Χριστιανική Άνδρος (Andros sacra), Β΄

Δημήτριος ΠΑΣΧΑΛΗΣ

Δελτίον XAE 2 (1925), Τεύχη α΄-β΄, Περίοδος Β'.Πανηγυρικόν επί τη τεσσαρακονταετηρίδι της ιδρύσεωςτης Χ.Α.Ε.• Σελ. 18-43ΑΘΗΝΑ 1925

AHCQHTPIOV Jl. ΠΑΣΧΑΛΗ

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΝΔΡΟΣ

A N D R O S SACRA

33'(1)

Κρεΐσσον το κατά δύναμιν είςενεγκεϊν ή το

πάν έλλείπειν. (Γρηγορίου τον Θεολόγου).

Οί πλείστοι των εν "Ανδρω ναών οί φέροντες ίχνη παλαιότητος είνε ωκοδομημένοι κατά τον σεμνον βυζαντιακον ρυθμόν, παρέχοντες πολύ το περικαλλές την δψιν και το ευπρεπές την διάταξιν. Πολλοί δε τούτων φέρουσιν επί του υπέρθυρου της έξωθεν θΰρας άναγεγλυμμένην λίαν εύτέχνως επί λευκής μαρμάρινης πλακός την εικόνα του 'Αγίου, εις δν εΐνε αφιερωμένοι, ως επί το πολύ δε άνάγλυφον και τον δικέ-φαλον άετόν, το έμβλημα, όπερ οί Κομνηνοί και ιδίως οί Παλαιολόγοι καθιέρωσαν είς τα αυτοκρατορικά των οίκόσημα. Ό δικέφαλος αετός απαντάται συχνότατα άναγεγλυμμένος και εις τα υπέρθυρα των αρχον­τικών πύργων της νήσου, ουχί δε σπανίως και επί τάφων, σχεδόν δε πάντοτε εν τφ μεσονάω των αρχαιοτέρων τής νήσου ναών. Μέγας ανά­γλυφος δικέφαλος αετός, περιέργου παραστάσεως, σώζεται έντετειχι-σμένος είς το ύπέρθυρον τής κατά την συνοικίαν Καμάρας τής πόλεως "Ανδρου παλαιάς οικίας τοί δικηγόρου 'Ηρακλέους Δ. Πασχάλη.

(ϊ) Το πρώτον μέρος έδημοσιεύθη εν τφ Δελτίφ τής Χριστιανικής 'Αρχαιολογικής Εταιρείας του παρελθόντος ετου:, σελ. 1 —50.

- 19 -

Ώςαΰτως εν παρεκκλησίφ εν Άποικίοις, δπερ ήτο ποτέ ευκτήριος οΐκος

τοΰ κατεδαφισθένζος σήμερον πύργου τον Μιχαήλ Καΐρη, σψζεται δικέ­

φαλος αετός εν τρισΐ διάφοροις παραστάσεσι.

*Ανάγλυφοι παραστάσεις δικέφαλου άετοΰ μετά πολλής της δεξιο­

τεχνίας εΐργαομεναι σώζονται και εις τήν εκκλησίαν Παλατιανήν τον

Κάτω Κάοντρου, εις τήν εκκλησίαν Σάριζαν των "Αποικιών, εις τον

Ταξιάρχην της Μεσαριάς και τήν παρακειμένην Παναγίαν τον Καμ-

ηάνη, είς τήν Παναγίαν Κούμουλον των Μαινήτων και είς αλλάς

τινας εκκλησίας. Έν τή οικία δε του Θεοφίλου Καΐρη επεδείχθη ήμΐν

μέγα εκ βαμβακερού υφάσματος κάλυμμα κλίνης, είς το μέσον του

οποίου, καθώς καί εις τα τέσσαρα άκρα, ύπάρχουσι συνυφασμένοι λίαν

τεχνηέντως δικέφαλοι αετοί. Το κάλυμμα τοΰτο παλαιότατον είνε προ­

δήλως Βυζαντινών χρόνων. 'Αλλ' εάν σφζεται μέχρι σήμερον

αγνοοΰμεν.

Οΰτω δ δικέφαλος αετός, άφοΰ εχρημάτισε της εν Κωνσταντινου-

πόλει ελληνικής ημών αυτοκρατορίας το ύπερήφανον έμβλημα, ύπήρ-

ξεν έπειτα κατά τους μακρούς αιώνας τής σιδηράς δουλείας ώς άνά-

μνησις ίερα και πόθος ακοίμητος εθνικές αποκαταστάσεως, ώς τις πολι­

κός εν τφ ζόφφ αστήρ, προς δν ελπίζον ήτένιζε co έθνος (1).

