλλη μια παραβίαση του προγράμματός τους της υποταγής στη φύση, που τους φέρνει πάλι κοντά στους σοσιαλιστές. Η μαρξιστική θεωρία συνδυάζει την πίστη σε μια αναπόφευκτη κατεύθυνση της ιστορίας, που είναι απαραίτητο να γνωρίζουμε για να υπο- ταγούμε σ’ αυτήν καλύτερα, με την απαίτηση μιας βο- λονταριστικής παρέμβασης, που βοηθά να δώσουμε στην ιστορία μια ώθηση επιτάχυνσης. Από την πλευρά τους, οι νεοφιλελεύθεροι παίρνουν αποστάσεις από το Ι&ΐδδθΓ-ί&ΐΓθ του κλασικού φιλελευθερισμού και συνι- στούν μια μορφή κρατικής παρέμβασης, τη συστηματική κατάργηση κάθε εμποδίου στον ανταγωνισμό. «Η στάση ενός φιλελευθέρου απέναντι στην κοινωνία», γράφει ο Χάγεκ κάνοντας μια μεταφορά που δε θα είχαν περιφρονήσει οι Σοβιετικοί ηγέτες, «είναι όπως αυτή ενός κηπουρού που καλλιεργεί ένα φυτό και, για να δημιουργήσει τις πιο ευνοϊκές συνθήκες για την ανάπτυξή του, πρέπει να γνωρίζει όσο το δυνατόν καλύτερα τη δομή και τις λειτουργίες του». Ο σκοπός του, είναι αλήθεια, είναι διαφορετικός: «να δημιουργήσουμε συνειδητά ένα σύστημα όπου ο ανταγωνισμός θα παίξει τον ευεργετικότερο ρόλο».51 Αυτός ο συνδυασμός τυφλής πίστης στους νόμους της φύσης και της ιστορίας με την πεποίθηση ότι μπορούμε να κατακτήσουμε όλους τους στόχους που βάζουμε είναι χαρακτηριστικός του επιστημονισμού, κοινός σε κομουνιστές και νεοφιλελεύθερους: αφού η επιστήμη


μπορεί να γνωρίσει τα πάντα η τεχνική μπορεί να κάνει τα πάντα. Η αναδιοργάνωση της κοινωνίας είναι ένα πρόβλημα τεχνικό μεταξύ άλλων.

Αυτή καθαυτή μια τέτοια απόφαση δε μας εκπλήσσει πραγματικά: όπως παραδέχεται ο Χάγεκ, «κάθε άνθρωπος που δεν είναι εντελώς μοιρολάτρης είναι οπαδός του “ρΐαηίδΐηθ”, κάθε πολιτική πράξη είναι μια πράξη σχεδιασμού».52 Οι μεταρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν στο τέλος του 20ού αιώνα από πολιτικούς ηγέτες όπως η Θάτσερ, ο Ρέιγκαν ή ο Πινοτσέτ στα αντίστοιχα κράτη τους μαρτυρούν αυτή τη βολονταριστική στάση. Το ίδιο ισχύει και για την περίφημη «θεραπεία σοκ» που εφαρμόστηκε στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης την επομένη της πτώσης του τείχους. Ή, ακόμη, για τις παρεμβάσεις των δυτικών κρατών κατά την οικονομική κρίση του 2008-2009 για τη διάσωση των ιδιωτικών τραπεζών. Από τώρα και στο εξής, ενώ τα προνόμια παραμένουν ατομικά, οι κίνδυνοι έχουν κοινωνικοποιηθεί. Πρόκειται εδώ για έναν «νεοφιλελευθερισμό του κράτους», μια αντίφαση στους όρους, που μας κάνει να αμφιβάλλουμε για την εσωτερική συνέπεια του σχεδίου. Ο Κονστάν δεν είχε προβλέψει ότι το κράτος μπορούσε, ταυτοχρόνως, να ενισχύει την κυριαρχία του πάνω στη ζωή των ατόμων και να τίθεται στην υπηρεσία κάποιων ανάμεσά τους. Την επομένη της επίθεσης της 11ης Σεπτεμβρίου 2001, τα κράτη που υιοθέτησαν αυτή την ιδεολογία, όπως οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία, αύξησαν τον έλεγχό τους στις πολιτικές ελευθερίες, αφήνοντας ταυτοχρόνως πλήρη ελευθερία σε ατομικούς οικονομικούς παράγοντες. Από εκείνη τη στιγμή μπήκαμε στον υπερφιλελευθερισμό, την τρίτη φάση εξέλιξης αυτής της ιδεολογίας.


Ο νεοφιλελευθερισμός μοιράζεται με τον μαρξισμό την πεποίθηση ότι η κοινωνική ύπαρξη των ανθρώπων εξαρτάται ουσιαστικά από την οικονομία. Δεν πρόκειται πλέον απλώς για το ότι απομονώνουμε την οικονομία από τις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά για το ότι της δίνουμε κυρίαρχο ρόλο. Αυτή η κυριαρχία εμφανίζεται στη μαρξιστική θεωρία, παρόλο που η πρακτική των κομουνιστικών κρατών δε θα τη βάλει σε εφαρμογή. Η αρχή συναντάται πάλι στους θεωρητικούς του νεοφιλελευθερισμού, και αυτή τη φορά μπαίνει σε πράξη. Δεν είναι τυχαίο που το σπουδαιότερο έργο του ιδρυτή αυτού του ρεύματος σκέψης, του Λούντβιχ φον Μίζες, φέρει τον τίτλο Η ανθρώπινη δράση και τον υπότιτλο «Δοκίμιο οικονομίας» (1949). Από την πλευρά του, ο Χάγεκ είναι έτοιμος να επικρίνει την υπερβολική θέση που δίνεται στις ανάγκες και στις οικονομικές δομές στην ιδεολογία του «ρΐ&ηΐ- δΐηθ» γράφοντας: «Τα ευφυή όντα δεν υπηρετούν ποτέ σκοπούς αποκλειστικά οικονομικούς». Είναι ωστόσο χαρακτηριστικό ότι ο μοναδικός άλλος στόχος που αναγνωρίζει είναι «η επιθυμία γενικών ανέσεων και εξουσίας».53 Και, κυρίως, ότι ξεχνά ακόμη και αυτή τη μίνιμουμ προσθήκη όταν στρέφεται προς τα αποτελέσματα της καθαρής οικονομίας της αγοράς: «Τα μόνα αγαθά που συντηρούν το σύνολο μιας μεγάλης κοινωνίας είναι καθαρά οικονομικά»,64 γράφει.

0 πειρασμός του «φονταμενταλισμού»

Υπάρχει άλλο ένα χαρακτηριστικό του νεοφιλελευθερισμού που θυμίζει τον ολοκληρωτικό λόγο: ο ριζο


σπαστισμός του και ο μανιχαϊσμός που τον συνοδεύει. Στην πραγματικότητα, οι άνθρωποι έχουν τόσο κοινωνικές όσο και οικονομικές ανάγκες, ατομική και συλλογική ζωή: οι δύο αυτές όψεις περιορίζονται αμοιβαία και αλληλοσυμπληρώνονται. Αλλά αυτός ο σύνδεσμος αγνοείται από τους δογματικούς και των δύο πλευρών. Μόνο ο κολεκτιβισμός είναι καλός για τους μεν, μόνο ο ατομικισμός για τους δε. Στο κομουνιστικό καθεστώς η ατομική ύπαρξη ήταν εξ ολοκλήρου υποταγμένη στον έλεγχο της κοινότητας. Στη νεοφιλελεύθερη βίβλο κάθε επιρροή της κοινότητας στις ατομικές επιθυμίες ταυτίζεται αμέσως με τα γκουλάγκ. Η κομουνιστική κοινωνία καταργούσε τις ατομικές ελευθερίες* αλλά ούτε το «όλα επιτρέπονται» στα άτομα εξασφαλίζει την ευημερία τους.

Η αυτονομία της οικονομικής δράσης είχε αμφισβητηθεί από την κομουνιστική εξουσία, που ευνοούσε τις πολιτικές επιλογές (αποτέλεσμα αυτού ήταν η διαρκής στέρηση). Στον υπερφιλελευθερισμό η πολιτική αυτονομία κλονίζεται, κάτω από πιέσεις που προέρχονται από πολλές πλευρές. Στις μέρες μας η παγκοσμιοποίηση, άλλο χαρακτηριστικό αυτής της νέας περιόδου, έχει ως αποτέλεσμα οι παράγοντες της οικονομικής ζωής να ξεφεύγουν εύκολα από'τον έλεγχο των τοπικών κυβερνήσεων: στο πρώτο εμπόδιο η πολυεθνική επιχείρηση μετακινεί τα εργοστάσιά της σε μια πιο φιλόξενη χώρα. Σήμερα οι επιχειρηματίες εφαρμόζουν το παλιό μαρξιστικό σύνθημα, επιβάλλοντας την ενοποίηση των προλετάριων όλων των χωρών...

Λόγω αυτού η οικονομία, παγκοσμιοποιημένη πλέον, δεν υπόκειται στον πολιτικό έλεγχο των κρατών


αντιθέτως μάλιστα, τα κράτη έχουν μπει στην υπηρεσία της. Τα κράτη εξαρτώνται στην πραγματικότητα από ιδιωτικούς οίκους αξιολόγησης, που κατευθύνουν τις επιλογές τους, ενώ οι ίδιοι ξεφεύγουν από κάθε πολιτικό έλεγχο. Έχουν διατηρήσει από τη δημοκρατία μόνο το όνομα - δεν έχει πια ο λαός την εξουσία. Μπορούν εν ανάγκη να υπερασπίσουν τα σύνορά τους- αλλά το χρήμα δε σταματάει εκεί. Χάρη σ’ αυτή την ενοποιημένη αγορά ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων, που δεν έχουν ωστόσο καμιά πολιτική νομιμότητα, μπορούν μ’ ένα απλό κλικ στον υπολογιστή τους να μεταφέρουν τα κεφάλαιά τους αλλού ή να τα αφήσουν στη θέση τους και να βυθίσουν ή να μη βυθίσουν τη χώρα στην ανεργία και την οικονομική ύφεση. Μπορούν να προκαλέσουν κοινωνικές αναταραχές ή να τις αποτρέψουν. Πρόκειται λοιπόν για άτομα με τεράστια δύναμη, που δεν έχουν να δώσουν λογαριασμό σε κα- νέναν.

Στο εσωτερικό κάθε χώρας η ιδεολογία του υπερ- φιλελευθερισμού δεν αφήνει περισσότερο χώρο στην πολιτική δράση. Το παγκόσμιο σύνθημα εδώ είναι: εκτός αγοράς δεν υπάρχει σωτηρία. Γυρίζοντας την πλάτη στις ισορροπίες που για τον Άνταμ Σμιθ και τους συγχρόνους του ήταν αυτονόητες, καταδιώκουν την παραμικρή κρατική παρέμβαση που θα «έβλαπτε τον ελεύθερο ανταγωνισμό». Τη θεωρούν μάλιστα αιτία της οικονομικής κρίσης που ξέσπασε το 2007. Έτσι, παραβλέπουν τις πρόσφατες αλλαγές της οικονομίας και ξεχνούν ότι όλα τα «προϊόντα» δεν είναι της ίδιας φύσεως. Ακόμα και η λογική της κατανάλωσης -«πά- ντα περισσότερα!»— δεν αμφισβητήθηκε ποτέ. Σύμφωνα με την καινούρια βίβλο, το κράτος πρέπει να πα


ρεμβαίνει μόνο για να ευνοήσει την ελεύθερη λειτουργία του ανταγωνισμού, να λαδώνει τα γρανάζια ενός φυσικού ρολογιού (της αγοράς), να εξομαλύνει τις κοινωνικές συγκρούσεις και να διατηρεί τη δημόσια τάξη: ο ρόλος του δεν είναι να περιορίζει αλλά να διευκολύνει την οικονομική εξουσία.

Οι πολιτικοί ηγέτες των δημοκρατικών χωρών δεν είναι λιγότερο ευαίσθητοι από τους άλλους ανθρώπους στην έλξη του χρήματος. Αλλά σήμερα, ενθαρ- ρυμένοι από την ιδεολογία του υπερφιλελευθερισμού, μπαίνουν ακόμη προθυμότερα στην υπηρεσία των δυνάμεων του χρήματος, όπως μαρτυρούν διάφορες πασίγνωστες περιπέτειες (στη Γαλλία διάφορες δημοσιονομικές μεταρρυθμίσεις, η υπόθεση ΑΥοβΓίΙι-Βθίίθη- οουΠ:* κτλ.). Το αποτέλεσμα αυτή τη φορά είναι, αφενός, η σύσταση πολιτικοοικονομικών ολιγαρχιών, αφετέρου η περιθωριοποίηση των χαμένων, που γίνονται απόβλητα του συστήματος, καταδικασμένοι ταυτοχρόνως στη φτώχεια και στην περιφρόνηση: είναι άξιοι της τύχης τους και, για να τους συντρέξουμε, δεν πρέπει να απευθυνθούμε ούτε στο κράτος ούτε στη συλλογική αλληλεγγύη. Η λατρεία των υπερανθρώπων ταιριάζει απόλυτα στη λογική του υπερφιλελευθερι- σμού.

Αυτή η αλλαγή είναι, υπό μία έννοια, ακόμη πιο θεμελιώδης από εκείνη που επέβαλε η Γαλλική Επανάσταση, η οποία αρκέστηκε στο να αντικαταστήσει την

* [Σ.τ.μ.] Τον Ιούνιο του 2010 αποκαλύφθηκε πολιτικό σκάνδαλο με την κ. ΒίΊΙθηί'ουΠ, ιδιοκτήτρια της Ι/Ο γθ«1, να κατηγορεί- ται για φοροδιαφυγή, αδήλωτους τραπεζικούς λογαριασμούς στην Ελβετία και «φακελάκια» στο υΡΜ με τη συνεργασία του υπουργού Προϋπολογισμού Επο ννόθΓΐΙι.


ηγεμονία του μονάρχη με την ηγεμονία του λαού. Ο υπερφιλελευθερισμός θέτει την ηγεμονία των οικονομικών δυνάμεων, που ενσαρκώνονται στη θέληση ατόμων, υπεράνω πάσης φύσεως πολιτικής ηγεμονίας. Μ’ αυτό τον τρόπο παραβαίνει —παραδόξως- τη θεμελιώδη αρχή της φιλελεύθερης σκέψης, δηλαδή τον περιορισμό μιας εξουσίας από μια άλλη. Ο κλασικός φιλελευθερισμός στηρίζεται στην ετερογένεια του κοινωνικού σώματος: καθώς το κοινό συμφέρον δε συμπίπτει πάντα με τα ιδιωτικά συμφέροντα, τείνει να περιορίσει τη δράση της γενικής βούλησης με την υπεράσπιση ατομικών ελευθεριών, και αντιστρόφως. Η νέα του εκδοχή επιθυμεί να αναχαιτίσει τη γενική βούληση να περιορίζει τη δράση ατόμων και, μη αναγνωρίζοντας την ύπαρξη κοινού συμφέροντος, περιορίζει την κοινωνία στο άθροισμα των ατόμων που την αποτελούν. Έτσι όμως κλονίζονται τα θεμέλια της δημοκρατίας. Δικαίως καταδικάζουμε τα πολιτικά καθεστώτα όπου ολόκληρη η κοινωνική ζωή υπόκειται σε μια ιδεολογική κηδεμονία: θρησκευτική, όπως στις θεοκρατίες· δογματική, όπως στον ολοκληρωτισμό. Αλλά φαίνεται να μη βλέπουμε κανένα μειονέκτημα σε μια κατάσταση όπου η αρχή της απεριόριστης αγοράς επιβάλλει την αποκλειστική της βασιλεία. Όπως γράφει ο Αμερικανός σχολιαστής Μπέντζαμιν Μπάρμπερ, «αίαν πρόκειται για τις αγορές που εξουσιάζουν τα πάντα, για την παντα- χού παρούσα διαφήμιση και για την κατανάλωση που περιλαμβάνει μια λαϊκή δική της σαρία, αποκαλούμε αυτή την κατάσταση ελευθερία».55

Απέναντι στην άμετρη οικονομική εξουσία που έχουν τα άτομα ή οι ομάδες ατόμων που διαθέτουν τεράστια κεφάλαια η πολιτική εξουσία εμφανίζεται


συχνά πολύ αδύναμη. Στις ΗΠΑ, στο όνομα της απεριόριστης ελευθερίας της έκφρασης, το Ανώτατο Δικαστήριο επέτρεψε τη χρηματοδότηση από τις επιχειρήσεις υποψηφίων στις εκλογές. Στην πράξη αυτό σημαίνει ότι όσοι έχουν τα περισσότερα χρήματα μπορούν να επιβάλουν τους υποψηφίους της επιλογής τους. Ο πρόεδρος της χώρας, σίγουρα ένας από τους ισχυρότερους ανθρώπους του πλανήτη, αναγκάστηκε να παραιτηθεί από την προώθηση μιας δίκαιης μεταρρύθμισης της ιατρικής ασφάλισης, να νομοθετήσει τη δραστηριότητα τραπεζών, να υποτιμήσει τις οικολογικές ζημιές που προέρχονται από τον τρόπο ζωής των συμπολιτών του... Δεν είναι λοιπόν ελεύθερος ο άρρωστος που στερείται των μέσων για να θεραπευτεί, ο άνθρωπος που βρέθηκε στον δρόμο επειδή δεν μπορεί να αποπληρώσει το τραπεζικό του δάνειο. Καταλήγουμε στο εξής παράδοξο: η ελευθερία των ατόμων, στο όνομα της οποίας απορρίπτεται κάθε παρέμβαση του κράτους, εμποδίζεται από την απεριόριστη ελευθερία που δόθηκε στην αγορά και στις επιχειρήσεις.

Ο υπερφιλελευθερισμός δικαιολογεί την απαίτησή του για απεριόριστη ελευθερία στις επιχειρήσεις, στο εμπόριο και στη διαχείριση των κεφαλαίων του όχι υπερασπίζοντας το δικαίωμα στον εγωισμό, αλλά δηλώνοντας ότι αυτή η ελευθερία είναι το πιο αποτελεσματικό μέσο για να πλουτίσει η κοινωνία στο σύνολό της. Αντιτίθεται σε κάθε μέτρο ρύθμισης εκ μέρους των κρατικών αρχών διότι υποτίθεται ότι κάτι τέτοιο θα φτωχύνει όλο τον πληθυσμό. Η εμπειρία επιβεβαιώνει αυτή τη θεωρία; Ο Φλαό μας καλεί να σκεφτούμε με δύο παραδείγματα. Το πρώτο αφορά το δουλεμπόριο μαύρων από τον 16ο μέχρι τον 19ο αιώνα. Αυτό


ανταποκρίνεται απόλυτα στις απαιτήσεις της οικονομικής αποτελεσματικότητας. «Ευρωπαίοι έμποροι έφερναν σε Αφρικανούς εμπορεύματα, σε αντάλλαγμα των οποίων οι Αφρικανοί τους έδιναν άλλα. Τα ευρωπαϊκά πλοία τα μετέφεραν στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, όπου τα μεταπωλούσαν με κέρδος. Αυτά τα εμπορεύματα χρησιμοποιούνταν τότε για την παραγωγή ζάχαρης, που προοριζόταν για μεταπώληση στην Ευρώπη, όπου η ζήτηση ήταν μεγάλη. Χάρη σ’ αυτόν τον διεθνή καταμερισμό εργασίας, καρπό του ελεύθερου παιχνιδιού προσφοράς και ζήτησης, οι Αφρικανοί έμποροι, οι παραγωγοί των Αντιλών και της Αμερικής, οι χρηματιστές, οι εφοπλιστές και οι Ευρωπαίοι καταναλωτές έβγαιναν κερδισμένοι».56

Ωστόσο, μπροστά σ’ αυτό το παράδειγμα θα διστάζαμε να πούμε, όπως ο Μίλτον Φρίντμαν, πρόσφατος συνεχιστής του Μπαστιά, ότι το σύστημα του υπερφιλελευθερισμού «φέρνει την αρμονία και την ειρήνη στον κόσμο».* Αν αυτό το λαθρεμπόριο διεκόπη κάποτε δεν ήταν λόγω της ελευθερίας που απολάμ

* [Σ.τ.μ.] Το όνομα του Μίΐίοη Ρπθάπι&η (1912-2006) και των υπολοίπων της Σχολής του Σικάγο συνδέονται με τις αλλαγές της οικονομικής πολιτικής που εφάρμοσαν τα καθεστώτα στη Χιλή, στην Αργεντινή και σε άλλες λατινοαμερικανικές χώρες. Στον Ρπθάιη&η επίσης αποδίδεται η θεωρία του δόγματος του σοκ, ή «θεραπείας σοκ», που βασίζεται στην ιδέα ότι μια οικονομική κρίση ή ένα γεγονός καταστροφής ή πολέμου αποτελεί ευκαιρία για μεγάλες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις σε ένα κράτος. Η επιτυχία της πολιτικής αυτής βασίζεται στο γεγονός ότι ο φόβος και οι ενοχές για τα αποτελέσματα της κρίσης ή της καταστροφής κάνουν τους πολίτες ανεκτικούς και απαθείς σε επαναλαμβανόμενες αλλαγές και μεταρρυθμίσεις, ακριβώς επειδή πιστεύουν ότι κάτι χειρότερο παραμονεύει.


βαναν οι παράγοντες του δουλεμπορίου, αλλά χάρη στην παρέμβαση, για λόγους ηθικούς και πολιτικούς, άλλων παραγόντων της κοινωνικής ζωής και τελικά των ίδιων των ΗΠΑ, άρα της γενικής βούλησης. Η απαγόρευση του δουλεμπορίου εξασφάλισε την ελευθερία των σκλάβων, η απουσία περιοριστικών νόμων εξασφάλιζε εκείνη των εμπόρων, που ήταν επίσης πολύ ισχυρότεροι από τους σκλάβους.

Το δεύτερο παράδειγμα αφορά την οικολογία. Είναι απίθανο, χωρίς περιορισμό από το κράτος, να με- ριμνήσουν οι παράγοντες της αγοράς για την προστασία του περιβάλλοντος, ειδικά αν αυτό συνεπάγεται λιγότερα κέρδη - πόσο μάλλον όταν συχνά πρόκειται για το περιβάλλον μιας χώρας μακρινής ή για ένα αβέβαιο μέλλον. Έχουμε μάλλον αντίθετα παραδείγματα, ακόμη κι όταν πρόκειται για το παρόν της χώρας του επιχειρηματία: όχι μόνο δεν κάνει αυτοβούλως οτιδήποτε για να προστατέψει το περιβάλλον, αλλά χρησιμοποιεί συχνά τη δύναμή του και μέρος των κερδών του για να εξαλείψει καθετί που μπαίνει εμπόδιο στη δράση του. Για παράδειγμα, το 2006, στην πετρελαιοφόρο περιοχή της Αλμπέρτα στον Καναδά, ένας γιατρός διαπιστώνει με φρίκη ότι το ποσοστό των καρκίνων αυξήθηκε κατά 30% μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα. «Βρίσκει τον μπελά του. Η ομοσπονδιακή υγειονομική υπηρεσία του Καναδά τον διώκει για “μη επαγγελματική στάση” που προκάλεσε “αδικαιολόγητη ανησυχία”».57 Δικαίως αναρωτιόμαστε μήπως υπήρξε παρέμβαση της πετρελαϊκής εταιρείας...

Τον Απρίλιο του 2010 εκρήγνυται μια πλατφόρμα της εταιρείας ΒΡ στον Κόλπο του Μεξικού, προκαλώ- ντας τη μεγαλύτερη πετρελαιοκηλίδα στην ιστορία


των ΗΠΑ. Επί τη ευκαιρία ανακαλύπτουμε ότι η κυβερνητική επιτροπή που δίνει τις άδειες γεώτρησης και ελέγχει τις πετρελαϊκές εταιρείες αποτελείται στο μεγαλύτερο μέρος της από πρώην υπαλλήλους αυτών των ίδιων εταιρειών! Η απεριόριστη ελευθερία των οικονομικών παραγόντων δεν εγγυάται, είναι το λιγότερο που μπορούμε να πούμε, την προστασία του περιβάλλοντος, που αποτελεί ωστόσο κοινό αγαθό. Ανεξέλεγκτες, οι πετρελαϊκές εταιρείες διαλέγουν φτηνά υλικά κατασκευής, άρα ελάχιστα αξιόπιστα. Είναι αναμενόμενο: καθώς δεν είναι άτομα προικισμένα με συνείδηση, οι εταιρείες δεν αισθάνονται καμία τύψη για το ότι καθοδηγούνται μόνο από την επιδίωξη του κέρδους. Ο περιορισμός αυτής της όρεξης μπορεί να προέλθει μόνον από θεσμούς έξω από την οικονομική λογική.

Η κρυφή συγγένεια μεταξύ κομουνισμού και νεοφιλελευθερισμού επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα την εντυπωσιακή ευκολία με την οποία, την επομένη της πτώσης του Τείχους, η καινούρια ιδεολογία πήρε τη θέση της παλιάς στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Το συλλογικό συμφέρον εκεί είχε καταστεί ύποπτο: για να κρύψει τα αίσχη του το προηγούμενο καθεστώς το είχε επικαλεστεί τόσο συχνά, που κανείς πια δεν το έπαιρνε στα σοβαρά, όλοι έβλεπαν σ’ αυτό ένα υποκριτικό προσωπείο. Αν μοναδικό κίνητρο της συμπεριφοράς είναι η επιδίωξη του κέρδους και της εξουσίας, αν η ανελέητη μάχη επιβίωσης του πιο ικανού είναι ο αληθινός (σκληρός) νόμος της ύπαρξης, καλύτερα να πάψουμε να υποκρινόμαστε και να δεχτούμε ανοιχτά τον «νόμο της ζούγκλας». Οι παλιοί κομματάρχες του κομουνισμού μπόρεσαν λοιπόν να ενδυ- θούν χωρίς καθυστέρηση τον υπερφιλελευθερισμό.


Απαιτώντας την τυφλή συγκατάθεση στα αξιώματά του, που παρουσιάζονται ως επιστημονικές αλήθειες και όχι ως εκούσιες επιλογές ορισμένων αξιών εις βάρος άλλων, ο υπερφιλελευθερισμός γίνεται, με τη σειρά του, μια κοσμική θρησκεία που διαδίδεται με τη βοήθεια στρατηγικών προώθησης παρόμοιων μ’ εκείνες των κομουνιστών. Η παρουσία αυτών των κοινών χαρακτηριστικών δεν αρκεί, βέβαια, για να θεωρήσουμε τον υπερφιλελευθερισμό απολυταρχισμό, ακόμα και σε 8θβ εκδοχή. Υποδηλώνει όμως ότι δεν αντιτίθε- νται ο ένας στον άλλο τόσο ριζικά όσο ισχυρίζονται οι υποστηρικτές τους. Ο υπερφιλελευθερισμός δεν είναι μόνον εχθρός του απολυταρχισμού, είναι επίσης, τουλάχιστον από ορισμένες πλευρές του, ένας αδελφός: μια ανεστραμμένη εικόνα - μια εικόνα συμμετρική. Το σχέδιό του μας κάνει να περνάμε από το ένα άκρο στο άλλο, από το ολοκληρωτικό «όλα στο κράτος» στο υπερφιλελεύθερο «όλα στο άτομο», από ένα καθεστώς ελευθεροκτόνο σ’ ένα άλλο κοινωνιοκτόνο, αν μας επιτραπεί ο όρος.

Οι σκοτεινές κηλίδες του νεοφιλελευθερισμού

Οι νεοφιλελεύθεροι κληρονόμησαν άλλο ένα χαρακτηριστικό των επαναστατών στοχαστών: το γεγονός ότι επικαλούνται αφηρημένες αξίες που ασκούν οικουμενική έλξη - στην προκειμένη περίπτωση την ελευθερία. Εξετάζοντας την τάση των επαναστατών να επικαλούνται γενικές αξίες ο Έντμοντ Μπερκ, την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης (το 1790), διατυπώνει επιφυλάξεις σχετικά με την ελευθερία. Ωστόσο την επικά-


λείται κι αυτός. Γράφει: «δε θα μπορούσα να μοιράσω επαίνους ή κατηγορίες σε τίποτα που σχετίζεται με τις ανθρώπινες πράξεις ή υποθέσεις κοιτάζοντας μόνο το ίδιο το πράγμα, απογυμνωμένο από κάθε σχέση με ό,τι το περιβάλλει, στη γύμνια και την απομόνωση μιας μεταφυσικής αφαίρεσης». Η πολιτική δεν είναι τόσο ζήτημα αρχών όσο εφαρμογής αυτών των αρχών. Σε μια συγκεκριμένη κοινωνία η ελευθερία δεν είναι η μοναδική αξία που αξίζει να υπερασπιστούμε· αλληλε- πιδρά με διάφορες δυνάμεις και ανταγωνίζεται άλλες απαιτήσεις. Επιπλέον, και αυτό είναι ουσιώδες, «όταν οι άνθρωποι δρουν εν σώματι, η ελευθερία γίνεται εξουσία. Γι’ αυτό οι γνωστικοί άνθρωποι δε θα εκφέρουν γνώμη παρά μόνο όταν θα διαπιστώσουν πώς χρησιμοποιείται αυτή η εξουσία».58 Με τη σειρά της, η εξουσία πρέπει να κρίνεται στην πράξη και όχι αφη- ρημένα. Ούτε ο Κονστάν ούτε ο Μπαστιά βλέπουν ποτέ αυτή την άλλη όψη της ελευθερίας: αν τίποτα δεν περιορίζει τη δράση μου, αποκτώ μια αυξανόμενη δύναμη που ασκείται, είτε το θέλω είτε όχι, εις βάρος άλλων ατόμων γύρω μου. Ξεχνούν έτσι τον χρυσό κανόνα που διατύπωσε ο Μοντεσκιέ για τις κυβερνήσεις που θέλουν να είναι μετριοπαθείς: «Καμιά απεριόριστη εξουσία δεν μπορεί να είναι νόμιμη».59

Όταν ο Μπαστιά δηλώνει ότι στη χώρα του κάθε άτομο μπορεί να έχει πρόσβαση σε κάθε είδους σταδιοδρομία, ότι ο καθένας μπορεί να ασκεί ελεύθερα τις ικανότητές του, φαντάζεται αφηρημένους ανθρώπους, χωρίς καταγωγή, οικογενειακό περιβάλλον ή κοινωνικές σχέσεις, ανθρώπους που δεν έχουν υπάρξει ποτέ. Δεν είναι μόνον οι σοσιαλιστές της εποχής του που αντιτίθενται σ’ αυτή τη «μεταφυσική αφαίρεση»


και προτείνουν να εγκαταλειφθεί το σφάλμα τού «εν αρχή αιτείσθαι» για να βοηθήσουν τους φτωχούς· και οι μαχόμενοι χριστιανοί είναι ευαίσθητοι στην οικονομική δυσπραγία των συγχρόνων τους. Ο δομινικανός ιερέας Ανρί-Ντομινίκ Λακορνταίρ παρουσιάζει την ίδια εποχή τις Διαλέξεις της Παναγίας των Παρισίων, που σημειώνουν μεγάλη επιτυχία. Στην 52η διάλεξη, το 1848, αντιπαραθέτει με τα εξής λόγια το ζήτημα των τυπικών και των αληθινών ελευθεριών:

«Ρωτήστε έναν εργάτη αν είναι ελεύθερος να αφήσει τη δουλειά του την αυγή της ημέρας που του επιβάλλει την ανάπαυση. [...] Ρωτήστε αυτά τα μαραμένα πλάσματα που συνωστίζονται στις πόλεις της βιομηχανίας αν είναι ελεύθερα να σώσουν την ψυχή τους ανακουφίζοντας το σώμα τους. Ρωτήστε τα αναρίθμητα θύματα της προσωπικής απληστίας και της απληστίας ενός αφεντικού αν είναι ελεύθεροι να γ ίνουν καλύτεροι». Και καταλήγει με τη φράση που έγι- νε διάσημη: «Μεταξύ του δυνατού και του αδυνάτου, του πλούσιου και του φτωχού, του αφέντη και του υπηρέτη, είναι η ελευθερία που υποδουλώνει και ο νόμος που απελευθερώνει».60 Η ελευθερία που επικαλούνται για τον εαυτό τους οι πλούσιοι και οι ισχυροί είναι ένα μέσο για να ενισχύουν την εξουσία τους στην κοινωνία. Πρέπει λοιπόν, όπως το ήθελε και ο Αυγουστίνος, να βάλουμε ένα όριο στην ανθρώπινη βούληση. Μόνο που ο Λακορνταίρ, αν και ιερέας, δεν το βρίσκει στο θέλημα του Θεού αλλά στην κοινωνική δικαιοσύνη και στους ανθρώπινους νόμους. Να που εκπληρώνεται η ευχή του Μπερκ: να βάλουμε σε πλαίσιο την απαίτηση για ελευθερία.

Μια άλλη λανθασμένη αφαίρεση είναι να φανταζό-


μαστέ τους ανθρώπους τόσο εγωιστές ώστε να υποκινούνται μόνο από υλικά συμφέροντα (αποκαλούμε- να σ’ αυτή την περίπτωση «ορθολογικά»). Μπορεί όμως η ευζωία να απορρέει μόνο από την ικανοποίηση επιθυμιών για υλικά αγαθά και εξουσία; Όλα γίνονται λες και οι οπαδοί του νεοφιλελευθερισμού ολισθαίνουν χωρίς να το αντιλαμβάνονται από την ιδέα ότι «ο ανταγωνισμός είναι επωφελής για την οικονομία» στην αρχή σύμφωνα με την οποία «ό,τι είναι καλό για την οικονομία επαρκεί ώστε να είναι οι άνθρωποι ευτυχισμένοι». Έτσι κρύβουν ένα τεράστιο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, αυτό που υποδηλώνει συνοπτικά η έκφραση «κοινωνική ζωή». Είναι όμως προφανώς αδύνατο να προβάλλουμε ως αξίωμα μια «ανθρώπινη φύση» μη κοινωνική, ή ένα άτομο που, σαν κατώτερο ζώο, περιορίζεται στις ζωτικές του ανάγκες.

Στη βάση της νεοφιλελεύθερης σκέψης βρίσκουμε πράγματι μια προβληματική ανθρωπολογία που παρουσιάζει τον άνθρωπο ως αυτάρκη, βαθιά μοναχικό, που δεν έχει παρά σποραδικά ανάγκη από άλλα όντα γύρω του. Πράγμα που διαψεύδει όλα όαα μας διδάσκει η ψυχολογία, η κοινωνιολογία ή η ιστορία, ακόμα και η κοινή λογική για την ανθρώπινη φύση, τα οποία γνώριζαν καλά οι κλασικοί φιλελεύθεροι, ο Τζον Λοκ και ο Μοντεσκιέ, ο Άνταμ Σμιθ ή ο Μπενζαμέν Κονστάν. Δεν αγνοούσαν ότι οι ανθρώπινες σχέσεις θεμελιώνουν την ανθρωπιά. Η μεγάλη πνευματική ευρωπαϊκή παράδοση του ανθρωπισμού αντιτίθεται σ’ αυτό το σημείο στον ατομικισμό, με την επιμονή του στην πέρα για πέρα κοινωνική φύση των ανθρώπων: η σχέση μεταξύ τους προηγείται της οικοδόμησης του εαυτού, ο άνθρωπος δεν μπορεί να προκύψει χωρίς την

Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΟΝ ΑΤΟΜΩΝ 145

αναγνώριση που βρίσκει στο βλέμμα των άλλων γύρω του. Επιβάλλει λοιπόν στην αυτονομία του καθενός περιορισμούς προερχόμενους από την αναγκαστικά κοινή μας ζωή: το άτομο δεν είναι μόνον η πηγή της δράσης, πρέπει να είναι και ο σκοπός της. Η απαίτηση της παγκοσμιότητας πρέπει να περιορίζει με τη σειρά της την άσκηση της ελευθερίας. Οι αρχές της ισότητας και της αδελφοσύνης δεν είναι λιγότερο θεμελιώδεις για τη δημοκρατία από την αρχή της ελευθερίας. Αν τις ξεχνάμε, η φιλοδοξία μας να προστατέψουμε την ελευθερία όλων είναι καταδικασμένη σε αποτυχία.

Οι ανθρώπινες επιθυμίες δεν προέρχονται αποκλειστικά από οικονομικές ανάγκες, όπως η κοινωνία δεν περιορίζεται σε μια απλή συλλογή ατόμων, καθένα εκ των οποίων αρκείται στον εαυτό του. Ο Χάγεκ απορρίπτει ως αφαιρέσεις κενές νοήματος εκφράσεις όπως το «κοινό καλό», το «γενικό συμφέρον» ή η «κοινωνική δικαιοσύνη» — αλλά τι πιο αφηρημένο από τα άτομα που επικαλείται, στερημένα από κάθε ιστορική διάσταση και κοινωνική ένταξη; Το άτομο δεν υφίστα- ται απομονωμένα, συγκροτείται από περασμένες συναντήσεις και συναλλαγές, από κληρονομιές και δάνεια, όπως και από τρέχουσες αλληλεπιδράσεις και εξαρτήσεις. Η κοινωνία που φαντάζονται οι νεοφιλελεύθεροι μοιάζει με μια λέσχη εκούσιων μελών που θα μπορούσαν εξίσου καλά να επιλέξουν να διακόψουν τη συνδρομή τους, αφού είναι αυτάρκεις. Η αναφορά ότι κάπου ανήκουμε κοινωνικά και πολιτιστικά έχει παραληφθεί, η ανάγκη μιας αναγνώρισης από αυτούς ανάμεσα στους οποίους ζούμε έχει αγνοηθεί, η αναζήτηση του συλλογικού καλού έχει εγκαταλειφθεί- από φόβο μήπως οδηγήσουν στον απολυταρχισμό.


Το ατελείωτο εγκώμιο της ατομικής ελευθερίας καταλήγει στη δημιουργία ενός όντος καθαρά φανταστικού, λες και απώτερος σκοπός της ύπαρξης είναι να απελευθερωθούμε, όπως ο Ροβινσόνας στο άγριο νησί του, από κάθε δέσμευση και κάθε εξάρτηση, παρά να βρεθούμε πιασμένοι στο πυκνό δίκτυο των κοινωνικών σχέσεων, της φιλίας και του έρωτα.61 Αρνούμενοι να περιορίσουν τη δράση των ατόμων, οι νεοφιλελεύθεροι μπαίνουν ανεπιφύλακτα στον δρόμο που χάραξε κάποτε ο Πελάγιος.

Αντίθετα με την εικόνα που βρίσκουμε στη βάση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, ο άνθρωπος δεν είναι προϊόν της ίδιας του της βούλησης αλλά διαμορφώνεται, αδιαλείπτως, από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννιέται. Το σαφέστερο παράδειγμα αυτής της πραγματικότητας είναι η γλώσσα, που προϋπάρχει κάθε ατόμου. Αν δεν είχε βρεθεί από το πρώτο του κλάμα σ’ ένα περιβάλλον ομιλίας, θα ήταν καταδικασμένος σε μια σχεδόν ζωώδη κατάσταση. Προτού μπορέσουμε να επιδράσουμε στον κοινωνικό ιστό στον οποίο ζούμε, ο καθένας από μας διαμορφώνεται α π ’ αυτόν. Βέβαια, η δράση αυτού του ιστού δεν περιορίζεται στη γλώσσα: προστίθεται σ’ αυτήν το σύνολο κανόνων και προτύπων που μας επιτρέπουν να γίνουμε μέλη μιας ομάδας. «Ο νόμος κάνει τον καθέναν από μας νομικό πρόσωπο», γράφει ο νομομαθής Αλαίν Συπιό. «Για να είναι ελεύθερο το άτομο πρέπει πρώτα να συνδέεται με τον λόγο, που το ενώνει με άλλους ανθρώπους».62 Ο Λακορ- νταίρ είχε δει σωστά δίνοντας προτεραιότητα στον νόμο έναντι της ελευθερίας: όταν αυτός ξεχνιέται, το πεδίο μένει ελεύθερο στην αυθαιρεσία της εξουσίας.


Ελευθερία και δέσμευση

Μια παλιά συζήτηση είχε αντιπαραθέσει δύο γνώμες για τη δέσμευση μεταξύ των ανθρώπων. Σύμφωνα με τη χριστιανική διδασκαλία, όπως την ερμηνεύει ο Πα- σκάλ, «καθετί που μας προτρέπει να δεθούμε με τα κτίσματα είναι κακό, γιατί μας εμποδίζει είτε να υπηρετήσουμε τον Θεό, αν τον γνωρίζουμε, είτε να τον αναζητήσουμε, αν τον αγνοούμε». Ο Πασκάλ, κατά τα λεγόμενα της αδελφής του, ήταν τρυφερός και στοργικός με τους δικούς του, απέφευγε όμως τις δεσμεύσεις, είτε ήταν το υποκείμενο είτε το αντικείμενό τους. Μάλωνε μάλιστα φιλικά την αδελφή του, σ’ αυτό το σημείο πιο ατελή από τον ίδιο, επειδή παρασυρόταν από ανθρώπινα συναισθήματα, «υπερβολικά ανθρώπινα», κατά τη γνώμη του Πασκάλ. «Είναι άδικο να δενόμαστε, ακόμα κι αν το κάνουμε με ευχαρίστηση και επιθυμία. Θα πρόδιδα εκείνους στους οποίους θα επέτρεπα να γεννηθεί αυτή η επιθυμία, γιατί δεν είμαι ο σκοπός κανενός και δεν έχω με τι να τους ικανοποιήσω».63

Σύμφωνα με την ουμανιστική ιδεολογία, που ενσαρκώνει ο Ρουσσό, ο άνθρωπος είναι νόμιμος σκοπός του ανθρώπου, και η δέσμευση όχι μόνο δεν είναι μια αξιοκατάκριτη στάση παρά είναι έμφυτη στον άνθρωπο. Βέβαια, γράφει ο Ρουσσό, «κάθε δέσμευση είναι σημάδι ανεπάρκειας: αν ο καθένας από μας δεν είχε καμιά ανάγκη από τους άλλους δε θα σκεφτόταν να ενωθεί μαζί τους». Αλλά έτσι είμαστε: γεννιόμαστε μέσα στην ανεπάρκεια, πεθαίνουμε μέσα στην ανεπάρκεια, κινούμενοι από την ανάγκη των άλλων, σε αναζήτηση του συμπληρώματος που λείπει. Λόγω του


ότι ο άνθρωπος έρχεται στον κόσμο με μια εκ γενετής ανεπάρκεια έχει ανάγκη τους άλλους, ανάγκη να του δείχνουν σεβασμό, καθώς και «ανάγκη να δεσμεύει την καρδιά του».64 Πράγματι, κάθε δέσμευση περιορίζει την ελευθερία.

Αυτή η ανάδειξη της αξίας της δέσμευσης σ’ έναν κόσμο που δεν υπολογίζει πια σε μια προνομιακή σχέση με τον Θεό δε σημαίνει ότι πρέπει να δεχόμαστε παθητικά ή να εξυμνούμε όλες τις δεσμεύσεις που επιβάλλονται στο άτομο από την παιδική του ηλικία και να διατηρούμε υποχρεωτικά τη σύμπνοια με την οικογένεια, τη φυλή, το έθνος, τη φατρία... Οι πολυτιμότερες σχέσεις, έλεγε ο Μονταίν, είναι εκείνες που εξαρτώνται «από την επιλογή μας και την ελεύθερη βούληση».65 Πώς όμως μπορέσαμε να φανταστούμε ότι το ιδεώδες μιας ευτυχισμένης ζωής είναι η απόλυτη «ανεξαρτησία», δηλαδή η απουσία κάθε υποχρέωσης, όπως και κάθε δέσμευσης, όχι μόνο απέναντι στον Θεό αλλά και απέναντι στους ανθρώπους; Γι’ αυτό η απεριόριστη ελευθερία δε θα μπορούσε να είναι ιδανικό της ανθρώπινης ύπαρξης - όπως δεν είναι ούτε αφετηρία της.

Σ ’ ένα πολιτικό κείμενο ο Μπενζαμέν Κονστάν έγραφε: «Η ατομική ανεξαρτησία είναι η πρώτη από τις σύγχρονες ανάγκες». Στο μυθιστόρημά του Αδόλ- φος,* ο κεντρικός ήρωας διαπίστωνε από την πλευρά

* [Σ.τ.μ.] Στο μοναδικό μυθιστόρημα του Οοηδί&ηΐ ΑάοΙρΗβ (1816), ο νεαρός και αναποφάσιστος ήρωας σχετίζεται με μια με- γαλύτερή του γυναίκα. Γραμμένο σε πρώτο πρόσωπο, στην παράδοση της αισθηματικής λογοτεχνίας, εξετάζει την ψυχολογία του Αδόλφου όταν ερωτεύεται την Ελενόρ και στη συνέχεια όταν ξεπερνάει τον έρωτά του γ ι’ αυτή.


του: «Πόσο έλειπε α π ’ την καρδιά μου αυτή η εξάρτηση που τόσο συχνά με είχε θυμώσει! [...] Ήμουν πράγματι ελεύθερος, δε μ’ αγαπούσαν πια: ήμουν ξένος για όλους».66 Αυτή η αντίφαση, ή τουλάχιστον αυτή η ανισορροπία, διατρέχει όλο το έργο του: ενώ τα πολιτικά και κριτικά γραπτά του υπερασπίζονται φλογερά την ιδέα του αυτόνομου ατόμου, η ανθρωπολογία του, που βρίσκουμε στις μυθοπλασίες του, στα προσωπικά του γραπτά ή στο μεγάλο σύγγραμμά του για τη θρησκεία, παρουσιάζει μια άλλη ιδέα του ανθρώπινου όντος. Γεννιέται στους κόλπους της κοινωνίας, που προηγείται αυτού: «Η ανάπτυξη της ευφυΐας είναι αποτέλεσμα της κοινωνίας». Η φύση του είναι εξόχως επικοινωνιακή: ο άνθρωπος έχει πάντα «μια ανάγκη δέσμευσης στην καρδιά του» και «όλα εξαρτώ νται από την αμοιβαία κατάσταση στη ζωή».67 Και αν θα έπρεπε να αναζητήσει ένα ιδεώδες προς το οποίο τείνει η προσωπική ζωή, θα ήταν πολύ περισσότερο η αγάπη παρά η ελευθερία. Όπως γράφει ο Κον- στάν στο γράμμα σε μια φίλη: «Μια λέξη, ένα βλέμμα, ένα σφίξιμο του χεριού μου φαίνονταν πάντα προτιμότερα από όλη τη λογική, όπως και από όλους τους θρόνους της γης».68

5

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ

Φταίει η επιστήμη;

Θα ήθελα τώρα να διατρέξω ταχύτερα μερικές ανησυχητικές πλευρές της σύγχρονης ζωής των δημοκρατιών. Χωρίς να απορρέουν άμεσα από τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία αποκτούν καινούρια σπουδαιότητα στο πλαίσιο που επιβάλλει αυτή η ιδεολογία. Τα γεγονότα είναι γνωστά, θα μας απασχολήσει λοιπόν η παγκόσμια σημασία τους.

Ένα απροσδόκητο παράδειγμα των κινδύνων που δημιουργούνται από τη νεοφιλελεύθερη λογική ήταν το ατύχημα στον πυρηνικό σταθμό της Φουκουσίμα στην Ιαπωνία τον Μάρτιο του 2011. Εκ πρώτης όψεως αυτή η καταστροφή, όπως και άλλες που είχαν προη- γηθεί, αποτελεί παράδειγμα των κινδύνων που εμπεριέχει η πελαγιανή στάση, η οποία υιοθετήθηκε από ένα μεγάλο μέρος της ανθρωπότητας α π ’ την εποχή του Διαφωτισμού: είναι πολύ δελεαστικό να στηριζόμαστε στις ανακαλύψεις της επιστήμης στον υλικό κό-

ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ 151

σμο προκειμένου να της ζητήσουμε να διευκολύνει την εκπλήρωση όλων των ονείρων μας. Η πρόοδος του επιστημονικού πνεύματος που εκμεταλλεύτηκε η βιομηχανική κοινωνία υποτίθεται ότι θα έφερνε σε όλους πλούτο και άνεση. Αυτή η επιθυμία μετείχε λοιπόν της ύβρεως, ή υπερβολής, και έμοιαζε με τον πολιτικό μεσσιανισμό, που, την ίδια εποχή, ήθελε να κομίσει στους μακρινούς λαούς τα υποτιθέμενα αγαθά του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Αλλά μετά την ευφορία του 19ου αιώνα χρειάστηκε να προσγειωθούμε στην πραγματικότητα: η πρόοδος της τεχνολογίας δεν είναι απαραιτή- τως ευεργετική, είναι μάλιστα, ενίοτε, απειλητική.

Ο έλεγχος της διάσπασης του ατόμου είναι το πιο σαφές παράδειγμα αυτής της παρεκτροπής που απειλεί την ανθρωπότητα. Οι φυσικοί επιστήμονες που, στην περίοδο του μεσοπολέμου, είχαν συμβάλει στην αποκάλυψη των μυστικών της ύλης βρέθηκαν αντιμέτωποι μ’ ένα μεγάλο ηθικό δίλημμα όταν, το 1945, τα επιστημονικά τους επιτεύγματα επέτρεψαν, με τη ρίψη μιας μόνο ατομικής βόμβας, να χαθούν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Μπορούσαμε, μετά από κάτι τέτοιο, να χαρού- με για τις προόδους της επιστήμης, ή να πιστεύουμε ότι συμβάλλουν πάντα στην πρόοδο της ανθρωπότητας; Η κατάσταση επιδεινώθηκε περισσότερο όταν οι καταστροφές δεν οφείλονταν πια σε μια έκρηξη που προκλήθηκε ηθελημένα, αλλά σε μια ειρηνική επιχείρηση, που υποτίθεται ότι εξυπηρετεί την κοινή ευζωία: τους αστικούς πυρηνικούς σταθμούς. Τα ατυχήματα του Τ Ιιγθθ Μΐΐθ Ιδίβηά το 1979, του Τσέρνομπιλ το1986 και της Φουκουσίμα το 2011 απέδειξαν ότι η ειρηνική εκμετάλλευση του ατόμου συνεπάγεται κιν


δύνους που είναι αδύνατο να προβλέψουμε ή να ελέγξουμε.

Γνωρίζουμε τα άμεσα αποτελέσματα αυτού του τελευταίου ατυχήματος: εκατοντάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα αυτής της τόσο πυκνοκατοικημένης χώρας έγιναν μη κατοικήσιμα, η θάλασσα και η πανίδα της μολύνθηκαν, χωρίς ακόμα να μιλήσουμε για τα άτομα που εργάζονταν ή έμεναν στην περιοχή. Και ακόμα, αν οι άνεμοι είχαν φυσήξει προς την κακή κατεύθυνση, αν τα ρεύματα του ωκεανού είχαν προσανατολιστεί διαφορετικά, τα αποτελέσματα θα ήταν πολύ χειρότερα! Οι έμμεσες συνέπειες της καταστροφής είναι ανυπολόγιστες, από την αλλαγή των διατροφικών συνηθειών στην Ιαπωνία (τα φυσικά τρόφιμα, ψάρια, φυτά, έγιναν η πρωταρχική πηγή κινδύνου) μέχρι την αναστάτωση της ενεργειακής πολιτικής άλλων χωρών, όπως της Γερμανίας. Η Γερμανία αποφάσισε να κλείσει τους πυρηνικούς της σταθμούς, αλλά το θέμα δεν κλείνει: πρέπει να τους αντικαταστήσει με άλλους, που ίσως αποδειχθούν πιο ρυπογόνοι και πιο επιβλαβείς για το κλίμα του πλανήτη...

Η εκμετάλλευση της πυρηνικής ενέργειας δεν είναι φυσικά το πρώτο παράδειγμα μιας τεχνολογικής βελτίωσης της οποίας η χρήση εμπεριέχει κινδύνους άγνωστους προηγουμένως. Σε τελευταία ανάλυση, όταν οι άνθρωποι ανέβηκαν σ’ ένα πλοίο για να διασχίσουν τη θάλασσα διακινδύνευαν να πνιγούν αν το πλοίο βυθιζόταν. Το ίδιο ισχύει γ ι’ αυτούς που σήμερα παίρνουν το αεροπλάνο: η τεχνολογία μπορεί να προ- δώσει, το έχουμε δει, και οι πιθανότητες επιβίωσης είναι τότε μηδαμινές. Αλλά σ’ εκείνη την παλαιότερη περίοδο διακινδύνευες μόνο για τον εαυτό σου. Το κα


κό με τους πυρηνικούς σταθμούς (ή με τις πυρηνικές βόμβες) είναι ότι βάζουν μπρος μια διαδικασία που είναι δύσκολο να σταματήσουμε: η ραδιενέργεια που απελευθερώνεται θα διαρκέσει ογδόντα χιλιάδες χρόνια, σαν να λέμε για πάντα. Το ρίσκο που παίρνω σήμερα αφορά λοιπόν οκτακόσιες γενιές απογόνων μου! Αφορά επίσης, όπως είδαμε με το Τσέρνομπιλ, τους κατοίκους άλλων χωρών πέραν εκείνων που αποφάσισαν να εκμεταλλευτούν την πυρηνική ενέργεια.

Μια άλλη μορφή ενέργειας για την οποία μιλάμε όλο και συχνότερα παρουσιάζει μια ανάλογη περίπτωση ενός κακού που προέρχεται από ένα αγαθό που επιλέγουμε σκοπίμως: το αέριο του σχιστόλιθου, που βρίσκεται χωμένο βαθιά και το οποίο μπορούμε να φέρουμε στην επιφάνεια προκαλώντας υπόγειες εκρήξεις. Εκεί όπου έχει αρχίσει αυτή η εκμετάλλευση οι κάτοικοι παραπονούνται ότι το νερό της βρύσης δεν πίνεται πια, αφού τα υπόγεια ύδατα έχουν μολυνθεί. Καθώς τα απόβλητα συσσωρεύονται στην επιφάνεια ο αέρας και το χώμα μπορούν, με τη σειρά τους, να γίνουν πηγή κινδύνου. Αυτά τα στοιχεία που φαίνονταν αιώνια, το νερό, ο αέρας, η γη, αποδεικνύονται ευάλωτα· τόσο μεγάλη δύναμη έχει σήμερα ο άνθρωπος. Χωρίς να αναφέρουμε τις έμμεσες συνέπειες, όπως η πτώση της τιμής των σπιτιών που βρίσκονται στις μολυσμένες ζώνες, σπίτια στα οποία επενδύθηκαν οι οικονομίες μιας ζωής, ακόμα και πολλών γενεών.

Οι τομείς όπου οι τεχνολογικές καινοτομίες είναι ταυτοχρόνως υποσχόμενες και απειλητικές είναι αναρίθμητοι. Επεμβαίνοντας στο εσωτερικό της δομής των φυτών, και όχι πια, όπως από τη νεολιθική εποχή και μετά, στο περιβάλλον τους ή στη συγκομιδή τους,


παράγουμε μεταλλαγμένα τρόφιμα, οργανισμούς γενετικά τροποποιημένους, που επιτρέπουν να βελτιώσουμε τη σοδειά και να απαλλαγούμε από τα βλαβερά έντομα. Όμως, διαταράσσοντας έτσι την ισορροπία των ειδών, που είναι αποτέλεσμα προσαρμογών που εκτυλίχθηκαν επί χιλιετηρίδες, κινδυνεύουμε να προ- καλέσουμε καινούριες καταστροφές. Ανοίγονται προοπτικές ταυτοχρόνως δελεαστικές και τρομακτικές χάρη στη γενετική επέμβαση σε ανθρώπινα έμβρυα, που καθιστούν δυνατή την επιλογή του φύλου των παιδιών ή του επιθυμητού βαθμού ευφυΐας. Η νανοτεχνολογία διευκολύνει την παραγωγή βιονικών ανδρών και γυναικών με πρωτοφανείς επιδόσεις. Είμαστε σίγουροι ότι κάτι τέτοιο είναι καλό; Συσκευές που παραμένουν έξω από τον ανθρώπινο οργανισμό δεν επιδρούν λιγότερο πάνω του: φαίνεται ότι τα κινητά τηλέφωνα μπορούν να προκαλέσουν όγκο στον εγκέφαλο, ενώ η παρατεταμένη χρήση υπολογιστών επηρεάζει σίγουρα την κοινωνική συμπεριφορά των χρηστών τους...

Το σύνολο αυτών των μεταβολών έχει ήδη προκα- λέσει ζωηρές αντιδράσεις. Το βάρος που απέκτησαν τα οικολογικά θέματα στον δημόσιο διάλογο είναι άμεσα συνδεδεμένο μ’ αυτές. Έγινε και πάλι επίκαιρη η μορφή του μαθητευόμενου μάγου που εξαπολύει ανεξέλεγκτες δυνάμεις, του επιστήμονα Φρανκενστάιν του οποίου το δημιούργημα ξεφεύγει από τον δημιουργό του, ή, όπως στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας, των ρομπότ που επαναστατούν εναντίον των κυρίων τους. Ο Γερμανός κοινωνιολόγος Ούλριχ Μπεκ διατύπωσε την άποψη, στη δεκαετία του 1980, ότι οι δυτικές κοινωνίες εγκατέλειψαν τον «πρώτο εκσυγ


χρονισμό», κατά τον οποίο περιμέναμε ότι η επιστήμη και η τεχνολογία θα συμβάλουν στην ευημερία και την πρόοδο, για να εγκαινιάσουν τον «δεύτερο εκσυγχρονισμό», ή την «κοινωνία του ρίσκου», όπου αυτές οι ίδιες δραστηριότητες γίνονται αντιληπτές ως πηγές κινδύνου. Τα βοηθητικά μέσα των ανθρώπων μετατρέ- πονται στους χειρότερους εχθρούς τους. Παλιότερα το κακό προερχόταν από τη φύση, η ανθρώπινη βούληση που βασιζόταν στην επιστήμη ήταν πηγή σωτηρίας· σήμερα συμβαίνει το αντίθετο: η επιστήμη θεωρείται ριψοκίνδυνη και η φύση δίνει ελπίδα. Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι διαγράψαμε έναν πλήρη κύκλο και ότι ο Πελάγιος πρέπει πάλι να σβήσει μπροστά στον Αυγουστίνο, με τη διαφορά ότι στη θέση της βούλησης μπαίνει τώρα η φύση, και όχι πια η θεία χάρη;

Ωστόσο, δεν μπορούμε να θεωρήσουμε υπεύθυνη για καταστροφές όπως αυτή της Φουκουσίμα, ή για άλλες παρεκτροπές, την ανθρώπινη βούληση γενικώς, η οποία προσπαθεί να ικανοποιήσει με τον καλύτερο τρόπο τις ανθρώπινες ανάγκες, ή, ακόμα, την πρόοδο της επιστήμης. Εδώ έπαιξαν καθοριστικό ρόλο ειδικότερες χειρονομίες. Το ατύχημα της Φουκουσίμα συνέβη μετά από σεισμό και από το τσουνάμι που τον ακολούθησε. Αυτός ο πυρηνικός σταθμός όμως είχε κατασκευαστεί σε μια ιδιαίτερη τοποθεσία -στην παραλία, σε μια ζώνη σεισμογενή, κοντά σε μεγάλες πόλεις— για μεγαλύτερη ευκολία και, τελικά, επειδή αυτή η λύση ήταν πιο κερδοφόρα γ ι’ αυτούς που τον εκμεταλλεύονταν. Η έκρηξη δεν ήταν αποτέλεσμα μιας φυσικής καταστροφής (η φύση δε γνωρίζει την έννοια της καταστροφής) αλλά μιας σειράς ανθρώπινων αποφάσεων. Σε τελική ανάλυση, ήταν αποτέλεσμα της συ


νωμοσίας μεταξύ ιδιωτών επιχειρηματιών και κυβερνητικών γραφειοκρατών. Η εξαγωγή του αερίου από πετρώματα σχιστόλιθου αποφέρει μεγάλα κέρδη. Οι επιχειρηματίες προτιμούν να εξαγοράσουν τους πολιτικούς υπευθύνους και να αποζημιώσουν τους κατοίκους παρά να σκεφτούν τις συνέπειες των πράξεών τους σε βάθος χρόνου. Το ίδιο ισχύει και για άλλες τεχνολογικές καταχρήσεις: δεν είναι η λαχτάρα για γνώση αλλά η επιθυμία του πλούτου που υποκινεί την άμεση και αλόγιστη χρήση νέων τεχνολογιών, χωρίς να ενδιαφερόμαστε για τις συνέπειες που έχουν στους άλλους ανθρώπους, τωρινούς ή μελλοντικούς. Και δεν είναι μόνο η απληστία που οδηγεί σε μια τέτοια συμπεριφορά: οι υπεύθυνοι αυτής της επιλογής είναι εξίσου τυφλωμένοι από τον ίλιγγο της εξουσίας, από την έπαρση που αποκτούν με το να βρίσκονται στους μοχλούς μιας τέτοιας δύναμης και να αποφασίζουν για το μέλλον ενός πολυάριθμου πληθυσμού.

Για να αγωνιστούμε κατά των βλαβερών συνεπειών αυτής της πρακτικής είναι απαραίτητη η επιστημονική γνώση. Αυτή θα μας δείξει τις επίφοβες συνέπειες της κλιματικής υπερθέρμανσης και τις αιτίες της. Η επιστημονική γνώση οφείλει επίσης να ανακαλύψει τις επιθυμητές ή ανεπιθύμητες συνέπειες των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών. Δε θα αντικαταστήσουμε την επιστήμη με τη φύση, αλλά μια κακή επιστήμη με μια άλλη, καλύτερη: η πρώτη δεν ενδιαφέρεται για την επίδραση των ανακαλύψεών της πέρα από το εδώ και τώρα- η δεύτερη λαμβάνει υπόψη της τη χρονική διάρκεια και τη χωρική έκταση, τις μελλοντικές γενιές και το περιβάλλον. Η καταστροφή της Φουκουσίμα και άλλες παρόμοιες δεν οφείλονται στην ανθρώπινη


επιθυμία να ζήσουμε καλύτερα, ούτε στην επιθυμία να γνωρίσουμε τα μυστικά της ύλης, αλλά στη νεοφιλελεύθερη λογική που βλέπει την ανθρωπότητα σαν μια αδιαφοροποίητη μάζα ατόμων που περιορίζονται στα οικονομικά τους συμφέροντα.

Δεν έγκειται στη φύση αλλά στην κοινή βούληση να μας προστατέψει από τις παρεκτροπές των ατομικών επιθυμιών. Όπως ο ολοκληρωτικός εφιάλτης δεν αναιρεί τη συλλογική δράση, η βόμβα της Χιροσίμα και η έκρηξη της Φουκουσίμα δεν καθιστούν ύποπτη τη δουλειά της γνώσης αλλά μας υποχρεώνουν να προσπαθήσουμε να διευρύνουμε το πλαίσιό της. Πράγμα που μπορεί να εννοηθεί επίσης κυριολεκτικά: η ανθρώπινη τεχνολογική δύναμη είναι τόσο μεγάλη, ώστε τα απο- τελέσματά της δε σταματούν στα σύνορα μας μικρής χώρας· δρουν σε κλίμακα ηπείρων. Ένα ατύχημα σε γαλλικό πυρηνικό σταθμό αφορά και τον γερμανικό πληθυσμό, όπως η κλιματική υπερθέρμανση που θα προκαλούσε η γερμανική βιομηχανία θα είχε συνέπειες για τους κατοίκους της Γαλλίας. Το νέφος του Τσέρ- νομπιλ υπερέβη ανεμπόδιστα τα ευρωπαϊκά σύνορα. Η συλλογική βούληση που κατευθύνει τις αποφάσεις του μέλλοντος πρέπει κι αυτή να τοποθετηθεί σε οικουμενική κλίμακα.

Υποχώρηση του νόμου

Το να ξεχνάμε την κοινωνική διάσταση που διέπει κάθε ανθρώπινο ον δεν είναι μόνο διανοητικό λάθος. Υπάρχει πραγματικός κίνδυνος, στη βάση αυτής της ακρωτηριασμένης εικόνας σχετικά με τα θεμέλια της


ανθρωπότητας, να οδηγηθούμε σε μια πολιτική με παραμορφωτικά αποτελέσματα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα.

Η δυτική παράδοση διακρίνει δύο βασικές μορφές κοινωνικών δεσμών που παράγουν σχέσεις υποχρέωσης, ανάλογα με το αν διέπονται από έναν νόμο ή από ένα συμβόλαιο. Σε όλες τις περιπτώσεις μπορούμε να αναγνωρίσουμε τρία δεδομένα: πρώτα ένα εγώ και ένα εσύ, δύο πρόσωπα που συναλλάσσονται — ο πω- λητής και ο αγοραστής, ο αφέντης και ο σκλάβος, ο καθηγητής και ο μαθητής. Έπειτα ένα αυτοί’ έναν τρίτο απρόσωπο όρο που εγγυάται την ισχύ των ανειλημμένων υποχρεώσεων. Όμως αυτός ο τρίτος όρος δεν παίζει τον ίδιο ρόλο και στις δύο περιπτώσεις. Όπως θυμίζει ο Συπιό, νόμο αποκαλούμε «τα κείμενα και τα λόγια που μας επιβάλλονται ανεξάρτητα από τη θέλησή μας», ενώ το συμβόλαιο αναφέρεται σ’ «αυτούς που προβαίνουν σε μια ελεύθερη συμφωνία με τον άλλον».69 Στην περίπτωση του νόμου, ο τρίτος όρος προσδιορίζει το ίδιο το περιεχόμενο της υποχρέωσης: αυτό που απαγορεύεται ή επιτρέπεται ή επιβάλλεται, καθώς και την αναγκαιότητα να υπακούσουμε σ’ αυτό. Στο συμβόλαιο τα συμβαλλόμενα μέρη αποφασίζουν ελεύθερα για το περιεχόμενο, ενώ ο τρίτος όρος περιορίζεται στο να εγγυάται την εγκυρότη- τα του συμβολαίου: αν δεν κρατήσεις τον λόγο σου, είσαι υπόλογος στον νόμο. Ο νόμος μεταφράζει τη θέληση του λαού, το συμβόλαιο βασίζεται στην ελευθερία των ατόμων.

Αυτή η διάκριση επικυρώνει το γεγονός ότι οι κανόνες και οι αξίες δεν προέρχονται από διαπραγματεύσεις μεταξύ ατόμων, αφού αποφασίστηκαν παλαι-


ότερα, πριν ακόμα έρθουν στον κόσμο τα άτομα, άρα ανεξάρτητα από τη θέληση τους. Πράγμα που μας υπενθυμίζει ότι η κοινωνία δεν περιορίζεται στο άθροισμα των ατόμων που την αποτελούν, σε αντίθεση μ’ αυτό που άφηνε να εννοηθεί η περίφημη φράση της Βρετανίδας πρώην πρωθυπουργού, της υπερφιλελεύ- θερης Μάργκαρετ Θάτσερ: «Η κοινωνία δεν υπάρχει». Γι’ αυτό τον λόγο δεν έχουμε μόνο δικαιώματα, που προέρχονται από το ότι ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος —αυτά που αποκαλούμε ανθρώπινα δικαιώματα-, αλλά επίσης (και κυρίως) δικαιώματα και καθήκοντα που προέρχονται από το γεγονός ότι ανήκουμε σε μια ιδιαίτερη κοινωνία.

Στις παλαιότερες κοινωνίες τον ρόλο του εγγυητή κάθε υποχρέωσης έπαιζαν οι παραδόσεις και, ενδεχομένως, ένας ή περισσότεροι θεοί. Σε μεγάλο μέρος των ανθρώπινων κοινωνιών έχει συμβεί μια μεγάλη αλλαγή: αυτό τον ρόλο τον εμπιστεύονται πλέον στην ίδια την κοινωνία, ή στον «λαό», που αποφασίζει ως κυρίαρχος για το σύστημα που τον κυβερνά. Στην πράξη, αυτός ο ρόλος έχει μεταβιβαστεί στο κράτος. Η εμπιστοσύνη που παρέχουμε στο κράτος (για παράδειγμα, στην καθορισμένη αξία του νομίσματος ή στη δυνατότητα να απευθυνθούμε στον νόμο) δεν είναι πιο λογική από την πίστη στον Θεό· μας έχει επιβληθεί από ανάγκη: για να λειτουργήσει η κοινωνία όλοι πρέπει να πιστεύουν ότι κάποιος εγγυάται τους κανόνες σύμφωνα με τους οποίους ζούμε. Αν εξαφανιζόταν ο τρίτος εγγυητής, θα ξαναγυρίζαμε στο ζωικό βασίλειο, σ’ αυτό που ονομάζουμε λανθασμένα «νόμο της ζούγκλας», κατάσταση στην οποία μετράει μόνο η δύναμη. Το απολυταρχικό καθεστώς είναι αυτό που πλησιάζει πε


ρισσότερο στον «νόμο της ζούγκλας»: ο αρχηγός του κράτους δε νιώθει δεσμευμένος ούτε από τους νόμους ούτε από τις ίδιες του τις υποσχέσεις, το μόνο που μετράει είναι η θέλησή του όπως εκδηλώνεται την παρούσα στιγμή. Αν προσδιορίσουμε τη βαρβαρότητα ως άρνηση να θεωρήσουμε ότι οι άλλοι είναι ανθρώπινα όντα όμοια μ’ εμάς, μπορούμε να δούμε σ’ αυτό τον κόσμο που διέπεται μόνο από την ισχύ ένα τέλειο παράδειγμα βαρβαρότητας.

Κάθε κοινωνία γνωρίζει αυτούς τους δύο τύπους σχέσεων που διέπονται είτε από τον απρόσωπο νόμο είτε από το συμβόλαιο μεταξύ ιδιωτών, αν και δεν τους βρίσκουμε παντού στις ίδιες αναλογίες. Στις πα ραδοσιακές κοινωνίες το πεδίο του νόμου είναι πιο περιορισμένο. Οι διαστάσεις της ομάδας είναι περιορισμένες, όλοι γνωρίζονται μεταξύ τους, διαπραγματεύονται μαζί τη λύση της προστριβής. Υπάρχει μια «τιμή αίματος»: σε περίπτωση φόνου δεν παραπονιέσαι στην εξουσία αλλά παίρνεις ως αποζημίωση δύο αγελάδες ή δέκα πρόβατα... Αυτή η διαπραγμάτευση καθίσταται βέβαια αδύνατη σε σύνθετες και εκτεταμένες κοινωνίες όπως είναι τα μεγάλα σύγχρονα κράτη: όπως το κοινό και απρόσωπο νόμισμα αντικαθιστά την ανταλλαγή μεταξύ γειτόνων, ο αφηρημένος νόμος παίζει τον ρόλο των συμφωνιών ανάμεσα στους κατοίκους του ίδιου χωριού.

Αυτή η αντίθεση μεταξύ κοινωνιών δεν έχει εξαφανιστεί στον σύγχρονο κόσμο. Όταν ήμουν έφηβος στη Βουλγαρία, ένιωθα μόνιμο εκνευρισμό μπροστά στην αβεβαιότητα που περιέβαλλε την εφαρμογή του νόμου. Εν μέρει λόγω της «ανατολίτικης» παράδοσης, εν μέρει για να ξεφύγουν από την αυστηρότητα


του ολοκληρωτικού κράτους, οι Βούλγαροι έμοιαζαν επιρρεπείς σε μια συνεχή διαπραγμάτευση: δεν ξέραμε ποτέ πού να στηριχτούμε. Ο στυφός δημόσιος υπάλληλος μπορούσε να γίνει χαμογελαστός αν του έδινες «φακελάκι». Τα διοικητικά εμπόδια μπορούσαν να παρακαμφθούν αν είχες έναν συγγενή ή φίλο φίλου που μπορούσε να μιλήσει στο κατάλληλο πρόσωπο. Όλα αυτά ήταν κουραστικά και απογοητευτι- κά. Τι ανακούφιση ένιωσα όταν ήρθα να ζήσω στη Γαλλία, όπου η ζωή εκτυλισσόταν σύμφωνα με κανόνες σταθερούς και γνωστούς σε όλους! Είναι αλήθεια ότι, σε αντιστάθμισμα, οι ανθρώπινες σχέσεις ήταν πιο απόμακρες και ψυχρές, αλλά συνήθισα. Σε λίγα χρόνια όμως ανακάλυψα ότι η αντίθεση ήταν λι- γότερο έντονη α π ’ όσο νόμιζα. Όταν κατέθεσα την αίτησή μου για πολιτογράφηση, δέχτηκα την επίσκεψη δύο αγνώστων που μου εξήγησαν ότι δούλευαν στην αστυνομική διεύθυνση: μου πρότειναν να προωθήσουν γρηγορότερα το αίτημά μου, με το αζημίωτο... Πόσο συμβολικό, ε; Τα βουλγαρικά ήθη δεν ήταν λοιπόν άγνωστα στη Γαλλία! Μόνο που αυτές,οι πρακτικές (που ήθελα να πιστεύω ότι ήταν περιθωριακές) συνέβαιναν σε μια κοινωνία διεπόμενη από τον νόμο, που δεν επέτρεπε την προσέγγιση μεταξύ των ατόμων, ούτε τη μεγαλύτερη ανθρώπινη ζεστασιά- αντιθέτως μάλιστα.

Σ ’ ένα εντελώς διαφορετικό επίπεδο, παρατηρούμε εδώ και μερικές δεκαετίες μια αλλαγή στις δυτικές δημοκρατίες που συνίσταται στη διεύρυνση του τομέα των συμβολαίων και στη μείωση αυτού των νόμων, πράγμα που σημαίνει ταυτοχρόνως περιορισμό της εξουσίας του λαού και απελευθέρωση της έκφρασης


της θέλησης των ατόμων. Αυτή η αλλαγή εκδηλώνεται ιδιαίτερα στον κόσμο της εργασίας, όπου οι εργοδότες παραπονιούνται συχνά για το πλήθος των νόμων που τους εμποδίζουν να δρουν ελεύθερα. Θα προτιμούσαν να διαπραγματεύονται τα συμβόλαια απευθείας με τους εργαζομένους, χωρίς κρατικές παρεμβάσεις. Η πρακτική αυτή εξαπλώνεται και στη δικαιοσύνη: αν βλάψεις κάποιον, είναι δυνατό να ξεφύγεις από την καταδίκη αν επιλέξεις να διορθώσεις τη βλάβη, να αποζημιώσεις το πρόσωπο που ζημιώθηκε. Είναι αλήθεια ότι μ’ αυτό τον τρόπο πετυχαίνουμε αποσυμφόρηση των δικαστηρίων, που είναι παραφορτωμένα. Αλλά ένα αδίκημα δε ζημιώνει απλώς κάποιον, απο- τελεί επίσης μια παραμόρφωση του κανόνα της κοινής ζωής, μια ρήξη του κοινωνικού ιστού, κι αυτή η φθορά δεν επανορθώνεται με την αποζημίωση. Όποιος μπορεί να αποζημιώσει ξεφεύγει από κάθε ποινή, αρκεί να πληρώσει τα σπασμένα. Μόνο οι φτωχοί βρίσκονται στη φυλακή.

Αυτή η αλλαγή επιταχύνθηκε πολύ με την παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Ιδανικά, αυτή δεν υπάγεται σε κανένα κράτος και σε καμιά νομοθεσία, χρησιμοποιεί λοιπόν μόνο συμβόλαια. Δεν ενδιαφέρεται για τις χώρες, έχει να κάνει, πάντα και αποκλειστικά, με άτομα, όλα όμοια, όλα κινούμενα από τα ίδια υλικά συμφέροντα. Η δυσαναλογία όμως ανάμεσα στη δύ-' ναμη του ενός και του άλλου από τους συμμετέχοντες είναι κραυγαλέα: η ισχυρή πολυεθνική και ο άνεργος που ψάχνει για δουλειά δεν μπαίνουν, βέβαια, στην ίδια κατηγορία. Στη θέση του εγγυητή Θεού δε βρίσκουμε πια το κράτος, αλλά την αγορά, δηλαδή τον ίδιο τον τρόπο συναλλαγής, που γίνεται η ίδια του η


βάση. Οι απόψεις του Λακορνταέρ ξαναβρίσκουν εδώ όλη τους την ισχύ.

Απώλεια νοήματος

Μια παρόμοια εξέλιξη μπορεί να παρατηρηθεί στον κόσμο της εργασίας. Οι πράξεις που επιτελούνται, είτε για την παραγωγή αγαθών είτε για την παροχή υπηρεσιών, έχουν γ ι’ αυτούς που τις εκτελούν ένα αντιστάθμισμα. Αυτό περιλαμβάνει, βεβαίως, μια αμοιβή, αλλά και μια συμβολή -όχι σχηματοποιημένη αλλά εξίσου σημαντική- στην ψυχική και κοινωνική τους ισορροπία. Ακόμα κι αυτός που δουλεύει ολομόναχος, ο τεχνίτης ή ο καλλιτέχνης, έχει τη συνείδηση ότι γίνεται χρήσιμος. Ακόμα κι αυτός που στο επάγγελμά του δεν απευθύνεται άμεσα σε άτομα, αν καταφέρει να φέρει εις πέρας τη δουλειά του, βρίσκει ικανοποίηση στην καλοκαμωμένη δουλειά: ένας ίσιος τοίχος, μια πόρτα που κλείνει καλά, ένα αυτοκίνητο που ξαναπαίρνει μπρος. Το συναίσθημα αυτό ενισχύεται όταν, όπως συμβαίνει συνήθως, συμμετέχουμε σε μια συλλογική εργασία, στους κόλπους μιας επιχείρησης ή μιας διοίκησης. Το άτομο αποτελεί μέρος μιας κοινότητας, η αναγνώριση εκ μέρους των συναδέλφων του ενισχύει το αίσθημα ότι υπάρχει. Αυτές οι στιγμές που βιώνονται από κοινού δεν είναι απλώς ευχάριστες (όταν είναι...) αλλά αναγκαίες για τη συγκρότηση της ταυτότητάς του. Η επιχείρηση δεν τις παράγει μηχανικά (δε διατάζει την καλή διάθεση), αλλά μπορεί να προσφέρει τις αντικειμενικές συνθήκες στις οποίες ευνοούνται ο εμπλουτισμός,και η ανάπτυξη του ατόμου.


Η λανθάνουσα ανθρωπολογία του νεοφιλελεύθερου δόγματος, σύμφωνα με την οποία η οικονομία κυριαρχεί στην κοινωνική ζωή και η υλική κερδοφορία κυριαρχεί στην οικονομία, ασκεί μεγάλη επιρροή στον κόσμο της εργασίας. Αυτή περιλαμβάνει τόσο τη θέση της εργασίας ανάμεσα στις άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες όσο και τη θέση μέσα στην εργασία των συμβολικών πλεονεκτημάτων για τα οποία μιλήσαμε. Η καινούρια απαίτηση να επιβάλουμε μεγαλύτερη «ευελιξία » και «κινητικότητα» στο προσωπικό της επιχείρησης είναι ένα καλό παράδειγμα της αναστάτωσης που υφίσταται κανείς από την ίδια την εργασία. Για να επιτύχουμε μεγαλύτερη παραγωγικότητα, για να μη ριζώνει η μονοτονία και τα στερεότυπα, αλλάζουμε συχνά στους εργαζομένους πόστο (ευελιξία) ή τόπο εργασίας (κινητικότητα). Νομίζουμε ότι έτσι θα δουλεύουν καλύτερα. Και πράγματι, μπορεί και οι ίδιοι να δελεάζονται από μια καλύτερη αμοιβή. Αυτές οι έννοιες έχουν αποκτήσει, επιπλέον, τη σφραγίδα του μοντερνισμού και της αποτελεσματικότητας, σε αντίθεση με την πε- ριρρέουσα προσκόλληση στο παρελθόν ή στον συντηρητισμό. Υποκλινόμαστε λοιπόν σ’ αυτές χωρίς να αναρωτιόμαστε για το συνολικό κόστος τους. Έτσι, στη Ρ γοποθ Τ θΙθοοιϊι εκατοντάδες στελέχη αλλάζουν πόστο κάθε έξι μήνες. Το αποτέλεσμα είναι πως η απαίτηση ευελιξίας μας κάνει να ξεχνάμε αυτή την ικανότητα που κατακτιέται μέσα από μακρόχρονη πείρα.

Μία από τις συνέπειες της ευελιξίας είναι ότι εξα- σθενεί το κοινωνικό δίκτυο που δημιουργείται μέρα με τη μέρα, άρα και η ίδια η ταυτότητα του ατόμου. Ξεχνάμε ότι μια δουλειά δεν είναι μόνο ένα αφηρημένο καθήκον που πρέπει να επιτελεστεί, αλλά κι ένα ζω


ντανό περιβάλλον, φτιαγμένο από ανθρώπινες σχέσεις, κοινές ιεροτελεστίες, υποχρεώσεις και απαγορεύσεις. Οι συνέπειες της κινητικότητας, που καταφέρουν συχνά εξάλλου σκληρά πλήγματα στην οικογενειακή ζωή, είναι ακόμα πιο καταστροφικές. Ως αποτέλεσμα, στην ίδια επιχείρηση της Ργ&ικ:θ Τέΐέοοιη σημειώθηκαν είκοσι πέντε αυτοκτονίες μέσα σε είκοσι μήνες, χωρίς να αναφέρουμε την κατάθλιψη και άλλες σωματικές ή ηθικές βλάβες. Βλέπουμε πώς το σύνθημα «να δουλέψουμε περισσότερο για να κερδίσουμε περισσότερα» του Γάλλου προέδρου Νικολά Σαρκοζύ είναι απλουστευ- τικό και απατηλό: είναι καλό να κερδίζεις περισσότερα, αν όμως αυτό έχει ως κόστος μια κατεστραμμένη οικογενειακή ζωή, ένα συναίσθημα απώλειας του νοήματος στην εργασία ή την έλλειψη αναγνώρισης αμφιβάλλει κανείς αν κάτι τέτοιο αξίζει τον κόπο.

Στην ίδια κατεύθυνση οδηγεί η απαίτηση να βάζουμε την εργασία πάνω από όλες τις δραστηριότητές μας. Ο «καλός» υπάλληλος που θα προαχθεί είναι αυτός που είναι πρόθυμος να θυσιάσει τα βράδια του για να συμμετάσχει σε επείγουσες συνεδριάσεις και τα σαββατοκύριακά του για να ετοιμάσει τους φακέλους της επομένης. Η οικογενειακή ζωή του επηρεάζεται αρνητικά. Οι γονείς, κυρίως ο πατέρας, όταν δουλεύουν σε υπεύθυνες θέσεις, δε βλέπουν πια τα παιδιά τους παρά μόνο το πρωινό της Κυριακής. Πράγμα που δημιουργεί πρόβλημα στην επαγγελματική ζωή των γυναικών, που είναι λιγότερο πρόθυμες να θυσιάσουν την οικογενειακή ζωή. Ωστόσο, μερικές φεμινίστριες τις ενθαρρύνουν σ’ αυτό τον δρόμο. Μια Γερμανίδα δημοσιογράφος που^έχει ασκήσει υψηλά καθήκοντα αναρωτιέται γιατί τόσες λίγες επιχειρήσεις στην πα


τρίδα της έχουν γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις και διαπιστώνει μελαγχολικά: «Ακόμα και όσες έχουν πτυχία και είναι δήθεν χειραφετημένες διαλέγουν, χά- ριν ευκολίας, να προσαρμοστούν στο μοντέλο της συζύγου στο σπίτι και να αφοσιωθούν στα παιδιά».70

Ένα τέτοιο σχόλιο υπονοεί ότι η γυναίκα που θυσιάζει ένα μέρος της καριέρας της για να εμπλουτίσει τη ζωή της με άλλες μορφές χαράς δεν είναι πραγματικά χειραφετημένη, μ’ άλλα λόγια δεν είναι πραγματικά ελεύθερη. Προβάλλουν λοιπόν στις γυναίκες ένα απαρχαιωμένο, γελοιογραφικό ανδρικό μοντέλο, όπου το μόνο που μετράει είναι η επαγγελματική επιτυχία, όπου η ελευθερία νοείται ως απουσία δεσμεύσεων, όπως μια άδεια συναισθηματική ζωή. Πιστεύουν ότι οι γυναίκες επιλέγουν να μείνουν στο σπίτι από τεμπελιά και νωθρότητα και όχι επειδή θεωρούν ότι η σχέση με τα παιδιά είναι πλούτος ζωής. Τελικά, το φόβητρο της «συζύγου νοικοκυράς» στιγματίζει την επιλογή τού να «ασχολείσαι με τα παιδιά»: λες κι αυτή η ασχολία είναι καταδίκη σε απομόνωση* λες και πρέπει να διαλέξεις αποκλειστικά «ή το ένα ή το άλλο». Οι περισσότερες γυναίκες σήμερα θέλουν και να δουλεύουν και να μεγαλώνουν τα παιδιά τους. Αντί να στιγματίζουν τις γυναίκες γ ι’ αυτό που είναι στην πραγματικότητα μια συνετή στάση, θα έπρεπε, μου φαίνεται, να κατηγορούν τους άντρες, που δεν τις μιμούνται περιορίζοντας λίγο τις βραδινές συσκέψεις και την προετοιμασία των φακέλων στο σπίτι για να αφοσιωθούν περισσότερο στη συναναστροφή με τα παιδιά τους, μια εμπειρία που μας πλουτίζει.

Μπορούμε επίσης να διαπιστώσουμε πόσο ολέθριο είναι ένα άλλο σύνθημα της μόδας, το οποίο προτείνει


να «διευθύνουμε το κράτος σαν επιχείρηση», δηλαδή να αντιμετωπίζουμε τις διαφορετικές υπηρεσίες του με μοναδική προοπτική το υλικό κέρδος. Είδαμε ότι το κέρδος είναι μόνο μία πλευρά της επιχείρησης, ενώ μια άλλη είναι τα συμβολικά κέρδη που αποκομίζουν όσοι δουλεύουν σ’ αυτή. Επιπλέον, το κράτος δεν είναι μόνο ένα γκισέ υπηρεσιών, διαθέτει μια δική του συμβολική δύναμη, αφού καταλαμβάνει τη θέση του Θεού- όχι βέβαια ως αντικείμενο λατρείας, αλλά ως εγγυητής της νομιμότητας και της λογοδοσίας. Είναι επίσης αυτό που διασφαλίζει τη συνέχεια στους κόλπους μιας κοινωνίας: οι άνθρωποι έρχονται και φεύγουν, το κράτος μένει. Το κράτος νοιάζεται για το απώτερο μέλλον και για τις άυλες αξίες. Πέρα από τις λειτουργίες της νομοθέτησης και της ανακατανομής, παρέχει ένα πλαίσιο στην κοινή ζωή, που επιτρέπει να συσχετίζουμε τις καθημερινές μας πράξεις. Ακόμα κι αν έχουν την καλύτερη διάθεση του κόσμου, τα ιδιωτικά γραφεία, στα οποία το κράτος μεταβιβάζει ενίοτε τις λειτουργίες κοινωνικών υπηρεσιών ή βοήθειας για την απασχόληση, δεν μπορούν να αναλάβουν αυτό τον συμβολικό ρόλο και να αποκτήσουν αυτή την επιπλέον σημασία. Δικός του σκοπός δεν είναι το κέρδος, αλλά η ευζωία του πληθυσμού. Αυτή η διαφορά στους επιδκοκόμενους σκοπούς αφορά τόσο τη δημόσια διοίκηση όσο και θεσμούς όπως τα σχολεία και τα νοσοκομεία.