(*) Βλ. περί δικέφαλου άετοΰ D u c a n g e , De imperatorum Constan-tinopolitanorum, seu de inferioris sevi, vel imperii, uti vocant, nu-mismatibus dissertatio. Έδημοσιεύθη εν τέλει τοϋ Glossarium mediae et infima* Latinitatis, τ. Ζ', σ. 145 κ. ε. τής έν Παρισίοις τώ 1850 χαρά Didot εκδόσεως.— Ίω. Καρυοφύλλη Βυζαντίου, 'Ερμηνεία του δικέφαλου άετοΰ έν Μοισία (βλ. *Α&. Παπαδοπούλου Κεραμέως, 'Ελληνικά κείμενα, 7). —J. G a t t e r e r , De origine aquilae imperiales έν ταϊς Commentatio-nes Societatis Gottingensis, t. Ι', σ. 241 κ. έ.—Α. Longpérier, έν τη Re­vue Archéologique, ετ. 1845, σ. 81 κ. ε.—Γ. Χρυβοβέργη, ό έν τη μεγάλη εκκλησία δεσποτικός θρόνος μετά τοΰ άμβωνος. Άθήνησι, 1861, σ. 43—50.— Σηνο. Κ. Σαχελλαροπούλου, Περί τοΰ δικέφαλου άετοΰ. Περιοδ. «Εστία», τ. IT' (1888), σ. 525 κ. έ.— Κ. Σαράφη Πιτζιπιοϋ, Ελληνικός αυτοκρατορι­κός στόλος. Έν 'Αθήναις, 1897, σ. 107 κ. ε. (Τα γραφόμενα κατά τό πλεί­στον αμάρτυρα).—Σπυρ. Π. Αάμηρου, Ό δικέφαλος αετός τοΰ Βυζαντίου. Έν «Νέφ Έλληνομνήμονι», τ. C (1909), σ. 433—473— Νίπου Α. Βέη, Zum Thema der Darstellung des zweiköpligen Alders bei den Byzantinern έν τφ Repertorium für Kunstwissenschaft, T. XXXV (Berlin), o. 321— 330.—Άγησιλ. Καψαμαέλη, Ό δικέφαλος αετός. ΆΦηναι, 1909.— J. Ρ. K i r s c h , I/aigle sur les monuments figurés de l'antiquité chrétien­ne, 1913.—J. Ν. Σβορώνον, Πώς έγεννήθη καί τι σημαίνει ό δικέφαλος αετός τοϋ Βυζαντίου. Έν Αθήναις, 1914.

— 20 —

ίϊλήν των ανάγλυφων εΙκόνων των επί των εξωτερικών υπέρθυρων

των ναών υπάρχουσα ώςαΰτως έν "Ανδρω εικόνες ανάγλυφοι επί μαρ­

μάρων καΐ εν άλλαις μέν τισι νεωχέραις εκκλησίαις, άλλ'Ικ παλαιοτέρας

χρήσεως είλημμέναι, ιδιαίτατα δε εντός ναών εκ τών Ιν τοις μοναστη-

ρίοις υπαρχόντων. Εΐνε δε ταύτα πολλού λόγου άξια όχι μόνον δια την

δεξιοτεχνίαν μεθ' ής εΐνε ειργασμένα, άλλα δ lóti εΐνε σπανιώτατα καθ9

δλου Ιν τή 'Ανατολή τα μαρμάρινα μνημεία της Χριστιανικής τέχνης

καί Ιν γένει τα Χριστιανικά, ιδιαίτατα δε τα βυζαντινά γλυπτά (1).

ΕΙς τα υπέρθυρα δε τών εκκλησιών ΰπάρχουσιν ώςαΰτως συνηθέσ­

τατα ανάγλυφοι σταυροί, ίσους ως επί το πολύ έχοντες τους βραχίονας,

και ανάγλυφοι περίστεροι. Ουχί δέ σπανίως εδρηνται κομψώς άναγε-

γλυμμέναι καί άλλαι διάφοροι παραστάσεις, άμέριστον άποσπώσαι την

περτέργειαν τού φιλοτέχνου καί εν γένει του μετ" αγάπης προς τα τοι­

αύτα διακειμένου. Αι παραστάδες δέ τών θυρών καί παραθύρων τών

ναών τούτων, εκ παλλεύκου πάντοτε μαρμάρου, φέρουσιν άναγεγλυμ-

μένα διάφορα άνθέμια, ιδία δε συμπλεκόμενα φυλλώματα αμπέλων

μετά σταφυλών, πτηνά, πτερωτούς ίππους (Πηγάσους), ρόδακας και

άλλα ελικοειδή κοσμήματα, πάντα έργα λίαν δεξιάς χειρός.