Τεχνικές μάνατζμεντ

Η λέξη «μάνατζμεντ», που μπήκε στο λεξιλόγιό μας εδώ και λίγες δεκαετίες, δηλώνει το σύνολο των τεχνι


κών οργάνωσης και διεύθυνσης μιας επιχείρησης που προορίζονται να την καταστήσουν πιο αποτελεσματική. Αλλά στον σημερινό νεοφιλελεύθερο κόσμο ο όρος χρησιμοποιείται για μερικές από τις τεχνικές που προσανατολίζουν την επιχείρηση σε μια πολύ συγκεκριμένη κατεύθυνση. Παρακάτω αναφέρω σχηματικά μερικές από αυτές:71

I. Κατάτμηση των εργασιώνΑυτή η πρακτική έγινε δημοφιλής από τις αρχές του 20ού αιώνα, όταν αναπτύχθηκαν τεχνικές που υποτίθεται ότι βελτιώνουν την επίδοση στην εργασία. Οι λέξεις που την προσδιορίζουν είναι τεϋλορισμός και φορντισμός. Μια «επιστημονική» ανάλυση των απαραίτητων κινήσεων για την επιτέλεση ενός έργου μελετά τα συστατικά μέρη της δράσης και τη βέλτιστη σύνδεσή τους, πράγμα που επιτρέπει την αύξηση της απόδοσης, άρα του κέρδους. Μόνο που σήμερα πια δεν πρόκειται για μηχανικές κινήσεις, όπως αυτές που απαθανάτισε ο Τσάρλι Τσάπλιν στους Μοντέρνους Καιρούς· η διαδικασία είναι τώρα άυλη. Προσδιορίζουμε τα χαρακτηριστικά κάθε πράξης διευκρινίζοντας τον αριθμό: οι επτά διαστάσεις της μιας, τα εννέα στάδια άλλης, οι σαράντα παράμετροι μιας τρίτης. Καθεμιά α π ’ αυτές τις όψεις παρουσιάζεται ως μια αδιαίρετη, στοιχειώδης ενότητα, και προσπαθούμε να της δώσουμε μια τυποποιημένη μορφή. Το πλεονέκτημα αυτής της πρακτικής είναι διπλό: ενώ η εν λόγω κατάτμηση είναι αυθαίρετη, αν όχι αποτέλεσμα της φαντασίας, μπορούμε να μαρκάρουμε διαδοχικά τις κατηγορίες, ώστε να έχουμε έναν «αντικειμενικό» π ίνακα κάθε επίδοσης. Και χάρη σ’ αυτή την απρόσωπη


εικόνα να διακηρύσσουμε τον επιστημονικό χαρακτήρα της διεργασίας.

Οι τεχνικές που εφαρμόζονταν πριν από λίγο καιρό στα εργοστάσια επεκτείνονται σήμερα στη δουλειά του γραφείου. Τυχαία γνώρισα τις πρακτικές του μάνατζμεντ στη διοίκηση μιας μεγάλης τοπικής κοινότητας στην κεντρική Γαλλία. Παρόλο που πρόκειται για δημόσια υπηρεσία, αυτή η κοινότητα διευθύνεται σαν επιχείρηση, δηλαδή κρίνεται με γνώμονα την ικανοποίηση των πελατών της - γιατί αν οι πελάτες δεν είναι ικανοποιημένοι η επιχείρηση κινδυνεύει! Γι’ αυτό τον λόγο ζητά τέσσερις βεβαιώσεις από διεθνείς οργανισμούς πιστοποίησης, κάτι σαν σύνοψη των συνηθισμένων απαιτήσεων των πελατών, που να περιλαμβάνουν: ΐ) την ποιότητα της παραγόμενης πράξης, 2) την υγεία και την ασφάλεια όσων συμμετέχουν, 3) το περιβάλλον, 4) την ηθική. Κάθε υπάλληλος πρέπει να επαγρυ- πνεί ώστε η δουλειά του να συμφωνεί με τις βεβαιώσεις τις υπογραμμένες από τον εργοδότη του και να σημειώνει τα αποτελέσματα σε πίνακες συνόλου. Επιπλέον, κάθε βεβαίωση ελέγχεται από έναν άλλο υπάλληλο που ασχολείται αποκλειστικά μ’ αυτό («Υπεύθυνος Ποιότητας», «Υπεύθυνη Περιβάλλοντος», «Υπεύθυνη Ηθικής»), ενώ όσοι δίνουν «αναφορές ποιότητας» πλαισιώνονται από δύο υποδιευθυντές, που απασχολούνται επίσης με πλήρες ωράριο. Η συμφωνία της επιτελούμενης εργασίας με τις βεβαιώσεις αξιολογείται τελικά, ανά τακτά διαστήματα, από έναν εξωτερικό οργανισμό, μια τράπεζα επιχειρήσεων ή ένα ελεγκτικό συμβούλιο.

Σ ’ αυτή τη γενική οργάνωση προστίθεται ένα σύνολο αξιών, τις οποίες υποτίθεται ότι ενστερνίζονται


όλοι οι εργαζόμενοι και τις οποίες τους υπενθυμίζουν διάφορα πανό τοποθετημένα σχεδόν παντού στους κοινούς χώρους: 1) ποιότητα της προσφερόμενης υπηρεσίας, 2) σεβασμός του ατόμου, 3) υποδειγματικότατα, 4) συμμετοχή. Η ανυπακοή σ’ αυτές τις αξίες προ- καλεί μια ανωμαλία που οφείλουμε να επισημάνουμε. Τέλος, στις βεβαιώσεις και στις αξίες προστίθενται οι στόχοι που έχουν τεθεί για κάθε υπάλληλο, για πα ράδειγμα: 1) να καταθέτει τις λύσεις για τα ζητήματα που του έχουν ανατεθεί μέσα στις εκχωρηθείσες προθεσμίες, 2) να διεκπεραιώνει τις αιτήσεις χρηματοδότησης μέσα στις εκχωρηθείσες προθεσμίες. Ταυτοχρό- νως μας προτρέπουν να βάζουμε οι ίδιοι επιπλέον στόχους. Αν εκπληρώσουμε αυτούς τους στόχους κατά εκατό τοις εκατό, μπορούμε να διεκδικήσουμε, στο τέλος του χρόνου, ένα μπόνους...

Αυτή η κατάτμηση φαίνεται ενίοτε εμπνευσμένη από τα ηλεκτρονικά παιχνίδια (ή τους υπολογιστές), όπου καθετί περίπλοκο απλοποιείται σε μια σειρά από επιλογές στις οποίες πρέπει να απαντάς μ’ ένα ναι ή ένα όχι. Αν η διεκπεραίωση είναι επιτυχής, μπορούμε να φανταστούμε ότι ο άνθρωπος προσεχώς θα αντικαθίσταται από μια μηχανή, θα περιέλθει σχεδόν στην κατάσταση που ήταν όταν εκτελούσε καθαρά μηχανικές κινήσεις, εύκολες στην αναπαραγωγή, όπως στα διόδια των δρόμων ταχείας κυκλοφορίας. Μόνο που εδώ δεν πρόκειται για χειρωνακτική εργασία: ο τεϋλορισμός αφορά τις κινήσεις του πνεύματος, όχι του σώματος. Όπως διευκρινίζουν οι οδηγίες που συνοδεύουν κάθε πιστοποίηση, αυτή θέτει τις απαιτήσεις αλλά όχι τον τρόπο που θα ικανοποιηθούν, αφήνοντας λοιπόν «μεγάλη ελευθερία δράσης και ευελιξία ως


προς την πραγματοποίησή τους». Το γενικό αποτέλεσμα αυτής της τεχνικής είναι η μηχανοποίηση των διανοητικών διεργασιών: δε χρειάζεται πια να σκεφτού- με, αρκεί να συμμορφωθούμε σε μια τυποποιημένη διαδικασία. Η λογική του συνόλου γίνεται ακατανόητη για τους απλούς εκτελεστές των αποφάσεων στη βάση της ιεραρχίας.

2. Αντικειμενικότητα των αποτελεσμάτωνΑυτό το δεύτερο χαρακτηριστικό βασίζεται στο πρώτο: με τον κατακερματισμό των εργασιών φτάνουμε στην κατάργηση της υποκειμενικής κρίσης. Γι’ αυτό τον λόγο η άμεση σχέση ανωτέρου και υφισταμένου, δασκάλου και μαθητή τείνει να αντικατασταθεί από τη χρήση τεστ όπου μπορείς να σημειώσεις τη σωστή απάντηση, καθώς κι από απαντήσεις σε τυποποιημένα έντυπα. Αυτή η τυποποίηση δείχνει καθαρά τον επι- διωκόμενο στόχο: την επιβολή ενός ομοιόμορφου συστήματος ανάλυσης σε όλες τις εμπειρίες. Επιπλέον, οι καθηγητές, επειδή υποχρεώνονται να συμπληρώνουν συνέχεια φόρμες, δεν έχουν πια χρόνο να ασχοληθούν προσωπικά με τους μαθητές* το ίδιο ισχύει για τους νοσοκόμους με τους ασθενείς. Η διαπροσωπική επαφή αντικαταστάθηκε από μια μοναχική εργασία, η ερμηνεία από την απρόσωπη περιγραφή. Όλα συμβαίνουν λες και η φυσική συνάντηση δύο ατόμων εμπεριέχει κάποια απειλή, εφόσον δεν ξέρουμε τι ακριβώς μπορεί να προκόψει α π ’ αυτήν. Είναι αυτό που ο Αμερικανός φιλόσοφος Μάθιου Κρόφορντ, σ’ ένα διδακτικό βιβλίο σχετικά με το νόημα της εργασίας, αποκαλεί «καχυποψία απέναντι στο αυθαίρετο».72 Εδώ η απειλή εξουδετερώνεται, όπως ταυτο-


χρόνως και κάθε όφελος για τη διαμόρφωση της ταυτότητας που θα μπορούσε να αποκομίσει ο καθένας από τη συνάντηση. Στερημένοι ταυτότητας από αυτή τη συρρίκνωση της συμπεριφοράς σε κωδικοποιημένα στοιχεία, οι άνθρωποι χάνουν την ανθρωπιά τους. Ενώ αναζητούν το νόημα τους απαντούν με αριθμούς. Ενώ έχουν ανάγκη από προσωπική αναγνώριση υποβαθμίζονται σε τυποποιημένους φακέλους.

3. Προγραμματισμός του μυαλούΣτον «φυσικό» προγραμματισμό, που είναι εγγεγραμμένος στα γονίδιά μας, οι άνθρωποι προσθέτουν έναν «τεχνητό», ή μάλλον κοινωνικό προγραμματισμό. Κι εδώ μπορεί να χρησιμοποιηθεί η παρομοίωση με τον υπολογιστή. Μπορούμε επίσης να πούμε ότι «την τυποποίηση των κινήσεων, που χαρακτήριζε το τεϋλο- ριστικό σχήμα, διαδέχεται η τυποποίηση των ατόμων»,73 αυτό που αποκαλείται ενίοτε τογιοτισμός, από το όνομα της ιαπωνικής βιομηχανίας αυτοκινήτων όπου πρωτοεφαρμόστηκε η τεχνική. Περνάμε λοιπόν σ’ ένα άλλο στάδιο: δε νοιαζόμαστε πια για την τεχνογνωσία των εκτελεστών, αλλά για την ίδια τους την ύπαρξη. Δεν επιστρατεύουμε μόνο τις ικανότητές τους, αλλά ολόκληρη την προσωπικότητά τους. Το σύνορο ανάμεσα στην επαγγελματική και την ιδιωτική ζωή τείνει να σβήσει.

Αν καταφέρουμε να διαμορφώσουμε και να προγραμματίσουμε τα άτομα, δε χρειάζεται να νοιαζόμαστε για τις μετέπειτα κινήσεις τους. Στόχος μας δεν είναι πια η συμπεριφορά τους αλλά ο εγκέφαλός τους- που θα κατευθύνει όλες τους τις εκδηλώσεις. Έτσι, ζητούμε από κάθε εργαζόμενο μια πολύ πληρέστερη


δέσμευση - του πνεύματός του, και όχι μόνο του σώματός του. Ωστόσο, πρόκειται για πνεύμα στερημένο κάθε πρωτοβουλίας, περιορισμένο σ’ ένα στενό πλαίσιο. Το άτομο δεν πρέπει να γίνει πια το γρανάζι μιας μηχανής αλλά ο κρίκος ενός κυκλώματος. Το μυαλό του καθενός, που υποτίθεται ότι μοιάζει μ’ έναν καλά προγραμματισμένο υπολογιστή, γίνεται ο συνδετικός κρίκος μεταξύ δύο μηχανών, συχνά στην κυριολεξία. Σε ορισμένες επιχειρήσεις ο υπεύθυνος παρακολουθεί σε μια οθόνη τα καταγραμμένα δεδομένα (για παράδειγμα, την καμπύλη των πωλήσεων) και σημειώνει σε μια άλλη οθόνη τα μέτρα που, κατά συνέπεια, επιβάλλονται (να ενισχυθεί η Α παραγωγή, να μειωθεί η Β). Έχουμε την εντύπωση ότι, σε λίγο καιρό, ακόμα κι αυτή η μίνιμουμ ανθρώπινη παρέμβαση δε θα είναι πλέον αναγκαία.

Το ασυνείδητο μοντέλο της εξαφάνισης του ανθρώπινου στοιχείου που εφαρμόζεται εδώ είναι εκείνο της μηχανής, ακόμα κι αν πρόκειται για μια τελειοποιημένη μηχανή, αντίθετα με τα αντίστοιχα μοντέλα στα οποία μας είχε συνηθίσει ο απολυταρχισμός: οι ναζί υποβάθμιζαν τα θύματά τους σε υπανθρώπους ή σε ζώα χρησιμοποιώντας τους σε ιατρικά πειράματα* οι κομουνιστές τους μεταχειρίζονταν σαν σκλάβους, βά- ζοντάς τους να δουλεύουν μέχρι εξαντλήσεως. Αλλά αυτές οι πρακτικές μπορούν επίσης να συνυπάρχουν, αφού το τελικό αποτέλεσμα είναι το ίδιο (δε μας εκπλήσσει το ότι ο Στάλιν ήταν θαυμαστής του Τέυλορ).

Ο τογιοτισμός κατευθύνει τα άτομα, αλλά δεν τους στερεί τη βούληση: δεν επιδιώκει νάνους μετατρέψει σε ρομπότ (όπως είναι οι χαρακτήρες του Τσάπλιν). Ο καθένας πρέπει πρώτα να εσωτερικεύσει τους στο-


χους της επιχείρησης και, αντί να αρκείται στο να υπακούει σε διαταγές, να μπορεί να παίρνει πρωτοβουλίες για να αντιμετωπίσει απρόβλεπτες καταστάσεις. Αυτό δίνει στους παράγοντες της επιχείρησης την εντύπωση ότι αναλαμβάνουν πραγματικές ευθύνες, αλλά η αλήθεια είναι διαφορετική: πρόκειται για έναν έμμεσο τρόπο προκειμένου να κατευθύνονται οι πράξεις των εργαζομένων, ο οποίος άλλοτε αποκαλείται «διακυβέρνηση», άλλοτε «τεχνική τυποποίησης της συμπεριφοράς»:74 όχι σταθεροί κανόνες, αλλά μια χειραγώγηση που αναμένεται να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα.

4. Συγκάλυφη των ιεραρχιώνΩστόσο, παρά τη φαινομενική αυξημένη αυτονομία κάθε παράγοντα, παρά τον καθησυχαστικό λόγο περί απουσίας επιβεβλημένων ιεραρχιών, όσοι συμμετέχουν στη δράση δε διαθέτουν πραγματική ελευθερία: οι επιθυμίες τους έχουν προγραμματιστεί, στο εξής μιλούν σαν μηχανές. Στην πραγματικότητα έχουν εγκλωβιστεί σε μια τυπική κατάσταση διπλού καταναγκασμού: ενώ τα χαρτιά είναι σημαδεμένα και οι στόχοι προαποφασισμένοι, τους υποχρεώνουν να είναι ελεύθεροι - τους επιβάλλουν να συμπεριφέρονται με τρόπο αυτόνομο. Ο καταναγκασμός είναι αόρατος, εφό- σον ο καθένας έχει πειστεί ότι το να ενεργεί έτσι είναι προς το συμφέρον του. Η αυτοπειθαρχία αντικαθιστά τις παλιές χονδροειδείς μεθόδους. Καθένας είναι κύριος του εαυτού του, αλλά οι οδηγίες είναι κοινές για όλους. Οι διαταγές δεν προέρχονται πια από σκληρά αφεντικά, αλλά από οργανισμούς που δεν ασκούν καταπιεστική εξουσία: γραφεία συμβούλων, οργάνωσης,


διαχείρισης. Ο νόμος είναι απών, αλλά η πίεση που ασκείται σε κάθε συμμετέχοντα είναι ισχυρή και ύπουλη, αφού επιβάλλεται από τον ίδιο και την καλά προγραμματισμένη συνείδησή του. Οι προϊστάμενοι δε δίνουν πια διαταγές, ο υπάλληλος όμως κρίνεται ταυτοχρόνως από ψηλά (τη διεύθυνση), από το πλάι (τους συναδέλφους) και από κάτω (τους χρήστες, τους πελάτες). Έτσι κι αλλιώς, οι αποφάσεις στις οποίες υπακούμε δεν παρουσιάζονται ως προϊόν μιας βούλησης, αλλά σαν να επιβάλλονται από τη λογική, την ίδια τη φύση των πραγμάτων, τους νόμους της οικονομίας, τις ιδιαίτερες συνθήκες κάθε κατάστασης.

Ενώ υποβαθμίζουν την κοινωνική και ψυχική ζωή αυτών στους οποίους εφαρμόζονται οι τεχνικές του μάνατζμεντ δε βελτιώνουν παρά οριακά τις επιδόσεις των επιχειρήσεων. Κι όταν μεταφέρονται στον χώρο της διοίκησης δεν είναι πιο αποτελεσματικές. Τα σπάνια πλεονεκτήματα που έχουν εξισορροπούνται από τις καινούριες δαπάνες που συνεπάγονται: στον οργανισμό για τον οποίο μιλούσα υπήρχαν έξι θέσεις στελεχών και ελέγχου, στις οποίες προστίθενται τα έξοδα των εκθέσεων πραγματογνωμοσύνης από τους εξωτερικούς οργανισμούς αξιολόγησης. Η συμπλήρωση ερωτηματολογίων και πινάκων καταλαμβάνει ένα καθόλου ευκαταφρόνητο μέρος του χρόνου εργασίας. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η επιβολή αυτών των τεχνικών, που φυσικά δεν έχει γενικευτεί αλλά απο- τελεί μια σημαντική τάση στον σημερινό εργασιακό κόσμο, δεν προέρχεται πραγματικά από την επιδίωξη της αποτελεσματικότητας και του κέρδους. Ο λόγος ύπαρξής τους είναι ιδεολογικής φύσεως: σύμφωνα με


την ορολογία του Σαιν-Σιμόν, αντικαθιστούν τη διακυβέρνηση των ανθρώπων με τη διαχείριση των πραγμάτων, εκμηδενίζουν τις αβεβαιότητες που είναι έμφυτες στην αυτόνομη ανθρώπινη δραστηριότητα.

Όλα συμβαίνουν λες και σ’ αυτές τις δημόσιες ή ιδιωτικές επιχειρήσεις προτιμάμε να μετατρέψουμε σε ρητούς κανόνες αυτό που ένα φυσιολογικό ανθρώπινο ον επιτελεί μόνο του. Παλιότερα αυτός ο εργαζόμενος αντλούσε προσωπική ικανοποίηση από την καλοκαμωμένη δουλειά του, προσπαθούσε να μη βάζει σε κίνδυνο την υγεία του και την ασφάλεια των γειτόνων, να μην υποβαθμίζει το περιβάλλον, ούτε να συνοδεύει τις επαγγελματικές του πράξεις με χυδαία σεξιστικά ή ρατσιστικά αστεία... Προσπαθούσε κυρίως να τελειώνει τη δουλειά του εγκαίρως! Η σαφήνεια και η κωδικοποίηση των κινήσεών του στερούν την αυτονομία του και τον περιορίζουν στον ρόλο ενός στοιχείου μέσα σ’ ένα κύκλωμα. Η επαγγελματική διάλεκτος που χρησιμοποιείται έχει ως γενική συνέπεια τη συγκάλυψη της αλήθειας παρά την αποκάλυψή της, κάπως σαν τις ακαταλαβίστικες και κενές νοήματος φράσεις των Σοβιετικών γραφειοκρατών του παρελθόντος. Αυτή η «τυποποίηση» αποτελεί ταυτοχρόνως υποβάθμιση του ανθρώπου.

Στις μέρες μας μας αρέσει να αναφέρουμε τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας ως εγκλήματα ανώτατου βαθμού στην αντίστοιχη κλίμακα. Οι πρακτικές της υποβάθμισης του ανθρώπου που εξαπλώνονται στον εργασιακό κόσμο είναι βέβαια πολύ λιγό- τερο θεαματικές* δεν καταλήγουν σε σωρούς πτωμάτων. Είναι ωστόσο πολύ συχνότερες από αυτά τα εγκλήματα και τείνουν να παραλύσουν την άνθρωπό-


τητα, εξουδετερώνοντας την ανάγκη των ανθρώπων για ελευθερία, για άμεση σχέση με τον άλλο, για φροντίδα για το κοινό καλό.

Πολλές αντιδράσεις εκδηλώθηκαν απέναντι σ’ αυτή την εξέλιξη και στις εξαιρετικά οδυνηρές συνέπειές της. Ένα παράδειγμα είναι οι αυτοκτονίες στη Ργ&ποθ ΤθΙθοοιπ. Οι ακραιφνείς νεοφιλελεύθεροι βλέπουν σ’ αυτές έναν λόγο παραπάνω για να καταδικάσουν το κράτος Πρόνοιας, το οποίο έχει κακομάθει τους πολίτες του κάνοντάς τους απροσάρμοστους. Εξαιτίας της αιώνιας υποστήριξης του κράτους Πρόνοιας οι πολίτες γίνονται τόσο ευάλωτοι μπροστά στον ανοιχτό ορίζοντα. Ας δοκιμάσουμε λοιπόν πάλι τις χαρές των νομάδων! Οι υπερασπιστές των ψυχολογικών ερμηνειών προβάλλουν την έννοια της τυραννίας: για όλα φταίνε οι ανώτεροι στην ιεραρχία, που υποκύπτουν στη διεστραμμένη ευχαρίστηση του να ταπεινώνουν και να βασανίζουν τους υφισταμένους τους. Η λύση είναι μια πιο αυστηρή νομοθεσία, που θα κωδικοποιεί τις ανθρώπινες σχέσεις στον κόσμο της εργασίας: οι βασανιστές πρέπει να διώκονται. Είναι φυσικό να αναρω- τηθούμε μήπως το πρόβλημα δεν είναι ψυχολογικό αλλά σχετίζεται με την ίδια την οργάνωση της εργασίας και, πάνω α π ’ όλα, με τη νεοφιλελεύθερη ιδεολογία που τη διέπει.

Μια επιχείρηση που δε βγάζει κέρδος καταλήγει γρήγορα σε χρεοκοπία. Δεν πρόκειται λοιπόν για το να εγκαταλείψει το κέρδος υπέρ της ψυχικής ανάπτυξης του προσωπικού της αλλά για την εύρεση μιας καλής ισορροπίας μεταξύ των δύο, πόσο μάλλον εφόσον μια καλύτερη κοινωνική ατμόσφαιρα είναι, από οικονομική σκοπιά, ωφέλιμη για την επιχείρηση. Όμως το


κράτος, μέσω της νομοθεσίας του, έχει κι αυτό έναν ρόλο να παίξει, εφόσον μπορεί να ενεργεί στο όνομα μιας άλλης λογικής που υπολογίζει το βάθος χρόνου, τους φυσικούς πόρους της χώρας, την υγεία των κατοίκων της, ή την ανάγκη να γίνουν επενδύσεις στην εκπαίδευση. Σήμερα στην Ευρώπη το μοναδικό πλαίσιο αποτελεσματικής παρέμβασης θα ήταν θεωρητικά η Ευρωπαϊκή Ένωση. Λόγω έλλειψης μιας τέτοιας συμφωνίας, οι «ενάρετες» επιχειρήσεις μιας χώρας θα χάνονταν μπροστά στον ανταγωνισμό εκείνων που, σε μια άλλη, θα επιδίωκαν μόνο το άμεσο κέρδος. Σε σχέση με τις επιχειρήσεις των άλλων ηπείρων ένας λογικός και διαβαθμισμένος ευρωπαϊκός προστατευτισμός φαίνεται απαραίτητος, αν θέλουμε να υπερασπιστούμε όχι μόνο τα εργοστάσια αλλά και έναν τρόπο ζωής που θεωρούμε πολύτιμο. Ξέρουμε ωστόσο ότι, σ’ αυτό το σημείο, η πράξη βρίσκεται προς το παρόν πολύ πίσω από τη θεωρία...

Η εξασθένιση της κυριαρχίας του νόμου, η απώλεια νοήματος στον κόσμο της εργασίας, η υποβάθμιση του ανθρώπου δεν εξηγούνται με θεωρίες συνωμοσίας στις οποίες πρωταγωνιστούν οι ισχυροί του μεγάλου κεφαλαίου, παρόλο που, αναπόφευκτα, όσοι επωφελούνται υλικά κάνουν τα πάντα για να εδραιώσουν αυτές τις αλλαγές. Θα λέγαμε το ίδιο για τ,ις καινούριες τεχνικές μάνατζμεντ και διακυβέρνησης. Το σύνολο αυτών των αλλαγών είναι αποτέλεσμα μιας εξέλιξης της κοινωνίας που δεν πυροδοτήθηκε από ένα ατομικό συνειδητό υποκείμενο. Ωστόσο, είναι σαφές ότι, χωρίς να πρόκειται για μια μηχανική συνέπεια της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, έγιναν δυνατές εξαιτίας της και, σε αντάλλαγμα, την ευνοούν. Αυτές οι μεταβολές φαίνο


νται λογικές σ’ έναν κόσμο τον οποίο χαρακτηρίζει η λήθη των σκοπών -η εξέλιξη των ανθρώπων, μια ζωή πλούσια σε νόημα και ομορφιά- και η καθαγίαση των μέσων - μια ανθηρή οικονομία, για την οποία δεν αναρωτιόμαστε αν εξυπηρετεί την κοινωνία της και η οποία περιορίζει τις επιχειρήσεις μόνο στη χρηματιστηριακή αξία τους.

Η εξουσία των ΜΜΕ

Έρχομαι τώρα σε μια τελευταία μορφή της τυραννίας των ατόμων, όχι πια οικονομική αλλά κοινωνική. Στην απαρίθμησή του των εξουσιών του κράτους που πρέπει να διαχωρίσουμε για να περιορίζονται αμοιβαία, ο Μοντεσκιέ κρατάει μόνο τρεις, σύμφωνα με μια ήδη παραδοσιακή κατανομή: τη νομοθετική, την εκτελεστική και τη δικαστική. Στις σύγχρονες δημοκρατικές κοινωνίες αποκτήσαμε τη συνήθεια να τους προσθέτουμε άλλες δύο μορφές εξουσίας: την οικονομική και την εξουσία των μέσων ενημέρωσης. Μου μένει λοιπόν να πω δυο λέξεις για την τελευταία.

Καμιά φορά η ελευθερία της έκφρασης δεν παρουσιάζεται ως μια αξία ανάμεσα στις άλλες αλλά ως το ίδιο το θεμέλιο της δημοκρατίας. Επί τη ευκαιρία μιας υπόθεσης που συζητήθηκε πολύ, πρώτα στη Δανία, μετά σ’ ολόκληρο τον κόσμο, σχετικά με τις γελοιογραφίες του προφήτη Μωάμεθ, διαβάσαμε ότι η ελευθερία έκφρασης ήταν «η πρώτη αξία για τη Δανία». Πρέπει, σ’ αυτή την περίπτωση, να αρνούμαστε κάθε περιορισμό;75

Το ότι η ελευθερία του λόγου είναι μια αναγκαίο-


τητα φαίνεται καθαρά όταν σκεφτόμαστε τον απομονωμένο, ταλαιπωρημένο από τη διοίκηση πολίτη μπροστά στον οποίο κλείνουν όλες οι πόρτες και δεν του απομένει παρά ένα τελευταίο καταφύγιο: να δημοσιοποιήσει την αδικία της οποίας είναι θύμα κοινοποιώντας τη, για παράδειγμα, στους αναγνώστες μιας εφημερίδας. Αλλά έτσι υπεραπλουστεύουμε τα πράγματα. Ας φανταστούμε καλύτερα ότι ο λόγος που επιθυμεί να εκφραστεί ελεύθερα είναι αυτός του αντιση- μίτη Ντρυμόν, ή ότι μοιάζει με μια γεμάτη μίσος προπαγάνδα, ή ότι συνίσταται στη μετάδοση απατηλών πληροφοριών. Ας σκεφτούμε επίσης όχι το απομονωμένο άτομο αλλά το γκρουπ των ΜΜΕ που διαθέτει τηλεοπτικά κανάλια, ραδιοφωνικούς σταθμούς, εφημερίδες, τα οποία μπορεί να τα βάζει να λένε ό,τι θέλει. Το ότι ξεφεύγουν από τον κυβερνητικό έλεγχο είναι αναμφίβολα θετικό* το ότι η δράση τους είναι πέρα για πέρα ευεργετική είναι πιο αμφίβολο.

Η ελευθερία του λόγου έχει βέβαια τη θέση της ανάμεσα στις δημοκρατικές αξίες, αλλά δε βλέπουμε πώς θα μπορούσε να αποτελεί το κοινό τους θεμέλιο. Αντιπροσωπεύει μια απαίτηση πλήρους ανοχής (τίποτα α π ’ ό,τι λέγεται δεν μπορεί να χαρακτηριστεί απαράδεκτο), άρα ενός γενικευμένου σχετικισμού όλων των αξιών: «Διεκδικώ το δικαίωμα να υπερασπίζομαι δημόσια οποιαδήποτε γνώμη, καθώς και το να αμαυρώνω οποιοδήποτε ιδανικό». Κάθε κοινωνία όμως έχει ανάγκη από μια βάση κοινών αξιών. Το να τις αντικαταστήσει με το «έχω το δικαίωμα να λέω ό,τι θέλω» δεν αρκεί για να θεμελιώσουμε μια κοινή ζωή... Ολοφάνερα, το δικαίωμα να απαλλάσσεσαι από κάποιους κανόνες δεν μπορεί να είναι ο μοναδικός κανόνας που


οργανώνει τη ζωή μιας κοινότητας! «Απαγορεύεται να απαγορεύεις» είναι μια ωραία φράση, αλλά καμιά κοινωνία δεν μπορεί να συμμορφωθεί μ’ αυτή.

Πλάι στην ελευθερία επιλογής που παρέχει στους πολίτες του το κράτος έχει (ή θα έπρεπε να έχει) και άλλους σκοπούς: να προστατεύει τη ζωή τους, τη σωματική τους ακεραιότητα και τα αγαθά τους, να καταπολεμά τις διακρίσεις, να φροντίζει για την κοινή δικαιοσύνη, ειρήνη και ευζωία, να υπερασπίζεται την αξιοπρέπεια όλων των πολιτών. Γι’ αυτό, όπως ήταν γνωστό ήδη στον Μπερκ, ο λόγος ή οι άλλες μορφές έκφρασης υφίστανται περιορισμούς, επιβεβλημένους λόγω άλλων αξιών στις οποίες προσχωρεί η κοινωνία.

Αν πάρουμε στα σοβαρά αυτές τις επιφυλάξεις ως προς τον απόλυτο χαρακτήρα της ελευθερίας έκφρασης, είμαστε υποχρεωμένοι να πάμε στο άλλο άκρο και να απαιτήσουμε να ελέγχει τα πάντα ο νόμος ή η κρατική εξουσία; Είμαστε καταδικασμένοι να διαλέξουμε ανάμεσα στο αναρχικό χάος και στη δογματική τάξη; Δε νομίζω. Πρέπει μάλλον να δεχτούμε ότι η ελευθερία έκφρασης πρέπει να είναι σχετική με τις καταστάσεις, τον τρόπο έκφρασης, την ταυτότητα εκείνου που εκφράζεται κι εκείνου που περιγράφει τον σκοπό του. Η απαίτηση ελευθερίας έχει νόημα μόνο σ’ ένα δομικό πλαίσιο - αυτά τα πλαίσια όμως ποικίλλουν τρομερά.

Πού εκφραζόμαστε; Δεν προσεγγίζουμε με τις ίδιες απαιτήσεις ένα βιβλίο που πρέπει να αγοράσουμε και να διαβάσουμε (πράξη σπάνια και δύσκολη!), ένα άρθρο εφημερίδας, ή μια τηλεοπτική εκπομπή, ή ένα σατιρικό δημοσίευμα. Αλλιώς αντιμετωπίζουμε μια καθημερινή εφημερίδα γνωστή για τη σοβαρότητά της


από μια περιθωριακή τηλεοπτική εκπομπή, αλλιώς αντιμετωπίζουμε τις ειδήσεις των οκτώ. Ένα μικρό συμβάν περιγράφει αυτή τη διαφορά σε σχέση με την εικόνα: ένα μουσείο φωτογραφίας στο Σαρλρουά του Βελγίου οργάνωσε, το φθινόπωρο του 2006, την έκθεση ενός Ιάπωνα φωτογράφου που φωτογράφιζε δεμένες γυμνές γυναίκες. Η έκθεση αναγγέλθηκε μ’ ένα μεγάλο πανό στην πρόσοψη του μουσείου. Μερικοί κάτοικοι της πόλης διαμαρτυρήθηκαν, ο διευθυντής του μουσείου όμως δήλωσε ότι θα αντισταθεί και ότι οι λογοκριτές δε θα περάσουν. Όμως η διαφορά των δυο καταστάσεων, οι φωτογραφίες μέσα στην γκαλερί και οι φωτογραφίες σε αφίσα στον δρόμο, είναι ξεκάθαρη: το να μπεις σε μια γκαλερί είναι μια εκούσια πράξη· για να δεις όμως την αφίσα αρκεί να περάσεις από την περιοχή. Όσο για το περιεχόμενο αυτής της άσκησης της ελευθερίας έκφρασης, ας φανταστούμε για μια στιγμή ότι τοποθετούμε στη θέση των γυναικών εκπροσώπους κάποιας «εμφανούς μειονότητας», παραδείγματος χάριν μαύρους: αν κάποιος κύριος ομολογούσε την ακαταμάχητη παρόρμηση που αισθάνεται να φωτογραφίζει δεμένους γυμνούς μαύρους, η έκθεσή του ίσως δεν προκαλούσε τον ίδιο ενθουσιασμό. Τέλος, δείτε αυτό το παράδοξο: δεμένες γυμνές γυναίκες διαφημίζουν τη διεκδίκηση της ελευθερίας...

Πώς εκφραζόμαστε; Οι επιστημονικές συζητήσεις ή δημοσιεύσεις δε θα έπρεπε να υφίστανται έλεγχο: επειδή αυτό αποτελεί προϋπόθεση της αναζήτησης της αλήθειας (αν κινδυνεύουμε να τιμωρηθούμε γ ι’ αυτά που βρίσκουμε δύσκολα ερευνούμε) και επειδή, ταυ- τοχρόνως, τα κείμενα αυτού του τύπου έχουν μικρό άμεσο αντίκτυπο στο κοινό. Μπορούμε λοιπόν να


αντιταχθούμε στους μνημονικούς νόμους που καθαγιάζουν κάποια γεγονότα του παρελθόντος, και δεν απαγορεύουμε βάσει αρχής έρευνες γύρω από τα βιολογικά θεμέλια της ανισότητας μεταξύ φυλών ή φύλων (αντιθέτως, αυτές οι έρευνες μπορούν να αποκλειστούν από τη δημοσίευση λόγω επιστημονικής ακυρότητας από κάποιον αρχισυντάκτη - εδώ δεν τίθεται ζήτημα απαγόρευσης).

Η περίπτωση του καλλιτέχνη είναι διαφορετική. Οι σύγχρονες φιλελεύθερες δημοκρατίες εκτιμούν ότι η καλλιτεχνική δημιουργία απαιτεί απόλυτη ελευθερία- πράγμα που είναι προφανώς μια υπερβολική έκφραση, εφόσον αξιώνει τη βίαιη ρήξη μεταξύ τέχνης και μη τέχνης. Ή, πάλι, ενέχει μια περίεργη υποτίμηση της τέχνης: είναι σαν να αποφασίζουμε εκ των προτέρων ότι, ό,τι κι αν λένε, τα καλλιτεχνικά έργα δεν έχουν αντίκτυπο στη ζωή της κοινωνίας.

Παραδόξως, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα, που απαγόρευαν έργα ζωγράφων και έκαιγαν βιβλία συγγραφέων, έδειχναν πολύ μεγαλύτερο σεβασμό για την καλλιτεχνική δημιουργία. Ο γραμματέας του σοβιετικού κομουνιστικού κόμματος Σουσλόφ είχε καλέσει τον Βασίλι Γκρόσσμαν αφού διάβασε το χειρόγραφό του Ζωή και πεπρωμένο. Θεωρούσε το βιβλίο επικίνδυνο για το πολιτικό καθεστώς: «Γιατί να προσθέσουμε το βιβλίο σας στις ατομικές βόμβες που ετοιμάζουν εναντίον μας οι αντίπαλοί μας; »76 Δεν αναπολούμε αυτή την εποχή και τις απαγορεύσεις της, αλλά, χωρίς να επιβάλλουμε καμιά λογοκρισία, δεν είναι νόμιμο να συζητάμε δημοσίως για τον πιθανό αντίκτυπο ενός βιβλίου ή μιας εικόνας στο πνεύμα των αναγνωστών ή των θεατών του;


Η ελευθερία του δημόσιου λόγου

Ξεχωρίζοντας αυτές τις δύο περιπτώσεις, την επιστήμη και την τέχνη, μένει να αναρωτηθούμε πάνω στην ελευθερία την οποία απολαμβάνει ο πολιτικός λόγος, που καλεί αμεσότερα σε δράση. Σ ’ αυτό αναφέρονται, για παράδειγμα, οι νόμοι κατά της προτροπής στο ρατσιστικό μίσος ή στη βία.

Το πιο σημαντικό στοιχείο αφορά την ταυτότητα εκείνου που διεκδικεί την ελευθερία έκφρασης και εκείνου που είναι το αντικείμενο αυτής της ελευθερίας. Αυτό που μετράει πρώτα α π ’ όλα είναι η έκταση της δύναμης που διαθέτουν και ο ένας και ο άλλος. Δεν αρκεί να έχεις το δικαίωμα να εκφράζεσαι, πρέπει να έχεις και τη δυνατότητα. Χωρίς αυτή τη δυνατότητα η «ελευθερία» είναι μια κούφια λέξη. Όλες οι πληροφορίες και οι απόψεις δε γίνονται δεκτές με την ίδια ευκολία από τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης μιας χώρας. Έτσι, η ελεύθερη έκφραση των ισχυρών μπορεί να έχει ολέθριες συνέπειες γ ι’ αυτούς που δεν έχουν φωνή. Αν έχουμε την ελευθερία να λέμε ότι όλοι οι Άραβες είναι μη αφομοιώσιμοι ισλαμιστές, όλοι οι μαύροι διακινη- τές ναρκωτικών, τους στερούμε την ελευθερία να βρουν δουλειά, ακόμη και να περπατούν στον δρόμο χωρίς να υφίστανται αστυνομικούς ελέγχους.

Το πρόβλημα δεν είναι καινούριο, είχε ήδη εντοπιστεί από την εποχή της ελληνικής δημοκρατίας. Σ ’ αυτό τον τύπο καθεστώτος αποφασίζει η πλειοψηφία για την πορεία που πρέπει να ακολουθηθεί στα κοινά· όμως η πλειοψηφία δεν είναι αναγκαστικά φωτισμένη: ο καθένας έχει τις έγνοιες του, ούτε γνωρίζει σε βάθος τις κοινές υποθέσεις, οι οποίες είναι εξάλλου αρκετά


περίπλοκες. Ακούει λοιπόν ευχαρίστως τις συμβουλές των πιο αρμόδιων. Δε θεωρεί αναγκαστικά αρμόδιους όσους κατέχουν μια ανώτερη γνώση, αλλά όσους ξέρουν να του μιλάνε με τρόπο θελκτικό, τους καλούς ρήτορες, τους σοφιστές. Η δημοκρατία απειλείται μο- νίμως από τη δημαγωγία, ο καλός ομιλητής μπορεί να κερδίσει την αποδοχή (και την ψήφο) της πλειοψηφίας, εις βάρος ενός συμβούλου πιο λογικού αλλά λιγότερο εύγλωττου.

Αυτή η απειλή της δημαγωγίας, ήδη παρούσα στην αρχαιότητα, έχει γιγαντωθεί στον σύγχρονο κόσμο χάρη στην έντονη παρουσία των μαζικών μέσων επικοινωνίας: του Τύπου, του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και του διαδικτύου. Η τάση τού να επιβάλλεται κανείς με την επιδεξιότητά του ως προς τον χειρισμό των λέξεων και των εικόνων δεν έχει αλλάξει από τις μακρινές εκείνες εποχές, μόνο το μέσο που έχει στην υπηρεσία του είναι σήμερα απείρως ισχυρότερο. Απ’ αυτή τη σκοπιά, ισχύει για τα ΜΜΕ ό,τι και για τους εξοπλισμούς: η βαρβαρότητά μας δεν αυξήθηκε, αλλά η ικανότητά μας να καταστρέφουμε ζωές και κτίρια είναι ασύγκριτη σε σχέση μ’ εκείνη των Ρωμαίων ή των βαρβάρων του Βορρά. Η κίνηση επιταχύνεται μπροστά στα μάτια μας: στα πυρηνικά όπλα, από τη μια πλευρά, αντιστοιχούν, από την άλλη, τα πλανητικά μηνύματα που εκπέμπονται και λαμβάνονται παντού μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα. Μέσα στο χρονικό διάστημα ενός αιώνα η αλλαγή ήταν σημαντικότερη σε σχέση με τα δύο χιλιάδες χρόνια που προηγήθηκαν. Ως τότε μπορούσες να απευθυνθείς μόνο στους συγκεντρωμένους ακροατές μιας αίθουσας ή μιας δημόσιας πλατείας, ή -αισθητή πρόοδος- στους αναγνώστες του Τύ


που. Σήμερα η πληροφορία απευθύνεται εξίσου στους μορφωμένους και στους αγράμματους, στους ανθρώπους κάθε οικονομικού επιπέδου και κάθε χώρας, και επιπλέον είναι στιγμιαία. Οι πηγές της είναι βέβαια πολλές - όμως αυτό δε σημαίνει ότι όλες οι πηγές έχουν την ίδια δύναμη.

Έχουμε την εντύπωση ότι παίρνουμε τις αποφάσεις μας μόνοι μας. Αλλά αν όλα τα μεγάλα ΜΜΕ μεταδίδουν από το πρωί ως το βράδυ καθημερινά το ίδιο μήνυμα, το περιθώριο ελευθερίας που διαθέτουμε για να διαμορφώσουμε άποψη περιορίζεται πολύ. Η δράση μας βασίζεται στις πληροφορίες που έχουμε για τον κόσμο. Αλλά αυτές οι πληροφορίες, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι δεν είναι ψευδείς, έχουν επιλεγεί, ξεδια- λεχτεί, συγκεντρωθεί, κατασκευαστεί με λεκτικά ή οπτικά μηνύματα για να μας οδηγήσουν μάλλον προς ένα συγκεκριμένο συμπέρασμα και όχι προς ένα άλλο. Ωστόσο, τα όργανα πληροφόρησης δεν εκφράζουν τη συλλογική βούληση, ευτυχώς: το άτομο πρέπει να μπορεί να κρίνει μόνο του, όχι υπό την πίεση αποφάσεων που απορρέουν από το κράτος. Στη σημερινή κατάσταση πραγμάτων ο πολίτης κινδυνεύει να δεχτεί ομοιόμορφη πληροφόρηση, είτε αυτή προέρχεται από το κράτος είτε αποφασίζεται από ένα μόνο άτομο ή μια ομάδα ατόμων. Στις μέρες μας είναι δυνατό -αν διαθέτεις πολλά χρήματα- να αγοράσεις ένα, πέντε ή δέκα τηλεοπτικά κανάλια, ραδιοφωνικούς σταθμούς, εφημερίδες και να τα βάλεις να λένε ό,τι θέλεις, έτσι ώστε οι καταναλωτές τους, αναγνώστες, ακροατές και θεατές να σκέφτονται, με τη σειρά τους, αυτό που θέλεις.

Φυσικά, ο μεγιστάνας των ΜΜΕ πρέπει να ενδιαφέ- ρεται και για την αποδοτικότητα της αυτοκρατορίας


του, δεν μπορεί να περιοριστεί στη μετάδοση της προπαγάνδας του. Τίποτα δεν τον εμποδίζει να αναμείξει επιδέξια σ’ αυτή τα θέματα που πουλάνε (σκάνδαλα, σεξ, βία), με τελικό αποτέλεσμα όχι πια την πειθώ αλλά τη χειραγώγηση. Δεν πρόκειται πλέον για δημοκρατία αλλά για πλουτοκρατία: την εξουσία δεν την έχει ο λαός αλλά το χρήμα. Το ισχυρό άτομο έχει τη δυνατότητα να επιβάλει τη θέλησή του στην πλειοψηφία.

Παίρνω ένα παράδειγμα από την επικαιρότητα. Η εφημερίδα Νβινθ ο/ ϊΗε \Υοήά, σκανδαλοθηρικό εβδομαδιαίο έντυπο που έβγαινε στο Λονδίνο και ανήκε στην αυτοκρατορία των ΜΜΕ του Ρούππερτ Μέρντοχ (η κυκλοφορία της διακόπηκε τον Ιούλιο του 2011), προκάλεσε σκάνδαλο με τις μεθόδους του ρεπορτάζ της και έγινε αντικείμενο αστυνομικής έρευνας. Στην προκειμένη περίπτωση αντιληφθήκαμε πόσο στενά συνδέονται η πολιτική εξουσία και η εξουσία των ΜΜΕ. Ο σημερινός επικεφαλής της βρετανικής κυβέρνησης Ντέιβιντ Κάμερον περνούσε τις διακοπές του στο γιοτ του Μέρντοχ. Η υπεύθυνη επικοινωνίας του είναι η πρώην αρχισυντάκτρια της κατηγορούμενης εφημερίδας. Οι δημοσιογράφοι της έδωσαν δεκάδες χιλιάδες λίρες στερλίνες στους αστυνομικούς της Σκότλαντ Γιαρντ, γεγονός που τους εξασφάλισε πρόσβαση σε εμπιστευτικές πληροφορίες, αλλά και κά- ποια προστασία για τις οριακά νόμιμες έρευνές τους. Στις εκλογές όλα τα ΜΜΕ του συγκροτήματος, που περιλαμβάνει και τηλεοπτικά κανάλια, έστρεψαν τα πυρά τους στο αντίπαλο Εργατικό Κόμμα. Η νίκη των Συντηρητικών οφείλεται εν μέρει σ’ αυτά τα ΜΜΕ. Πράγμα που δεν εμπόδισε τον Μέρντοχ να έχει, κά- ποια άλλη στιγμή, καλές σχέσεις με την κυβέρνηση του


εργατικού Μπλαιρ, του οποίου επικροτούσε την αντι- τρομοκρατική εκστρατεία σε σημείο ώστε να χαρακτηριστεί δημοσίως ως «το εικοστό τέταρτο μέλος της κυβέρνησης». Οι υπηρεσίες του ανταμείφθηκαν με διάφορες «χάρες» εκ μέρους της πολιτικής εξουσίας. Η ίδια αυτοκρατορία των ΜΜΕ παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική ζωή των ΗΠΑ μέσω του τηλεοπτικού καναλιού Ροχ Νθ\νδ.

Ένα άλλο παράδειγμα της κυριαρχίας των ΜΜΕ είναι η φοβερή επιρροή που ασκεί σήμερα ο τηλεοπτικός σταθμός του Κατάρ Αλ-Ζαζίρα στην πολιτική εξέλιξη των αραβικών χωρών. Δεν αρκείται στην παροχή πλούσιας πληροφόρησης* αυτή η πληροφόρηση είναι προσανατολισμένη στην πολιτική γραμμή^χου το κανάλι αποφάσισε να προωθήσει. Έτσι, η πτώση των Αράβων ηγεμόνων τής οφείλει πολλά, ενώ το κανάλι δεν ασκεί ποτέ κριτική στις μουσουλμανικές θρησκευτικές αρχές ή στη Σαουδική Αραβία.

Ο δημόσιος λόγος, μια εξουσία ανάμεσα στις άλλες, πρέπει ενίοτε να έχει όρια. Πού θα βρούμε το κριτήριο που επιτρέπει να διακρίνουμε τους καλούς περιορισμούς από τους κακούς - μεταξύ άλλων, όσον αφορά τον συσχετισμό δυνάμεων ανάμεσα σ’ αυτόν που μιλάει και σ’ αυτόν για τον οποίο γίνεται λόγος; Δεν είναι το ίδιο αξιέπαινο να επιτίθεσαι στους ισχυρούς της στιγμής με το να εκθέτεις στη λαϊκή οργή έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Ένα έντυπο όργανο είναι πολύ λι- γότερο ισχυρό από το κράτος, άρα δε χρειάζεται να περιορίσουμε την ελευθερία του να επικρίνει αυτό το κράτος. Όταν, στη Γαλλία, ο ιστότοπος Μθάί&ρ&ιΐ αποκαλύπτει συνωμοσία ανάμεσα σε δυνάμεις του χρήματος και σε πολιτικούς υπευθύνους, η δημόσιό-


γραφία αυτή δεν έχει τίποτα το «φασιστικό», ό,τι κι αν λένε όσοι αισθάνονται στοχοποιημένοι. Αντιθέτως, ένα έντυπο όργανο έχει περισσότερη δύναμη από ένα άτομο: έτσι, όταν εκτρέπεται σε «λιντσάρισμα» δια- πράττει κατάχρηση εξουσίας. Ως αντι-εξουσία, η ελευθερία του λόγου είναι πολύτιμη. Ως εξουσία, πρέπει κι αυτή να περιοριστεί.

Έχουμε δει ότι σε χώρες όπου τα ΜΜΕ ελέγχονται από το κράτος καινούριες τεχνολογίες δίνουν μια ευκαιρία πληροφόρησης — χάρη στη σύνδεση με κοινωνικά δίκτυα που ξεφεύγουν από κάθε τοπικό έλεγχο. Χάρη στο Ρ&οθβοοίί και το ΤννϊΐίθΓ η πληροφορία μπορεί να κυκλοφορεί στην Κίνα παρακάμπτοντας τον έλεγχο του Πολιτικού Γραφείου. Στις αραβικές χώρες της Εγγύς και Μέσης Ανατολής, το 2011, η ίδια αυτή μορφή μετάδοσης ειδήσεων διευκόλυνε τις πολιτικές αναταραχές. Κάθε άτομο ξεχωριστά είναι ανίσχυρο, αλλά η κοινοποίηση πληροφοριών συντέλεσε στην ανατροπή καταπιεστικών καθεστώτων: εδώ δεν υπάρχει κατάχρηση εξουσίας. Ωστόσο, σε διαφορετικές καταστάσεις το ίδιο μέσο μπορεί να υπηρετήσει την υποταγή: αν όλα τα μέλη του δικτύου μεταδίδουν πειθήνια τη γνώμη μιας κυριαρχικής μορφής, το αποτέλεσμα είναι η ενίσχυση του κομφορμισμού, όχι η απελευθέρωση από τα κλισέ. Αυτό που ήταν μέσο ελευθερίας στα χέρια των υποταγμένων γίνεται μέσο υποταγής στα χέρια των ισχυρών.

Τον Οκτώβριο του 2010 δημοσιεύτηκαν ορισμένα ντοκουμέντα από μια πηγή ανεξάρτητη από την αμερικανική κυβέρνηση: την ομάδα του ΙΥΐΙίϊί,θ&Ιίδ. Μάθαμε πόσο καθημερινή ήταν στη διάρκεια κατοχής του Ιράκ η βία κάθε είδους, φόνοι, βιασμοί, βασανιστήρια,


καψώνια, και πόσο λίγες αντιδράσεις ήγειρε εκ μέρους των πολιτικών και στρατιωτικών αμερικανικών αρχών, που ωστόσο δεν την αγνοούσαν. Η αντίδραση της αμερικανικής κυβέρνησης ήταν περίεργη: συγκέντρωσε όλες της τις προσπάθειες προκειμένου να ανακαλύψει την πηγή των διαρροών και την ταυτότητα αυτών που τις μετέδωσαν για να τους σύρει στα δικαστήρια. Ο στρατιώτης Μπράντλεϋ Μάννινγκ, μια υποτιθέμενη πηγή, συνελήφθη και τον μεταχειρίστηκαν σαν επικίνδυνο εγκληματία, όπως τους τρομοκράτες που φυλακίζονται στο Γκουαντάναμο: υπέστη βασανιστήρια, εξευτελισμούς, ψυχικές δοκιμασίες. Αντιθέ- τως, καμιά λέξη μεταμέλειας δεν ειπώθηκε για τις εγκληματικές πράξεις που διέπραξαν οι αμερικανικές δυνάμεις κατοχής. Κανείς από τους υπευθύνους δεν κατηγορήθηκε μετά τις αποκαλύψεις. Σε αντίθεση με ό,τι μπορεί να ειπωθεί σε μια τέτοια περίπτωση, οι «διαρροές» του \ΥϊΜΙ,θ&1ς8 δεν είχαν τίποτα το «ολοκληρωτικό»; τα κομουνιστικά «ολοκληρωτικά» καθεστώτα καθιστούσαν διαφανή τη ζωή αδύναμων ατόμων, όχι εκείνην του κράτους.

Οι υπερασπιστές της απεριόριστης ελευθερίας έκφρασης αγνοούν αυτή τη στοιχειώδη διάκριση μεταξύ ισχυρών και ανίσχυρων, πράγμα που τους επιτρέπει να δοξάζουν οι ίδιοι τον εαυτό τους. Ο συντάκτης της δανέζικης εφημερίδας /]/ΙΙαηάδ-Ροδίβη, που είχε δημοσιεύσει το 2005 τις γελοιογραφίες του Μωάμεθ, επανέρχεται στο θέμα πέντε χρόνια αργότερα και παρομοιάζει σεμνά τον εαυτό του με τους αιρετικούς του Μεσαίωνα που καίγονταν στην πυρά, με τον Βολταίρο, επικριτή της πανίσχυρης Εκκλησίας, με τους αντιστασιακούς εναντίον του Χίτλερ στον μεσοπόλεμο, ή με


τους αντιφρονούντες που κατέστειλε η σοβιετική εξουσία. Όντως, η φιγούρα του θύματος ασκεί σήμερα ακαταμάχητη έλξη. Ο δημοσιογράφος ξεχνάει ότι οι θαρραλέοι που ασκούσαν την ελευθερία έκφρασης μάχονταν εναντίον των κατόχων της πνευματικής και κοσμικής εξουσίας της εποχής τους, ενώ ο ίδιος υπεράσπιζε τη θέση της κυβέρνησης της χώρας του καθώς και της πλειονότητας του πληθυσμού, και ότι ο στόχος των επιθέσεών του δεν ήταν η κυρίαρχη εξουσία της χώρας αλλά μια μειονότητα που υφίσταται διάκριση.

Το να βάλουμε όρια στην ελευθερία έκφρασης δε σημαίνει ότι ζητάμε την εγκαθίδρυση της λογοκρισίας· απλώς ζητάμε υπευθυνότητα εκ μέρους εκείνων που έχουν τη δύναμη να μεταδίδουν πληροφορίες και απόψεις. Η υπευθυνότητα αυξάνεται με τη δύναμη που διαθέτουν και που θα έπρεπε να προκαλεί ανάλογες επιφυλάξεις. Λιγότεροι περιορισμοί αρμόζουν σ’ ένα βιβλίο που πουλάει 5.000 αντίτυπα από μια εφημερίδα που διαβάζεται από 500.000 αναγνώστες ή σ’ ένα τηλεοπτικό κανάλι το οποίο παρακολουθούν 5.000.000 θεατές. Για τον ίδιο λόγο ένα μέλος της κυβέρνησης, πόσο μάλλον ο αρχηγός της, πρέπει να ζυγίζει περισσότερο τα λόγια του α π ’ όσο ο αρχηγός ενός κόμματος γνωστού για τις μεροληπτικές και ξενοφοβικές θέσεις του. Ο κανόνας εδώ φαίνεται να είναι: η ελευθερία έκφρασης πρέπει να υφίσταται τόσο λιγότερους περιορισμούς όσο η δύναμη που διαθέτουμε είναι λίγη, διότι στην περίπτωση αυτή αποτελεί αντι-εξουσία. Πρέπει όμως να την εξετάζουμε πιο προσεκτικά όταν όσοι την επικαλούνται κατέχουν ήδη μια θέση ισχύος στο πολιτικό ή οικονομικό επίπεδο· διότι τότε κινδυνεύει να οδηγήσει σε κατάχρηση εξουσίας.


Τα όρια της ελευθερίας

Ο πολιτικός μεσσιανισμός και ο φιλελευθερισμός ανήκουν, εκ πρώτης όψεως, σε δύο αντίθετες τάσεις: ο πρώτος πιστεύει στην ικανότητα της κρατικής παρέμβασης, ο δεύτερος στη σταδιακή της εξάλειψη. Λες και η δύναμη του ενός έρχεται να αντισταθμίσει, ή να κρύψει, την αδυναμία του άλλου: στη θριαμβευτική πορεία των στρατευμάτων στο εξωτερικό αντιτίθεται η ανικανότητα του κράτους στο ίδιο του το έδαφος. Έτσι, έχει κανείς την εντύπωση ότι για τον πρόεδρο Ομπάμα είναι ευκολότερο να βομβαρδίσει τη Λιβύη παρά να περάσει νόμο για την κοινωνική ασφάλιση στη χώρα του.

Κι όμως, αμφότερες οι παρεκκλίσεις του δημοκρατικού πνεύματος, που ξεκινούν ωστόσο από αρχές που το χαρακτηρίζουν, έχουν μια κοινή βάση: την αντίληψη ότι ο άνθρωπος έχει παντού και πάντα τα ίδια δικαιώματα. Επιπλέον, και οι δύο μετέχουν στην κληρονομιά του Πελάγιου εφόσον δεν επιβάλλουν εσωτερικούς περιορισμούς στη δράση τους, είτε πρόκειται γ ι’ αυτή των κρατών είτε γ ι’ αυτή των ατόμων. Ο πολιτικός μεσσιανισμός συνάπτεται λοιπόν χωρίς καμιά δυσκολία με το νεοφιλελεύθερο δόγμα, όπως μαρτυρούσε στην εποχή της η προαναφερθεισρί μπροσούρα του Λευκού Οίκου που προετοίμαζε την επέμβαση στο Ιράκ: τα ανθρώπινα δικαιώματα τη δικαιολογούσαν εξίσου με το «ελεύθερο εμπόριο». Γι’ αυτό, όπως πρέπει να ανακόψουμε τον πολιτικό μεσσιανισμό, που φέρνει την καταστροφή αντί για την άνθηση που υπόσχεται, έτσι πρέπει να βάλουμε όρια και στην ατομική ελευθερία.


Η δημοκρατική αρχή απαιτεί τον περιορισμό όλων των εξουσιών: όχι μόνο των κρατικών αλλά και των ατομικών, ακόμα κι όταν ενδύονται τα στολίδια της ελευθερίας. Η ελευθερία που έχει η κότα να πιάσει την αλεπού είναι μια αστειότητα, εφόσον δεν έχει αυτή την ικανότητα* η ελευθερία της αλεπούς είναι πιο επικίνδυνη, εφόσον είναι η πιο δυνατή. Μέσα από τους νόμους και τους κανόνες που θεσπίζει ο κυρίαρχος λαός έχει το δικαίωμα να περιορίζει την ελευθερία όλων, επειδή η ελευθερία μπορεί να γίνει απειλητική. Η τυραννία των ατόμων είναι βέβαια λιγότερο αιμοσταγής από εκείνη των κρατών. Ωστόσο, μπορεί να γίνει εμπόδιο για μια ικανοποιητική κοινή ζωή. Τίποτα δε μας υποχρεώνει να εγκλωβιστούμε στην επιλογή ανάμεσα στο «όλα για το κράτος» και στο «όλα για το άτομο»: έχουμε ανάγκη να υπερασπιστούμε και τα δύο, με το καθένα να περιορίζει τις καταχρήσεις του άλλου.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη μας σήμερα τη σημαντική αύξηση της δύναμης των ατόμων. Η τρομοκρατία μάς δίνει ένα ακραίο παράδειγμα. Η τεχνολογική πρόοδος κάνει την κατασκευή επικίνδυνων όπλων προσιτή σε ομάδες ιδιωτών. Παλαιότερα μόνο ένα κράτος, και μάλιστα μεταξύ των ισχυροτέρων, μπορούσε να οργανώσει μια τόσο περίπλοκη ενέργεια όσο οι επιθέσεις στη Νέα Τόρκη, στην Κωνσταντινούπολη και στη Μαδρίτη. Κι όμως οι τρομοκρατικές επιθέσεις είναι έργο λίγων δεκάδων ανθρώπων. Ακόμα κι αν η σύγκριση μπορεί να φαίνεται παρατραβηγμένη, αυτό που απαι- τείται για να ελέγξουμε τους τρομοκράτες, δηλαδή ένα αποτελεσματικό κράτος, αποδεικνύεται εξίσου αναγκαίο για να ελέγξουμε τη δράση πανίσχυρων ατό


μων σε άλλους τομείς, όπως στην οικονομία και στα ΜΜΕ. Η κοινωνία οφείλει να διασφαλίζει την πολυφωνία της πληροφορίας με περισσότερο σθένος α π ’ όσο δείχνει στις μέρες μας. Μια κατάσταση όπου ο επικεφαλής της κυβέρνησης είναι ταυτοχρόνως ιδιοκτήτης πολλών ΜΜΕ, όπως συνέβαινε στην Ιταλία, θα έπρεπε να απαγορεύεται. Το ίδιο ισχύει για την παγκοσμιοποίηση: η οικονομία ανθεί όταν τα κεφάλαια κυκλοφορούν και οι συναλλαγές πολλαπλασιάζοντας αλλά η οικονομία δεν είναι το έσχατο πράγμα που δίνει νόημα στην ανθρώπινη ζωή. Η κοινωνία στο σύνολό της έχει καθήκον να την υποτάξει στις πολιτικές και κοινωνικές απαιτήσεις που έχουν αποφασιστεί από κοινού. Δεν πρόκειται για την αναχαίτιση της παγκοσμιοποίησης αλλά για την πρόληψη των δυσάρεστων συνεπειών της. Από αυτή τη σκοπιά, μπορούμε να κάνουμε κάποιον παραλληλισμό μεταξύ της υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων και της οικονομίας της αγοράς: και τα δύο είναι απαραίτητα, και τα δύο πρέπει να εξισορροπηθούν με άλλες μορφές παρέμβασης.

Εξ ορισμού καμιά οργανωμένη κοινωνία δεν παραχωρεί απεριόριστη ελευθερία στα μέλη της, από τη στιγμή που διαθέτει ένα σώμα νόμων. Πλησιέστερα σ’ αυτή την ακραία κατάσταση θα ήταν μια χώρα όπου θα βασίλευε η απόλυτη αναρχία (το ρήμα «θα βασίλευε» δεν ταιριάζει άλλωστε εδώ: απλούστατα δε θα βασίλευε τίποτα!), υπήρξε όμως ποτέ κάτι τέτοιο; Τέτοια θα ήταν η περίπτωση μιας χώρας κατεστραμμένης από τον εμφύλιο πόλεμο, άρα από την κατάρρευση των κεντρικών εξουσιών. Όταν ο Μπενζαμέν Κονστάν γράφει στο τέλος της ζωής του: «Υπερασπίστηκα επί


σαράντα χρόνια την ίδια αρχή, ελευθερία σε όλα, στη θρησκεία, στη φιλοσοφία, στη λογοτεχνία, στη βιομηχανία, στην πολιτική. Και για μένα ελευθερία σημαίνει θρίαμβο της ατομικότητας»,77 η θεωρητική του θέση αγγίζει το αναρχικό ιδεώδες. Αλλά αποφεύγει επιμε- λώς να συμπεριλάβει σ’ αυτό το «όλα» τον τομέα της δικαιοσύνης ή της εθνικής άμυνας. Στο άλλο άκρο αυτού του φάσματος βρίσκουμε τα αυταρχικά και κα- ταναγκαστικά καθεστώτα τόσο ως προς τα ήθη και τη συμπεριφορά όσο και ως προς την οικονομική δραστηριότητα. Το τελευταίο αφορά κυρίως τα ολοκληρωτικά καθεστώτα. Αλλά, όπως και η ελευθερία στους αναρχικούς, οι απαγορεύσεις δεν μπορούν να είναι ολοκληρωτικές - σε τέτοια περίπτωση η ζωή θα σταματούσε. Πρόκειται μάλλον για μια ρυθμιστική ιδέα παρά για μια πραγματικότητα.

Τα μετριοπαθή καθεστώτα κάνουν καταμερισμό μεταξύ ελευθεριών και περιορισμών, κάτι που μας δίνει το κλειδί για να αναγνωρίσουμε ποια από αυτά κλίνουν προς τα αριστερά και ποια προς τα δεξιά. Πράγματι, τα πρώτα παραχωρούν το μάξιμουμ της ελευθερίας στη συμπεριφορά· η λογοκρισία, τα τα μπού, ακόμα και η ηθική δεν είναι ευπρόσδεκτα. Αντι- θέτως, οι οικονομικές ελευθερίες πρέπει να είναι περιορισμένες με την παρέμβαση του κράτους. Στα δεύτερα συμβαίνει το αντίθετο: συντηρητικές συχνά στο επίπεδο των ηθών, οι κυβερνήσεις της δεξιάς προτιμούν να παρέχουν πλήρη ελευθερία στις ατομικές οικονομικές δραστηριότητες, σύμφωνα και με το νεοφιλελεύθερο δόγμα. Η αριστερά ευνοεί την ελεύθερη κυκλοφορία των ατόμων, ενώ η δεξιά ευνοεί την κυκλοφορία των κεφαλαίων. Ανοιχτά όμως ούτε η μία ούτε


η άλλη επιζητά ταυτοχρόνως και τα δυο, λες και οι απαγορεύσεις στο ένα επίπεδο είναι απαραίτητες για να αντισταθμίσουν τις ελευθερίες στο άλλο. Αυτή η διαφοροποιητική προσέγγιση δημιουργεί επίσης δυσκολίες σ’ αυτούς που την εφαρμόζουν: δεν είναι πάντοτε εύκολο να δικαιολογήσουν την απουσία ελευθεριών σ’ έναν τομέα ενώ τις προωθούν σ’ έναν άλλον.

Η εμπειρία των κομουνιστικών κρατών απέδειξε ότι μια οικονομία εξ ολοκλήρου ελεγχόμενη από το κράτος φέρνει στασιμότητα και φτώχεια. Η πρόσφατη τραπεζική και οικονομική κρίση που έπληξε τις δυτικές χώρες αποδεικνύει μια συμπληρωματική αλήθεια: αρύθμιστη και απολύτως ελεύθερη η αγορά δεν προάγει την κοινή ευζωία. Δεν μπορούμε να υπολογίζουμε σ’ αυτή για να ρυθμιστούν οι τιμές χάρη στο παιχνίδι του ελεύθερου ανταγωνισμού: ξεχνιούνται οι διαφορές φύσεως ανάμεσα στα ανταλλασσόμενα αγαθά, προϊόντα εργασίας ή κερδοσκοπίας, όπως και ανάμεσα στα κίνητρα των ανθρώπων, από τα πιο λογικά μέχρι τα πιο τρελά. Ωστόσο, το κράτος δε χρειάζεται να υποκαταστήσει τους οικονομικούς παράγοντες. Η παρέμβασή του τοποθετείται σε διαφορετικό επίπεδο: πλαισιώνει τη δραστηριότητά τους με μια κατάλληλη νομοθεσία και με την ανακατανομή διασφαλίζει την ισορροπία της κοινής ζωής. Μπορεί επίσης να ευνοήσει σχέδια μακράς πνοής, το άμεσο συμφέρον των οποίων δε βλέπουν οι ιδιώτες, αφού οι καρποί τους θα ωφελήσουν τα παιδιά ή τα εγγόνια τους — όπως είναι, για παράδειγμα, τα οικολογικά μέτρα.

Η κομουνιστική ιδεολογία ερμηνεύει την ανθρώπινη ύπαρξη σαν μια αναπόφευκτη και ανελέητη ταξική πάλη, της οποίας το αποτέλεσμα, εγγεγραμμένο στους


νόμους της ιστορίας, θα είναι μια αταξική κοινωνία και η ευτυχία όλων. Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία αμφισβητεί την πρώτη θεωρία, διεκδικεί την αρμονία των συμφερόντων στη θέση της σύγκρουσης, αλλά προσχωρεί στη δεύτερη, αφού στηρίζεται με τη σειρά της στους φυσικούς νόμους της αγοράς. Η συλλογική βούληση από τη μία και οι ατομικές επιθυμίες από την άλλη συμβάλλουν στην πραγματοποίηση αυτών των σχεδίων που είναι εγγεγραμμένα στο πρόγραμμα, χωρίς κανέναν εσωτερικό περιορισμό. Αν αποφασίσουμε να εγκαταλείψουμε αυτές τις τελεολογικές ερμηνείες της ιστορίας μπορούμε να ενθαρρύνουμε την ελευθερία των επιθυμιών, όπως ήθελε ο Πελάγιος, βάζοντάς τους ταυτοχρόνως ένα όριο, όπως έκανε ο Αυγουστίνος, μόνο που αυτό δε θα αφορά πια τον μοιραίο χαρακτήρα του προπατορικού αμαρτήματος αλλά το κοινό συμφέρον, χαρακτηριστικό της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Είναι καιρός να βγούμε από τη στείρα επιλογή τού όλα ή τίποτα.

ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ

6

Η άνοδος του λαϊκισμού

Ο λαός είναι κυρίαρχος, αυτή είναι η πρώτη αρχή της δημοκρατίας. Ωστόσο, όπως η πρόοδος ή η ελευθερία, αυτή η αρχή μπορεί να γίνει απειλή για τη δημοκρατία. Αυτό αποκαλύπτει η τρέχουσα αντίθεση μεταξύ λαού και όχλου, δημοκρατίας και λαϊκισμού. Περί τίνος πρόκειται; Ας αρχίσουμε με έναν απολογισμό.

Τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρούμε στην Ευρώπη ένα καινούριο πολιτικό φαινόμενο: την άνοδο στην εξουσία λαϊκιστικών κομμάτων. Η μεταμόρφωση του πολιτικού τοπίου επιταχύνθηκε μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου, λες και η δημόσια ζωή μιας χώρας είχε ανάγκη από αντίπαλο δέος: μετά την εξαφάνιση του κομουνιστή αντιπάλου, ο λαός έπρεπε να προβάλει τους φόβους, τις ανησυχίες και τις αποστροφές του σε κάποια άλλη ομάδα. Τα πρόβαλε στους ξένους, κυρίως στους μουσουλμάνους: παρατηρήθηκε ξαφνική άνοδος της ξενοφοβίας και της ισλαμοφοβίας. Ο με-

ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ 199

τανάστης, ένα πολύμορφο πρόσωπο, πήρε τη θέση της προηγούμενης ιδεολογικής απειλής. Θυμίζω εν συντομία μερικά παραδείγματα αυτής της εξέλιξης, που άγγιξε σχεδόν όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Στην Ολλανδία, ένας φλογερός λαϊκιστής, ο Πιμ Φουρτάιν, δημοσίευσε ένα λιβελογράφημα με τίτλο Κατά του εξισλαμισμού της κουλτούρας μας και ίδρυσε ένα κόμμα που υπερασπιζόταν τις ιδέες του. Την επομένη της δολοφονίας του (από έναν νεαρό Ολλανδό) το 2002, το κόμμα του πήρε το 17% των βουλευτικών εδρών στη Βουλή. Σύμφωνα με μια δημοσκόπηση που έγινε στην Ολλανδία μετά τον θάνατό του, ήταν ο πιο σημαντικός άνδρας στην ιστορία της χώρας, ξεπερνώντας τον Ρέμπραντ και τον Σπινόζα. Λίγα χρόνια αργότερα, το 2007, επιβλήθηκε ένας καινούριος λαοπλάνος, ο Χιρτ Βίλδερς, που έγινε παραγωγός μιας προπαγανδιστικής αντι-ισλαμικής ταινίας και απαίτησε την απαγόρευση του Κορανίου. Από το 2010 ο κομματικός του σχηματισμός έχει συνδεθεί με την κυβέρνηση της χώρας χωρίς να συμμετέχει σ’ αυτή: χωρίς την υποστήριξή του η παραδοσιακή δεξιά δε θα είχε πλειοψηφία στη Βουλή.

Απ’ αυτή την οπτική γωνία η κατάσταση της Ολλανδίας μοιάζει μ’ εκείνη της Δανίας μέχρι το 2011, όπου η δεξιά διατηρούσε την εξουσία χάρη στην εξωτερική υποστήριξη του δανέζικου Κόμματος του Λαού, με επικεφαλής την Πία Κέρσγκορ - ενός κόμματος με σύνθημα «Η Δανία στους Δανούς», που περιγράφει το Ισλάμ σαν καρκίνο. Στο μεταξύ, στο Βέλγιο, ο αρχηγός του κόμματος νΐ&&πΐ8 6θ1&η§ («Φλαμανδικό συμφέρον») δηλώνει: «Το Ισλάμ είναι ο υπ’ αριθμόν ένα εχθρός, όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά ολόκληρου


του κόσμου». Αυτού του είδους οι δηλώσεις έχουν επίδραση στην καθημερινή συμπεριφορά. Θυμίζω ένα μικρό συμβάν που διαδραματίστηκε σε φυλακή της συνοικίας Φόρεστ στις Βρυξέλλες όταν αστυνομικοί αντικαθιστούσαν τους δεσμοφύλακες, που είχαν απεργία εκείνη τη μέρα. «Στις 30 Οκτωβρίου, τέσσερις πέντε κουκουλοφόροι αστυνομικοί χτύπησαν έναν κρατούμενο, τον οδήγησαν στην απομόνωση, τον έγδυσαν και τον χτύπησαν με ρόπαλα στην πλάτη και στους όρχεις. Ο κρατούμενος υποχρεώθηκε τότε να πει: “Ο προφήτης Μωάμεθ είναι παιδόφιλος” και “Η μάνα μου είναι πουτάνα”, αναφέρει η έκθεση της επιτροπής επιτήρησης».78 Ο φλαμανδικός Τύπος της χώρας κάνει λόγο για ένα «Αμπού Γκραΐμπ* στο Φόρεστ»: το παράδειγμα του Αμπού Γκραΐμπ είναι άραγε μεταδοτικό;

Το ξενοφοβικό κόμμα του Κριστόφ Μπλοσέ στην Ελβετία, που κρύβεται πίσω από την επωνυμία Δημοκρατική Ένωση του Κέντρου, παρομοιάζει στην προπαγάνδα του τους ξένους με μαύρα πρόβατα που πρέπει να εκδιωχθούν από τη χώρα. Το 2009 προκαλεί ένα δημοψήφισμα που απαγορεύει να χτίσουν μιναρέδες σ’ αυτή την ωραία χώρα. Στη Σουηδία, οι εθνικιστές, ξενόφοβοι και ισλαμόφοβοι δημοκράτες έκαναν την είσοδό τους στη Βουλή το 2010. ,

Στη Γαλλία, το 2002, ο αρχηγός του Εθνικού Μετώπου Ζαν-Μαρί Λε Πεν βρέθηκε στον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών, εκμηδενίζοντας προς στιγμήν

* [Σ.τ.μ.] Φυλακή στα περίχωρα της Βαγδάτης, στην οποία, μετά την αμερικανική επέμβαση του 2003, αναφέρθηκαν βασανιστήρια.


τον σοσιαλιστή υποψήφιο. Απέσπασε το 18% των ψήφων. Ένας δημοφιλής μυθιστοριογράφος* έκανε αίσθηση δηλώνοντας ότι το Ισλάμ ήταν η πιο βλακώδης θρησκεία του κόσμου. Ένας επιφανής δημοσιογράφος** ανήγγειλε ότι ήταν περήφανος που είναι ισλα- μόφοβος. Το 2011, η Μαρίν Λε Πεν, που διαδέχθηκε τον πατέρα της, φιλοδοξεί να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη γαλλική πολιτική ζωή και οι δημοσκοπήσεις τής δίνουν γύρω στο 20% της πρόθεσης ψήφου στις επόμενες προεδρικές εκλογές. Η Γερμανία, που φαινόταν ως τώρα ανοσοποιημένη απέναντι σ’ αυτές τις τάσεις, γνωρίζει με τη σειρά της μια άνοδο των συναισθημάτων κατά των αλλοδαπών. Στην Ουγγαρία το κόμμα της άκρας δεξιάς ίοΙΛίΙζ: προωθεί μια προπαγάνδα έντονα ξενοφοβική (και περιστασιακά αντιση- μιτική).

Το 2009 οι εκπρόσωποι αυτών των διαφόρων κινημάτων συναντήθηκαν στη Βουδαπέστη, όπου ίδρυσαν μια συμμαχία εθνικών ευρωπαϊκών κινημάτων για να συντονίζει τη δράση τους. Πρόεδρός της είναι ένας Γ άλλος. Προς το παρόν αυτά τα λαϊκιστικά, ξενόφοβα κόμματα δεν κυβερνούν πουθενά. Ωστόσο, συμμετέχουν σε κυβερνήσεις, όπως η Λίγκα του Βορρά στην Ιταλία, ή αποτελούν απαραίτητο στήριγμα σε κυβερνήσεις μειοψηφίας, όπως στην Ολλανδία και στη Δανία. Στη Γαλλία ολόκληρα τμήματα του προγράμματος τους υιοθετούνται από άλλους κομματικούς σχη

* [Σ.τ.μ.] Εννοεί τον Μΐοΐΐθΐ Ηοιίθΐΐθβθος.** [Σ.τ.μ.] Εννοεί τον Επο Ζθπιπιοιιγ, που καταδικάστηκε σε

πρόστιμο 2.000 ευρώ επειδή είπε σε τηλεοπτική εκπομπή ότι το εμπόριο ναρκωτικών και όπλων βρίσκεται στα χέρια των Αράβων και των Αφρικανών.


ματισμούς. Στη Γερμανία και στη Μεγάλη Βρετανία η δεξιά που βρίσκεται στην εξουσία προφυλάσσει τα νώτα της υπενθυμίζοντας την ισλαμική απειλή. Αν αυτή η εξέλιξη συνεχίσει να διαγράφει μια τέτοια καμπύλη, αυτά τα κόμματα θα κυβερνήσουν αύριο την Ευρώπη.

Ο σημερινός λαϊκισμός δεν είναι μια επανεμφάνιση του φασισμού, ακόμη λιγότερο του ναζισμού. Το ιστορικό του νόημα βρίσκεται αλλού: η σημερινή του άνοδος δείχνει ότι μια σελίδα της ιστορίας του 20ού αιώνα επιτέλους γύρισε. Ο κύκλος που άνοιξε με τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο και έκλεισε με την πτώση του τείχους του Βερολίνου, που γνώρισε την άνθηση και την κατάρρευση της κομουνιστικής ουτοπίας, την ανάληψη της εξουσίας από τα φασιστικά καθεστώτα και τους ναζί, έπειτα την εξαφάνισή τους, αυτός ο κύκλος που αντιπαρέθετε την απολυταρχία και τη δημοκρατία έχει σήμερα κλείσει. Βέβαια, οι συνήθειες που απο- κτήθηκαν τότε έχουν επιβιώσει, και ακούμε πάντα εκκλήσεις να «καταπολεμήσουμε τον φασισμό» ή να προφυλαχθούμε από «το απαίσιο κτήνος», η κοιλιά του οποίου ίσως είναι ακόμα γόνιμη. Όμως αυτές οι εκκλήσεις χρησιμεύουν πλέον για να ικανοποιούν τη συνείδηση αυτών που τις εκτοξεύουν, αποδεικνύοντας ότι βρίσκονται σθεναρά στην πλευρά του καλού. Όχι: ο πόλεμος τελείωσε πραγματικά, ο καινούριος λαϊκισμός δεν είναι επανεμφάνιση ουτοπιών του παρελθόντος. Έχουμε λοιπόν την υποχρέωση να μην επικαλύπτουμε το παρόν με το παρελθόν και να προσπαθούμε να παρατηρούμε καλύτερα τον σημερινό κόσμο.


Ο λαϊκιστικός λόγος

Ας δούμε τώρα ορισμένα χαρακτηριστικά των λόγων που βγάζουν αυτοί οι σχηματισμοί. Σε επίπεδο μορφής το κυρίαρχο χαρακτηριστικό περιγράφεται με τον όρο δημαγωγία, μια πρακτική που συνίσταται στον εντοπισμό των ανησυχιών του περισσότερου κόσμου και στην πρόταση εύληπτων λύσεων, οι οποίες όμως είναι ανεφάρμοστες.

Άλλοτε ο συλλογισμός που οδηγεί σ’ αυτές είναι παραπλανητικός. Έτσι (αντλώ παραδείγματα από τους Γάλλους δημαγωγούς), κάνουν λες και μια αναλογία σ’ ένα επίπεδο μπορεί να ισχύει για όλα τα άλλα. «Προτιμώ τα παιδιά μου από τα παιδιά του γείτονα, αυτά του γείτονα από άγνωστα παιδιά. Έχω λοιπόν το δικαίωμα να κακομεταχειρίζομαι τους ξένους και να ευνοώ τους ντόπιους». Αυτός ο συλλογισμός στηρίζεται στη σύγχυση μεταξύ αγάπης και δικαιοσύνης: αγαπώ περισσότερο τους δικούς μου, βεβαίως, αλλά η δικαιοσύνη είναι η ίδια για όλους. Ή ακόμα: «Οι ανθρώπινες φυλές είναι άνισες, δείτε πώς οι μαύροι διαπρέπουν στους αθλητικούς αγώνες» — υπονοούμενο: και πόσο εξυπνότεροι είμαστε εμείς! Εδώ προϋποτίθεται εξαρχής ότι όσοι έχουν σκούρο δέρμα αποτελούν μια μοναδική βιολογική κατηγορία, ενώ επιπλέον θεωρούμε ότι η ιεραρχία των σωματικών επιδόσεων νομιμοποιεί τις ιεραρχίες που αφορούν τη νόηση. Ένας τέτοιος συσχετισμός όμως δεν έχει απο- δειχθεί.

Άλλοτε η προτεινόμενη λύση έχει τέτοιο κόστος, που δε θέλουμε να το παραδεχτούμε: «Αν εκλεγώ, θα εξοπλίσω καλύτερα την αστυνομία, θα χτίσω καινού


ριες φυλακές, θα δώσω μισθό στις νοικοκυρές» - παρόμοια μέτρα στοιχίζουν ακριβά. Ωστόσο, ο ίδιος δημαγωγός υπόσχεται να μειώσει, παραλλήλως, τους φόρους. «Αν εκλεγώ, θα κλείσω τα σύνορα στα ξένα εμπορεύματα που ανταγωνίζονται την εθνική παραγωγή». Αυτό θα σήμαινε ότι και οι άλλες χώρες μπορούν να κάνουν το ίδιο. Αλλά τι γίνεται αν η πατρίδα μας εξάγει περισσότερα από όσα εισάγει; Οι δημαγωγοί αρνούνται να παραδεχτούν αυτή τη θεμελιώδη αρχή της πολιτικής πράξης σύμφωνα με την οποία καθετί έχει κάποιο κόστος. Είναι έτοιμοι να υποσχεθούν ταυτοχρόνως μεγαλύτερη ασφάλεια για όλους και περισσότερη ελευθερία για όλους, μη θέλοντας να πα ραδεχτούν ότι με το να ενισχύεις τη μία διακινδυνεύεις να βλάψεις την άλλη.

Η δημαγωγία, μας το λέει η ίδια η λέξη, είναι εξίσου παλιά με τη δημοκρατία. Αλλά, όπως προανέφερα, δέχτηκε τεράστια ώθηση στη σύγχρονη εποχή χάρη στις μαζικές επικοινωνίες, και ιδιαίτερα στην τηλεόραση. Οι έντυπες ειδήσεις απευθύνονται επίσης σε όλους, αλλά μπορείς τουλάχιστον να σταματήσεις, να ξαναδιαβάσεις το άρθρο, να σκεφτείς. Η τηλεοπτική είδηση περνάει γρήγορα, ευνοεί τις σύντομες και σαφείς φράσεις, τις σοκαριστικές εικόνες που συγκρατούνται εύκολα: οι σύγχρονοί μας δυσκολεύονται, φαίνεται, να συγκεντρωθούν για πάνω από ένα λεπτό... Σ ’ αυτό το επίπεδο η μόλυνση είναι γενική: όποιο κι αν είναι το πολιτικό μήνυμα που θέλουμε να μεταδώσουμε, της αριστεράς, της δεξιάς ή του κέντρου, δεν μπορεί να συγκρατηθεί παρά μόνο αν το συρρικνώσουμε σ’ ένα αξιομνημόνευτο σύνθημα. Η μορφή της επικοινωνίας αποφασίζει για το περιεχόμενό του: η τηλεόραση είναι


από μόνη της λαϊκιστική, όσοι παίρνουν τον λόγο στην τηλεόραση ρέπουν επίσης προς τον λαϊκισμό. Αλλά αυτή η τάση αποκτά υπερβολικές διαστάσεις στους εξτρεμιστές ρήτορες. «Τρία εκατομμύρια άνεργοι, τρία εκατομμύρια μετανάστες»: ο δημαγωγός δεν έχει ανάγκη να διατυπώσει το συμπέρασμα, μπορεί να υπολογίζει γ ι’ αυτό στους θεατές - ακόμα και αν, στην πραγματικότητα, η απέλαση των μεταναστών δε θα έβαζε τέλος στην ανεργία. Η τηλεόραση ευνοεί επίσης τη γοητεία εις βάρος της επιχειρηματολογίας. Ο δημαγωγός έχει πλεονέκτημα όταν διαθέτει ευχάριστο ή καθησυχαστικό παρουσιαστικό, αν έχει καλή άρθρωση, αν ξέρει να συγκινεί ή να κάνει τον κόσμο να γελάει. Χωρίς χαρισματική προσωπικότητα ο λαϊκισμός σβήνει γρήγορα.