Σημειωτέον δ* ότι εν ταΐς Μοναΐς τής "Ανδρου, πλην πολλών

άλλων, περί ών Ιν τοΐς επόμενο ις ειδικότερο ν, τα μάλιστα ελκύονσι το

ενδιαφέρον τα εν αύταϊς αποτεθησαυρισμένα βαρύτιμα καί λαμπρά

άμφια, αρχιερατικά ώμοφόρια, πολυσταΰρια, φελόνια, στιχάρια, ωράρια,

πάντα απαστράπτοντα εκ του περιελισσομένου καί μετά τών νημάτων

τή; μετάξης συνυφαινομένου χρυσού. Ούχ ήττον θαυμάσια κειμήλια,

ών πολλά βυζαντινών χρόνων τεχνουργήματα, άξια μελέτης, εΐνε τα εν

τοις αύταΐς Μοναϊς θιάγλυφα άργυρδ καί εγχρυσα σκεύη, πάντα σχε­

δόν ενεπίγραφα, καί οι τορευτοί αρχαιότατοι σταυροί, χρυσφ καί λίθοις

πεποικιλμένοι. Και τα εν τοις ιδίοις δέ Μοναστηρίοις άποκείμενα άγια

λείψανα, τα πλείστα έγκλειστα εις αργυρούς τετορευμένους νάρθηκας

(') Βλ. C h . B » y e t , Recherches pour servir à l 'histoire de la peinture et de la sculpture chrétienne en Orient. Paris, 1879.— S t r y -g ο f s k i , Reste altchristl icher Kunst in Griechenland, έν if} Römis­che Quartalschrift, τ. Δ' (1890), σ. 1. κ. έ., 97 κ. έ.— G. Lambakis, Mé­moire sur les antiquités chrétiennes de la Grèce. Athènes, 1902.

- 21 —

μετά μινυογραφικών παραστάσεων, είνε άξια σημειώσεως, πολλήν και f'jiò ποικίλας επόψεις δυνάμενα να προκαλέσωσι την προσοχήν.

Μεγίστου ενδιαφέροντος καί πλείστης εκτιμήσεως αξία είνε εν τοΐς

παλαιοίς της "Ανδρου ναοΐς καί ή τορευτική των δρυφάκτων τέχνη.

Των τορευτών δε τούτων τεμπλέων τα μάλλον αξιοσημείωτα, περικαλ-

λέστατα ξυλουργήματα εκ καρυάς, είνε το της Μονής των Τρομαρχίων,

το της Μονής του 'Αγίου Νικολάου είς τα Σάρα, ιό τής Μονής Πανά­

χραντου, το τής εκκλησίας Παλατιανής, το rîjç εκκλησίας θεοσκεπά-

στου, το τοΰ 'Αγίου Γεωργίου, το τής Παναγίας Φανερωμένης (νοϋ

Καμπάνη) καί τοΰ 'Αγίου Νικολάου εν Μεσαριά, το τής εκκλησίας

των 'Αγίων Πάντων Ιν Άηδονίοις τοΰ Κορθίου καί Αλλά.

Τινά των τεμπλέων τούτων, άδρως επικεχρυσωμένα, θαυμάσια

δ' όντως ξυλογλυφίας έργα, ών εφάμιλλα δύνανται να θεωρηθώσι

μόνον τα τέμπλεα ενίων εκκλησιών τής Ζακύνθου, ελεπτουργήθησαν,

ως εκ παραδόσεως τυγχάνει εν "Ανδρω γνωστόν, εν Βενετία, φροντίσι

και άναλώμασι των εκεί επ9 εμπορία παρεπιδημούννων Άνδρίων εκ

των αρχοντικών τής νήσου οικογενειών. Άλλα τα πλείστα ετεχνουργή-

Οησαν εν αυτή τή νήσω υπό αγνώστων ξυλογλύφων, τινών μεν εντο­

πίων, άλλων δε μετακληθέντων εκ Χίου, δπου ή ξυλογλυφία τα μέγι­

στα ήκμαζε. Φέρουσι δε ταΰτα διαζώματα μετά ποικίλων λεπτών

παραστάσεων εκ τε τής παλαιάς καί καινής Διαθήκης, πτηνών, ζώων,

κλάδων μετά σταφυλών αμπέλου συμβολιζούσης το τοΰ Σωτήρας:

«Έγώ είμι ή άμπελος ή αληθινή», προς τα άνω δε ένθεν και ένθεν

τοΰ Σταύρου ασπίδας ή δράκοντας, κατά το Γραφικόν: «Επί ασπίδα

καί βασιλίσκον επιβήση καί καταπατήσεις λέοντα καί δράκοντα».

Οί αρχαιότεροι τών ναών τής νήσου, οι εν τάϊς Μοναΐς δε πάντες

ανεξαιρέτως, ήσαν κατάκοσμοι υπό αγιογραφιών εφ' ΰγροίς (fresco)

μεγίστης σημασίας, άΊε περιλαμβάνουσαι παραστάσεις σπανίζουσας

σήμερον, πολλοΰ δε ?̂ όγου αξίας τής Βυζαντινής τέχνης. Δυστυχώς

πάντες οί ναοί οΰιοι εστερήθησαν σχεδόν εξ ολοκλήρου τών τοιχογρα­

φιών αυτών υπό τής αμάθειας καί αβελτηρίας τών καλογήρων καί τών

άΞέστων επιτρόπων, τα πάντα βάναύσως καλυψάντων δι' επιχρίσματος

δ αλελυμένης άσβεστου. Μόνον δ' εν τοις ίεοοΐς άδύτοις ενίων εκκλη-

— 22 —

σιών διασψζονχαι εισέτι λείψανα των αγιογραφιών τούτων, αρίστων

αληθώς υποδειγμάτων της Βυζαντινής τεχνοτροπίας (1).

Κα! πολλά! δ9 εν τοις διαστυλίοις των δρυφάκτων εν ταϊς Μοναΐς

της νήσου κα! εν πσι των άλλων εκκλησιών άποκείμεναι πάλαια! εΐκό-ν ε ς είνε μετ* επιμελείας εΰτέχνως, πολλάκις δε κα! μετά δυνάμεως εξειρ-

γασμέναι, πιστώς διαφυλάττουσαι τον άρχαΐον αύστηρον τΰπον της

Βυζαντινής αγιογραφίας. Ίκανα! τών εικόνων τούτων περιβάλλονται

ύπο μικυλογραφιών (miniatures) αξίων μνήμης, πολλά! δε, αί τής

Μονής Πανάχραντου πάσαι σχεδόν, φέρουσιν άργυρήλατα τορευτά

πλαίσια, ών τίνα καλύπτονται δι* εξούργων παραστάσεων εξ επεισο­

δίων του βίου ή του μαρτυρικού θανάτου του αγίου. Είνε δε πολλών

ϊοΰτων ή εργασία Ιξαίρετος και υπό τεχνικήν έ'ποψιν προσοχής πολλής

άξίά. Κα! αί εκ' αυτών δ' εγχάρακτοι ή άναγεγλυμμέναι έπιγραφαί,

αί αναμνηστικά! συνήθως τής επενδύσεως, Ιλκΰουσιν ίκανώς το ενδια­

φέρον του ερευνητού δια τε τήν επιμελή εν αυταΐς τήρησιν του Βυζαν-

τιακοΰ τής γραφής ιδιότυπου κα! δια τας παρεχόμενος εξ αυτών ποικί­

λος κα! οΰχ! σπανίως περιέργους είδήσεις.

(1) Ή τών καλογήοων κα! ή τών εκκλησιαστικών καθ' δλου επιτρόπων και τίνων ψευδοφιλοκάλων καί δη καί ψευδευσεβών άπαιδευσία και αγροικία δέον να έπιβάλη εις τους αρμοδίους σύντονον το καθήκον δπως διδάξωσιν αυτούς καταλλήλως καί δι' αυστηρότατης ετι ποινικής διώξεως να μη κατα-στρεφωσιν άσυνβιδήτως λευκάζοντες δι' άσβεστου προς εύπρέπισιν δήθεν, άλλα να συντηρώσιν επιμελώς δια συνεχούς καί αδιάλειπτου μερίμνης καί έπαγρυ· πνήσεως τα ύπολειφθέντα ολίγα λείψανα τών τοιχογραφιών, χαθώς καί παν έκ παλαιοτέρας χρήσεως είλημμένον καί έν ναοΐς καί μοναστηρίοις ένφκοδομη-μένον γλυπτόν μνημειον, καθώς καί τας έπιγραφάς, αρχαίας τε καί νεακερας, τάς όποιας καί ταύτας ακόμη εΰρομεν, δυστυχώς, κατά τήν καθ' δλην τήν "Ανδρον προ τίνων ετών περιοδείαν ημών καλυπτόμενος υπό παχέος επιχρίσμα­τος οηβέστου, καταστρεπτικότατα, ως γνωστόν, έπενεργονντος έπί του μαρ­μάρου. Επιβάλλεται δ' όποις καί ή 'Ιερά Σύνοδος δι* εγκυκλίου αυτής παρα-στήση ως βεβήλώσιν καί αυτόχρημα ίεροσυλίαν πασαν έπισκευήν προς κακώς έννοούμενον άνακαινιπμόν τών τοιχογραφιών καί τής αρχιτεκτονικής τών παλαιών εκκλησιών, οσάκις δέ παρίσταται απολύτως αναγκαία ή επισκευή παλαιών εκκλησιών να εξασφαλίζεται προηγουμένως ή διατήρησις τών ζωγρα­φιών, αιτινες είνε μνημεία πολύτιμα τής άρχαιοτέρας ζωγραφικής, καθώς καί τών επιγραφών καί τών επιγραφικών χαραγμάτων, να μη θίγεται δέ το αρχι­τεκτονικό ν διάγραμμα του ναοΰ-

- 23 -

Καί ταύτα μεν περί των παλαιοτέρων εν "Ανδρω εικόνων, εν αίς

καταλέγονται καί τίνες άναγόμεναι εις χρόνους ακραιφνώς Βυζαντια-

κούς, πολυτίμητα κειμήλια αΙώνων άποιχομένων, άξια δλως ιδιαζούσης

φροντίδος. Κατ9 αντίθεσιν αί πλεΐσται των εν ταΐς εκκλησίαις της

νήσου νεωτέρων εικόνων είνε φλαυρουργών ζωγράφων κατασκευάσματα.

Εις τάς εικόνας ταύτας ή από της φύσεως μελέτη είνε άγνωστος, δ

χρωματισμός δ 3 αυτών, τών τε προσώπων καί των άμφιέσεων, είνε

χυδαίος καί άνευ ζωή;. Και ή έ'κφρασις δε τών φυσιογνωμιών ουδέν

τής ψυχής πάθος έκδηλοι. Ή απάθεια δε αΰτη δέν είνε στωική τις

αταραξία (aequanimitas), άλλα προβατώδης ήλιθιότης.