Ο τρόπος παρουσίασης του λαϊκισμού είναι η δημαγωγία. Όσο για το περιεχόμενό του, προσηλώνεται γύρω από κάποιες σταθερές. Πρώτα α π ’ όλα, ο λαϊκισμός αρνείται να απομακρυνθεί από το εδώ και τώρα, όπως και από μεμονωμένα άτομα. Αποφεύγει τις αφαιρέσεις, τις αποστάσεις, τη διάρκεια, προτιμώντας το απτό, το κοντινό, το άμεσο. Ενώ ο ιδανικός δημοκράτης προσπαθεί να εμπνευστεί από τη «γενική βούληση» για την οποία έκανε λόγο ο Ρουσσό -μ ια υποθετική κατασκευή αυτού που, κάθε στιγμή, θα άρμοζε καλύτερα σε όλο τον λαό- ο λαϊκιστής απευθύνεται στο πλήθος με το οποίο βρίσκεται σε επαφή: σε μια συγκέντρωση σε δημόσια πλατεία, ή στο ακροατήριο μιας ραδιοφωνικής ή τηλεοπτικής εκπομπής. Ο δημοκράτης αναγκάζεται να υπερασπιστεί μη δημοφιλείς αξίες, να συστήσει θυσίες, επειδή ενδιαφέρεται και για τις επόμενες γενιές. Ο λαϊκιστής παίζει με τη συ


γκίνηση της στιγμής, που είναι αναγκαστικά εφήμερη. Στο όνομα του γενικού συμφέροντος ο δημοκράτης είναι έτοιμος να παρέμβει υπέρ των μειονοτήτων της χώρας. Ο λαϊκιστής αρκείται στις γνώμες της πλειο- ψηφίας.

Ο δημοκράτης σέβεται τους νόμους και ευνοεί τις επιτροπές μελέτης και ανάλυσης, όπου υπάρχει ο χρόνος να ζυγιστούν τα υπέρ και τα κατά. Ο λαϊκιστής είναι άνετος στις συνελεύσεις και στις ψηφοφορίες, όπου η ωραία παρουσία, η ευφράδεια, τα ευφυολογήματα μπορούν να αποσπάσουν τη συναίνεση. Το 1968- 69, στο τότε νεοσύστατο Πανεπιστήμιο της Βενσέν βασίλευε ο αριστερίστικος λαϊκισμός: θυμάμαι όλες εκείνες τις αποφάσεις που παίρνονταν σε ψηφοφορίες με ανάταση του χεριού, μέσα σε θορυβώδεις και πνιγμένες στον καπνό γενικές συνελεύσεις, όπου η πιο ακραία θέση είχε πάντα τις περισσότερες πιθανότητες να πέράσει. Μπορούμε να θυμίσουμε, αντιθέτως, ότι όταν ο Κοντορσέ σκεφτόταν πάνω στη λειτουργία του καθεστώτος που αποκαλούμε δημοκρατικό κατέληγε σε τούτο το συμπέρασμα: «Αυτό που, σε κάθε εποχή, σηματοδοτεί ο πραγματικός όρος του διαφωτισμού δεν είναι η ιδιαίτερη λογική ενός ιδιοφυούς ατόμου, αλλά η κοινή λογική φωτισμένων ανδρών».79 Αυτή η φράση θυμίζει έμμεσα τόσο τον νεοφιλελεύθερο κίνδυνο -την τάση να ευνοούμε το εξαιρετικό άτομο εις βάρος της κοινής λογικής- όσο και τον λαϊκιστή δημαγωγό. Αντί να επιζητά την ψήφο φωτισμένων ανδρών και γυναικών, αυτός προτιμά να ζητά την άμεση συγκατάθεση του παρόντος πλήθους.

Τα μεγάλα λόγια, τα ύψιστα ιδεώδη αφήνονται εδώ στους άλλους. Ο λαϊκιστής διατείνεται ότι τον απα


σχολούν οι καθημερινές έγνοιες του απλού πολίτη. Οι τραγωδίες των άλλων λαών και των «αγνώστων» τον αφήνουν παγερά αδιάφορο. Ομοίως, οι λύσεις που προτείνει δεν μπορούν να περιμένουν, οι ωφέλειες των μέτρων που εισηγείται πρέπει να υλοποιηθούν αμέσως. Γι’ αυτό τον λόγο ο λαϊκιστής προτιμά τη συνέχεια από την αλλαγή, που είναι ένα άλμα στο άγνωστο. Είναι μάλλον συντηρητικός παρά μεταρρυθμιστής. Προτάσσει την τάξη εις βάρος των ελευθεριών: ο μέσος πολίτης έχει, έτσι κι αλλιώς, ελάχιστες ευκαιρίες να επωφεληθεί α π ’ αυτές, ενώ απολαμβάνει κάθε μέρα την προστασία του χώρου του, των ήσυχων συνηθειών του, της ταυτότητάς του. Ο λαϊκιστής παίζει συστηματικά με τον φόβο, ένα από τα θεμελιώδη ανθρώπινα συναισθήματα. Στρατολογεί την πλειονότητα των θαυμαστών του μέσα από τα σχετικά λιγότερο μορφωμένα άτομα, που, μη γνωρίζοντας καλά άλλες χώρες, είναι εναντίον της «Ευρώπης» και εναντίον της «παγκοσμιοποίησης». Το συνηθισμένο του κοινό δεν ανήκει στην τάξη των φτωχότερων, αλλά σ’ αυτήν που φοβάται μήπως περάσει στην ομάδα των αποβλήτων, των εξορισμένων, των ηττημένων.

Σε σχέση με την παραδοσιακή διαίρεση του πολιτικού πεδίου ο λαϊκισμός δε δηλώνει ούτε αριστερός ούτε δεξιός. Αν πιστέψουμε τα φερέφωνά του, είναι μάλλον «από κάτω», ενώ τα παραδοσιακά κόμματα της αριστεράς και της δεξιάς βρίσκονται πεταμένα σ’ ένα ελάχιστα ελκυστικό «από πάνω». Ο λαϊκισμός αντιτίθεται στον ελιτισμό - με την προϋπόθεση ότι δίνει σ’ αυτόν τον όρο μια υποτιμητική χροιά. Η απόρριψη των ελίτ τον αντιπαραθέτει στις δημοκρατικές παραδόσεις, που ευνοούν τον σχηματισμό αξιοκρατι


κών ελίτ. Έτσι κι αλλιώς, ο λαϊκισμός υποστηρίζεται συνήθως από δυνάμεις έξω από το κεντρικό πεδίο της πολιτικής: την άκρα αριστερά ή, συχνότερα στις μέρες μας, την άκρα δεξιά. Γι’ αυτό τον λόγο το διαδίκτυο και τα κοινωνικά δίκτυα αντιμετωπίζονται με τόση ευ- μένεια από τους ιθύνοντες των λαϊκιστικών κινημάτων: αυτός ο τρόπος μετάδοσης πληροφοριών ξεφεύγει από κάθε κεντρικό έλεγχο, καθώς και από την κοινή γνώμη της δημοκρατικής πλειοψηφίας. Είναι μια ρεβάνς της περιφέρειας έναντι του κέντρου, του εξ- τρεμισμού έναντι της μετριοπάθειας: ο ιδιωτικός λόγος που κυκλοφορεί στα διαδικτυακά μέσα δεν υπό- κειται στους περιορισμούς που βαρύνουν τους δημόσιους λόγους. Στη Γαλλία οι περισσότεροι χρήστες του διαδικτύου που επισκέπτονται τα πολιτικά δίίθδ είναι οπαδοί του Εθνικού Μετώπου.

Τα εξτρεμιστικά κινήματα αναγνωρίζουν στον δημόσιο βίο της χώρας έναν υπεύθυνο για όλα τα δεινά της και τον παραδίδουν στη λαϊκή ετυμηγορία. Τα μη εξτρεμιστικά ή μετριοπαθή κόμματα αναγνωρίζουν την πολλαπλότητα ή την ασυμβατότητα των συμφερόντων στους κόλπους της ίδιας κοινωνίας και επιζητούν συμβιβαστικές λύσεις μέσω διαπραγμάτευσης, παρά με την επιβολή διά της βίας. Σ ’ αυτή την περίπτωση ο αντίπαλος δε γίνεται εχθρός* συνυπάρχουμε μαζί του αντί να του κηρύξουμε τον πόλεμο. Για τις δυνάμεις της άκρας αριστεράς ο ένοχος εχθρός προσδιορίζεται κοινωνικά: είναι οι πλούσιοι, οι καπιταλιστές, οι αστοί. Για να θεραπεύσουμε την κοινωνία πρέπει να νικήσουμε αυτούς τους εχθρούς και να τους κάνουμε να «πληρώσουν τα σπασμένα», αν όχι να τους εξολοθρεύσουμε (αν και, όπως έχουμε δει, οι κομουνιστικές δικτατορίες


εφάρμοσαν τέτοιο πρόγραμμα). Η άκρα δεξιά δε χαρακτηρίζεται πια ούτε από τον αντικομουνισμό ούτε από τον απερίφραστο ρατσισμό που βασίζεται στα διαφορετικά φυσικά χαρακτηριστικά (όπως το χρώμα του δέρματος): ο πρώτος απαξιώθηκε στην πρόσφατη ιστορία, ο δεύτερος δεν έχει πια λόγο ύπαρξης. Η σημερινή άκρα δεξιά προσδιορίζεται από την ξενόφοβη και εθνικιστική της στάση: για όλα φταίνε οι ξένοι, όσοι διαφέρουν από μας. Ας τους πετάξουμε λοιπόν έξω. Από την άποψη αυτή, και παρά τα περιστασιακά δάνεια από το μαρξιστικό λεξιλόγιο, ένα κίνημα όπως το ΕΤΑ των Βάσκων, ουσιαστικά εθνικιστικό, συγγενεύει πολιτικά με την άκρα δεξιά.

Δεν είναι αυτό το μοναδικό αποτέλεσμα των λαϊκι- στικών λόγων, είναι όμως ένα από τα πιο βλαβερά: σε αντίφαση με την αρχή της ισότητας, μια μερίδα του πληθυσμού περιθωριοποιείται και στιγματίζεται. Αυτή η μερίδα αποτελείται λοιπόν από αυτά που θεωρούνται ως «εξωτερικά στοιχεία», είτε σε διοικητικό επίπεδο -είναι αλλοδαποί- είτε λόγω των πολιτιστικών τους χαρακτηριστικών, που τους καθιστούν «παράξενους». Αυτά τα άτομα μπορεί να είναι απόγονοι αλλοδαπών, ή, απλώς, να διαφοροποιούνται από τη στάση τους - για παράδειγμα, στις χώρες με χριστιανική παράδοση να είναι ισλαμιστές.

Η εθνική ταυτότητα

Ο λαϊκισμός επηρεάζει άμεσα την πολιτική ζωή των χωρών που κυβερνώνται από παραδοσιακά δημοκρα-

, τικά κόμματα. Ένα κραυγαλέο παράδειγμα στη Γαλ


λία ήταν το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, που τέθηκε από την κυβέρνηση μεταξύ 2007 και 2011. Στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας του 2007 ο υποψήφιος Νικολά Σαρκοζύ, θέλοντας να αφυπνίσει το λαϊκιστικό πνεύμα, πρόβαλε την ιδέα ενός υπουργείου που θα είχε σκοπό την υπεράσπιση της εθνικής ταυτότητας. Όταν εκλέχθηκε πρόεδρος κράτησε την υπόσχεσή του. Το 2009 αυτό το υπουργείο Εθνικής Ταυτότητας (που θα μπορούσε να ονομάζεται υπουργείο Ισλαμικών Υποθέσεων, εφόσον ασχολούνταν κυρίως με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς) ξεκίνησε μια «μεγάλη συζήτηση» που θα φώτιζε το περιεχόμενο αυτής της έννοιας. Τα αποτελέσματα δεν ήταν στο ύψος των προσδοκιών και η συζήτηση διεκόπη, χωρίς το παραμικρό όφελος για κανέναν, εκτός από το Εθνικό Μέτωπο, υπέρ του οποίου αυξήθηκε σημαντικά η πρόταση ψήφου. Το 2011 το εν λόγω υπουργείο εξαφανίστηκε.

Για να δείξω τις παρεξηγήσεις που περιβάλλουν αυτή την έννοια80 θα ήθελα να χρησιμοποιήσω ένα παράδειγμα που γνωρίζω καλά: το δικό μου! Είμαι από εκείνους που, αν και γεννήθηκαν σε μια ξένη χώρα, έγι- ναν μια μέρα Γάλλοι. Αλλά τι σημαίνει αυτή η λέξη;

Η ιδέα να έρθω στη Γαλλία μου γεννήθηκε για πρώτη φορά το 1962, όταν, μόλις αποφοίτησα από το Πανεπιστήμιο της Σόφιας, έμαθα ότι είχα τη δυνατότητα να περάσω έναν χρόνο σε μια δυτική χώρα. Δεν ετίθετο καθόλου ζήτημα οριστικής μετανάστευσης, επρό- κειτο περισσότερο για μια διαμονή σχετική με τη συνέχιση των σπουδών μου, για ένα βάπτισμα στον ξένο πανεπιστημιακό κόσμο. Διάλεξα τη Γαλλία και το Παρίσι επειδή με γοήτευε η πόλη-σταυροδρόμι των


γραμμάτων και των τεχνών. Φυσικά δεν ήμουν ο μόνος, κι αυτό δε μ’ έκανε Γάλλο.

Στο τέλος της πρώτης χρονιάς της διαμονής μου στο Παρίσι είχα μάθει πολλά. Μπόρεσα να διαβάσω πολλά βιβλία απρόσιτα στη Βουλγαρία και να βελτιώσω τα γαλλικά μου, που έγιναν η γλώσσα της καθημερινής μου ζωής. Έκανα και Γάλλους φίλους -πολλοί εκ των οποίων ήταν ξενικής καταγωγής- και χάρη σ’ αυτούς ανακάλυψα κάποια γαλλικά τοπία. Όπως πολλοί άλλοι ξένοι στην περίπτωσή μου, υπερηφανευόμουν ότι είχα γίνει γνώστης των γαλλικών συνηθειών: ήθελα να δοκιμάσω όλα τα τυριά και, στο μέτρο των (πενιχρών) δυνατοτήτων μου, όλα τα κρασιά! Αποφάσισα λοιπόν να μείνω ακόμη δύο χρόνια, για να πάρω άλλο ένα πτυχίο. Αλλά ούτε αυτό μ’ έκανε Γάλλο.

Στο τέλος αυτών των χρόνων είχα παντρευτεί μια Γαλλίδα και είχα αρχίσει να κερδίζω τη ζωή μου στη Γαλλία. Επίσης, είχαν εξελιχθεί τα επαγγελματικά μου ενδιαφέροντα. Ένιωθα να με αφορά όλο και περισσότερο η δημόσια συζήτηση γύρω από την ηθική και πολιτική ζωή, που συνεχιζόταν σ’ αυτή τη χώρα που είχε γίνει η καινούρια μου πατρίδα και η οποία άγγιζε θέματα απαγορευμένα στη Βουλγαρία, αφού εκεί η δημόσια ζωή ήταν υποταγμένη στο κομουνιστικό καθεστώς. Οι μεγάλες αρχές στις οποίες δήλωναν πίστη στη Γαλλία, αν και ενίοτε παραβιάζονταν στην πράξη, μου φαίνονταν προτιμότερες. Το κράτος δικαίου ήταν ανώτερο από την επικράτεια της αυθαιρεσίας και της διαφθοράς, η προστασία των ατομικών ελευθεριών άξιζε περισσότερο από τη συνεχή επαγρύπνηση στην οποία υπόκεινται οι πολίτες των ολοκληρωτικών χωρών, ο σεβασμός της αξιοπρέπειας όλων μου


άρεσε περισσότερο από το παλιό πατριαρχικό πνεύμα ή τα προνόμια που κατείχαν οι νέες πολιτικές κάστες. Αλλά ούτε αυτές οι εσωτερικές αλλαγές μ’ έκαναν Γάλλο. Άλλωστε υπήρχαν πολλές άλλες χώρες όπου οι πολίτες απολάμβαναν τα ίδια προνόμια.

Η απόκτηση μιας νέας πολιτιστικής ταυτότητας είναι μια διαδικασία που μπορεί να συνεχίζεται επ ’ αόριστον. Ωστόσο, η ερώτηση «Πότε έγινα Γάλλος;» έχει μια πολύ απλή απάντηση, αν πρόκειται για την υπηκοότητά μου — που, αντιθέτως με τις πολιτικές μου επιλογές ή τις πολιτιστικές μου κλίσεις, ανήκει στην αρμοδιότητα της διοίκησης, δηλαδή της κυβέρνησης και του Κοινοβουλίου. Αυτή η αλλαγή έγινε τη μέρα που, δέκα χρόνια μετά την άφιξή μου στη Γαλλία, πο- λιτογραφήθηκα μ ’ ένα διάταγμα της δημοκρατίας. Από τότε τα καθήκοντά μου ως πολίτη με δένουν μ’ αυτή τη χώρα περισσότερο από κάθε άλλη - με αντιστάθμισμα τα καινούρια δικαιώματα που μου παραχώρησε. Όσο για την ιδιωτική μου ταυτότητα, έγινε σίγουρα λίγο πιο γαλλική, αλλά όχι αποκλειστικά, ούτε «απλά». Δεν μπορώ να ξεχάσω τα είκοσι τέσσερα πρώτα χρόνια της ζωής μου, χάρη στα οποία διατηρώ ακόμα μέσα μου ένα εξωτερικό βλέμμα πάνω στη Γαλλία, ή αποδίδω στην κουλτούρα αυτής της χώρας αυτό που για κάποιους αυτόχθονες Γάλλους αποδίδεται στην (ανθρώπινη) φύση. Περισσότερο από Γάλλος συχνά αισθάνομαι κάτοικος μιας πόλης, μιας συνοικίας. Άλλες φορές πάλι αισθάνομαι κάτοικος όλης της ευρωπαϊκής ηπείρου. Ένα είναι ωστόσο σίγουρο, ότι δε θα ήθελα να αποφασίζει στη θέση μου ένα υπουργείο ή οι υπάλληλοί του για το τι πρέπει να σκέφτομαι, να πιστεύω ή να μου αρέσει.


Το υπουργείο Εθνικής Ταυτότητας καθώς και η συζήτηση επ ’ αυτού δε διευκρίνισαν το ζήτημα. Αντιθέ- τως συνέβαλαν, αφενός, στο να κάνουν δυσκολότερη την ένταξη των αλλοδαπών και των απογόνων τους και, αφετέρου, στο να καθησυχάσουν ένα μέρος του αυτόχθονος πληθυσμού υποδεικνύοντάς του τον υπεύθυνο για όσα δεν πάνε καλά στη ζωή του. Ο λαϊκισμός ενισχύθηκε εις βάρος της δημοκρατίας.

Κάτω η ττολυττολιτισμική συνύπαρξη: η γερμανική περίπτωση

Από το φθινόπωρο του 2010 παρακολουθούμε στην Ευρώπη έναν άλλο τρόπο αναφοράς στο «πρόβλημα» των ξένων: αυτή τη φορά πρόκειται για μια επίθεση επικεντρωμένη εναντίον της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης, δηλαδή της συνύπαρξης πολλών πολιτισμών στους κόλπους της ίδιας κοινωνίας. Αυτή η επίθεση διευθύνεται από τους αρχηγούς ορισμένων δεξιών κυβερνήσεων. Τον τόνο έδωσε η Γερμανίδα καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ, που δήλωσε τον Οκτώβριο του 2010: «Το σχέδιο ότι μια ωραία μέρα θα γίνουμε πολυπολι- τισμικοί, θα ζούμε ο ένας δίπλα στον άλλον και όλοι θα είναι ευχαριστημένοι απέτυχε, απέτυχε εντελώς». Τον Φεβρουάριο του 2011 την ίδια θέση υποστήριξαν πολλοί συνάδελφοί της άλλων χωρών. Ο πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρετανίας Ντέιβιντ Κάμερον διαπίστωσε: «Στο όνομα ενός πολυπολιτισμικού κράτους ενθαρρύναμε τις διαφορετικές πολιτιστικές ομάδες να διάγουν χωριστές ζωές, απομονωμένες οι μεν από τις δε και αποκομμένες από την κύρια κουλτούρα [τηαίη-


δίνβατη]. [...] Νομίζω ότι είναι καιρός να γυρίσουμε σελίδα α π ’ αυτές τις πολιτικές του παρελθόντος που απέτυχαν». Ο πρωθυπουργός της Ολλανδίας Μαρκ Ρούττε αναφέρθηκε με τη σειρά του στην «αποτυχία της πολυπολιτισμικής ιδέας» στην πατρίδα του και στην αναγκαιότητα να «κλείσουμε τα σύνορα στους απόκληρους». Τέλος, ο Γάλλος πρόεδρος Νικολά Σαρ- κοζύ ένωσε τη φωνή του σ’ αυτή τη χορωδία δηλώνοντας ότι «το πολυπολιτισμικό σχέδιο είναι μια αποτυχία» και ότι πρέπει να υποχρεώσουμε τους μετανάστες να «συγχωνευτούν στην εθνική κοινότητα». Πώς εξηγείται αυτή η ομοφωνία των αρχηγών των ευρωπαϊκών χωρών;

Στη Γερμανία η συζήτηση άναψε λίγο πριν από αυτές τις παρεμβάσεις, γύρω από το βιβλίο του Τίλο Ζάρρατσιν Η Γερμανία αυτοκαταργείται. Ο συγγραφέας, υψηλό στέλεχος της Κεντρικής Τράπεζας και μέλος του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, έτυχε ευρείας προβολής: το εβδομαδιαίο περιοδικό Όβν 5ρίβ%βΙ δημοσίευσε πέντε σελίδες «καυτά αποσπάσματα» του βιβλίου. Η δημοφιλής καθημερινή εφημερίδα ΒίΙά πρό- σφερε στον συγγραφέα, επί μια εβδομάδα, μια σελίδα για να εκθέσει τις απόψεις του. Το αποτέλεσμα ξεπέ- ρασε κάθε προσδοκία: τον Φεβρουάριο του 2011 που- λήθηκαν 1.200.000 αντίτυπα του βιβλίου, ένας απίστευτος αριθμός. Μια δημοσκόπηση έδειξε ότι πάνω από το 50% του πληθυσμού συμφωνεί με τις θέσεις του και το 15% δήλωσε έτοιμο να ψηφίσει ένα καινούριο κόμμα που να υπερασπίζεται τις ιδέες του Ζάρ- ρατσιν.

Η απόρριψη της πολυπολιτισμικής ιδέας δεν είναι η πρώτη μέριμνα του συγγραφέα του. Ξεκινάει από


δύο απολογισμούς που πιστεύει ότι επαληθεύονται από πολλές στατιστικές. Πρώτον, οι ντόπιοι Γερμανοί κάνουν λίγα παιδιά, ενώ οι μουσουλμάνοι μετανάστες κάνουν πολύ περισσότερα. Έπειτα, το πνευματικό επίπεδο της πρώτης ομάδας είναι πολύ υψηλότερο από αυτό της δεύτερης. «Δεν μπορούμε να ανιχνεύ- σουμε καμιά ιδιαίτερη πνευματική δυνατότητα στους μουσουλμάνους μετανάστες. [...] Οι μετανάστες της Εγγύς Ανατολής (εννοείται: οι Τούρκοι) πάσχουν από γενετικά ελαττώματα», άρα η εξυπνάδα είναι κληρονομούμενο χαρακτηριστικό. Αυτά τα βασικά δεδομένα συγκρούονται μ’ έναν σκοπό που ο Ζάρρατσιν παρουσιάζει ως αυτονόητο: είναι καλό για μια χώρα να κα- τοικείται από «ανθρώπους με ανώτερη εκπαίδευση». Στη σημερινή κατάσταση πραγμάτων η Γερμανία απειλείται από μια αντίστροφη εξέλιξη. Το συμπέρασμα επιβάλλεται από μόνο του: πρέπει να «σταματήσουμε τη μετανάστευση που προέρχεται από την Εγγύς και Μέση Ανατολή, καθώς και από την Αφρική». Αντί να τους υποβάλλουμε σε τεστ ευφυΐας, κοπιαστική και ακριβή διαδικασία, θα αρκούσε να διαπιστώσουμε αν είναι μουσουλμάνοι: η προσχώρηση σ’ αυτή τη θρησκεία είναι από μόνη της απόδειξη βλακείας... Ταυτοχρόνως πρέπει να προσπαθήσουμε να διώξουμε από τη Γερμανία τους ήδη υπάρχοντες μετανάστες. Η απόρριψη της πολυπολιτισμικής ιδέας περιλαμβάνεται στα μέτρα που πρέπει να συμβάλουν σ’ αυτό: ο Ζάρρατσιν δε θέλει να ακούει να μιλάνε τουρκικά στους δρόμους της πόλης του και κατανοεί την εχθρότητα που δείχνει ο κόσμος απέναντι στις γυναίκες που φοράνε μαντίλα.

Τον 19ο αιώνα ο Γκομπινό είχε μια τραγική αντίλη-


ψη για την εξέλιξη της ανθρωπότητας: οι ισχυρότερες φυλές, σκεφτόταν, νικούν πάντα τους αντιπάλους τους, αλλά κυβερνώντας τους αναμειγνύονται μαζί τους — άρα εξασθενούν. Η διανοητική κατασκευή του Ζάρρατσιν είναι εξίσου πεσιμιστική: «Οι ευφυέστεροι άνθρωποι κάνουν τα λιγότερα παιδιά», άρα η πρόοδος της νοημοσύνης κινδυνεύει από την υπογεννητικότητα που η ίδια συνεπάγεται. Η δύναμη γίνεται από μόνη της πηγή αδυναμίας. Αυτό το παράδοξο δεν είναι το μόνο αμφισβητήσιμο σημείο του συλλογισμού του: πολλές από τις προϋποθέσεις του, που παρουσιάζονται ως προφανείς, είναι τουλάχιστον αμφισβητήσιμες. Όπως η κληρονομική ευφυΐα, ή η επιλογή του Ισλάμ ως ένδειξη διανοητικής ανεπάρκειας: κανένας επιστήμονας δεν μπορεί να επιβεβαιώσει τέτοιες επιπόλαιες γενικεύσεις που παρουσιάζονται ως επιστημονική αλήθεια. Αν τα πολιτιστικά χαρακτηριστικά μεταδίδονταν κυρίως γενετικά, δε θα έπρεπε να ανησυχεί ο σημερινός πληθυσμός της Γερμανίας που προέρχεται από ναζιστικά πλήθη; Αφετέρου, είναι πράγματι τόσο προφανές ότι η ανώτερη εκπαίδευση είναι η μόνη επιθυμητή αρετή για την ευημερία μιας κοινωνίας; Δε θα έπρεπε να ευνοούμε την εκκόλαψη και άλλων αρετών (για τις οποίες η κατωτερότητα των Τούρκων δε θα είχε ακόμα αποδειχτεί!), όπως η καλοσύνη, η γλυκύτητα, η συμπόνια, ή ακόμη το πνεύμα δικαιοσύνης, το θάρρος, η αμφισβήτηση της εξουσίας; Μένουμε άναυδοι μπροστά στην ευκολία με την οποία οι θαυμαστές του Ζάρρατσιν αποδέχτηκαν τις ευγονικές του απόψεις.

Η πρώτη αντίδραση της Μέρκελ σ’ αυτές τις θέσεις ήταν να τις χαρακτηρίσει «προσβλητικές και δυσφημιστικές». Αλλά, βλέποντας έναν μήνα αργότερα την


επιτυχία του βιβλίου και πάσχοντας από ανησυχητικά χαμηλή δημοτικότητα εν όψει των εκλογών, επανήλθε στο θέμα μπροστά στους νεαρούς οπαδούς του κόμματός της. Χωρίς να ενστερνιστεί τις γενετικές και αν- θρωπολογικές παραδοξολογίες του Ζάρρατσιν, επικεντρώθηκε σ’ αυτό που πιθανότατα εξηγεί την επιτυχία του: την απόρριψη από ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού των ατόμων που δηλώνουν ότι ανήκουν σε διαφορετικό πολιτισμό. Επισημαίνοντας την αποτυχία της πολυπολιτισμικής ιδέας υπενθύμισε ότι «αυτό που εφαρμόζεται εδώ είναι ο θεμελιώδης νόμος, όχι η σα- ρία». Δικαιούμαστε λοιπόν να «έχουμε απαιτήσεις» από τους μετανάστες. Η αρχή που διεκδικεί η Μέρκελ διευκρινίζεται ως εξής: «Αισθανόμαστε δεμένοι με τις χριστιανικές αξίες. Όποιος δε δέχεται αυτή τη δέσμευση δεν έχει θέση εδώ». Σχεδόν συγχρόνως ένας άλλος επιφανής Γερμανός πολιτικός, ο Χορστ Ζεϊχόφερ, πρωθυπουργός της Βαυαρίας, δήλωσε ότι η Γερμανία δεν έχει ανάγκη από «μετανάστες προερχόμενους από διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα», προσθέτοντας, για να μπήξει το καρφί: «Υπερασπιζόμαστε την καθοδηγητική γερμανική κουλτούρα [Σ,βϋ^ηΙίην] και είμαστε εναντίον του πιιιΐΐί-αιΐίί».

Επίτηδες ή μη, οι Γερμανοί ηγέτες συγχέουν εδώ δύο διαφορετικά πράγματα, την ιδιαιτερότητα των οποίων μόλις υπενθύμισα: τους νόμους και τον πολιτισμό, τη δημόσια και την ιδιωτική σφαίρα. Το πολυ- πολιτισμικό φαινόμενο δεν είναι πολιτικό πρόγραμμα, είναι μια υπαρκτή πραγματικότητα: κάθε κοινωνία είναι φορέας πολλών πολιτισμών. Από την άλλη πλευρά, η απαίτηση να αναγνωρίζουμε και να υπερασπιζόμαστε το κράτος δικαίου, την ισότητα ανδρών και γυναι


κών μπροστά στον νόμο, την ελευθερία έκφρασης, την απόρριψη της βίας είναι αρχές γραμμένες στο γερμανικό σύνταγμα, όπως σ’ εκείνο των περισσότερων δημοκρατιών, και δικαιούμαστε απολύτως να απαιτούμε τον σεβασμό τους. Αντιθέτως, η επίκληση των «χριστιανικών αξιών» δεν έχει θέση εδώ. Σίγουρα πολλοί Γερμανοί είναι σημαδεμένοι από τη χριστιανική παράδοση, αλλά μόνο ένα μέρος της κληρονομιάς της είναι ενσωματωμένο στον θεμελιώδη νόμο: αυτό μπορούμε πράγματι να το επιβάλουμε σε όλους τους κατοίκους της χώρας. Οι αρχές δεν πρέπει να θεωρούνται επιβεβλημένες επειδή είναι χριστιανικής προέλευσης αλλά επειδή αποτελούν μέρος των δημοκρατικών αρχών, που συνδέονται άλλωστε περισσότερο με τη σκέψη του Διαφωτισμού παρά με τη μία ή την άλλη θρησκευτική παράδοση. Το να προτείνεις να εγκαταλεί- ψουν τη χώρα όσοι δε σέβονται τον χριστιανισμό είναι υπερβολικό: πολλοί γηγενείς Γερμανοί θα καταδικάζονταν σε εξορία!

Στη Μεγάλη Βρετανία και οτη Γαλλία

Ο Βρετανός πρωθυπουργός Ντέιβιντ Κάμερον εκφράστηκε πάνω στο ζήτημα της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης στη διάρκεια διεθνούς διάσκεψης για την ασφάλεια. Υιοθέτησε τη γενική άποψη του αντιτρομο- κρατικού αγώνα και επιδόθηκε σε μια ψυχολογική ανάλυση τού πώς γίνεται κανείς τρομοκράτης. Η μεί- ζων πρόταση του συλλογισμού του είναι η βεβαιότητα ότι κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη να εντάσσεται σε μια πολιτιστική ομάδα. Η ελάσσων είναι η διαπίστωση ότι


η βρετανική πολιτιστική ταυτότητα έχασε την ορμή καί την αυτοπεποίθησή της. Το συμπέρασμα: οι νέοι άνθρωποι που προήλθαν από τη μετανάστευση, αδυνατώντας να ενταχθούν, στρέφονται μέσα στη σύγχυσή τους προς ισλαμιστικές ομάδες, πρώτο βήμα για τη στρατολόγησή τους από τα τρομοκρατικά δίκτυα. Η απόρριψη της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης γίνεται λοιπόν, πάλι, μια διατύπωση πίσω από την οποία κρύβεται η προειδοποίηση κατά του Ισλάμ. Είναι αλήθεια ότι ο Κάμερον περιβάλλει αυτό τον συλλογισμό με πολλές προφυλάξεις και διευκρινίσεις: δεν πρέπει να συγχέουμε, λέει, το Ισλάμ, μια θρησκεία, με τον ισλαμισμό, ένα πολιτικό κίνημα· ούτε τον ισλαμικό φοντα- μενταλισμό με την τρομοκρατία τύπου Αλ-Κάιντα. Πρέπει να αποφεύγουμε πολύ γενικές εκφράσεις όπως η «σύγκρουση των πολιτισμών» και πρέπει να χτίσουμε καινούρια τζαμιά εκεί όπου οι πιστοί το ζητούν. Πρέπει όμως να δεχτούμε την ανάλυση των λόγων που οδηγούν τους νέους που προήλθαν από τη μετανάστευση στις τρομοκρατικές ενέργειες; Η μεγάλη πλειοψηφία των μαρτυριών που διαθέτουμε δεν αποκαλύπτει, κατ’ αρχάς, υπαρξιακό κενό αλλά μνη- σικακία, που οφείλεται στην ταπείνωση την οποία υφίσταται η «δική» σου ομάδα: στην προκειμένη περίπτωση οφείλεται στην κατοχή από τον βρετανικό στρατό μουσουλμανικών χωρών όπως το Ιράκ και το Αφγανιστάν.

Ο Κάμερον βγάζει πολλά συμπεράσματα από αυτό που θεωρεί ως απόδειξη, παρουσιάζοντάς τα όλα σαν απόρριψη της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης. Θεμελιώνει σ’ αυτό μια διάκριση ανάμεσα στην παθητική ανοχή, όπου το κράτος αρκείται στο να απαιτεί την


υπακοή στους νόμους, και σε μια ενεργητική δημοκρατία, εμφορούμενη από έναν «δυναμικό φιλελευθερισμό» που υπερασπίζεται κάποιες αξίες. Αυτές όμως που απαριθμεί —ελευθερία έκφρασης, δημοκρατία, ίσα δικαιώματα- δεν είναι τίποτε άλλο από τη βάση των ίδιων των νόμων της χώρας του, όπως και πολλών άλλων. Για άλλη μια φορά η πολυπολιτισμική συνύπαρξη βρίσκεται στο κατηγορητήριο εξαιτίας της σύγχυσης μεταξύ νόμων και πολιτισμού. Είναι αλήθεια ότι στη Μεγάλη Βρετανία είχαν ακουστεί προτάσεις να προ- αχθεί σε κάποιες συνοικίες η σαρία στο ύψος του νόμου - αλλά σ’ αυτή την περίπτωση θα ξεφεύγαμε από την περιοχή του πολιτισμού και θα μπαίναμε στην περιοχή του δικαίου. Είναι αλήθεια επίσης ότι σ’ αυτή τη χώρα, σε αντίθεση με τη Γερμανία ή τη Γαλλία, πα- ρατηρήθηκε ότι η πολυπολιτισμική συνύπαρξη απέκτησε διαφορετικό νόημα: όχι περιγραφή μιας υπαρκτής κατάστασης, αλλά δραστήρια πολιτική ενθάρρυνσης του διαχωρισμού των πολιτισμών, ή του εγκλεισμού του ατόμου στην παράδοση της χώρας προέλευσής του, ή της απόρριψης της ιδέας ενός κοινού πολιτισμικού πλαισίου. Μέσα σ’ αυτή την προοπτική μπορούμε να συμφωνήσουμε με την απόφαση του Κάμε- ρον να μην επιχορηγούνται οι οργανισμοί που προπαγανδίζουν την τρομοκρατία ή, απλώς, την άρνηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, της ελευθερίας της συνείδησης και της κυριαρχίας του λαού.

Ο Γάλλος πρόεδρος εξέφρασε την απόρριψη της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης σε τηλεοπτική συνέντευξη τον Φεβρουάριο του 2011. Αυτή η απόρριψη είναι, με τη σειρά της, αινιγματική: αν με τη λέξη εννοούμε την πληθώρα των πολιτισμών στη Γαλλία, αυτοί


υπήρχαν ανέκαθεν και θα εξακολουθούν να υπάρχουν. Αν πρόκειται για βουλησιαρχικές πολιτικές που ενθαρρύνουν τον διαχωρισμό των πολιτισμών, ματαίως θα τις αναζητήσουμε στην ιστορία αυτής της χώρας. Τα απτά παραδείγματα συμπεριφοράς που πρέπει να προστατέψουμε κατά του πολυπολιτισμικού κύματος είναι «η ελευθερία των κοριτσιών να πηγαίνουν στο σχολείο», «η ισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών» και η απαγόρευση της πολυγαμίας. Αλλά γ ι’ αυτά φροντίζουν ήδη οι νόμοι της δημοκρατίας, και ο σεβασμός τους απαιτείται από όλους τους κατοίκους της χώρας. Αυτό δε σημαίνει ότι οι τρόποι συμπεριφοράς συμμορφώνονται πάντα, όπως δείχνει, για παράδειγμα, έξω από κάθε πολυπολιτισμικό συγκείμενο, η ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών, είτε πρόκειται για τους μισθούς τους στο εσωτερικό των επιχειρήσεων είτε για την εκπροσώπησή τους στο εθνικό Κοινοβούλιο. Εν πάση πε- ριπτώσει το απαραίτητο νομικό όργανο υπάρχει. Από την άλλη πλευρά, μπορεί βέβαια να δυσφορούμε που οι μουσουλμάνοι προσεύχονται δημοσίως καταλαμβάνοντας τον δρόμο (θέμα που επέκρινε το Εθνικό Μέτωπο), αλλά για να διορθώσουμε την κατάσταση θα έπρεπε να διευκολύνουμε την κατασκευή τζαμιών. Αντιλαμβανόμαστε στην πορεία ότι ο μοναδικός «πολιτισμός» στον οποίο αναφερόμαστε αμφισβητώντας την πολυπολιτισμική συνύπαρξη είναι το Ισλάμ. Οι εβραϊκές, κινεζικές, βιετναμέζικες κοινότητες, αν και καλύτερα οργανωμένες, δεν αναφέρονται ποτέ.

Όταν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας δηλώνει, τέλος, ότι «η γαλλική κοινωνία δε θέλει να αλλάξει τον τρόπο ζωής της, το στιλ της ζωής της», αναρωτιόμαστε αν η γνώμη του απηχεί πραγματικά τη γνώμη του πληθυ


σμού. Ο τρόπος ζωής των Γάλλων άλλαξε θεαματικά τα τελευταία εκατό χρόνια, υπό την πίεση πολλών παραγόντων, όπως η παρακμή της γεωργίας, η αστυφιλία, η χειραφέτηση των γυναικών και ο έλεγχος των γεννήσεων, οι τεχνολογικές επαναστάσεις και η οργάνωση της εργασίας. Η επαφή με τους ξένους πληθυσμούς είναι, α π ’ αυτή τη σκοπιά, ένας μάλλον περιθωριακός παράγοντας και ο πολιτισμός με τη μεγαλύτερη επίδραση στη Γαλλία είναι ο αμερικανικός...

Περί μαντίλας

Μπορούμε να αναφέρουμε δύο πρόσφατα παραδείγματα όπου το γαλλικό κράτος παρενέβη για να εκριζώσει κάθε ίχνος πολυπολιτισμικότητας. Το 2010 ψηφίστηκε νόμος που απαγορεύει την μπούρκα σε όλους τους δημόσιους χώρους, ακόμα και στους δρόμους και στα μαγαζιά. Οι γυναίκες που τον παραβαίνουν θα τιμωρούνται με πρόστιμο. Αυτό το γαλλικό μοντέλο είχε θετική απήχηση και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες: στο Βέλγιο, στη Γερμανία, στην Ελβετία. Κάποιοι ιταλικοί δήμοι είχαν ήδη προβλέψει παρόμοιες κυρώσεις. Την άνοιξη του 2011 μια δημόσια επιστολή του υπουργού Παιδείας επεκτείνει αυτό τον έλεγχο του δημόσιου χώρου: δηλώνει ότι οι γυναίκες που φορούν ισλαμική μαντίλα δε θα μπορούν πια να συνοδεύουν τα παιδιά τους στις σχολικές εξόδους, όπως μπορούν να κάνουν οι άλλοι γονείς.

Η πρώτη απαγόρευση στηρίζεται σε πολλά επιχειρήματα. Ένα α π ’ αυτά είναι ότι το «ολικό πέπλο» εί


ναι σημάδι αλλοτρίωσης και ότι οι γυναίκες που το φορούν θα απελευθερώνονταν βγάζοντάς το. Δεν αντιλαμβάνονται, φαίνεται, τον ουσιαστικά αντιφατικό χαρακτήρα αυτής της υπόθεσης: πώς μπορούμε να ευνοούμε την ατομική ελευθερία τιμωρώντας με κυρώσεις αυτό που εμπίπτει στην ελεύθερη επιλογή ενός ατόμου; Σίγουρα τέτοια έθιμα είναι θλιβερά, αλλά πολεμώντας τα με απαγορεύσεις μειώνουμε την ελευθερία αυτών που τα εφαρμόζουν, δεν την επεκτείνουμε. Εκτός αν θεωρούμε ότι ορισμένα άτομα δεν είναι άξια να διευθύνουν τα ίδια τη ζωή τους, αλλά, όπως τα ανήλικα παιδιά, οι διανοητικά άρρωστοι ή οι φυλακισμένοι, που στερούνται των πολιτικών δικαιωμάτων τους, πρέπει να υποτάσσονται στις αποφάσεις των άλλων. Αυτά τα «απαξιωμένα» άτομα θυμίζουν τα κράτη που επίσης δε θεωρούνται ικανά να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους και που, γ ι’ αυτό τον λόγο, έχουν ανάγκη από στρατιωτικές παρεμβάσεις εκ μέρους των δυτικών κρατών. Περιέργως, και οι μεν και οι δε είναι μουσουλμάνοι... Ωστόσο, η ατομική ελευθερία και η ισότητα των δικαιωμάτων αποτελούν βασικές αρχές των δημοκρατικών κρατών!

Επιπλέον, απαγορεύοντας σ’ αυτές τις γυναίκες να φοράνε μπούρκα δεν είμαστε σίγουροι ότι καταργούμε αυτό που θεωρούμε ότι είναι η φυλακή τους: μάλλον κινδυνεύουν να μείνουν κλεισμένες στα σπίτια τους - να έχουν λοιπόν ακόμα λιγότερο τη δυνατότητα συναντήσεων που θα μπορούσαν να αλλάξουν την οπτική τους για τον κόσμο. Τις αναγκάζουμε να «ενταχθούν», ενώ τις τιμωρούμε κάθε φορά που βγαίνουν στον δρόμο είτε για να πάνε στον γιατρό ή στον δικηγόρο είτε για να πάνε να πάρουν ένα απλό διοι


κητικό έγγραφο, με δυο λόγια όταν επιχειρούν να συμ- μετάσχουν στη δημόσια ζωή.