Έ ν τή οίκοδομία δ ' ικανών εν "Ανδρω εκκλησιών καί παρεκκλη­

σίων, Ιδία τών κατά τήν δυσμικήν τής νήσου παραλίαν, εγένετο χρή-

σις πληθύος παλαιών αρχιτεκτονικών μελών. Καί άλλα δέ σφζονται

Ι'γκτιστα εν αύταΐς αρχαία λείψανα, γλυπτοί καί ενεπίγραφοι λίθοι,

προσοχής καί επιβλέψεως άξιοι. Προδήλως πολλαΐ τών εκκλησιών τού­

των αντικατέστησαν αρχαία τεμένη. Πάσα ι δέ σχεδόν τής νήσου αί

έκκλησίαι, αϊ τε παλαιότεραι καί νεώτεραι, αϊ λόγου τινός άξιαι, φέ-

ρουσιν εν τοις ύπερθύροις αυτών επιγραφάς αναμνηστικός τής ανεγέρ­

σεως ή άνακαινίσεως αυτών. Ίκανώς δέ συμβάλλουσιν ενιαι τών επι­

γραφών τούτων εις εΰκρίνισιν τής τε νεωτέρας καί μεσοχρονίου τής

νήσου ιστορίας, ελκύουσαι έτέρωθεν ζωηρόν το ενδιαφέρον δια τήν

θέσιν εν αΰταϊς τής γλώσσης καί §ν χρόνοις ουχί σπανίως τά μάλιστα

ήμΐν εγγίζουσι. Μνείας δ ' αξία καί ή έν πολλαΐς τών επιγραφών τούτων

επιμελής εγγλύφησις τών κομψών Βυζαντιακών γραμμάτων.

Ό εν Πιτροφφ (Μελίδα (Ì) αρχαίος Βυζαντινού ρυθμού ναός του

Τσξιαρχου, μεγαλείτερος τοϋ τής Μεσαριάς (2), κοινώς επικαλείται δ

Ταξιάρχης τής Μελίδας. 'Ατυχώς ουδεμία έν τη εκκλησία ταύτη σφ-

ζεται τής ανεγέρσεως αυτής δηλωτική επιγραφή, οΰδ'έξωθεν ούδ9 έσω-

θεν. Εις το ύπέρθυρον τής εισόδου υπάρχει κενή θέσις τετράγωνος,

έν ή πάντως άνέκειτο έντετειχισμένη πλάξ ενεπίγραφος. Τίς οίδε πότε

καί υπό τίνος έσυλήθη.

(1) Μεταξύ των χωρίων Πιτροφοΰ καί Μελίδας, άνωθεν τής θέσεως Ajj&vaç. (2) Περί too Ταξίαρχου τής Μεσαριάς, τής Παλατιανής τον Κάτω Κάστρου,

τής Θεοσχέπαστης, τοΰ Άγιου Γεωργίου, τοϋ Μεγάλου Ταξιάρχου στα Κάστρο, τής Άγιας Βαρβάρας καί τοΰ Άγιου 'Ανδρέου τών Λατίνων διελα-βομεν εις τον προηγούμενον τόμον τοϋ Δελτίου.

— 24 -

Έν τφ μεσονάω εΰρηνται δυο ες ΰποφαίου μαρμάρου στρογγυλοί

στύλοι, επί toö έτερου δ* αυτών, μικρόν τι εκκλίναντος και καθιστών-

τος οΰτω προβληματικήν την Ισορροπίαν του ναοΰ, υπάρχει ή έξης

επιγραφή:

•j· Μνήσθητι Κύριε τοο δούλου σοο Άρσενήου,

Ή χρονολογία αποτετριμμενη.

Ό ναός ούτος φαίνεται εν παρωχημένω χρόνω οίκτρώς απογυ­

μνωθείς, αληθή ύποστας λεηλασίαν, καθ" ήν μετηνέχθησαν πάντα

αύτοΰ τα σκευή και κοσμήματα, καθώς καΐ το εκ μαρμάρου μετ' εΐκό-

νων ανάγλυφων τέμπλεον αυτοΰ, μή εξαιρουμένων ουδέ των μαρμά­

ρινων πλακών του δαπέδου. ΚαΙ αυτούς δέ τους μαρμάρινους του

ναοΰ στΰλους, κατά τήν κρατοΰσαν παρά τοις πρεσβυτέροις των έπιχω-

ρίων παράδοσιν, άπεπειράθησαν ν ' άφαιρέσωσιν ίνα χρησιμοποιήσω -

σιν είς τον εν Μεσαριά υπό τοΰ αρχιεπισκόπου Διονυσίου Καΐρη του

Α' ανεγερθέντα ναον τοΰ 'Αγίου Νικολάου. Άλλ8 άπέστησαν τοΰ

σκοποΰ, μή δυνάμενοι να συγκρατήσωσι τοντροΰλλον τοΰ ναοΰ, καΐ των

κατοίκων δλλως τοΰ εγγύς χωρίου Πιτροφοΰ εξεγερθέντων. Κατά τον

σωζόμενον μάλιστα θρΰλλον ό τεχνίτης, όστις πρώτος επέθηκεν επί τοΰ

στύλου τοΰ μικρόν εκκλίναντος ίερόσυλον χείρα, μετ' ου πολύ έπαθε

παράλυσιν αμφοτέρων των χειρών.