Ένα δεύτερο επιχείρημα αφορά την κοινή ασφάλεια: μια γυναίκα τελείως καλυμμένη, λένε, μπορεί να κρύψει πάνω της ένα Καλάσνικοφ και να διαπράξει ένοπλη ληστεία σε τράπεζα. Ή, ακόμα, θα μπορούσε να κλέψει ένα παιδί που δεν είναι δικό της στην έξοδο του σχολείου. Όμως, για να πούμε την αλήθεια, δεν έχει ακουστεί να συνέβη κάτι τέτοιο. Αν θέλουμε πράγματι να αποφύγουμε αυτά τα ατυχήματα, αρκεί να ρυθμίσουμε αυτές τις ιδιαίτερες περιπτώσεις όπου η αναγνώριση του προσώπου είναι απαραίτητη. Δεν είναι ανάγκη να ψηφίσουμε νόμο, του οποίου το πραγματικό αποτέλεσμα δεν είναι μια καλύτερη προστασία των τραπεζών αλλά ο εντονότερος στιγματισμός του Ισλάμ και των πιστών του. Και αν ο δημόσιος κίνδυνος αυτής της ενδυματολογικής επιλογής είναι μηδαμινός, πώς να δικαιολογήσουμε το γεγονός ότι στερούμε σ’ αυτές τις γυναίκες μια τόσο στοιχειώδη ελευθερία που ούτε καν παρατηρούμε: το να μπορούν να διαλέξουν τα ρούχα τους;

Η απαγόρευση να συνοδεύουν τα παιδιά τους στην έξοδο του σχολείου, που δεν έχει γίνει ακόμα νόμος, βασίζεται σε μια σειρά συναφών μεταθέσεων. Κατ’ αρχάς, θεωρούμε ότι σ’ ένα δημόσιο σχολείο κάθε εμφανές σημάδι μιας θρησκευτικής πίστης πρέπει να αποβληθεί. Επεκτείνουμε μετά την ιδέα του σχολικού χώρου σε κάθε δραστηριότητα που οργανώνεται από το σχολείο, όπως είναι η επίσκεψη σ’ ένα μουσείο ή σ’ ένα πάρκο, όπου συχνά ζητάμε τη συνεργασία των γονέων: κι αυτοί επίσης πρέπει να αποβάλουν κάθε θρησκευτικό χαρακτηριστικό. Τέλος, ανάγουμε τη μαντίλα που φορούν οι


γυναίκες σ’ ένα κάλεσμα σε θρησκευτικές πρακτικές και αποφασίζουμε: όχι προσηλυτισμός στο σχολείο, άρα όχι μαμάδες με μαντίλες στο σχόλασμα! Όσο και να διατείνονται ότι, πέρα από θρησκευτικό σύμβολο, η μαντίλα αποτελεί μέρος της πολιτισμικής τους ταυτότητας και ότι δεν μπορούν να την καταργήσουν χωρίς να ταπεινωθούν, περιθωριοποιούνται.

Η διευθύντρια του σχολείου που τίθεται υπέρ αυτής της απαγόρευσης των μουσουλμάνων μητέρων (και που δέχτηκε την ενθάρρυνση του υπουργού) δε βλέπει σ’ αυτό κανένα πρόβλημα. «Μια σχολική έξοδος είναι μέρος του σχολείου, κι όταν είμαστε με τους μαθητές δε δείχνουμε σε ποια θρησκεία ανήκουμε», λέει.81 Προεκτείνοντας αυτή την τελευταία υπερβολική φράση, αναρωτιόμαστε γιατί να σταματήσουμε σ’ αυτό τον τόσο σωστό δρόμο και να περιοριστούμε στις οργανωμένες εξόδους: δε θα έπρεπε να απαγορευτεί το να φορούν θρησκευτικά σύμβολα και στο σπίτι, ώστε να μη μάθουν τα παιδιά τις θρησκευτικές επιλογές των γονιών τους και να επηρεαστούν έτσι στις μελλοντικές τους αποφάσεις; Πιστεύουμε σοβαρά ότι το να δει μια γυναίκα να φοράει μαντίλα αρκεί για να αποκλειστεί ο μαθητής από τις «δημοκρατικές αξίες»;

Βλέπουμε εδώ μια «δυναμική» ή «σθεναρή» αντίληψη για το εκκοσμικευμένο κράτος. Δε συνίσταται πια στον διαχωρισμό της Εκκλησίας από το κράτος, εμποδίζοντας τον έναν θεσμό να υπαγορεύει τις επιλογές του στον άλλο, διασφαλίζοντας ταυτοχρόνως την ειρηνική συνύπαρξη διαφορετικών θρησκευμάτων, αλλά στον καθαρισμό του δημόσιου χώρου από κάθε ίχνος θρησκευτικής ένταξης. Πράττοντας κατ’ αυτό τον τρόπο αποκαλύπτουμε μια περίεργη αντίληψη γ ι’ αυ


τό που συνιστά το άτομο: αναγνωρίζουμε τη φυσική του ταυτότητα αλλά προτιμάμε να αγνοούμε τα διανοητικά χαρακτηριστικά του. Όμως με το να υποβαθμίζουμε έτσι τον άνθρωπο στη θέση του ζώου καταργούμε την αξιοπρέπειά του: τον δεχόμαστε στον κοινό χώρο μόνο υπό τον όρο να απογυμνωθεί από αυτό που ο ίδιος θεωρεί ως ταυτότητά του, την οποία απέκτησε ως παιδί ή διάλεξε αργότερα, σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον του. Το εκκοσμικευμένο άτομο που φανταζόμαστε εδώ είναι ένα αφηρημένο ον, απογυμνωμένο από πολιτισμικά χαρακτηριστικά, παρότι ο πολιτισμός αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης φύσης. Τελικά, λέμε στους μουσουλμάνους (γιατί η ίδια διαταγή δεν απευθύνεται στους ορθόδοξους Εβραίους, στους Σ ιχ κτλ.): θα είμαστε ανεκτικοί μαζί σας υπό τον όρο να γίνετε σαν κι εμάς τόσο ως προς τις προσωπικές σας πεποιθήσεις όσο και ως προς τις ενδυματολογικές και διατροφικές σας συνήθειες.

Για άλλη μια φορά το αποτέλεσμα τέτοιων απαγορεύσεων είναι αντίθετο από το ζητούμενο: οι στιγματισμένες μητέρες δε θα νιώθουν πια ευπρόσδεκτες στο σχολείο και δε θα μπορούν να μεταδώσουν μια θετική εικόνα του σχολείου στα παιδιά τους. Οι ξένες μειονότητες θα νιώσουν, πάλι, την ανάγκη να αναδιπλωθούν στον εαυτό τους, να μείνουν έξω από την εθνική κοινότητα που ισχυρίζεται ότι επιθυμεί την «ένταξή» τους.

Εξετάζοντας έτσι τα επιχειρήματα που προβάλλουν κατά της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης -που εδώ την κατηγορούν ότι βλάπτει τις γυναίκες, εκεί ότι τρέφει την τρομοκρατία, αλλού ότι ενισχύει τη βλακεία- αντιλαμβανόμαστε ότι αυτός ο όρος χρήσιμο-


ποιείται στη θέση ενός ή περισσότερων άλλων. Έχουμε συχνά την εντύπωση ότι οι πολιτικοί άνδρες και γυναίκες της Ευρώπης έχουν μάθει καλά το μάθημα του επαγγελματία της πολιτικής χειραγώγησης. Οι όροι της συζήτησης δεν έχουν επιλεγεί σε συνάρτηση με τις ζωτικές ανάγκες του πληθυσμού, αλλά με τρόπο που να αποσπά τη συμπάθεια μιας μερίδας των ψηφοφόρων. Είδαμε έτσι τις δημόσιες πολεμικές στις ΗΠΑ να επικεντρώνονται σε προβλήματα ηθών, όπως η έκτρωση ή ο γάμος μεταξύ ομοφυλοφίλων, παρά στην ανεργία ή τα ανεύθυνα τραπεζικά δάνεια. Η διαμάχη γύρω από την πολυπολιτισμική συνύπαρξη, μετά από εκείνη της εθνικής ταυτότητας, φαίνεται με τη σειρά της σαν ένα μέσο προκειμένου να αποσπαστεί η προσοχή από άλλα υπαρκτά προβλήματα (κοινωνικά και οικονομικά) αλλά δυσκολότερα στην επίλυσή τους. Είναι αλήθεια ότι με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζουμε χωρίς μεγάλο κόστος την πίστη μιας μερίδας του πληθυσμού, που βρίσκει στο πρόσωπο των μεταναστών έναν βολικό αποδιοπομπαίο τράγο. Για μια ακόμη φορά είναι η δημοκρατία που πάσχει.

Τα αόριστα σχόλια των πολιτικών ηγετών γύρω από την πολυπολιτισμική συνύπαρξη μπορούν να έχουν επίσης έμμεσα τραγικές συνέπειες, όπως φάνηκε από τα γεγονότα που συνέβησαν στη Νορβηγία το καλοκαίρι του 2011. Στις 22 Ιουλίου, ένας Νορβηγός, ο Άντερς Μπέριγκ Μπρέιβικ, τριάντα δύο ετών, έκανε διπλή επίθεση. Πρώτα ανατίναξε ένα αυτοκίνητο γεμάτο εκρηκτικά στη συνοικία των υπουργείων στο Όσλο, προκαλώντας τον θάνατο οκτώ ατόμων. Αμέσως μετά πήγε σ’ ένα κοντινό νησί όπου ήταν συγκεντρωμένοι νεαροί οπαδοί του κυβερνώντος Εργατικού


Κόμματος κι εκεί βάλθηκε να εκτελεί συστηματικά όλους όσοι ήταν παρόντες. Τη στιγμή της σύλληψής του καταμετρήθηκαν εβδομήντα έξι πτώματα. Λίγες ώρες προτού ξεκινήσει τη δράση του ο Μπρέιβικ ανέβασε στο διαδίκτυο ένα ογκώδες μανιφέστο (1.518 σελίδων) στο οποίο εξηγούσε τους λόγους και τους σκοπούς της πράξης του.

Στα μάτια αυτού του κατά συρροήν δολοφόνου η Ευρώπη γενικά και η Νορβηγία ειδικότερα απειλούνται από μουσουλμανική εισβολή, που θα καταστρέψει σύντομα την παραδοσιακή πολιτιστική ταυτότητα των λαών της περιοχής. Προκειμένου να υψώσουμε ένα εμπόδιο στον δρόμο του τζιχαντισμού, τον οποίο βλέπει να ενεργεί παντού, είναι αναγκαία μια θεαματική χειρονομία, που θα σοκάρει και θα αφυπνίσει αυτούς τους κοιμισμένους λαούς: ιδού το νόημα της δολοφονικής του πράξης. Οι μουσουλμάνοι είναι πάρα πολλοί στην Ευρώπη για να μπορέσουμε να τους εξαλείψουμε με τέτοιες ενέργειες. Πρέπει όμως να κλεί- σουμε τα σύνορα και να υποχρεώσουμε όλους όσοι φιλοξενούνται στις δυτικές χώρες να αφομοιωθούν εξ ολοκλήρου* τέλος, πρέπει να απελάσουμε τους ανυπότακτους. Από την άλλη πλευρά, είναι δυνατό να χτυπήσουμε αμέσως αυτούς που ευνοούν αυτή την «κατάληψη» της δυτικής Ευρώπης. Οι πολιτικοί ηγέτες της αριστεράς (όλοι οι μαρξιστές!) και η ελίτ της διανόησης υπερασπίζονται την πολυπολιτισμική συνύπαρξη και την ανοχή στη διαφορετικότητα, αρθρώνοντας αντιρατσιστικό, πολιτικά ορθό λόγο. Για το έγκλημα αυτό τους αξίζει ο θάνατος.

Πρέπει να λάβουμε υπόψη το παραλήρημα που κυριαρχεί σ’ αυτό το μανιφέστο, όπως και την ανίκανό-


τητα του συγγραφέα του να χαράξει σαφή διαχωρι- στική γραμμή ανάμεσα σ’ αυτό που παρουσιάζει ως μυθοπλασία και στο πέρασμά του στην πράξη, ανάμεσα στα βιντεοπαιχνίδια που παίζει με πάθος και στην εκτέλεση αληθινών ανθρώπων. Συγχρόνως αυτό το παραλήρημα δεν ξεφυτρώνει σε πολιτικό και πολιτιστικό κενό, αλλά συνάδει με τον λόγο των σημερινών λαϊκιστικών κομμάτων της άκρας δεξιάς. Ο ίδιος ο Μπρέιβικ υπήρξε επί δέκα χρόνια μέλος του νορβηγικού Προοδευτικού Κόμματος, ενός σχηματισμού εναντίον των μεταναστών και του Ισλάμ, που κέρδισε στις τελευταίες εκλογές το 23% των ψήφων και έγινε έτσι το δεύτερο κόμμα της χώρας. Το εγκατέλειψε γιατί το έβρισκε πολύ αργό και αναποφάσιστο στον αγώνα κατά της πολυπολιτισμικής συνύπαρξης. Το μανιφέστο είναι διανθισμένο με αναφορές σε άλλες ακροδεξιές ομάδες, ευρωπαϊκές ή βορειοαμερικανικές, που παρουσιάζουν τη μουσουλμανική εισβολή σαν άμεσο κίνδυνο, την Ευρώπη να μεταμορφώνεται σε Ευραραβία, και καλούν σε ανελέητη μάχη (παρόλο που, προς το παρόν, δεν έχουν ανακαλύψει κανένα ντοκουμέντο που να αποδεικνύει τη συνωμοσία, κανένα είδος Πρωτοκόλλου των πεφωτισμένων της Μέκκας...). Στην Ολλανδία ο Βίλδερς έγινε διάσημος για τη σύγκριση του Κορανίου με το Μβίη Καηιρ/ του Χίτλερ και της ισλαμικής απειλής με τη ναζιστική κατοχή στον Β' Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Μπρέιβικ, που αναφέρεται σ’ αυτόν, δεν έκανε άλλο από το να εφαρμόσει όσα υπερασπίζεται στη θεωρία ο Ολλανδός λαϊκιστής: δεν πρέπει να αντισταθούμε σ’ αυτούς τους καινούριους ναζί που μας επιτίθενται; Άλλοι δημαγωγοί διατείνονται ότι ο αντιρατσισμός είναι για τη σημερινή Ευρώπη ένας κίν


δυνος εξίσου μεγάλος με τον κομουνισμό του χθες: τι εσφαλμένο υπάρχει σε μια πράξη αντίστασης κατά του νέου ολοκληρωτισμού; Τέλος, οι ηγέτες των μεγάλων ευρωπαϊκών χωρών, όπως είδαμε, καταδικάζουν ομόφωνα την πολυπολιτισμική συνύπαρξη ή δηλώνουν την αποτυχία της. Να λοιπόν κάποιος που πήρε τα λόγια τους τοις μετρητοίς!

Είναι εντυπωσιακές οι ομοιότητες ανάμεσα σ’ αυτόν τον μοναχικό τρομοκράτη και στους ισλαμιστές τρομοκράτες, υπεύθυνους των επιθέσεων κατά των δυτικών, όπως η επίθεση στους Δίδυμους Πύργους τον Σεπτέμβριο του 20111. Τόσο ο μεν όσο και οι δε επιζητούν πάνω α π ’ όλα να σοκάρουν το ευρύ κοινό με μια θεαματική πράξη, η ορθότητα της οποίας τους φαίνεται περίτρανη, άρα είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν τη ζωή τους ή, τουλάχιστον, να τη διακινδυνεύσουν. Δανείζονται τα επιχειρήματά τους από φλογερούς κήρυκες που, από την πλευρά τους, αναθεματίζουν από θέση ασφαλείας, δικαιολογώντας τις κατά- ρες τους με τους ευγενείς σκοπούς που επιδιώκουν: την υπεράσπιση της δημοκρατίας στην Ευρώπη, τη βασιλεία της δικαιοσύνης επί γης. Και ο μεν και οι δε δρουν ψυχρά, με αποφασιστικότητα, προετοιμάζοντας τις ενέργειές τους επί χρόνια: γίνονται αγρότες για να μπορούν να αγοράζουν συστατικά εκρηκτικών χωρίς να προκαλούν υποψίες, παίρνουν πτυχία μηχανικού και άδειες για να πιλοτάρουν αεροπλάνα ... Με το πείσμα με το οποίο φέρουν εις πέρας τα μακάβρια σχέδιά τους αυτοί οι δηλωμένοι εχθροί μοιάζουν σαν αδέλφια.


Μια αντιπαράθεση μπορεί να κρύβει μια άλλη

Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από μια συλλογική ταυτότητα, ανάγκη να νιώθουν μέλη μιας αναγνωρίσιμης ομάδας. Μερικά άτομα καταφέρνουν να απελευθερωθούν από αυτή την ανάγκη - αλλά ένας λαός δεν μπορεί να έχει αυτή την πολυτέλεια: η αίσθηση ότι κάπου ανήκει επιβεβαιώνει στον καθένα την ύπαρξή του. Όσο η ομάδα παραμένει κατά το μάλλον ή ήττον σταθερή το άτομο μπορεί να μην το καταλαβαίνει και να νομίζει ότι είναι εύκολο να επιβιώσει και χωρίς αυτή. Ωστόσο, αρκεί η ομάδα να αρχίσει να αλλάζει γρήγορα, πόσο μάλλον να χάνει ορισμένα από τα προηγούμενα προνόμιά της, για να νιώσουν τα μέλη της ότι κινδυνεύουν και να θελήσουν να προστατευτούν - κυρίως με το να περιχαρακωθούν παραμερίζοντας τους άλλους. Έτσι, σήμερα οι αυτό- χθονες Ευρωπαίοι έχουν την αίσθηση ότι έχει κλονιστεί η παραδοσιακή τους ταυτότητα. Αλλά οι ερμηνείες αυτού του συναισθήματος ποικίλλουν.

Η βαθιά αιτία της ταραχής που νιώθουν είναι, άραγε, η αυξανόμενη παρουσία των ξένων; Κατά τη γνώμη μου η αιτία πρέπει να αναζητηθεί στη συνδυασμένη δράση δύο διαδικασιών μεγάλης ευρύτητας: στην ασυγκράτητη αύξηση του ατομικισμού και στην επιτάχυνση της «παγκοσμιοποίησης». Από τη μια πλευρά λοιπόν, στη διάλυση των συλλογικών ταυτοτήτων με υποδιαιρέσεις επ ’ άπειρον, με τους κοινούς κανόνες να δίνουν τη θέση τους στις προσωπικές επιλογές: πρόκειται για το κίνημα που εξαπλώθηκε στην Ευρώπη από το 1968, με τη σεξουαλική απελευθέρωση, την υποχώρηση των θρησκειών, την κατάρρευση των ουτοπιών.


Και, από την άλλη πλευρά, στην ένταξη των παραδοσιακών ταυτοτήτων σε πολύ μεγαλύτερες κατηγορίες, όπως είναι η Ευρωπαϊκή Ένωση, ή στην εξαφάνισή τους μπροστά στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία, η οποία αποδεσμεύεται από τα σύνορα των κρατών: η εξέλιξη αυτή εκφράζεται, κυρίως μετά την πτώση του Τείχους, μέσω των πολυεθνικών εταιρειών, της μεταφοράς των μονάδων παραγωγής σε άλλες χώρες για φθηνότερο κόστος, της ρευστότητας των κεφαλαίων. Αυτή η διπλή κίνηση, σημαντικής ισχύος, αποτελεί την κοινή μήτρα τόσο αντίθετων συμπεριφορών όσο οι αντιμουσουλμανικές σταυροφορίες του λαϊκιστή Χιρτ Βίλδερς στην Ολλανδία και τα αντιδυτικά κηρύγματα των σαλαφιστών στην Αίγυπτο. Αλλά ο ατομικισμός και η παγκοσμιοποίηση είναι απροσδιόριστες και αφηρημένες έννοιες, ενώ οι «ξένοι» βρίσκονται εδώ, ανάμεσά μας, και είναι αναγνωρίσιμοι: συνήθως έχουν μελαψό δέρμα και οι συνήθειές τους είναι παράξενες. Είναι μεγάλος ο πειρασμός να δούμε σ’ αυτούς την αιτία όλων όσα άλλαξαν γύρω μας, ενώ στην πραγματικότητα δεν αποτελούν παρά ένα σύμπτωμα.

Μια άλλη αιτία της συλλογικής ανησυχίας είναι η εξέλιξη της εξουσίας στις κοινωνίες μας, που σε ορισμένα σημεία συγκρίνεται μ’ εκείνη της ταυτότητας. Η εξασθένιση της παραδοσιακής εξουσίας είναι αποτέλεσμα του μεγάλου κινήματος που συνιστά τον εκ- συγχρονισμό μας: της αποδοχής της ατομικής αυτονομίας. Καθένας θέλει να κρίνεται σύμφωνα με κανόνες στους οποίους προσχωρεί ελεύθερα, αντί οι κανόνες να του επιβάλλονται έξωθεν. Ο παραδοσιακός κανόνας μπορεί τώρα να ανακληθεί από τη λαϊκή βούληση: η έκτρωση, που κάποτε ήταν έγκλημα, σήμερα καλύ


πτεται από την κοινωνική ασφάλιση. Η θρησκεία υποχρεώνεται να παραιτηθεί από τον ρόλο του θεματο- φύλακα των κοινωνικών αξιών. Γνωρίζουμε ότι στον 20ό αιώνα αυταρχικά και απολυταρχικά καθεστώτα προσπάθησαν να σταματήσουν και να αναστρέψουν αυτή την πορεία της ιστορίας υποτάσσοντας πάλι το άτομο στο κοινωνικό σώμα. Αλλά αφού προκάλεσε αναρίθμητες οδύνες, αυτή η παρένθεση έχει σήμερα κλείσει και η αυτονομία των ατόμων επιβεβαιώνεται περισσότερο από ποτέ.

Στη δημοκρατία είμαστε όλοι ίσοι απέναντι στον νόμο. Αλλά ο νόμος δεν μπορεί να καλύψει όλες τις ανθρώπινες σχέσεις που συγκροτούν την κοινωνική ζωή. Το δημοκρατικό μοντέλο της ισότητας, μεταφερμένο μηχανικά από την πολιτική στην ανθρωπολογία, από τη δημόσια στην ιδιωτική σφαίρα, μας κάνει να αγνοούμε τις ιεραρχικές σχέσεις στους κόλπους της κοινωνίας. Από το 1968 έχουμε συχνά δηλώσει ότι «απαγορεύεται να απαγορεύεται», ξεχνώντας ότι δεν υπάρχει κοινωνία χωρίς απαγορεύσεις, χωρίς κανόνες, άρα και χωρίς υποταγή. Η φράση «οι άνθρωποι γεννιούνται ελεύθεροι και ίσοι» απορρέει από ένα γενναιόδωρο πνεύμα και μπορεί να υπηρετήσει αξιέπαινους σκοπούς, αλλά σε ανθρωπολογικό επίπεδο είναι ψέμα. Οι άνθρωποι γεννιούνται εξαρτημένοι και αδύναμοι· κατακτούν κάποιες μορφές ελευθερίας και ισότητας μόνο ως ενήλικες. Πολιτική αυτονομία δε σημαίνει κοινωνική ανεξαρτησία και αυτάρκεια. Αυτή η εσφαλμένη αντίληψη δρα με τη σειρά της στον κόσμο μας και καταστρέφει λίγο περισσότερο τις σχέσεις εξουσίας.

Αυτή η λανθασμένη αντίληψη είναι πιο φανερή στον τομέα των σχέσεων ανάμεσα στις γενιές, δηλαδή με


ταξύ γονέων και παιδιών (αλλά και μεταξύ δασκάλων και μαθητών στο σχολείο) - μια σχέση που δεν μπορούμε να σκεφτούμε με το μέτρο της ισότητας. Στο ανθρώπινο είδος ακόμα περισσότερο α π ’ ό,τι στα άλλα ζωικά είδη η φυσική επιβίωση των παιδιών εξαρτάται για πολλά χρόνια από τις φροντίδες που τους προσφέρουν γενναιόδωρα οι καλοπροαίρετοι ενήλικες. Το σωματικό επεκτείνεται και στο διανοητικό επίπεδο: χάρη στην εσωτερίκευση του άλλου -του ενήλικα, του γονιού— το παιδί αποκτά συνείδηση του εαυτού του, δηλαδή πρόσβαση στον κόσμο των ανθρώπων. Τέλος, είναι η αγάπη των γονιών που δίνει στο παιδί αυτοπεποίθηση και το προετοιμάζει για να αντιμετωπίσει τις απογοητεύσεις που αναπόφευκτα θα υποστεί στην ενήλικη ζωή του. Σε όλη την παιδική ηλικία η σχέση μεταξύ των δύο είναι μη συμμετρική, άνιση: ο γονιός είναι υπεύθυνος για το παιδί, διαθέτει γνώση και εμπειρία που πρέπει να προσπαθήσει να μεταδώσει, προσφέρει χωρίς να περιμένει ανταμοιβή. Οριοθετεί την ελευθερία του παιδιού, ώστε το παιδί να διαμορφώσει μια ταυτότητα. Με δυο λόγια, έχει μια εξουσία πάνω του από την οποία βαθμιαία παραιτείται, στο μέτρο που το παιδί αποκτά την αυτονομία του.

Οι σύγχρονες κοινωνίες μας χαρακτηρίζονται από προοδευτική λήθη του θεμελιώδους ρόλου της οικογένειας, που θεωρείται συχνά εμπόδιο, χρήσιμο μόνο όσο δεν κερδίζουμε τη ζωή μας* και από την άρνηση να παραδεχτούμε αυτή τη λειτουργία του κύρους, ιδιαίτερα εκ μέρους εκείνων στους οποίους είχε ανατεθεί παραδοσιακά - των πατέρων. Η κοινωνική ισότητα των φύλων -αυξανόμενη, παρόλο που απέχει από το να αποτελεί γενικό κανόνα- θολώνει ακόμα περισσό


τερο το περίγραμμα αυτού του ρόλου. Η κατάσταση χειροτερεύει στις περιπτώσεις όπου η μητέρα μεγαλώνει μόνη τα παιδιά της. Είναι επίσης πιο δύσκολη σε πολλές οικογένειες μεταναστών: οι πατέρες που ανήκουν στην «πρώτη γενιά» δεν είναι εξοικειωμένοι με τους κώδικες συμπεριφοράς της κοινωνίας που τους υποδέχεται, συχνά γνωρίζουν ατελώς τη γλώσσα και τη γραφή, κάνουν κακοπληρωμένες και υποτιμη- μένες δουλειές. Συνεπώς, ακόμα κι όταν είναι παρό- ντες, δεν έχουν κύρος στα μάτια των παιδιών τους. Αυτή η εξαφάνιση του ρόλου της οικογένειας προκα- λεί, σε αντίδραση, τη — λαϊκιστική— έκκληση να ενι- σχύσουμε περισσότερο την αστυνομία, να χτίσουμε περισσότερες φυλακές, να τιμωρήσουμε αυστηρότερα όλα τα αδικήματα· γενικά να επικαλούμαστε τη δικαιοσύνη για κάθε ζήτημα επιβολής. Λύση απατηλή, φυσικά: η αστυνομία δεν μπορεί να υποκαταστήσει την οικογένεια.

Νέες μορφές κύρους επινοούνται στις μέρες μας. Δεν μπορούμε ακόμη να αποτιμήσουμε τις επιπτώσεις τους, ένα όμως είναι σίγουρο: το να παραιτούμαστε από την άσκηση κάθε επιβολής στους κόλπους της οικογένειας δημιουργεί περισσότερα προβλήματα από όσα επιλύει.

Η δοσοληψία με τους ξένους

Πριν από τη σύγχρονη εποχή ο κόσμος δεν είχε γνωρίσει μια τόσο έντονη κυκλοφορία των πληθυσμών που τον κατοικούσαν ούτε τόσο πολυάριθμες συναντήσεις μεταξύ ανθρώπων προερχόμενων από διαφορετικές


χώρες. Οι λόγοι αυτής της μετακίνησης λαών και ατό- μων είναι πολλαπλοί. Η επιτάχυνση της επικοινωνίας αυξάνει τη διασημότητα καλλιτεχνών και επιστημόνων, αθλητών και αγωνιστών για την ειρήνη και τη δικαιοσύνη, τους φέρνει λοιπόν σε επαφή με ανθρώπους από όλες τις ηπείρους. Η ταχύτητα και η ευκολία των ταξιδιών παρακινεί τους κατοίκους των πλούσιων χωρών να κάνουν μαζικό τουρισμό. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας, από την πλευρά της, υποχρεώνει αυτές τις ελίτ να πηγαίνουν σε όλα τα μέρη του πλανήτη, σπρώχνοντας ταυτοχρόνως τους εργάτες εκεί όπου μπορούν να βρουν δουλειά. Ο πληθυσμός των φτωχών χωρών προσπαθεί με κάθε μέσο να φτάσει την ευημερία των βιομηχανικών χωρών, για να βρει εκεί τις συνθήκες μιας αξιοπρεπούς ζωής. Άλλοι φεύγουν λόγω της βίας που καταστρέφει τις χώρες τους: πόλεμοι, δικτατορίες, διωγμοί, τρομοκρατικές πράξεις. Σ ’ αυτές τις αιτίες μετακίνησης των πληθυσμών προστίθενται εδώ και λίγα χρόνια οι συνέπειες της κλιματικής υπερθέρμανσης, η ξηρασία και οι κυκλώνες που προκαλεί. Σύμφωνα με τον υψηλό επίτροπο των Ηνωμένων Εθνών για τους πρόσφυγες, για κάθε εκατοστό ανόδου της στάθμης των ωκεανών θα υπάρξουν εκατοντάδες χιλιάδες εκτοπισμένων στον κόσμο. Αναμένεται ότι στον 21ο αιώνα μεγάλος αριθμός ο^νδρών και γυναικών θα εγκαταλείψουν τις χώρες τους και θα υιοθετήσουν, προσωρινά ή μόνιμα, τη θέση του ξένου.

Κάθε χώρα κάνει διάκριση ανάμεσα στους πολίτες της και στους αλλοδαπούς. Οι μεν και οι δε δεν έχουν ούτε τα ίδια δικαιώματα ούτε τα ίδια καθήκοντα. Οι αλλοδαποί έχουν το καθήκον να υποτάσσονται στους νόμους της χώρας όπου κατοικούν, παρόλο που δε


συμμετέχουν στη διοίκηση αυτής της χώρας. Ωστόσο, δεν παύουν να είναι άνδρες και γυναίκες όπως όλοι, κινούμενοι από τις ίδιες φιλοδοξίες και υποφέροντας από τις ίδιες ελλείψεις. Απλώς συχνότερα από τους άλλους βρίσκονται σε κατάσταση ανάγκης και απευθύνουν έκκληση βοήθειας. Αυτό μας αφορά όλους, εφόσον ο ξένος δεν είναι μόνον ο πλησίον μας, είμαστε εμείς οι ίδιοι του χθες ή του αύριο, στο έλεος ενός αβέβαιου μέλλοντος: καθένας από μας είναι, δυνητικά, ξένος.

Η ξενοφοβία είναι καταδικαστέα. Αυτό, ωστόσο, δε συνεπάγεται ότι η ξενοφιλία είναι ευκταία. Πρέπει μάλιστα να αρχίσουμε να παραδεχόμαστε ότι η πα ρουσία ξένων σε μια κοινότητα μπορεί —επίσης- να δημιουργήσει προβλήματα. Όχι γιατί είναι «Άραβες», ή «Αφρικανοί», ή «μουσουλμάνοι», ή «Βορειοαφρι- κανοί», αλλά γιατί είναι ξένοι. Καθένας έχει ανάγκη από κάποια κοινωνική αναγνώριση για να νιώσει ότι υπάρχει. Όταν δεν τη βρίσκει, η βία μπορεί να εμφανιστεί σαν μέσο για να την αποκτήσει. Ο ξένος λοιπόν δυσκολεύεται πολύ περισσότερο από τον αυτόχθονα να αποκτήσει αυτή την κοινωνική αναγνώριση (εκτός κι αν απευθυνθεί στους συμπατριώτες του, που είναι επίσης εξόριστοι στην καινούρια χώρα): συχνά δε μιλάει καλά τη γλώσσα και δε γνωρίζει καλά τους πολιτιστικούς κώδικες της χώρας που τον φιλοξενεί. Επιπλέον υφίσταται την εχθρότητα των ντόπιων, που βρίσκουν τους τρόπους του αλλόκοτους. Δεν πρέπει να μας εκπλήσσει λοιπόν που η εγκληματικότητα είναι αυξημένη σ’ αυτούς τους μειονεκτικούς ξένους (πρέπει να διευκρινίσουμε βέβαια ότι δε βρίσκονται όλοι οι ξένοι στην ίδια κατάσταση).

Συχνά η κατάσταση δε διορθώνεται στην επόμενη


γενιά, στα παιδιά των αλλοδαπών: ακόμα κι αν τους έσπρωξαν οικονομικοί ή πολιτικοί λόγοι, οι γονείς με- τανάστευσαν με τη θέλησή τους, διάλεξαν τον τόπο όπου ζουν· τα παιδιά όχι. Οι γονείς είχαν αρχικά την κουλτούρα της χώρας καταγωγής τους· τα παιδιά δεν την έχουν πια, δεν απέκτησαν ωστόσο μια καινούρια: απειλούνται από στέρηση κουλτούρας. Το λεξιλόγιό τους περιορίζεται στους απαραίτητους όρους για την καθημερινή επιβίωση και δεν τους επιτρέπει να συλ- λάβουν την εμπειρία σε όλη της την πολυπλοκότητα. Στη θέση των καθιερωμένων και διαφοροποιημένων μορφών αναγνώρισης εγκαθίσταται η απαίτηση του «σεβασμού» και του κύρους: το ποιος θα έχει το πιο απειλητικό μαχαίρι και τον πιο άγριο σκύλο, παπούτσια της καλύτερης μάρκας και το τελευταίο μοντέλο κινητού. Αυτοί οι νεαροί ενήλικες δεν είναι αποδεκτοί από την κοινωνία που τους περιβάλλει και γ ι’ αυτό τον λόγο είναι έτοιμοι να καταστρέψουν τα σύμβολά της, ακόμα κι αν οι καταστροφικές χειρονομίες τους βλάπτουν τους ίδιους και τους δικούς τους: καίνε τα αυτοκίνητα των ίδιων τους των γονιών και των γειτόνων, χαλάνε το ασανσέρ του δικού τους κτιρίου, επιτίθενται στα λεωφορεία που εξυπηρετούν τις γειτονιές τους, λεηλατούν τις αθλητικές αίθουσες που προορίζονται για δική τους χρήση.

Ο κίνδυνος που εκφυλίζει τη ζωή στις υποβαθμισμένες πόλεις δεν είναι το Ισλάμ, ούτε η πολυπολιτι- σμική συνύπαρξη, ούτε αυτή καθαυτή η παρουσία αλλοδαπών. Είναι αυτή η διαδικασία στέρησης κουλτούρας, αποτέλεσμα των συνθηκών ζωής που κυριαρχούν εκεί. Η απάντηση σ’ αυτή τη δυσκολία δεν είναι η διάδοση της ιδέας ότι όλοι οι μετανάστες είναι εν


δυνάμει εγκληματίες. Οι μαζικές απελάσεις, που απο- φασίζονται με γνώμονα έναν προβλεπόμενο αριθμό, είναι εξ ορισμού απεχθείς: αγνοούμε έτσι την ιδιαιτερότητα κάθε περίπτωσης, υποβαθμίζοντας τα ανθρώπινα όντα σ’ ένα νούμερο. Γιατί να στείλουμε στη χώρα καταγωγής τους άτομα που ζουν στη Γαλλία εδώ και πολλά χρόνια, μιλάνε τη γλώσσα, δουλεύουν και έχουν οικογενειακούς δεσμούς εδώ; Γιατί να μην επω- φεληθούμε από το ότι κατάφεραν να ενταχθούν χωρίς εξωτερική βοήθεια και μπορούν έτσι να φανούν χρήσιμοι στη χώρα; Θα το κάνουν ακόμα καλύτερα όταν η παρουσία τους νομιμοποιηθεί.

Να ζήσουμε καλύτερα μαζί

Τίθεται λοιπόν το ερώτημα: τι να κάνουμε για να γίνει η παρουσία των αλλοδαπών πιο εύκολη γ ι’ αυτούς και πιο επωφελής για τους αυτόχθονες; Κάθε κοινωνία είναι πολυπολιτισμική, το είδαμε, και από μόνο του αυτό δε δημιουργεί κανένα πρόβλημα. Αλλά τα μέλη μιας κοινωνίας πρέπει επίσης να διαθέτουν κοινά στοιχεία που να τους επιτρέπουν να ζουν μαζί. Η πρώτη απαίτηση απέναντι σε όλους τους κατοίκους μιας χώρας, είτε γεννήθηκαν εκεί είτε έρχονται από αλλού, είναι ο σεβασμός των νόμων και των θεσμών, το να αποδεχθούν λοιπόν το βασικό κοινωνικό συμβόλαιο. Δεν υπάρχει λόγος να ασκούμε έλεγχο στην πολιτιστική ταυτότητα των μεν και των δε. Κατά γενικό κανόνα, η κουλτούρα των μεταναστών, διαφορετική από αυτή της πλειοψηφίας, προορίζεται να συμμετάσχει στη χορωδία που σχηματίζει την κουλτούρα της χώρας.


Ωστόσο, κάποια έθιμα, στοιχεία της πολιτιστικής παράδοσης, έρχονται σε αντίθεση με τους νόμους της χώρας όπου ζουν όσοι τα ασκούν. Τι κάνουμε; Η απάντηση εξαρχής είναι απλή, παρότι η εφαρμογή της σε ειδικές περιπτώσεις μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα: σε μια δημοκρατία ο νόμος υπερισχύει του εθίμου. Αν ο νόμος δεν παραβιάζεται, αυτό σημαίνει ότι το εν λόγω έθιμο είναι ανεκτό: μπορούμε να το κρίνουμε, δεν μπορούμε να το απαγορεύσουμε. Αντιθέτως, κανένα ελαφρυντικό δεν μπορεί να υπάρχει για τα «εγκλήματα τιμής», όταν οι πατεράδες ή τα αδέλφια αποφασίζουν να τιμωρήσουν τις κόρες ή αδελφές τους κλείνοντάς τες στο σπίτι, χτυπώντας τες, ακόμα και σκοτώνοντάς τες. Τέτοια εγκλήματα, βιαιοπραγίες ή φόνοι, πρέπει να τιμωρούνται με όλη την αυστηρότητα του νόμου, χωρίς να δεχόμαστε ως δικαιολογία την αθώωσή τους από κάποιες παραδόσεις. Σε άλλες περιπτώσεις ιδιαίτερες ρυθμίσεις επιτρέπουν να προσαρμόσουμε το τάδε έθιμο στις συνθήκες της στιγμής (δεν επέλεξαν να κάνουν αυτό στη Γαλλία θεσπίζοντας νόμο κατά της μπούρκας).

Ένας δεύτερος κανόνας καλής συνύπαρξης ανάμεσα σε κοινότητες διαφορετικής προέλευσης που κατοικούν στο ίδιο έδαφος είναι το ότι πρέπει να έχουν, εκτός από τις δικές τους πολιτιστικές παραδόσεις, μια κοινή πολιτιστική βάση, ένα σύνολο γνώσεων πάνω στους κώδικες που ισχύουν σ’ αυτή την κοινωνία. Εδώ έγκειται ο ρόλος της εκπαίδευσης, με μια έννοια που περιλαμβάνει το σχολείο αλλά το ξεπερνάει, συμπε- ριλαμβάνοντας τους πολιτικούς υπευθύνους της χώρας. Σκοπός της είναι να δημιουργήσει ένα κοινό πλαίσιο που να επιτρέψει στις διάφορες κουλτούρες της


κοινωνίας να επικοινωνούν μεταξύ τους. Οι κώδικες αυτοί αφορούν λιγότερο τις ηθικές και πολιτικές αξίες, που είναι πολλές, και περισσότερο τα πολιτιστικά στοιχεία που εγγυώνται την πρόσβαση όλων στον ίδιο κοινωνικό χώρο. Πρώτα έρχεται η γλώσσα, η καλή γνώση της οποίας είναι ουσιώδης για κάθε συμμετοχή στην κοινή ζωή και στην απόκτηση οποιουδήποτε άλλου στοιχείου του πολιτισμού. Η καλή γνώση της γλώσσας είναι προς το συμφέρον των ατόμων αλλά και του κράτους, που θα επωφεληθεί έτσι από τις ικα- νότητές τους. Δε θα ήταν υπερβολικό να κάνουμε τη διδασκαλία της γλώσσας δωρεάν και υποχρεωτική για όλους όσοι δεν ξέρουν να τη μιλούν: μια τέτοια επένδυση θα απέβαινε γρήγορα επικερδής.

Εκτός από τη γλώσσα οι κάτοικοι μιας χώρας έχουν επίσης ανάγκη από κοινή μνήμη. Ο ρόλος του σχολείου είναι να τους τη μεταδώσει, σήμερα όμως είναι δύσκολο λόγω του ότι στην ίδια τάξη συναντάς παιδιά που προέρχονται από πολλές χώρες. Πρέπει να ευνοήσουμε την πρόσβαση στην κουλτούρα της χώρας προέλευσής τους; Δεν είναι τέτοιος ο ρόλος του δημόσιου σχολείου, που μεταδίδει σε όλους τη γνώση της ίδιας κουλτούρας, εγγύηση για μια πετυχημένη κοινωνική ζωή. Μπορούμε ωστόσο να τροποποιήσουμε το ίδιο το περιεχόμενο αυτής της διδασκαλίας. Οι μαθητές πρέπει να μάθουν την ιστορία της χώρας στην οποία ζουν, και που θα είναι πιθανότατα το πλαίσιο της μελλοντικής ζωής τους, αλλά δεν είμαστε υποχρεωμένοι να ερμηνεύουμε αυτό το παρελθόν σαν ένα ιερό κείμενο όπου οι ντόπιοι αυτής της χώρας παίζουν πάντα μόνο δύο ρόλους, των άψογων ηρώων και των αθώων θυμάτων. Οι αντιτιθέμενες καταστάσεις, που προτρέ


πουν να υιοθετήσουμε μια κριτική ματιά πάνω στην κοινότητά μας, διαθέτουν μια ανώτερη εκπαιδευτική αρετή. Οι δυτικές χώρες πολέμησαν μεταξύ τους επί αιώνες, θέλησαν επίσης να υποτάξουν λαούς σε μέρη μακρινά. Το να γνωρίζουμε σήμερα τη γνώμη που είχαν γ ι’ αυτά τα επεισόδια οι άλλοτε αντίπαλοι μπορεί να είναι εξαιρετικά διδακτικό. Δεν πρόκειται ωστόσο για το να αντικαταστήσουμε τους ροζ θρύλους μ’ έναν μαύρο θρύλο όσο για το να ξεπεράσουμε τις μανιχαϊ- στικές συνήθειες που επιβάλλουν σε όλους μια ανελαστική κατανομή του καλού και του κακού. Αυτό το έργο δικαιώνεται λιγότερο από την πολιτιστική ποικιλία που συνεπάγεται και περισσότερο από τον εμπλουτισμό που επιφέρει σ’ εμάς τους ίδιους.