"Ο ναός ούτος εΐνε τανΰν υπό πάσαν εποψιν λίαν παρημελημένος*

τα κονιάματα κατέπεσον, τα δμβρια δέ ΰδατα πολλαχόθεν εΐσρέονσι

και οί τοίχοι καΐ μέχρι μέσου θέρους εΐνε κάθυγροι και εύρωτιώντες.

Και αΐ τοιχογραφίαι δέ, δι* ών εκοσμείτο ποτέ ούτος, κατεστράφησαν

μόνον δ' ίχνη τινά αυτών διασφζονται εν τφ ιερφ άδΰτω.

"Εξωθεν τοΰ ναοΰ, επί τοΰ ΒΔ τοίχου και εις δσον μέτρου από τοΰ

εδάφους άπόστασιν, υπάρχει ενωκοδομημένον μάρμαρον λευκόν, ύψους

0,25, πλ. 0,45, πάχ. 0,07, εφ' ου αρχαία επιγραφή έν τρισι στίχοις.

Το μάρμαρον εΐνε ήκρωτηριασμένον, ελλείποντος ολοκλήρου τοΰ δεξιοΰ

- 25 -

μέρους. Έπι του σωζόμενου δε τμήματος άναγινώσκονται τα έξης :

ΑΓΑΘΟ.. YCIA.

ΕΠΑΦΡΟΔ1Τ. . .

ΕΠΟΙΗΣΑΝ

Ύψος των γραμμάτων 0,025 (1). Εΰρηνται δ' εν τφ ναφ τοΰιω

εγκεκτισμένα και άλλα τινά μάρμαρα εξ άρχαιοτέρας χρήσεως είλημμένα.

Ό εν τφ χωρίω Ύψηλον τρουλλωτος βυζαντινού ρυθμού ναός

εΐνε και οΰτος τετιμημένο: τφ ονόματι του των άνω Δυνάμεων άρχι-

ατραζήγον Μιχαήλ. Καίτοι δε, καθ9 α δηλοί το αρχικό ν αΰτοΰ σχέ-

διον, εΐνε παλαιότατος ουδέν σχεδόν εκ πρώτης όψεως παρουσιάζει

σήμερον το παλαιόν, διότι κατά την προ τίνων ετών γενομένην άνα-

καίνισιν αΰτοΰ το επιτεθέν νέον κονίαμα τα πάντα άστόργως κατεκί-

λυψεν. Ή συντελεσθείσα μάλιστα μεγέθυνσις του ναοΰ δια τ^ς δυσα­

ναλόγου προεκτάσεως του νάρθηκος παρεμόρφωσε και το άρχικόν αύ­

τοΰ διάγραμμα. Άλλ* ουδ"* επιγραφή τις αρχαία εν τη εκκλησία σψζε-

ται, διότι και αΰτοι οί εν τφ μεσονάφ σύγχρονοι της ανεγέρσεως του

ναοΰ μαρμάρινοι στΰλοι, εφ" ων πάντο>ς ύπήρχον αναμνηστικοί Ιπι-

γραφαί, δπως επι των κιόνων τοΰ κατά τήν αντήν Ιποχην, ήτοι τον

IB' αιώνα, ανεγερθέντος Ταξιάρχου της Μεσαριάς, καΐ αΰτοι άγροί-

κως έπεχρίσθησαν δια παχύτατου στρώματος άμμοκονίας χάριν εξωραϊ­

σμού δήθεν και ίνα άφομοιωθώσι προς τους νεωστί προστεθέντας εν

τη προεκτάσει του νάρθηκος ξύλινους στΰλους. Τοιαύτα, δυστυχώς,

εγκλήματα άκωλύκος τελούνται οπού υπάρχει ερημία ανδρών γεραιρόν-

των τα παλαίφατα μνημεία της ιεράς δομικής των βυζαντινών ημών

πατέρων.

Ή μαρμάρινη πλάκωσις τοΰ ναοΰ εΐνε νέα, ως δ' επληροφορήθη-

μεν υπό τοΰ Ιερέως, είς το παλαιόν δάπεδο ν πολλαί ΰπηρχον πλάκες

μνημείων νεκρικών ενεπίγραφοι Ai δε άγιογραφίαι της εκκλησίας εΐνε

(1) Δημητρίου Π. Παοχάλη, Νομισματική tffg αρχαίας "Ανδρου, έν ·Δΐβ-θνεΐ Έφημερίδι της Νομιομαχικής 'Αρχαιολογία,», τ. Α' (1898), σ. 935 και έν ίδιαιτέρφ τεύχει, ο. 37.— H i l l e r v o n G a e r t r l n g e n , Inscriptiones Insular um maris Aegaei, σ. 226. — Ί. Κ. Βογιατζίδης έν 'Αρχαιολογική Έφημερίδι, ετ. 1911, σ. 75.