Σ ’ αυτό που μπορούν να κάνουν οι αυτόχθονες για τους αλλοδαπούς πρέπει να προσθέσουμε αυτό που μπορούν να κάνουν οι αλλοδαποί κι αυτό που κάνουν ήδη, συνειδητά ή μη. Η μετανάστευση αποφέρει πολλά οφέλη στις χώρες της δυτικής Ευρώπης. Χωρίς να μιλήσουμε για το ότι οι πρόσφατοι μετανάστες δέχονται να κάνουν επαγγέλματα που περιφρονούν οι αυτόχθονες, γνωρίζουμε ότι η μετανάστευση συμβάλλει στην αναγκαία ανανέωση του πληθυσμού, αυξάνοντας έτσι το ποσοστό των ενεργών πολιτών σε σχέση με τους συνταξιούχους. Κατά κανόνα οι μετανάστες εμφορούνται από τη φιλοδοξία και τον δυναμισμό που χαρακτηρίζει όλους τους νεοφερμένους, από επιχειρησιακό πνεύμα και από ικανότητα καινοτομίας.

Χωρίς να το ξέρουν προσφέρουν επίσης μια άλλη υπηρεσία στον πληθυσμό που τους υποδέχεται: με τη διαφορά τους του επιτρέπουν να δει τον εαυτό του μέσα από το βλέμμα ενός άλλου, μια ικανότητα που


αποτελεί γνώρισμα του ανθρώπινου είδους. Πράγματι, από τον τρόπο που βλέπουμε και δεχόμαστε τους άλλους που διαφέρουν από μας μετράται ο βαθμός της βαρβαρότητας ή του πολιτισμού μας. Βάρβαροι είναι όσοι θεωρούν ότι οι άλλοι, επειδή δεν τους μοιάζουν, ανήκουν σε μια κατώτερη ανθρωπότητα και αξίζουν περιφρονητική ή συγκαταβατική μεταχείριση. Το να είσαι πολιτισμένος δε σημαίνει να έχεις κάνει ανώτερες σπουδές ή να έχεις διαβάσει πολλά βιβλία, δηλαδή να έχεις πολλές γνώσεις: ξέρουμε καλά ότι οι γνώσεις δεν εμπόδισαν πράξεις τρομερές και βάρβαρες. Το να είσαι πολιτισμένος σημαίνει ότι είσαι ικανός να σέβεσαι τους άλλους ανθρώπους, ακόμα κι αν έχουν πρόσωπα και ήθη διαφορετικά από τα δικά σου* το ότι ξέρεις επίσης να μπαίνεις στη θέση τους για να δεις τον εαυτό σου α π ’ έξω.

Οι μεγάλες θρησκείες του παρελθόντος και του παρόντος συνιστούν στο άτομο να είναι φιλόξενο, να βοηθάει τους πεινασμένους και τους διψασμένους, να αγαπάει τον πλησίον του (που, όπως ξέρουμε, δεν είναι ο κοντινός αλλά ο μακρινός). Μια τέτοια σύσταση δεν μπορεί να γίνει στα κράτη. Τουλάχιστον όμως οι ηγέτες τους θα έπρεπε να απέχουν από το να φλερτάρουν με πρωτόγονα πολιτικά πάθη όπως η ξενοφοβία. Στον σημερινό κόσμο, όπου οι συναντήσεις με τους ξένους πρόκειται να πολλαπλασιαστούν, οφείλουμε να αξιοποιήσουμε την καλύτερη πλευρά αυτών των συναντήσεων στις χώρες τους και στις χώρες μας, με τη συνεργασία εκεί, την ένταξη εδώ. Οι δυνάμεις των συμφερόντων μας και της συνείδησής μας μας ωθούν προς την ίδια κατεύθυνση.

Αν στάθηκα τόσο στη θέση των μεταναστών στη


σύγχρονη κοινωνία, στις σχέσεις που έχουν με τους αυτόχθονες και στις ωφέλειες που θα μπορούσαν να αποκομίσουν και οι μεν και οι δε από τη συνάντησή τους, είναι γιατί η ξενοφοβία και η απόρριψη των μεταναστών βρίσκεται στο κέντρο της λαϊκιστικής ιδεολογίας. Κινούμενη από την ανάγκη να βρει απλές και κατανοητές εξηγήσεις σε ό,τι διαταράσσει την καθημερινή ζωή, αυτή η ιδεολογία κατασκευάζει έναν οικείο αντίπαλο για να του φορτώσει την ευθύνη των δεινών μας. Διαθέτοντας μέσα επικοινωνίας απείρως ανώτερα από τα μέσα του παρελθόντος, μπροστά σ’ έναν κόσμο που έγινε ακατανόητος για τον κοινό θνητό, οι λαϊκιστές έχουν μεγάλες πιθανότητες να κερδίσουν τη συγκατάθεση του κοινού με τα θαυματουργά φάρμακά τους, όσο απατηλά κι αν είναι. Αρνουνται να κοιτάξουν πέρα από το παρόν και προτιμούν να αγνοούν τις πολλαπλές οπτικές γωνίες, τις συγκρούσεις συμφερόντων, την πολυμορφία της κοινωνίας. Όσο κι αν δηλώνουν κάθε στιγμή ότι είναι υπέρ του λαού, εκτρέπουν τη δημοκρατία από τον αληθινό προορισμό της και, όπως ακριβώς οι οπαδοί του μεσσιανισμού και του νεοφιλελευθερισμού, τη βάζουν σε μεγάλο κίνδυνο.

ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η δημοκρατία, όνειρο και πραγματικότητα

Τον χειμώνα του 2010-2011 ο κόσμος παρακολούθησε ένα απρόσμενο γεγονός: σε πολλές αραβικές χώρες της Εγγύς και Μέσης Ανατολής οι λαοί εξέφρασαν αυθόρμητα την καταδίκη των δικτατόρων που τους κυβερνούσαν και την επιθυμία τους να εγκατασταθεί στη χώρα τους δημοκρατικό καθεστώς. Σε μερικά μέρη το κίνημα στέφθηκε με επιτυχία, σε άλλα βρήκε λυσσαλέα αντίσταση: η έκβαση της διαμάχης είναι ακόμα αβέβαιη. Αλλά, όποιο κι αν είναι το πολιτικό μέλλον αυτών των χωρών, μπορούμε ήδη να θεωρούμε γεγονός ότι το δημοκρατικό μοντέλο ασκεί σήμερα ισχυρή έλξη πέρα από τον δυτικό κόσμο που το είδε να γεννιέται. Το γεγονός είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό όταν βλέπουμε αυτό το ίδιο μοντέλο, ήδη σε εφαρμογή στη Λατινική Αμερική και στη Νοτιοανατολική Ασία, να παίζει έναν ρόλο (πιο περιορισμένο βέβαια, εφόσον ο αντίπαλος είναι δυνατότερος) στην Κίνα: οι Κινέζοι


αντιφρονούντες δηλώνουν με τη σειρά τους οπαδοί της δημοκρατίας. Αυτή η προτίμηση για ένα πολιτικό καθεστώς δε συνοδεύεται ωστόσο από επιθυμία συγχώνευσης με τον δυτικό κόσμο. Η μνησικακία απέναντι του παραμένει ζωντανή σ’ αυτές τις χώρες, που υπήρξαν θύματα του ιμπεριαλισμού και της αμερικανικής ή ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Είναι πάντως αποκαλυπτικό να βλέπεις τους λαούς τους να ζητούν, ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, το ιδανικό της δημοκρατίας.

Αυτή η επιθυμία περιέχει πολλά συστατικά. Ένα α π ’ αυτά εκδηλώνεται με οικονομικές διεκδικήσεις. Η κατάσταση της φτώχειας, ακόμα και της εξαθλίωσης, μεγάλου μέρους του πληθυσμού αυτών των χωρών έγινε ανυπόφορη από τότε που σχηματίστηκε μια μεσαία τάξη με καλή μόρφωση και που, ταυτοχρόνως, τα ΜΜΕ άρχισαν να μεταδίδουν παντού τις εικόνες της πλούσιας ζωής που διάγουν οι ντόπιοι και ξένοι προνομιούχοι. Μολονότι είναι αμφίβολο αν ένα πιο δημοκρατικό καθεστώς φέρνει ευημερία σε όλους, η δυνατότητα να ξεφύγουν από τους εξονυχιστικούς ελέγχους του κράτους ή από την οικονομική κυριαρχία των φίλων της εξουσίας γεννά την ελπίδα για βελτίωση. Αλλά η οικονομική μέριμνα δεν είναι η μόνη. Προστίθεται η διεκδίκηση ενός κράτους δικαίου, όπου η ζωή των πολιτών θα ξεφύγει από τη διαφθορά των δημόσιων υπαλλήλων, τον νεποτισμό των ισχυρών, την αυθαιρεσία της αστυνομίας. Προστίθεται επίσης η διεκδίκηση των βασικών ατομικών ελευθεριών: το δικαίωμα να εκφράζουν χωρίς φόβο τις πολιτικές τους πεποιθήσεις, τις θρησκευτικές τους προτιμήσεις ή την επιλογή του τρόπου ζωής τους. Ζητούν επίσης πλου

ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ 247

ραλισμό και μεγαλύτερη ελευθερία για τα ΜΜΕ, καθώς και ανεξαρτησία της δικαιοσύνης. Ένα μέρος του πληθυσμού, εξοικειωμένο ήδη με τους δημοκρατικούς θεσμούς, ζητά ελεύθερες εκλογές, πολυκομματισμό και περιορισμένη διάρκεια θητείας των εκλεγμένων αντιπροσώπων.

Αυτά τα κινήματα, τα οποία ίσως κακώς αποκαλέ- σαμε «αραβικές επαναστάσεις», είχαν ήδη ένα πρώτο αποτέλεσμα: έδειξαν ότι ο πληθυσμός πολλών μη ευρωπαϊκών χωρών μοιράζεται τις επιθυμίες των ευρωπαϊκών λαών. Ούτε ο αραβικός πολιτισμός ούτε η μουσουλμανική θρησκεία τούς εμποδίζουν να νιώσουν την έλξη της δημοκρατίας. Ταυτοχρόνως έδωσαν ένα πολιτικό μάθημα που αξίζει να μελετηθεί: αυτοί οι πληθυσμοί απορρίπτουν τη δημοκρατία όταν τους την επιβάλλουν με βομβαρδισμούς και στρατιωτικές εισβολές. Την υπερασπίζονται, αντιθέτως, όταν τη διεκδι- κούν οι ίδιοι. Ανακαλύπτουμε λοιπόν ότι ο τρόπος πρόσβασης σ’ ένα ιδανικό είναι ίσως ακόμη πιο σημαντικός από το περιεχόμενό του.

Ευνοημένη από την τεχνολογική επανάσταση που έφερε το διαδίκτυο και την ασύγκριτη ελευθερία με την οποία κυκλοφορούν σήμερα οι πληροφορίες, αυτή η μεταβολή καθιερώνει την ανάγκη ατόμων και λαών για περισσότερη αυτονομία, ώστε να μπορούν να οργανώσουν τη ζωή τους όπως νομίζουν. Είναι ακριβώς αυτό το κοινωνικό θεμέλιο που της δίνει τη δύναμη οδοστρωτήρα. Ωστόσο, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι το καθεστώς στο οποίο θα καταλήξουν τα σημερινά κινήματα θα είναι μια δημοκρατία παρόμοια με τις δυτικές, ούτε ότι αυτό το καθεστώς, όποιο κι αν είναι, θα είναι ευνοϊκότερο έναντι της Δύσης α π ’ ό,τι οι


προηγούμενες μοναρχίες. Η πρόσφατη ιστορία μάς έχει δείξει κατ’ επανάληψη ότι μια επανάσταση μπο- ρεί να οδηγήσει τη χώρα σε δρόμο ολέθριο, ότι την έκπτωτη δικτατορία μπορεί να αντικαταστήσει μια καινούρια δικτατορία. Πάντως η πολύ γενική ιδέα ενός δημοκρατικού κράτους αντιμετωπίζεται σήμερα θετικά σε όλο τον κόσμο.

Αυτή η αίσθηση υπήρχε ήδη στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης από το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, και ιδιαίτερα στο τέλος της δεκαετίας του ογδόντα. Μπορώ να το διαβεβαιώσω προσωπικά: οι δυτικές δημοκρατίες μάς έλκυαν διότι ήταν πλουσιότερες και διότι, ταυτοχρόνως, διασφάλιζαν την ατομική ελευθερία των κατοίκων τους με τη θέσπιση ενός αμερόληπτου συστήματος δικαιοσύνης και με την παροχή κά- ποιας εξουσίας στον λαό — πράγματι, στις εκλογές ο λαός μπορούσε να καθαιρέσει τους ηγέτες του. Τα παλιά μας καθεστώτα ονομάζονταν κι αυτά δημοκρατίες -προσθέταμε το «λαϊκές», σαν να προσπαθούσαμε με τον πλεονασμό των λέξεων να αναπληρώσουμε την απουσία του πράγματος—, όμως εμείς πιστεύαμε ότι η καλή, η ιδανική δημοκρατία βρισκόταν αλλού κι αυτή παρέμενε το ιδανικό μας. Οι διαφορές ανάμεσα σ’ εκείνο το παλιό κύμα εκδημοκρατισμού και σ’ αυτό που παρακολουθούμε σήμερα εντοπίζονται σε άλλο επίπεδο: για μας, τους Ανατολικοευρωπαίους, η επίτευξη της δημοκρατίας σήμαινε την ένωσή μας με τις ευρωπαϊκές χώρες - πράγμα που δεν ισχύει για τις αραβικές χώρες σήμερα. Από την άλλη πλευρά, αυτές οι χώρες δεν ελέγχονται από ένα και μόνο κέντρο, όπως εμείς που εξαρτιόμασταν από τη Μόσχα.

Την πίστη στην ανωτερότητα των δημοκρατικών


αξιών διατήρησαν όσοι στο μεταξύ είχαν δραπετεύσει από τον κομουνιστικό παράδεισο και είχαν εγκατασταθεί, όπως εγώ, στη Δύση. Συχνά ανάμεσα σ’ αυτούς συγκαταλέγονταν οι πιο αδιάλλακτοι υπερασπιστές των δυτικών αξιών, όσοι δε δίσταζαν να συνι- στούν οποιοδήποτε μέσο για την επιβολή των δυτικών αξιών. Θυμάμαι ακόμα μια θυελλώδη συνέλευση, το 1967, στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ των Ηνωμένων Πολιτειών, όπου, μπροστά σ’ ένα εχθρικό ακροατήριο, ένας Τσέχος πρόσφυγας υπεραμυνόταν θαρραλέα της αμερικανικής επέμβασης στο Βιετνάμ. Οι πιο αρειμάνιοι αντικομουνιστές ήταν οι πρώην κομουνιστές, που ξόρκιζαν έτσι το παρελθόν τους. Παρακολουθούμε σήμερα το ίδιο φαινόμενο: οι πιο φλογεροί οπαδοί των στρατιωτικών επεμβάσεων στην Εγγύς και Μέση Ανατολή είναι συχνά εξόριστοι Ιρακινοί, Αφγανοί ή Λίβυοι, θύματα του καταπιεστικού καθεστώτος τους, αλλά ενίοτε και απογοητευμένοι πρώην προνομιούχοι. Αγανακτούν με τη νωθρότητα των δυτικών συνομιλητών τους πιέζοντάς τους: Πώς μπορείτε να μένετε με σταυρωμένα χέρια ενώ ο λαός μου υποφέρει; Πιστεύετε ότι είναι υπάνθρωποι, ότι δεν αξίζουν ακόμα το δημοκρατικό σας καθεστώς;

Θα ήθελα να παραθέσω μια φράση του Μπενζαμέν Κονστάν, που, μιλώντας για την προσωπική ζωή των ατόμων, παρατηρεί: «Το αντικείμενο που σας διαφεύγει είναι αναγκαστικά εντελώς διαφορετικό από εκείνο που σας καταδιώκει».82 Θυμίζει έτσι ότι, στον κόσμο των ανθρώπινων παθών και επιθυμιών, η θέση ενός αντικειμένου δεν έχει μικρότερη σημασία από την ουσία του. Μπαίνω στον πειρασμό να επεκτείνω την εμβέλεια της παρατήρησής του. Τώρα που η διάρκεια


ζωής μου στη Δύση είναι διπλάσια σε διάρκεια από εκείνη που πέρασα στον γενέθλιο τόπο μου, εξακολουθώ να κατανοώ την αντίδραση των παλιών συμπατριωτών μου, αλλά δεν μπορώ να αρκεστώ σ’ αυτό. Με τον καιρό άρχισα να συμμερίζομαι και την άποψη εκείνων που, αντί να ονειρεύονται το δημοκρατικό καθεστώς σαν ένα ιδανικό, γεννήθηκαν μέσα σ’ αυτό και τους οποίους δεν ικανοποιεί η ανωτερότητα της δημοκρατίας έναντι του ολοκληρωτισμού ή των στρατιωτικών δικτατοριών. Τιοθετούν συχνά κριτική στάση απέναντι στη χώρα τους - όχι βέβαια σε σύγκριση με κάποιον υποτιθέμενο παράδεισο αλλού, όπως τον καιρό της θριαμβικής σοβιετικής προπαγάνδας, αλλά αντι- παραθέτοντας την πραγματική κατάσταση της χώρας με το θεωρητικό πολιτικό ιδεώδες της. Δεν ασκούν αυτή την κριτική από νοσταλγία ενός μακρινού παρελθόντος αλλά από την επιθυμία ενός καλύτερου μέλλοντος. Φτάνουμε έτσι σ’ αυτό το παράδοξο αποτέλεσμα, αν και κατανοητό βάσει της λογικής που κατέ- δειξε ο Κονστάν: η δημοκρατία που σας λείπει είναι αναγκαστικά πιο θαυμαστή α π ’ αυτήν που ήδη έχετε... Είναι αλήθεια ότι η δυνατότητα να υποβάλεις σε κριτική την ίδια σου την κοινωνία αποτελεί μέρος των αδιαμφισβήτητων επιτευγμάτων του ίδιου αυτού πολιτικού καθεστώτος και της σκέψης του Διαφωτισμού που το εμπνέει.

Όπως επισήμανα στην αρχή αυτού του βιβλίου, το δημοκρατικό καθεστώς δεν περιορίζεται σ’ ένα μοναδικό χαρακτηριστικό, αλλά απαιτεί τη διάρθρωση και την ισορροπία πολλών ξεχωριστών αρχών. Εξ ου και η δύναμη αλλά και η αδυναμία του: καμία αρχή από μόνη της δεν αρκεί για να εγγυηθεί την ποιότητα του


κράτους στο οποίο ζούμε, κανένας σκοπός δεν είναι καλός άνευ όρων. Για παράδειγμα, είναι προτιμότερο να εκλέγεται από τον λαό ο αρχηγός του κράτους ή της κυβέρνησης παρά να επιβάλλεται λόγω του ότι ανήκει σε μια (βασιλική) οικογένεια ή διά της βίας μ’ ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Όμως αυτό δεν εγ- γυάται ότι αυτή η εκλογή είναι η σωστή. Όπως μου έλεγε τις προάλλες ένας φίλος: ο Τσάβες είχε εκλεγεί νόμιμα στη Βενεζουέλα, ο Μπερλουσκόνι στην Ιταλία (επανειλημμένα μάλιστα), ο Ορμπάν πρόσφατα στην Ουγγαρία (ο φίλος δεν πρόσθεσε: το ίδιο και ο Χίτλερ στη Γερμανία). Ωστόσο οι πολιτικές τους πράξεις δεν αποτελούν παράδειγμα προώθησης των δημοκρατικών αξιών. Είναι αλήθεια, η δημοκρατία όμως δεν προσποιήθηκε ποτέ ότι ήταν αλάνθαστη, όπως έκαναν τα κομουνιστικά καθεστώτα. Άλλα στοιχεία της δημοκρατικής δομής υποτίθεται ότι αντισταθμίζουν τις παρεκκλίσεις ενός αρχηγού, γ ι’ αυτό και οι τρεις προ- αναφερθέντες καταπάτησαν θεμελιώδεις κανόνες: ο Τσάβες ήθελε να γίνει πρόεδρος διά βίου, ο Μπερλουσκόνι να ξεφύγει από τη δικαιοσύνη της χώρας του, ο Ορμπάν να φιμώσει τα ΜΜΕ. Το ότι δεν τα κατάφεραν ακόμα (αντίθετα από τον Χίτλερ) είναι ένδειξη δημοκρατικής ζωτικότητας.

Ακριβώς επειδή το καθεστώς αυτού του είδους στηρίζεται ταυτοχρόνως σε πολλές αρχές, η υπερτροφία της μιας εις βάρος των άλλων απειλεί το σύνολο.

Έτσι, το να εξασφαλίζουμε την υλική ευμάρεια του πληθυσμού είναι ένα αξιοζήλευτο αποτέλεσμα, αλλά αν αυτός ο σκοπός ακολουθείται από τον αποκλεισμό κάθε άλλου καταλήγουμε να ζούμε σ’ έναν κόσμο χρήματος, κατανάλωσης και διασκεδάσεων. Ο συνολικός


πλούτος της χώρας μπορεί επίσης να σημαίνει ότι μια πλούσια μειονότητα γίνεται όλο και πλουσιότερη ενώ ο αριθμός των φτωχών αυξάνεται. Σ ’ αυτή την περίπτωση ξεχνάμε ότι η οικονομική άνθηση μιας χώρας αποτελεί μέσο, όχι σκοπό.

Οι ειρηνικές προθέσεις των δημοκρατικών χωρών, στις οποίες έχει δοθεί τόση έμφαση, θα έδιναν ένα ωραίο παράδειγμα προς μίμηση αν αυτές οι ίδιες χώρες δε διεξήγαν αλλού πολέμους με τη δικαιολογία ότι φέρνουν την πρόοδο και υπερασπίζονται τις παγκόσμιες αξίες, ταυτισμένες σήμερα με τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά στους πληθυσμούς που υφίστανται την επέμβαση οι εν λόγω ανώτερες αξίες μοιάζουν συχνά σαν απλή πρόφαση πίσω από την οποία κρύβονται τα πραγματικά συμφέροντα των εισβολέων. Εξάλλου, όπως είπαμε, αυτοί οι πόλεμοι δεν έχουν λιγότερο καταστρεπτικές συνέπειες από τις κατακτητικές εισβολές που γίνονται για το κύρος, την ισχύ και τα πλούτη.

Το αίτημα της κυριαρχίας του λαού είναι σωστό, αλλά οι ελεγχόμενες από τα ΜΜΕ σημερινές κοινωνίες ευνοούν τη χειραγώγηση του αποκαλούμενου λαού και συνεπάγονται την κατάργηση των επανορθωτικών θεσμών που έχουν προβλεφθεί για να περιορίζουν τις υπερβολές των λαϊκών παθών. Η δημοκρατία αντικαθίσταται τότε από τον λαϊκισμό, που αγνοεί την εσωτερική ποικιλότητα της κοινωνίας, καθώς και την ανάγκη να σκεφτόμαστε, πέρα από την άμεση ικανοποίηση, τις ανάγκες της χώρας σε βάθος χρόνου.

Η ατομική ελευθερία είναι μια βασική απαίτηση της δημοκρατίας, κι όμως, όπως είδαμε, μπορεί να μετα- τραπεί σε απειλή. Η αποδέσμευση από τους παραδοσιακούς κοινωνικούς δεσμούς που προέρχονταν από


την οικογένεια, τον επαγγελματικό κύκλο, από το ρίζωμα σ’ έναν τόπο δημιουργούν παράδοξα ομοιόμορφους ανθρώπους, που αφομοιώνουν όλη τη μέρα τις ίδιες πληροφορίες, τις ίδιες διαφημίσεις, τις ίδιες μό- δες. Έτσι, οι απομακρυσμένοι εξωτερικοί περιορισμοί αντικαθίστανται από έναν εξίσου άκαμπτο κομφορμισμό. Ταυτοχρόνως, η ελευθερία επιτρέπει να έχουμε δύναμη, αλλά ορισμένες ατομικές δυνάμεις ξεφεύγουν από κάθε έλεγχο και κάθε περιορισμό, παρα- βαίνοντας έτσι τον χρυσό κανόνα του Μοντεσκιέ. Στις μέρες μας η πολιτική εξουσία είναι ανίκανη, ή απρόθυμη, να περιορίσει την οικονομική δύναμη των πολυεθνικών, των τραπεζών ή των οίκων αξιολόγησης. Αλλά η απόλυτη ελευθερία των ατόμων δεν αποτελεί ευκταίο στόχο: οι ανθρώπινες κοινωνίες συγκροτούνται βάσει απαγορεύσεων και κανόνων που οργανώνουν την κοινή ζωή.

Το κοινό χαρακτηριστικό όλων αυτών των παρεκκλίσεων είναι ότι δεν προέρχονται από εξωτερικές επιθέσεις αλλά από εσωτερικές αρχές της ίδιας της δημοκρατίας. Όπως έλεγε ο σκηνοθέτης Στάνλεϋ Κιού- μπρικ όταν γύριζε την ταινία του ΡιύΙ ΜβίαΙ }αοί<:βί (1987) περιγράφοντας την εκπαίδευση των πεζοναυτών προτού πολεμήσουν στο Βιετνάμ: «Συναντήσαμε τον εχθρό, και αυτός είναι ο εαυτός μας».

0 εχθρός μέσα μας

Καμιά ψευδαίσθηση δεν εκριζώνεται τόσο δύσκολα όσο εκείνη που μας κάνει να νομίζουμε ότι ο δικός μας τρόπος ζωής είναι προτιμότερος από των ανθρώπων


που ζουν αλλού ή που έζησαν άλλοτε. Σήμερα δεν π ιστεύουμε στην ιδέα μιας γραμμικής, συνεχούς προόδου, χωρίς αυτό να μας εμποδίζει να ελπίζουμε ότι προχωρούμε στη σωστή κατεύθυνση. Είδαμε ότι αυτή η προοπτική ήταν έμφυτη στο δημοκρατικό σχέδιο. Ωστόσο, αν πιστέψουμε κάποιους παρατηρητές, αντί να χαρακτηρίζεται από μια εξέλιξη του πολιτισμού η εποχή μας αποτελεί παράδειγμα μιας κατάστασης αυξανόμενης κακοποίησης, όπως αποδεικνύει ο απάνθρωπος 20ός αιώνας...

Η σημερινή κατάσταση είναι σίγουρα λιγότερο δραματική, η ευφορία όμως δεν είναι πια το κυρίαρχο συναίσθημα της ζωής στις δημοκρατικές χώρες. Το 2011 στην Ευρώπη μάς απασχόλησε κυρίως η κρίση και η ευρωπαϊκή αδυναμία, η ανικανότητα που επέ- δειξαν τα κράτη που απαρτίζουν την Ευρωπαϊκή Ένωση να συμφωνήσουν γύρω από την πολιτική που πρέπει να ακολουθήσουν (δεδομένου ότι η συμφωνία φαινόταν απαραίτητη), ή ακόμη και γύρω από τον ευάλωτο χαρακτήρα του νέου ευρωπαϊκού νομίσματος, του ευρώ. Οι αρχηγοί αυτών των κρατών συμπεριφέ- ρονται κατά κανόνα όπως τα άτομα στους κόλπους ενός έθνους που εστιάζουν στα συμφέροντά τους παραμελώντας το κοινό καλό. Η ελπίδα της Ευρώπης να γίνει «μια ήρεμη δύναμη» απομακρύνεται. Στις ΗΠΑ το ισχυρό κίνημα Τθ& Ρατίγ στρέφει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της χώρας σε κατεύθυνση αντίθετη με την αλληλεγγύη: κάθε κυβερνητική παρέμβαση υπέρ του κοινού καλού αντιμετωπίζεται με καχυποψία. Όπως οι ροιι]&<ϋδίθ5* στη Γαλλία πάνω από μισό

* [Σ.τ.μ.] Το όνομα του λαϊκιστικού αυτού κινήματος υπέρ των


αιώνα νωρίτερα, οι οπαδοί του απαιτούν δραστική μείωση των φόρων και εγκατάλειψη κάθε ιδέας ανακατανομής του πλούτου. Ο πρόεδρος Ομπάμα, που θέλει να κρατήσει κεντρώα συμβιβαστική στάση, είναι ανίκανος να προωθήσει τις μεταρρυθμίσεις περί κοινωνικής προστασίας και οικολογικού ελέγχου, και οι εχθροί του τον θεωρούν επικίνδυνο εξτρεμιστή (κατά τον τρόπο που προτιμά ο καθένας, αιμοσταγής κομουνιστής ή Άραβας τρομοκράτης).

Οι «ανθρωπιστικοί» πόλεμοι εγείρουν ελάχιστες αντιδράσεις στις χώρες που τους διεξάγουν, και μάλιστα χαίρουν καλής φήμης, γίνονται το πρότυπο των δυτικών στρατιωτικών επεμβάσεων, παρότι αντιπροσωπεύουν μια επανεμφάνιση του πολιτικού μεσσιανισμού. Παρά τις κρίσεις που προκαλεί, η υπερφιλε- λεύθερη ιδεολογία εξακολουθεί να κυριαρχεί στους κυβερνητικούς κύκλους πολλών χωρών. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση στερεί τους λαούς από την πολιτική τους εξουσία, και η λογική του μάνατζμεντ, που καταλήγει στο καλούπωμα του νου, εξαπλώνεται πα ντού. Ο λαϊκισμός και η ξενοφοβία εντείνονται, εξασφαλίζοντας την επιτυχία των εξτρεμιστικών κομμάτων.

Η δημοκρατία είναι άρρωστη από την υπερβολή της, η ελευθερία γίνεται τυραννία, ο λαός μετατρέπε- ται σε χειραγωγούμενη μάζα, η επιθυμία προώθησης της προόδου μεταβάλλεται σε πνεύμα σταυροφορίας. Η οικονομία, το κράτος και το δίκαιο παύουν να είναι

μικρών εμπόρων που καταδίκαζε την αναποτελεσματικότητα του κοινοβουλευτισμού όπως ασκείτο στην Τέταρτη Δημοκρατία οφεί- λεται στον συνδικαλιστή ΡϊβΓΤβ Ροιι)3άβ (1920-2003).


μέσα για την ευημερία όλων και συμμετέχουν σε μια διαδικασία απανθρωποποίησης. Υπάρχουν μέρες που αυτή η εξέλιξη μου φαίνεται μη αναστρέψιμη.

Το να ζεις σε μια δημοκρατία παραμένει προτιμότερο από την υποταγή σ’ ένα ολοκληρωτικό κράτος, σε μια στρατιωτική δικτατορία ή σ’ ένα σκοταδιστικό φεουδαρχικό καθεστώς. Αλλά, διαβρωμένη από τους εσωτερικούς εχθρούς που η ίδια γέννησε, η δημοκρατία δε στέκεται πλέον στο ύψος των υποσχέσεών της. Αυτοί οι εχθροί έχουν λιγότερο τρομακτική όψη από εκείνους που χθες της επιτίθεντο έξωθεν, δεν προτί- θενται να επιβάλουν τη δικτατορία του προλεταριάτου, δεν ετοιμάζουν στρατιωτικό πραξικόπημα, δεν κάνουν αυτοκτονικές επιθέσεις στο όνομα ενός ανελέητου θεού. Φορούν το ένδυμα της δημοκρατίας και μπορούν γ ι’ αυτό τον λόγο να περνούν απαρατήρητοι. Αντιπροσωπεύουν όμως έναν πραγματικό κίνδυνο: αν δεν προβάλλουμε καμιά αντίσταση, θα καταλήξουν να κενώσουν μια μέρα αυτό το πολιτικό καθεστώς από την ουσία του. Θα οδηγήσουν σε στέρηση τους ανθρώπους κάνοντας τη ζωή τους απάνθρωπη.

Προτιμάμε πάντα να σκεφτόμαστε ότι αυτό που καταδικάζουμε μας είναι ολότελα ξένο. Η ιδέα ότι θα μπορούσαμε να μοιάσουμε σ’ αυτούς που συνήθως απεχθανόμαστε μας είναι τόσο ανυπόφορη, που σπεύδουμε να υψώσουμε ανάμεσα σ’ αυτούς και σ’ εμάς τείχη ανυπέρβλητα. Αλλά, χωρίς να θέλουμε να πάμε στο άλλο άκρο και να βάλουμε στο ίδιο τσουβάλι όλα τα πολιτικά καθεστώτα, έχουμε κάθε συμφέρον να αναγνωρίσουμε, μαζί με τις αναμφισβήτητες αντιθέσεις, τη συχνή παρουσία ενός κοινού πλαισίου. Όπως η δημοκρατία, ο απολυταρχισμός δηλώνει πίστη στην


ορθολογική σκέψη και στην επιστήμη. Η δημοκρατία δε συγχέεται ούτε με την αποικιοκρατία ούτε με τον κομουνισμό, μολονότι και οι τρεις συχνά εμφορούνται από μεσσιανικό πνεύμα. Αυτή η συγγένεια καλυπτόταν από την παγκόσμια αντιπαράθεση ανάμεσα στις ολοκληρωτικές και στις δημοκρατικές χώρες που κυριάρχησε στην ιστορία του 20ού αιώνα. Το σοβιετικό στρατόπεδο, όπου οι τεράστιοι πόροι μιας χώρας- ηπείρου είχαν μπει στην υπηρεσία της κομουνιστικής ιδεολογίας, είχε γίνει ένας πραγματικός αντίπαλος και εχθρός, πράγμα που καθιστούσε νόμιμη την επιμονή στις διαφορές: ήταν, πράγματι, «η αυτοκρατορία του κακού». Η κατάρρευσή της στο τέλος του ψυχρού πολέμου είχε το πλεονέκτημα να απελευθερώσει τον πληθυσμό της αλλά και το μειονέκτημα να στερήσει τις δυτικές δυνάμεις από αυτό το αντίβαρο που δρού- σε σαν φρένο στις ηγεμονικές τους φιλοδοξίες. Έχασαν ταυτοχρόνως αυτόν τον «συνεργάτη» που αναδείκνυε τις δικές τους χάρες, υποκινώντας τους, άθελά του, να συμπεριφέρονται ενάρετα προκειμένου να δικαιούνται να υπογραμμίζουν τις μεταξύ τους αντιθέσεις.

Ένας παρόμοιος δισταγμός να ανακαλύψουμε οποιαδήποτε συγγένεια με τον εχθρό φάνηκε την επομένη της κατάρρευσης του ναζιστικού ολοκληρωτισμού. Μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου και τις αποκαλύψεις για τα εγκλήματα του ναζισμού, ιδιαίτερα την εξολόθρευση και υποδούλωση ολόκληρων πληθυσμών στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εξόντωσης, η κοινή γνώμη στη Δύση ήθελε πάντοτε να επιμένει στην απόσταση που μας χωρίζει α π ’ αυτά τα τέρατα. Ως τις μέρες μας εγείρονται διαμαρτυρίες κάθε φορά που κάποιος ιστορικός, μυθιστοριογράφος ή κι


νηματογραφιστής αποδίδει στους δράστες αυτών των πράξεων κίνητρα τα οποία θα μπορούσαμε να μοίρα- ζόμαστε. Δηλώνουμε τότε ότι η επιθυμία να κατανοήσουμε ή, έστω, να εντάξουμε σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο τα γεγονότα του παρελθόντος ισοδυναμεί με δικαιο- λόγησή τους. Η σκέψη ότι ο Χίτλερ ήταν ένα ανθρώπινο ον που είχε κάποια κοινά χαρακτηριστικά μ’ εμάς μας σκανδαλίζει. Αυτό το κακό είναι τρομακτικό, προτιμάμε λοιπόν να πιστεύουμε ότι είναι μια τερατώδης ανωμαλία, έξω από την ιστορία και τη φύση μας.

Κι όμως, υπήρξαν οι φωνές μιας μειοψηφίας που υποστήριζαν το αντίθετο, μολονότι είχαμε λιγότερη διάθεση να τις ακούσουμε. Σχετικά με τη διανοητική ιστορία του ναζισμού, ένας από τους πιο οξυδερκείς ειδήμονες, ο Τζορτζ Λ. Μόσσι, παρατηρεί ότι ο ρατσισμός που βρισκόταν στη βάση του έχει κοινά χαρακτηριστικά με δόγματα πολύ πιο αξιοσέβαστα. Ο ρατσισμός, γράφει, «δεν αποτελεί μια παρέκκλιση της ευρωπαϊκής σκέψης ή απομονωμένες στιγμές τρέλας, αλλά αναπόσπαστο μέρος της ευρωπαϊκής εμπειρίας», είναι «συνδεδεμένος με όλες τις αρετές που οι σύγχρονοι καιροί δεν παύουν να εξυμνούν».83 Πολεμώντας με τις ελεύθερες γαλλικές δυνάμεις στη διάρκεια του πολέμου, ο Ρομαίν Γκαρύ προσπάθησε να αποκαλύψει, από τα πρώτα του ήδη βιβλία, την ανθρώπινη διάσταση του εχθρού, ή, πράγμα που καταλήγει στο ίδιο, τη δική μας απανθρωπιά. Στο βιβλίο του Τουλίπα, που δημοσιεύτηκε το 1946, ο θείος Νατ, ένας μαύρος από το Χάρλεμ, λέει: «Αυτό που είναι εγκληματικό στον Γερμανό είναι ο Άνθρωπος». Αργότερα, στο Μεγάλο Ήμισυ, ο Αλγέρινός Ρατόν λέει στον φίλο του Λυκ: «Ξέρεις πόσοι Γερμαναράδες


υπάρχουν στον κόσμο; Τρία δισεκατομμύρια».84 Για τον Γκαρύ δεν είναι μόνο οι σύγχρονοι καιροί που πρέπει να κλητεύσουμε για να εξηγήσουμε τον ναζισμό αλλά ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας.

Η ανακάλυψη του εχθρού μέσα μας είναι πολύ πιο ανησυχητική από το να τον θεωρούμε μακριά από μας, σαν κάτι εντελώς διαφορετικό. Όσο η δημοκρατία είχε έναν απεχθή εχθρό, τον ναζιστικό ή κομουνιστικό ολοκληρωτισμό, μπορούσε να ζει αγνοώντας τις εσωτερικές της απειλές. Σήμερα πρέπει να τις αντιμετωπίσει. Ποιες δυνατότητες έχει να τις ξεπεράσει;

Δε νομίζω ότι είναι δυνατή (ούτε επιθυμητή εξάλλου) μια ριζοσπαστική αναταραχή, ούτε ότι μια επανάσταση θα μπορούσε να λύσει όλα τα προβλήματα. Οι σημερινές αλλοιώσεις της δημοκρατίας δεν είναι αποτέλεσμα ούτε συνωμοσίας ούτε κακής προαίρεσης, γ ι’ αυτό και είναι τόσο δύσκολο να αναχαιτιστούν. Προέρχονται από μια εξέλιξη νοοτροπιών, που συνδέεται με μια σειρά πολλαπλών, ανώνυμων, υπόγειων αλλαγών που ξεκινούν από την τεχνολογία και φτάνουν στη δημογραφία περνώντας από τη γεωπολιτική. Η προώθηση του ατόμου, η αυτονόμηση της οικονομίας, ο μερκαντιλισμός της κοινωνίας δεν μπορούν να ανακληθούν μ’ ένα διάταγμα της Εθνικής Συνέλευσης ούτε με την κατάληψη μιας νέας Βαστίλης. Η εμπειρία των ολοκληρωτικών καθεστώτων μάς θυμίζει ότι, αν αγνοήσουμε αυτούς τους μεγάλους ιστορικούς άξονες, θα οδεύσουμε αναπόφευκτα προς την καταστροφή. Εξάλλου, δεν πιστεύω ότι η σωτηρία έγκειται σε κά- ποια τεχνολογική καινοτομία που θα έκανε ευκολότερη τη ζωή όλων. Η τεχνολογία προόδευσε εξαιρετικά στη διάρκεια του αιώνα που πέρασε, επιτρέποντας να


ελέγχουμε όλο και καλύτερα τον υλικό κόσμο, όμως αυτή η πρόοδος έχει μια φοβερή συνέπεια: τη συνει- δητοποίηση ότι καμιά τεχνολογία δε θα μπορέσει να ικανοποιήσει όλες μας τις προσδοκίες. Δεν αρκεί να βελτιώνουμε επ ’ αόριστον τα εργαλεία, πρέπει ταυ- τοχρόνως να θέσουμε το ερώτημα των στόχων που επιδιώκουμε: Σε ποιο κόσμο ευχόμαστε να ζήσουμε; Τι ζωή θέλουμε να κάνουμε;

Δεν πιστεύω λοιπόν σε καμιά από τις ριζοσπαστικές λύσεις. Μια τέτοια επιφυλακτικότατα οδηγεί ενίοτε στην παραίτηση, στον κυνισμό, ή σ’ αυτό που κάποιοι αποκαλούν μηδενισμός85 την πεποίθηση ότι όλες οι ανθρώπινες ενέργειες είναι μάταιες και ότι ο κόσμος οδεύει προς την καταστροφή του. Εγώ πάντως δεν ανήκω σ’ αυτή την κατηγορία. Αν αναρωτιέμαι για τις πηγές αυτής της πνευματικής διάθεσης που είναι τελικά θετική, τις βρίσκω, παραμερίζοντας την πιθανότητα να είμαι αφελής, στην καθημερινή συμπεριφορά των ατόμων που συναναστρέφομαι. Οι εγωιστικές, αυταρχικές ή κακόβουλες πράξεις δε λείπουν, αλλά βλέπω αυτά τα άτομα να κινούνται επίσης από την αγάπη και την αφοσίωση στους άλλους, κοντινούς ή μακρινούς, από το πάθος για τη γνώση και την αλήθεια, από την ανάγκη να δημιουργήσουν γύρω τους νόημα και ομορφιά. Αυτές οι επιθυμίες δεν αφορούν μόνο την ιδιωτική ζωή· προέρχονται από ανθρωπολο- γικά χαρακτηριστικά έμφυτα στο είδος μας, τα ξα- νασυναντάμε σε θεσμούς ή σε κάποια κοινωνικά σχήματα χάρη στα οποία κάθε κάτοικος της χώρας μπορεί να επωφελείται της δικαιοσύνης, του συστήματος υγείας, της δημόσιας εκπαίδευσης, των κοινωνικών υπηρεσιών.


Δε γνωρίζω πώς η ενέργεια που μαρτυρούν αυτές οι μορφές συμπεριφοράς θα συμβάλει στο να αλλάξουν κατεύθυνση οι μεγάλες τάσεις της σημερινής πολιτικής ζωής, δεν μπορώ όμως να φανταστώ ότι θα πα- ραμείνει για πάντα χωρίς συνέπειες.