— 26 —

και αύται νεώτεραι, πλην δυο της παρελθούσης έκατονταετηρίδος, έργων

τούτων χειρός δεξιάς. Έ π ί της μιας εξ αυτών, εικονιζούσης την Κοί-

μησιν νής Θεοτόκου, φέρεται ή εξής επιγραφή :

Τφ Ιχοντι καΐ γράψαντι Κοριέ σώσον. 174Θ. Έ π ί δέ της δευτέρας, βίκονιζούσης τον "Αγιον Χαράλαμπον,

η έξης :

Δέησις τοο δούλου σου Ιωάννου δαπόντε. 1762. 'Ολίγον δέ κατωτέρω :

Χρ Νεοφύτου του έκ Συρας. 'Επί παλαιού τίνος ήκρωτηριασμένου καί σκωληκόβρωτου ωρολο­

γίου τον ναοΰ άνέγνωμεν εν σ. 457 τόδε το σημείωμα :

1770 έκαμε το χιόνι το πολί γεναρίου οκτο καί ηριζε τΙς λεμονιές κετα λαηνα τα μισά απανο etç το δομα ήτονε απιθαμές 3 χιόνοι—

Έ ν άλλη σελίδι του αυτοΰ βιβλίου :

17Θ1 ηγώρασα το παρόν 100 παράδες. Παπαδ ιμί-τρις μιντρινός (1).

1

(1) Έπι της όδοϋ της άπο τοΰ χωρίου Ύψηλοϋ είς Μεσαθούριον άγούσης συναντςί. τις κρήνην θολοσκεπή, άφ' ής δια διπλών μαρμάρινων κρουνών ρέει άπαύστως και άμειώτως χειμώνας τε καί θέρους ΰβωρ πηγαΐον, φλεήσο, ώς ονομάζουν αυτό οί "Ανδριοι, άφθονώτατον και διαυγέστατον. Έπί της κρτ,λης ταύτης υπάρχει έντετειχισμένη μαρμάρινη πλάξ, ήτις εΐνε βρυοσκεπής, φέρουσα έπιγραφήν δυσξύμβλητον. Διακρίνεται · μόνον έξ αυτής το έτος 1763 καί το δνομα τοΰ Ιερέως Δημητρίου Μηντρινον, δαπάναις τοϋ όποιου έγένετο ή κρήνη καί όστις είνε αυτός οδτος δ γράψας τα Ανωτέρω σημειώματα έν τω ώρο-λογίω τοϋ Ταξιάρχου "Υψηλοϋ.

Έν δέτφ Ίερφ Κώδικι της "Ορθοδόξου Εκκλησίας "Ανδρου καί ϊύρας, φ. 5α, σώζεται πράξις ανυπόγραφος, φέρουσα χρονολογίαν 170Ì, κατά μήνα Νοέμ-βριον. Δια ταύτης άνανεοϋται παλαιόν τι γράμμα τοΰ "Ανδρου Μακαρίου (1626—1630), καθ* δ δ ίερεύο Δεονάρδος Μηντρινος κέκτηται έκ προγόνων τρεις εκκλησίας έν τφ χωρίφ ΆψηΙοϋ (α;, δήλον δτι την Κοίμησιν,τής Πανα­γίας, τον "Αγιον Ίωάννην τον Θεολόγον κάί τον Μέγαν Βασίλειον τον Ου-ρανοφάντορα.

Έν κώδικι δέ χαρτφω τής Ιεράς μονής Πανάχραντου τοϋ 15" αιώνος σφζε-τα» τό εξής σημείωμα : « Τω παρών μιναίών ίπάρχι της μονής τής Πανά­χραντου εν τώ Καταφίγι εν τι Άντρο Hai αίτις τω αποξενόσι έξ αυτίς τής μονής να έχι τας αράς τον πάτερων. Κα&ηγονμενος τής Πανάχραντου Γερ­μανός ιερομόναχος τω επίχλι Μηνδρινός. f

Έν τη εκκλησία Σάριζά τών ' Αποικιών (Γενέσιον τής Θεοτόκου) σφζονιαι

(α) Άψηλον αντί Ύψηλον κατά τό ~*Ανδριακόν Γλωσσάριον, καθ* 6 καί το ΰψηλα προφέρεται αψηλά, άψηλόνω αντί ύψηλόνω κλπ.

- 27 -

Ό εν Μεσαΰονρίω ναός της Κοιμήσεως χής Θεοτόκου ( ] ) εινε

και ου ω ς βυζαντινον κτίσμα εκ των ωραιότερων της νήσου, κυλιν-

άγιογραφήματί« άνακείμενα επί τοΰ δρυφάκτου, προδίδοντα Ικανώς δεξιον χρω­

στήρα, έργο δέ τα πλείστα Άνδρίου καλλιτέχνου, του ές Άποικίων ζωγράφου

Νικολάου Μηντρινοϋ. Ήκμασεν ούτος τον IH' αΙώνα, πά τα δέ τα έργα αύ-

τοΰ, ων ενια αληθή καλλιτεχνήματα, φέρουσι συνήθως χρονολογίαν και το

όνομα μεν αύτοΰ ολογράφως, το δ' έπώνυμον δια κομψού μονογράμματος.