Προς μια αναγέννηση;

Περισσότερο α π ’ ό,τι σε μια πολιτική ή τεχνολογική επανάσταση θα αναζητούσα το φάρμακο για τα δεινά μας σε μια νέα εξέλιξη της νοοτροπίας μας που θα επέτρεπε να ξαναβρούμε το νόημα της δημοκρατίας και να ισορροπήσουμε καλύτερα τις μεγάλες αρχές της: την εξουσία του λαού, την πίστη στην πρόοδο, τις ατομικές ελευθερίες, την οικονομία της αγοράς, τα φυσικά δικαιώματα, τον απόλυτο σεβασμό του ανθρώπου. Μπορούμε να δούμε γύρω μας κάποιες ενδείξεις της ανάγκης που νιώθουμε γ ι’ αυτές, όπως τις συζητήσεις που προκάλεσε η πρόσφατη οικονομική κρίση (δεν τις ακολούθησαν χειροπιαστά αποτελέσματα αλλά τουλάχιστον διατυπώθηκαν θεμελιώδη ζητήματα) ή τα τεχνολογικά ατυχήματα (όπως αυτό της Φουκου- σίμα). Ή, ακόμα, σε τελείως διαφορετικό ύφος, τις διαδηλώσεις στους δρόμους πολλών δυτικών χωρών, όπως στην Ισπανία και στην Ελλάδα, οργανωμένες από τους «αγανακτισμένους», που ζητούν όχι να αντικαταστήσουν τη δημοκρατία με ένα άλλο καθεστώς, αλλά να κάνουν την πραγματικότητά της πιο κοντινή στο ιδεώδες της: «Δημοκρατία τώρα!». Πρόκειται για αυθόρμητα κινήματα, ελάχιστα διαρθρωμένα, που αδυνατούν να διατυπώσουν συγκεκριμένες προτάσεις. Κι όμως, το


νόημά τους φαίνεται αρκετά ξεκάθαρο: αρνούνται τη νεοφιλελεύθερη στροφή των κυβερνήσεων αυτών των χωρών. Δεν μπορούμε ακόμα να ξέρουμε πού θα καταλήξουν, σε αναγέννηση της δημοκρατίας ή σε άνοδο του λαϊκισμού* σαφώς όμως εκφράζουν μια δυσαρέσκεια για το καθεστώς όπως λειτουργεί σήμερα.

Οι στόχοι της πολιτικής δράσης δεν απορρέουν από τη γνώση του κόσμου, αντίθετα μ’ αυτό που υποστήριζαν οι οπαδοί του επιστημονισμού. Ωστόσο, αν δεν κατανοούμε καλά την κοινωνία μέσα στην οποία ζού- με, κινδυνεύουμε να δράσουμε λανθασμένα. Γι’ αυτό είναι ευκταίο να λάβουμε υπόψη αυτά που μας μαθαίνουν οι ανθρώπινες και κοινωνικές επιστήμες^για τα χαρακτηριστικά της ατομικής και συλλογικής ζωής των ανθρώπων. Ο ρεαλισμός εδώ δεν αντιτίθεται ούτε στον ιδεαλισμό ούτε στην πολιτική που εμπνέεται από ηθικούς σκοπούς, τοποθετείται πέρα από τα ζεύγη που σχηματίστηκαν από τον συντηρητισμό και τον τυφλό βολονταρισμό, την παθητική εγκαρτέρηση και την αφελή ονειροπόληση. Μόνο αυτός ο ρεαλισμός αντιστοιχεί στον προορισμό του πολιτικού άνδρα. Δεν μπορούμε να φανταστούμε με ορθότητα το μέλλον της δημοκρατίας αν πιστεύουμε ότι η επιθυμία του πλούτου είναι το υπέρτατο αγαθό του ανθρώπινου όντος, ή ότι η ζωή στην κοινωνία είναι μια επιλογή ανάμεσα σε άλλες, μια επιλογή προαιρετική κατά κάποιο τρόπο.

Εδώ και λίγα χρόνια έχει αναπτυχθεί η οικολογική σκέψη, καθόλου αντίθετη στην επιστήμη, αλλά που θα ήθελε να αντικαταστήσει μια «μερική» επιστήμη με μια άλλη, πληρέστερη, που να μη λαμβάνει υπόψη μόνο τους ανθρώπους αλλά και το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζουν. Αυτή η οικολογία της φύσης πρέπει


με τη σειρά της να συμπληρωθεί. Για να μιλήσω πάλι με τα λόγια του Φλαό: «Η οικολογία όπως τη γνωρίζουμε σήμερα είναι περιορισμένη στο μέτρο που αρ- κείται να λαμβάνει υπόψη τον άνθρωπο ως φυσικό οργανισμό που ζει πάνω σ’ αυτή τη γη. Μια γενικευμένη οικολογία αντιμετωπίζει τον πολιτισμό και την κοινωνία όπως η οικολογία αντιμετωπίζει ήδη το φυσικό μας περιβάλλον. Ενδιαφέρεται λοιπόν για τις συνθήκες της φυσικής ύπαρξης, για τον ευάλωτο χαρακτήρα της και για τον ευάλωτο χαρακτήρα των κοινωνικών οικοσυστημάτων».86 Το ότι ανήκουμε σε έναν πολιτισμό, το ότι ζούμε σε μια κοινωνία αποτελούν μέρος της ανθρώπινης φύσης.

Μέσα στο πλαίσιο μιας τέτοιας κοινωνικής και πολιτικής οικολογίας θα μπορέσουμε να λάβουμε υπόψη τη συμπληρωματικότατα μεταξύ ατόμου και συλλογι- κότητας, οικονομικών στόχων και επιθυμίας νοήματος, πόθου ανεξαρτησίας και ανάγκης δέσμευσης. Είναι μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο που θα μπορέσουμε να δούμε γιατί πρέπει να αντισταθούμε στις συνέπειες του νεοφιλελευθερισμού, όπως στη συστηματική αντικατάσταση του νόμου από συμβόλαια, στις τεχνικές του μάνατζμεντ, που υποβαθμίζουν την ανθρώπινη υπόστασή μας, ή στην αναζήτηση του μέγιστου άμεσου κέρδους. Μέσα α π ’ αυτή την οπτική θα μπορέσουμε να σκεφτούμε τα πλεονεκτήματα και τα μειονεκτήματα της πολιτισμικής ποικιλομορφίας ή της επιβολής των ίδιων ηθικών αξιών σε όλους.

Αν στραφούμε προς την παγκόσμια σκηνή και όχι προς εκείνη μιας χώρας, τα μαθήματα της οικολογίας της φύσης πρέπει πάλι να συμπληρωθούν μ’ εκείνα της κοινωνικής οικολογίας. Η πρώτη μας προειδοποιεί:


ο πληθυσμός της γης αυξάνεται αδιάκοπα, οι κάτοικοι πολλών χωρών διαθέτουν τώρα τα μέσα να βελτιώσουν το επίπεδο της ζωής τους, την ίδια στιγμή που οι γήινοι πόροι ενέργειας, ύδατος ή καλλιεργήσιμης γης είναι περιορισμένοι. Η δεύτερη μας μαθαίνει ότι η εποχή της παγκόσμιας ηγεμονίας από μία και μοναδική χώρα ή ακόμα και μια ομάδα χωρών έχει περά- σει, ότι ο εξευτελισμός που επιβάλλουμε στους άλλους με μια υπεροπτική πολιτική γεννά μνησικακία, με διαρκείς αρνητικές επιπτώσεις· ότι δεν μπορούμε να επιβάλλουμε το καλό στους άλλους ακόμα κι αν π ιστεύουμε ειλικρινά στην ανωτερότητά μας (όπως δείχνουν ξεκάθαρα οι ταραχώδεις εξελίξεις της δημοκρατίας στη Μέση Ανατολή). Αυτό σημαίνει ότι έχουμε ει- σέλθει σ’ έναν πολυπολικό κόσμο όπου η διαπραγμάτευση και η αναζήτηση του αμοιβαίου συμφέροντος δίνουν καλύτερα αποτελέσματα από την κυριαρχία, ακόμα κι αν αυτή ασκείται στο όνομα του καλού. Αυτή η καινούρια προοπτική στις διεθνείς σχέσεις δεν οδηγεί πάντως στο συμπέρασμα, κατά τον τρόπο του Μπαστιά, ότι οδεύουμε ήρεμα προς την παγκόσμια αρμονία: τα συμφέροντα των ομάδων εξακολουθούν να αποκλίνουν, η επίθεση είναι πάντα πιθανή, η ικανότητα άμυνας παραμένει λοιπόν αναγκαία.

Θέλω να πιστεύω ότι αυτή η δημοκρατική αναγέννηση θα βρει ευνοϊκό έδαφος στην ήπειρο όπου γεννή- θηκε αυτός ο τύπος πολιτεύματος: την Ευρώπη. Είναι εύκολο να καταλάβουμε γιατί το πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι προτιμότερο από εκείνο των κρατών-εθνών της Ευρώπης το οποίο κυριαρχούσε στον κόσμο πριν από μόλις εκατό χρόνια, στις παραμονές του Α' Παγκοσμίου πολέμου: αυτά τα κράτη


έχουν γίνει σήμερα τόσο ανίσχυρα, που δεν έχουν την ικανότητα να στρέψουν τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης προς την κατεύθυνση που θεωρούν χρήσιμη ούτε να παίξουν ενεργό ρόλο σε παγκόσμια κλίμακα. Αλλά η Ευρώπη έχει επίσης να επιδείξει και κάποια πλεονεκτήματα έναντι άλλων μεγάλων χωρών, χωρών- ηπείρων όπως η Κίνα, η Ινδία, η Ρωσία, οι ΗΠΑ, η Βραζιλία. Είναι αλήθεια ότι για να τα συνειδητοποιήσουμε πρέπει να υπάρξει κάποια χρονική απόσταση από την επικαιρότητα. Τα πλεονεκτήματα της Ευρώπης είναι προς στιγμήν μόνο δυνητικά — παρ’ όλα αυτά όχι λι- γότερο πραγματικά. Και μπορεί η ευρωπαϊκή χελώνα να ξεπεράσει μια μέρα τους λαγούς που τρέχουν σήμερα μπροστά της — ιδίως αν αποδειχθεί ότι δεν έχουν πάρει τη σωστή κατεύθυνση...

Αυτά τα πλεονεκτήματα ανάγονται κυρίως σε μια μακρόχρονη πρακτική πλουραλισμού: αυτού των εθνών, που εξελίχθηκαν πολύ διαφορετικά από την ίδια τη φύση του εδάφους όπου κατοικούν, χωρισμένα το ένα από το άλλο από θάλασσες και ψηλά βουνά, αλλά αναγκασμένα να έρχονται σε επαφή. Ανάγονται επίσης σε μια πρακτική πλουραλισμού των οικογενειών της σκέψης που, από την αρχαιότητα, αντιπαρατίθενται και αλληλοεπηρεάζονται: σοφιστές και πλατωνικοί, ορθόδοξοι χριστιανοί και αιρετικοί, ουμανιστές και αντι-ουμανιστές, φιλελεύθεροι και σοσιαλιστές... Η πρακτική αυτή, το γνωρίζουμε, είναι δραματικά ανεπαρκής να εμποδίσει τις σφαγές που μάτωσαν αυτά τα εδάφη. Ωστόσο, συνέβαλε στη δημιουργία μιας βάσης αξιών που επιτρέπουν να αντιταχθούμε στις διάφορες μορφές υποβάθμισης του ανθρώπου, οι οποίες σήμερα ξεκινούν από τον προγραμματισμό του ανθρώ


πινου εγκεφάλου και φτάνουν ως την τυποποίηση της συμπεριφοράς.

Αυτά τα χαρακτηριστικά των ευρωπαϊκών λαών δεν αρκούν για να αποτρέψουν τις παρεκκλίσεις της δημοκρατίας, που είναι ο μεσσιανισμός, ο υπερφιλε- λευθερισμός ή ο λαϊκισμός, αλλά αποτελούν ένα έδαφος από το οποίο μπορεί να ξεκινήσει η αντίσταση. Αν μόνο η Ευρώπη κατάφερνε να αδράξει την ευκαιρία που παρουσιάζεται μπροστά της για να θεμελιώσει έτσι σε καινούριες βάσεις τη δημοκρατία, θα συνέβαλλε στην τελειοποίηση ενός μοντέλου που θα επέτρεπε να βγούμε από τη στείρα αντιπαράθεση μεταξύ πατριαρχικής καταπιεστικής κοινωνίας και υπερφιλε- λεύθερης κοινωνίας που υποβαθμίζει τον άνθρωπο, ένα μοντέλο που θα ακολουθούσαν ευχαρίστως και άλλες χώρες, σε άλλα μέρη του κόσμου. Μετά την «αραβική άνοιξη» αρχίζουμε να ονειρευόμαστε μια «ευρωπαϊκή άνοιξη», που θα απέδιδε πάλι όλο της το νόημα στη δημοκρατική περιπέτεια, η οποία ξεκίνησε πριν από λίγες εκατοντάδες χρόνια. Δεν ήρθε η ώρα να ακούσουμε και να βάλουμε σε πράξη αυτή τη σύγχρονη έκκληση: «Δημοκρατία τώρα»;

Όλοι εμείς, οι κάτοικοι της γης, είμαστε σήμερα μπλεγμένοι στην ίδια περιπέτεια, καταδικασμένοι να πετύχουμε ή να αποτύχουμε μαζί. Ακόμα κι αν κάθε άτομο είναι ανίσχυρο μπροστά στις τεράστιες προκλήσεις, δεν παύει να είναι αλήθεια ότι η ιστορία δεν υπακούει σε αμετάβλητους κανόνες, η Θεία Πρόνοια δεν αποφασίζει για το πεπρωμένο μας και το μέλλον εξαρτάται από τις ανθρώπινες επιθυμίες.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Η ΔΥΣΦΟΡΙΑ ΣΤΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ1. ΗθΓοάοίθ / Τΐιιιογάίάθ, (Ειιντβδ εοτηρίβίβδ, Ο&Πίιη&Γά, «Ρΐέί&άθ»,

1964, Ώ Έ ηηηϋβ, VII, 10, σ. 467.

2. ΜΙΑ ΠΑΛΙΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ2. Η ανάγνωσή μου αυτού του ιστορικού επεισοδίου οφείλει πολ

λά στον ΡθίθΓ ΒΐΌ\νη, Α ιΐξΐιβϋη ο /Η ΐρρο . Α Βίο$ταρΗι/, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, υηίνθΓδΐίγ οϊ 0&1ίίθΓηΪ3 Ρτθδδ, 2000 (γαλλική μετάφραση της 1ης έκδοσης, ί.6 δβιιίΐ, 1971), και στον ΡΓ&ηςοίδ Ρΐ&ΐι&ιιΐΐ, Αάατη βϊ ίϊνβ . Εα εοηάίΗοη Ηιιτηαίηβ, Μϋΐθ θί ιιπθ ηιιΐίδ, 2007.

3. Παραθέτω τα κείμενα του Πελάγιου κατά τον Β. Κ. Κθθδ, ΡβΙαξ- ίιΐδ, Π /β αηά Ι,βϋβτδ, \νοοάβήά§θ, ΤΙίθ Βογάθΐ ΡΓθδδ, 1998.

4. Ργ. Όοΐβθ&ιι, «Ιιβ δβπηοη 348Α άβ δ&ίηΐ Αιι§ιΐδΐίη οοηΐτθ Ρ£1&§θ», ΚβεΗβτεΗβδ αιΐ£Ηδϋηίβηηβδ, ν. 28, 1995, σ. 40.

5. δ&ΐηί Απ^ιΐδίΐη, 1,68 Οοη/βδδίοηδ, ΟΡ-ΡΙ&ιηιη&Γΐοη, 1964.6. Ρ&δο&Ι, Ρβηδέβδ, Βγ. 430, Ο&ππθγ, 1964.7. I,. ϋιιιηοηΐ, Εδδαίδ δΐιτ I ’ίηάίνϊάηαΐϊδίηε, Ι ,θ δθπΐΐ, 1983, σ. 59-67.8. Ρίο άθ ΜίΓ^ηάοΙθ, Εα Ό ί$ η ϋ έ άβ ΓΗοτητηβ, Οοπιβαδ, Εά. άθ

ΓΕοΙαί, 1993* ΕΓ&δΐηθ άθ Κο«θγ<1&πι, «Όί&ΐπβθ δΐΐΓ 1θ ΙΛγθ α Μ - ϊγθ», στο (Ειιντβδ, ΙΧΡ, 1991* Μ. άθ Μοηί&ΐ§ηθ, Εβδ Εδδαίδ, Αγ1θ&, 1992,1, 28 και I, 26.

9. Όθδο&Γίθδ, ίιβδ Ραδδίοηδ άβ Γάτηβ, 152, στο (Ειιντβδ βί ΙβΗτβδ, 0&11ί- ιη&Γά, «Ρΐθΐ&άθ», 1953.


10. Μοηίθδφΐΐθΐι, (Εηντβδ εοηψΜβδ, Ι ,θ δθΐιίΐ, 1964, Όβ ΓβδρήΙ άβδ Ιοίδ, I, 1* XI, 6.

11.1.-Ι. Κοιίδδθαιι, (Εηντβδ εοτηρίβίβδ, Ο&ΗίιηαΓά, «ΡΙθίαάθ», 1959-1995, τ. II, Ι̂ β ΟοηΙταί δοείαΐ, I, 4· τ. IV, Ι,βΗτβ δ ΒβαητηοηΙ, σ. 962.

12. Μοηίθδφΐΐθΐι, Όβ Γβδρτϋ άβδ Ιοίδ, XI, 4.13.1.-Ι.Κοπδδβαιι, Εδδαΐ 'βην I ’οήξίηε άβδ Ιαη$ηβδ, (Ειιντβδ εοηψΙΙίβδ, τ.

V, IX, σ. 401* Όίδεοητβ δΐιν I ’οήξΐηβ άβ I ’ίηβξαίϋέ, (Ειιντβδ εοτηρΐέίβδ, τ. III, II σ. 175, 171· «Ι,θίίΓθ δίπ* Ια νθΐΐιι, Γίηάΐνΐάιι θί 1η δοοί&έ», ΑηηαΙβδ άβ Ια δοάέΐέ }βαη-]αεοιιιβδ Κοηδδβαη, ΧΙΊ (1997), σ. 325.

3. 0 ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΕΣΣΙΑΝΙΣΜΟΣ14. Κ&β&ιιί δαΐηί-Είΐθηηθ, ΟοηδίάβταΗοηδ δπτ Ιβδ ίηίέτβίδ άη Τίβτβ-ΕΐαΙ,

2η έκδ., 1788, σ. 13.15. δ&ίηΐ-Ιιΐδΐ:, Όίδεοητδ δΐιτ Ια ΟοηδΗίηΗοη α άοηηβτ α Ια Ρταηεβ, 24

Απριλίου 1793, στο (Ειιντβδ, 1834, σ. 74.16. ΟοηάοΓΟθΐ, τηέπιοίτβδ δΐιτ I ’ίηδίτηεϋοη ρηΒΗηηβ, ΟΡ-ΡΙηιϊιπιη-

Γίοη, 1994.17. Παρατίθεται στον Ο&νίά ΒθΙΙ, Εα Ρτβτηίβτβ Οηβττβ ΙοΙαΙβ, Οι&ιηρ

ν^ΙΙοη, 2010, σ. 163.18. Ό .π., σ. 133.19. Ό .π., σ. 163, σ. 205, σ. 207.20. Ό .π., σ. 236, σ. 313.21. Ό .π., σ. 316.22. ΟοικΙογοθΙ, Εβηηίδδβ ά’ιιη ΙαΜβαη Ηΐδίοήηιιβ άβδ ρτε>$τ£δ άβ ΓβδρτΗ

Ηηηιαίη, νήη, 1970, σ. 204, 206.23. Παρατίθεται στον Ε. Ρθίτντθ, «Οΐνίΐΐδαηοη, θνοΐιιίΐοη ά ’ιιη ιηοΐ

θί ά’ιιη §ΐΌΐιρθ ά ’ΐάθθδ», στο α νίΐίδα ϋοη , Ιβ τηοί βϊ I ’ίάέβ, ί,α Κθ- ΠΗΐδδΗηοθ άιι Ιίντθ, 1930, σ. 47* ΒθΙΙ, σ. 244.

24. ]. Ρθίτγ, Όΐδεοητδ, 28 Ιουλίου 1885, στο Όίδεοητδ βϊ Ορΐηίοηδ, 7 τόμοι, τ. I, 1885, σ. 210-211.

25. Ρ. ΡιιγθΙ, Εα ΚβνοΙηΗοη, Η&οΐΐθίίθ, 1988, τ. I, σ. 309.26. Ό. ΒθΙΙ, σ. 89-90.27. Κ&γΙ Μ&γχ, Ρήθάποΐι Εη§θ1δ, Μαηΐ/βδίβ άη ρατϋ εοπιτηηηΐδίβ, ΟΡ-

ΡΙ&ιηιηΗηοη, 1998, II, σ. 92.28. Ό.π., I, σ. 89· II, σ. 95· II, σ. 100· IV, σ. 119.29. Βλ. Μ. Μ&1Ϊ&, Ηίδίοίτβ άβδ τβνοΙηΗοηδ, ΤΗΐ1&η(1ίθΓ, 2008* Ροίηΐδ-

δθΐιίΐ, 2010, σ. 334, 369.30. Το έχω αναλύσει περισσότερο στο βιβλίο μου Μβτηοίτβ άη τηαΐ,

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 269

ίβηίαϋοη άιι Βίβη, ΚοβθΠ: Ιιβΐίοηί, 2000, σ. 257-308, που ξαναπα- ρουσιάζεται τώρα στο 1>β δϊέεΐβ άβδ ίοίαΐίδτηβδ, Κοββη Ε&ίϊοηί, «Βοιίφΐίηδ», 2010, σ. 783-842.

31. Οι. Ρέ%αγ, υ Α τ$ β η Ι δΐιϋβ, Παρίσι, 1913, σ. 149.32. Έχω γράψει δύο βιβλία για τον πόλεμο του Ιράκ και τις συνέ

πειες του: Ι̂ β Νοιινβαιι Όέδοτάτβ τηοηάίαϊ, ΚοβθΠ: ΙιβΉοηΐ, 2003, και Ιμ Ρβιιτ άβδ ΒατΒατβδ, ΚοβθΠ: Εαίίοηΐ, 2008.

33. Η. Ό. 5. 0Γ66Π\ναγ, «Ραί&1 Οοιηβίη&ΐίοη οϊ Ηιιβπδ οηά Ιιιοοιη- ρθίθηοθ», ΒοδΙοη ΟΙοΒβ, 3 Σεπτεμβρίου 2003* Μ. ΒοΙιθιιθγ, ΙτηρβτΐαΙ Η ιώ ήβ: ΥίΗλ) ϊΗβ ΙΥβδί ίδ Σ,οδίηχ ίΗβ \Υατ οη Τβττοτ, Ουάσινγκτον, ϋΟ, Ροίοιη&ο, 2005* Μ. Ιδδ&οίϊ και ϋ . Οοπι, Ηιώτίδ: ΤΗβ Ιηδίάβ 5 Ιοη/ ο / 5ρίη, δεαηάαΐ, αηά ϊΗβ 5βΙΗη% ο / ϊΗβ Ιταη \Υατ, Νέα Υόρκη, Οπτννη, 2006* Ό. 0\νθη, ΤΗβ ΗιιΒήδ δχ/ηάτοτηβ: ΒιίδΗ, ΒΙαίτ αηά ίΗβ Ιηϊοχΐεαϋοη ο / Ρσινβτ, Λονδίνο, Ροΐίΐίοο’δ, 2007.

34. 8. ΡοΓΐθΙΙί, «3̂ θδ ιηοίδ, ρΓθΐηί&Γθ άθπνθ, ρΓβιηίθΓ οοιηβ&ί», Μ έ- τηοπβδ, ν. 53, 2011, σ. 8.

35. Μίοΐι&θΐ Τ. Ρίγηη, Πχίη% ΙηίβΙ: Α Β Ιιιβρήηί/οτ Μάϋάη% ΙηίβΙΙΐξβηεβ ΚβΙβναηΐ ίη Α/%Ηαηίδίαη, Ουάσινγκτον, ΌΟ, Οθπϊθγ ϊο γ β. Νθ\ν Απιθγ- ίοοη Οθηηπγ, 2010, σ. 8.

36. Βλ. Ιαβ Μοηάβ, 13-14 Μαρτίου 2011.37. Ραδοβΐ, Ρβηδββδ, ό .π . , Βγ. 358.

4. Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ ΤΩΝ ΑΤΟΜΩΝ38. Β. Οοηδΐαπί, Ρήηεΐρβδ άβ ροΙίΗηιιβ αρρΙΐεαΜβδ α Ιοιίδ Ιβδ $οιινβτηβ-

τηβηΐδ, Γενεύη, Ό γ ο ζ , 1980, II, 1, σ. 49.39. Ό .π., II, 6, σ. 58* XII, 1, σ. 275.40. ί,. Όιιιηοηΐ:, Ηοτηο αβηιιαίίδ, Ο&Πίιη&Γά, 1977, σ. 15.41. Ηθίνέίΐιΐδ, Όβ ΓβδρήΙ, Έ βγοτά, 1988, σ. 9.42. Β. Οοηδί&ηΐ, «Αάάίΐίοηδ» (1810) άθδ Ρήηεΐρβδ άβ ροΐίϋηηβ, ό .π . ,

σ. 531.43. Βλ. ΡΓ&ηςοίδ ΡΜι&ηΙί, Εβ Οτέριίδειύβ άβ ΡνοτηέίΗέβ, Μίΐΐθ θί ιιηθ

ηιιίίδ, 2008, σ. 60-76.44. Ετηϊίβ, (Ειιντβδ εοτηρΐέϊβδ, ό .π . , τ. IV, II, σ. 311.45. Β. Οοηδίαηί, Οοπιπιβηίαίτβ βητ Γοιιντα$β άβ ΡϊΙαη$ίβή, Ι,θδ Βθΐΐθδ-

ΐ6«Γθδ, 2004,1, 7, σ. 51-52.46. Ό .π . , I, 7, σ. 53-54* II, 11, σ. 186* II, 9, σ. 176* IX, 6, σ. 332.47. Τα γραπτά του Ρι^άβηο Βαδήαΐ: διατίθενται για ανάγνωση στο

Ίντερνετ.


48. Για τη φιλοσοφία της Αγη Καπά βλ. το κεφάλαιο «ΡΐΌΐηέϊΙιέθ, νθ Γ δ ίο η ιιΙιγ&ΙϊΙ^γ&Ιθ» στο βιβλίο του Ρΐ&ΐι&ιιΐί για τον Προμηθέα, σ . 183-236.

49. Ό .π ., σ. 235.50. Ρ. Α. Η&γθΐί, Σ,α ΚοηΙε άβ Ια δβτνϋιιάβ, ΡΙΙΡ, 1985, σ. 148.51. Ό .π ., σ. 20.52. Ό .π ., σ. 32.53. Ό .π ., σ. 69.54. Ρ. Α. Η&γθΐί, Ότοϋ, ΙέξίδΙαϋοη εί Ιϊύετϋ, ΡΙΙΡ, 3 τόμοι, 1980-1983, τ.

II, σ. 135.55. Β. Β&γΙ?θι·, «Ραίηοίΐδίη, Αιιίοηοιηγ αηά διιβνθΓδίοη», 5αΙηια<ξΐιηάΐ,

ν. 170-171, 2011, σ. 125.56. Ρ. ΡΜι&ιιΙί, ΐ£ ΟτέρηδεηΙε άβ ΡτοτηέίΗέε, ό .π ., σ. 247.57. ΐ£ Μοηάβ άίρίοπιαϋηηβ, 4/2010.58. Ε. Βυ&θ, Κέβεχίοηδ δητ Ια τένοΙηΗοη βη Εταηεε, Η&οΙιβίίθ-ΡΙιιΐΊθΙ,

1989, σ. 10-11.59. Μοηίθδφΐΐθΐι, Ι^εϋτβδ ρετδαηεδ, Ιθϊιγθ 104, στο (Εηντβδ εοτηρίβίβδ,

ό .π .60. Η. Ό. Ι̂ αοοΓά&ΐΓθ, Σ,α ί,ϊϋετίέ άβ Ια ρατοίε έναη$βΗηηβ, Εάϊίϊοηδ άιι

Οθγ£, 1996, σ. 342-343.61. Βλ. Ρ. ΡΜι&ιιΙί, ΐ £ ραναάοχε άβ ΚοΜηδοη, ΜίΠθ θί ιιηθ ηιιΐίδ, 2005.62. Α. Βαριοί, Ηοτηο ]ηήάίεηδ, Τ.Θ δθπίΐ, 2005, σ. 8.63. Ρ&δο&Ι, Ρβηδββδ, Βγ. 479· Βγ. 471.64. }.-Ι. Κουδδθ&ιι,ΕτηϊΙε, ό .π ., IV, (Εηντβδ εοτηρΜβδ, τ. IV, σ. 503* Όΐα-

Ιο$ηβδ, II, (Εηντβδ εοτηρίέίβδ, τ. I, σ. 810.65. Μοηί&ί§ηθ, ί,εδ Εδδαίδ, I, 28.66. Β. (Ζοηδίαηί, Ο ε Ια ΙώετΙέ εΗεζ Ιβδ Μοάετηεδ, ΙΧΡ, 1980, σ. 506*

(Εηντεδ, ΟαΙΙΐιη&Γά, «ΡΜαάθ», 1979, σ. 79.67. Β. Οοηδίαηί, ϋ ε Ια τβΚ$ίοη, Αρλ, Αοίθδ διιά, 1999, σ. 83* ΕίΙαη$ίβτί,

σ. 135' ίοηττιαΐ, 26 Απριλίου 1805, στο (Εηντεδ, ό .π .68. Β. Οοηδί&ηί, Α Αηηθίίθ άθ Οέτ&ηάο, 5 Ιουνίου 1815, στο Β.

Οοηδίαηι και Μπιθ Κ^αΗΐηίθΓ, ί,βϋτεδ 1807-1830, Οι&ιηρϊοη, 1992.

5. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΝΕΟΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΥ69. Α. διιρίοι, ό .π ., σ. 9. Ακολουθώ εδώ την ανάλυσή του.70. Β&δοΙίΗ Μΐ1ί&, Όιε ΡτεϊΗεϋ άετ Εταηεη, ΒθΓίθΙδίϊΐαηη, 2011, παρα

τίθεται στο ΒοοΚδ, ν. 22, 2011, σ. 11.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 271

71. Εμπνέομαι από μερικές εργασίες του ]6ηπ- Ρϊθγγθ ί,θ Οοϊί. Βλ., π.χ., Ιμ ΒατΒαήβ άοηεβ, Ι,α ϋθοοιινθΓΐθ, 2003.

72. Μ. Οτ&\νίοι·ά, ΕΙοξβ άη βανϋηγαίβητ, ΌθοοιινεΓίθ, 2010, σ. 56.73. Α. διιρίοί, ό .π . , σ. 255-256.74. Ό .π., σ. 252.75. Ανέλυσα αυτή την «υπόθεση» στο βιβλίο μου Ζλζ Ρβητ άβδ ύατ-

Ιοατβδ, ΚοβθΓί Ιι&Ήοηί, 2008, σ. 201-223.76. V. ΟΓΟδδΐη&η, (Εηννβδ, ΚοβθΠ: Ε&ίϊοηΐ, 2006, σ. 1011.77. Β. Οοηδίπηΐ, «Ρι^ί&οθ» στο ΜβΙαη$βδ άβ Ιϋϊβταϊητβ βϊ ροΐίϋηηβ

(1829), στο Όβ Ια Ιϊύβτϊέ..., σ. 519.

6. ΛΑΪΚΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΞΕΝΟΦΟΒΙΑ78. Σ,β Μοηάβ, 20 Νοεμβρίου 2009.79. ΟοηάοΓΟθΐ, Ο η η ηιέπιοίτβδ, ό .π . , σ. 91.80. Για λεπτομερέστερη ανάλυση βλ. 1>α Ρβητ άβδ Ιηαγίοατβδ, ό .π . , σ.

119-124.81. Σ,β Μοηάβ, 10 Μαΐου 2011.

7. ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ82. / οητηαΐ, 2 Μαΐου 1804, στο (Εηννβδ, ό .π .83. Ο. ί.. Μοδδθ, Τοινατά ϊΗβ ΕίηαΙ βοΐηϋοη, Α Η ΐδϊοη/ ο / Εητορβαη

Καείδηι, Νέα Υόρκη, Ηο\ν&τά ΡθΓΐί§, 1978* Η&τρθΓ & Κο\ν, 1980, σ. Χ ΐν-Χ ν και 234.

84. Κ. Ο&ιγ, ΤηΙίρβ, Ο&Πίιη&Γά, 1970, σ. 85* Ι,α Βοηηβ Μοίϋβ, ΟαΙΙππαΓά, 1979, σ. 141.

85. Βλ. Ναηογ Ηιΐδίοη, Ρνο/βδδβητδ άβ άέδββροπ, Αρλ, Αοίθδ διιά, 2004, σ. 19-20.

86. Ρ. ΡΜιαιιΙί, Ι,β ΟτέρηδβηΙβ άβ ΡνοπιέϊΜβ, ό .π . , σ. 285-286.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Αίσωπος 11 Αλάριχος 25Αμπντελτζαλίλ, Μουσταφά 95,

98,100 Αρτάβανος 21Αυγουστίνος 25,26,30,33,34,35,

40,41,42,43,44,123,124,155, 197

Βέμπερ, Μαξ 107 Βίλδερς, Χιρτ 12,199, 229, 232 Βολταίρος, Φρανσουά-Μαρί Α-

ρουέ 43,190

Γιούνες, Αμπντελφατάχ 98 Γκαρύ, Ρομαίν 258, 259 Γκόγια, Φρανθίσκο ντε 105 Γκομπινό, Ζοζέφ Αρτυρ 215 Γκρόσσμαν, Βασίλι 183

Δαντών, Ζορζ Ζακ 55

Ελβέτιος, Κλοντ Αντριάν 118 Ένγκελς, Φρίντριχ 60,62,129 Έρασμος 42

Ζάρρατσιν Τίλο 12, 214, 215, 216, 217

Ζεϊχόφερ, Χορστ 217 Ζούμα, Γιάκομπ 97 Ζυππέ, Αλαίν 94,100

Ηρόδοτος 21

Θάτσερ, Μάργκαρετ 131,159 Θεοδόσιος, αυτοκράτορας 24

Ιησούς 32, 36 Ιουλιανός, ο Εκλάνου 38

Καλβίνος 41Κάμερον, Ντέιβιντ: 187, 213, 218,

219, 220 Καντάφι, Μοναμμάρ 89, 94, 95,

96, 97, 98, 99, 100, 102, 103, 104,112

Καρνό, Λαζάρ 55 Καρτέσιος, Ρενάτος 42 Κέρσγκορ, Πια 199 Κίπλινγκ, Ράντγιαρντ 86 Κιούμπρικ, Στάνλεϋ 253


Κλίντον, Μπιλ 106 Κονστάν, Μπενζαμέν 115, 116,

117,118,119,121,122,124,125, 131, 142, 144, 148, 149, 194, 249, 250

Κοντορσέ, Αντουάν ντε 49,50,52,53, 54, 57,60,61,115,118,122, 125, 206

Κρόφορντ, Μάθιου 171 Κωνσταντίνος, αυτοκράτορας 24

Λακορνταίρ, Ανρί Ντομινίκ 143, 146,163

Λεκλέρ, Σαρλ Βικτόρ Εμμανυέλ 58Λένιν, ΒλάντιμιρΊλιτς 62, 64Λε Πεν, Ζαν Μαρί 200Λε Πεν, Μαρίν 201Λοκ, Τζον 120,144Λονγκέ, Ζεράρ 94Λούθηρος, Μαρτίνος 41

Μάννινγκ, Μπράντλεϋ 190 Μάντεβιλ, Μπερνάρντ 122,125 Μάο, Τσε Τουνγκ 68 Μαρξ, Καρλ 60, 62,122,124,129 Μασσενά, Αντρέ 56 Μέρκελ, Άνγκελα 213, 216, 217 Μέρντοχ, Ρούππερτ 187 Μίζες, Λούντβιχφον 127,132 Μλάντιτς, Ράτκο 112 Μονταίν, Μισέλ ντε 42,148 Μοντεσκιέ, Σαρλ ντε Σεκόντα 44,

45,46,48,49,50,116,142,144, 179, 253

Μόσσι, Τζορτζ Λ. 258 Μουράτ, Χοακίμ 56 Μπακούνιν, Μιχαήλ 60

Μπαμπέφ, Γράκχος 60 Μπάρμπερ, Μπέντζαμιν 136 Μπαστιά, Φρεντερίκ 124, 125,

126,129,138,142, 264 Μπεκ, Ούλριχ 154 Μπελάζ, Αμπντελχακίμ 98,104 Μπερκ,Έντμοντ 141,143,181 Μπερλουσκόνι, Σίλβιο 12, 251 Μπλαιρ, Τόνο 80,188 Μπλαν, Λουί 60 Μπλοσέ, Κριστόφ 200 Μπόσσι, Ουμπέρτο 12 Μπους, Τζορτζ 73, 80, 85, 101,

102,106Μπρέιβικ, Άντερς Μπέρινγκ 227,

228, 229 Μπρισσό, Ζακ Πιερ 54 Μωάμεθ, προφήτης 179,190, 200

Ναπολέων, Βοναπάρτης 48, 55,56, 58, 66,115

Νεύτων, Ισαάκ 118,119 Ντιντερό, Ντενί 43 Ντοστογέφσκι, Φιοντόρ 48 Ντρυμόν, Εντουάρ 13,180 Ντομόν, Λουί 41,117

Ξέρξης 21

Ομπάμα, Μπαράκ 85, 86, 87, 88, 101,106,192, 255

Όργουελ, Τζορτζ 87 Ορμπάν, Βικτόρ 251

Πασκάλ, Μπλαιζ 41, 42,113,147 Παύλος, απόστολος 35, 36 Πεγκύ, Σαρλ 75

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΝΟΜΑΤΩΝ 275

Πελάγιος 24,25,26,27,28,29,30, 31,32,33,34,35,36,37,38,39, 40,41,42,43,44,46,48,49,50, 51,118,119,124,125,126,129, 146,155,192,197, 267

Πίκο ντέλα Μιράντολλα, Τζοβάνι 42

Πινοτσέτ, Αουγκούστο 131 Πολ Ποτ 68 Πορτελλί, Σερζ 80 Προυντόν, Πιερ Ζοζέφ 60

Ραμπό, Σαιντ-Ετιέν Ζαν-Πολ 51, 52

Ραντ, Άυν 127 Ρέιγκαν, Ρόναλντ 131 Ρέμπραντ, βαν Ρέιν 199 Ρουσσό, Ζαν-Ζακ 43, 44, 45, 46,

47, 48, 49,120,147, 205 Ρουττε, Μαρκ 214 Ρουφίνος, Τυράννιος 31

Σαιν-Ζυστ, Λουί Αντουάν 52, 54, 118

Σαιν-Σιμόν, Κλοντ Ανρί 60, 121, 176

Σαρκοζύ, Νικολά 94,165, 210 Σίλλερ, Φρίντριχ φον 62 Σίμλερ, Γιόχαν Σάλομον 42 Σμιθ, Ανταμ 117,122,124,134,144 Σούσλοβα, Αππολινάρια 48 Σουσλόφ, Μιχαήλ 183

Σπινόζα, Μπάρουχ 199 Σταλ, Ζερμαίν ντε 56 Στάλιν, Ιωσήφ 15, 69,173 Στράους, Λίο 10 Συπιό, Αλαίν 146,158

Ταρχούνι, Αλί 99 Τέυλορ, Τσαρλς 111 Τέυλορ, Φρέντερικ Γουίνσλοου 173 Τζιμπρίλ, Μαχμούτ 99 Τουσσαίν-Λουβερτύρ, Φρανσουά

Ντομινίκ 58 Τσάβες, Ούγο 251 Τσάπλιν, Τσάρλι 168,173

Φερρύ, Ζυλ 59Φιλαντζέρι, Γκαετάνο 121Φλαό, Φρανσουά 23,129,137,263Φλυν, Μάικλ Τ. 82Φουριέ, Σαρλ 60Φουρτάιν, Πιμ 199Φρίντμαν, Μίλτον 138

Χάγεκ, Φρίντριχ Α. 127,128,129, 130,131,132,145

Χάιντερ, Γεργκ 12 Χέγκελ, Γκέοργκ Βίλχελμ Φρί

ντριχ 62 Χέρτσεν, Αλεξάντρ 60 Χίτλερ, Αδόλφος 190, 229, 251,

258Χουσεΐν, Σαντάμ 76

ΣΕΙΡΑ: Κ Ο Σ Μ Ο Σ

ϋϋΓ96ΙΊ Η3ΐ)6ΠΤ13δ

Για ένα σύνταγμα της Ευρώπης υίπεΗ ΒεοΚΑπό τον Μακιαβέλλι στη Μερκιαβέλλι Νόαμ ΤσόμσκυΕξουσία και τρομοκρατία.Ηγεμονία ή επιβίωσηΑποτυχημένες πολιτείες: Η κατάχρηση εξουσίαςκαι οι εχθροί της δημοκρατίαςΙσχύει ό,τι πούμε εμείς. Για την εξουσία των ΗΠΑσ’ έναν κόσμο που αλλάζειΤθίτγ Ε39ΐθΙοηΙερός ΤρόμοςΛογική, πίστη και επανάσταση.Στοχασμοί γύρω από την περί θεού διαμάχηΣώτη Τριαντάφυλλου. Ηλίας ΙωακείμογλουΑριστερή τρομοκρατία, δημοκρατία και κράτοςΑνωνύμουΕναντίον του ΠάπαΝορμπέρτο ΜπάμπωΕγκώμιο της πραότητας και άλλα κείμενα περί ηθικής 51έρΙΐ3ηε ΗθδδθΙΑγανακτήστε!Αγωνιστείτε!ΕάρΓ Μοπη. δίθρΗβηε ΗβδδθΙ0 δρόμος της ελπίδας Καρλ ΜαρξΤο χρήμα χορεύει για σένα Λεονάρνιο Σάσα Η υπόθεση Μόρο Συλλογικό έργοΑντιαμερικανισμός. Οδηγίες χρήσεως Ρ3υΙ ΡοΙίθΓΐδΤο τέλος του πετρελαίου Ιγνάοιο ΡαμονέΕκατό ώρες με τον Φιντέλ. Βιογραφία σε δύο φωνές

Το εξώφυλλο βασίστηκε σε έργο ίου ϋοδθί ΑΙΙΐθΓδ

Η δημοκρατία ασθενεί λόγω των καταχρήσεών της: η ελευθερία

γίνεται τυραννία, ο λαός μεταμορφώνεται σε μάζα, σε όχλο. Η

επιθυμία για πρόοδο εξελίσσεται σε φανατική σταυροφορία.

Σήμερα οι μεγάλοι κίνδυνοι για τη δημοκρατία δεν προέρχονται

από εξωτερικούς εχθρούς -φασισμό, κομμουνισμό, τρομοκρα

τία- αλλά από εχθρούς εσωτερικούς και οικείους, που απειλούν

την ύπαρξή της. Πώς λοιπόν θα προστατέψουμε τη δημοκρατία

από τις παρεκκλίσεις της; Πιστός στη μέθοδό του, ο ΤζνθΙβη

ΤοάοΓον αναλύει την καυτή επικαιρότητα (αναταραχή στις αρα

βικές χώρες, τυραννία των αγορών, άνοδος του λαϊκισμού) μέσω

μιας ιστορικής αναδρομής που καλύπτει όλο το διάστημα από

τον Μεσαίωνα έως και τον 20ό αιώνα. Οι εσω τερικοί εχθροί της δημοκρατίας είναι ένα δοκίμιο που μας βοηθάει να κατανοή

σουμε βαθύτερα τον κόσμο που μας περιβάλλει.

ΕΚΔΟΣΕΙΣΠΑΤΑΚΗ\νν\Λν.ρ3ί<3ΐ(ί5.<3Γ

Ι5ΒΝ 978-960-16-4637-4

9789601 646374 Βοηθ. κωδ. μηχ/σης8637

Filename: ΤΟΝΤΟΡΟΦ Τ_Οι Εσωτερικοί Εχθροί Της Δημοκρατίας...

Documents

Transcript of Filename: ΤΟΝΤΟΡΟΦ Τ_Οι Εσωτερικοί Εχθροί Της Δημοκρατίας...