Αλλ ώς επί το πολύ τα έργα αύτοΰ φέρουσι μόνον το κυριώνυμον αύτοΰ ως εξής :

ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ Επί εικόνος δέ τοΰ Παντοκράτορος, σωζόμενης εν ιη εκκλησία ωσαύτως

τών 'Αποικιών Κατασυρτη (Κοίμησις της Θεοτόκου, άναγινώσκεται :

Χ £ / Ρ rs 1 KOÄOC / ^ α.ψ. ο.γ'

"Εργα τοΰ δχι κοινοΰ καλλιτέχνου τούτου σώζονται, φέροντα επίσης το

όνομα αύτοΰ, εν τφ παρεκκλησίω Μεσαριάς Παναγία Βονργάρα, είκονίζοντα

είς ευμεγέθεις πίνακας το μεν την Κοίμησιν της Θεοτόκου, το δέ τον "Αγιον Ίωάννην τον Πρόδρομον.

Ή Θεοτόκος βρεφοκομοϋοα παρίσταται εν Ιδίφ πίνακι τοΰ καλλιτέχνου,

άποκειμενφ εν τφ κατά την συνοικίαν της Καμάρας της πόλεως "Ανδρου ίερφ

ναφ της 'Αγίας Βαρβάρας.Έπί της εικόνος ταύτη? άναγινώσκονται ευκρινώς:

Χ 6 Ι Ρ N / K O A r t # — Π ­

α. ψ. ο. ς

Δυστυχώς ουδεμία λαμβάνεται πρόνοια, παρά ιά; γενομένας υποδείξεις

και παραστάσεις, προς διάσωσιν τών έργων τούτων όσημέραι άφανιζομένων

διά τε την έπήρειαν τών καιρών κα'ι την άγροικίαν βάναυσων επιτρόπων, υπό

την άνακαινιστικήν τών οποίων μανίαν προς χυδαίαν έπίδειξιν κινδυνεύει ουδέν να παραμείνω το άλώβητον.

(1) Λέγεται κοινώς Λωλο Παναγιά, διότι κατά την εν τφ χωρίφ τελουμέ-

νην πανήγυριν τη 15 Αύγουστου, έπέτειον τοΰ ναοΰ, ή χαρά και ή ευθυμία

τών πανηγυριστών φθάνει πολλάκις μέχρι παραφροσύνης. Έκ της μέθης δέ

και κραιπάλης και έριδες πολλάκις έλάμβανον χώραν έν παρφχημένοις χρό-

νοις, δεε τα ήθη ήσαν άγροικότερα κα'ι τραυματισμοί και εστίν διε κα'ι φόνοι*

'Ιδίως πάντα ταΰτα τά έκτροπα ήδυνήθη να κσταστείλη ό ύνκος άξιος της

αποστολής του επίσκοπος "Ανδρου Μητροφάνης διά τε καταλλήλου κηρύγματος και τών κατ' Ιδίαν παραινέσεων.

Μ5

- 2 8 —

δροειδή φέρων τροΰλλον. Άνηγέρθη ό ναός ούτος πιθανώτατα κατά

την ΙΑ' εκατονταετηρίδα* άλλα κατά την εν ετει 1870 γενομένην κατ'

ατυχή εμπνευσιν άνακαίνισίν του ουδέν σχεδόν καί εν αύτφ tò παλαιον

άπέμεινεν άνέπαφον. "Εφηρμόσθη καί Ινταΰθα το άξιοθρήνητον εν

Άνδρω σύστημα του καλΰπτειν τα πάντα δι" επιχρισμάτων άμμοκο-

νίας ή δι' άσβεστου διαλελυμένης προς εύπρέπισιν δήθεν κατά την

κρατούσαν χυδαίαν άντίληψιν. Άλλα και ή μεγέθυνσις του ναοΰ κατ'

οίκτραν άπομίμησιν των γενομένων εν τφ γειτονικφ Ύαξιάρχΐ] του

'Υψηλού ήλλοίωσε καί ενταΰθ·α το άρχικον του ναοΰ διάγραμμα.Οΰτω

δέ κστωρθώθη άναλγήτως ουδέν σχεδόν ν9 άπομείνη εν τφ ναω μνη-

μεΐον της παλαιάς άγλαΐας, ν' άπολέση δ' ό ναός οΰτος κατά μέγα μέ­

ρος το ενδιαφέρον, όπερ ευλόγως ήδύνατο να ελκυη παρά τοις φιλαρ-

χαίοις καί φιλοτέχνοις.

Έν χρόνοις παρωχημένοις καί του ναοΰ τούτου τα τοιχία ήσαν

καΑωραϊσμένα δια πολλών αγιογραφιών §φ9 ύγροΐς (a fresco). Άλλα

σήμερον καί Ικ τούτων ουδέν διασφζεται. Καί το παλαών δέ τοΰ ναον

δρΰφακτον έπεσε θ-ΰμα τής ανακαινιστικής μανίας, εξηφανίσθησαν δέ

καί αί παλαιαί εικόνες, α! ύπάρχουσαι δέ σήμερον §ν αυτφ είνε κατά

το πλείστον προϊόντα τής αμαθεστέρας καλογηρικής αγιογραφίας. Μο-

ναδικήν εξαίρεσ ι ν αποτελεί εΐκών τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, εφ'ής

ή εξής επιγραφή:

Δέησ ις του παν ιερωτάτου άγ ίου Άνδρου

κοροΰ Ίωάσαφ 1769.

Παλαιοί ναοί, ων τίνες άμιγοΰς βυζαντινοΰ §υθμοΰ, είνε εκτός τών

προμνημονευθέντων και τών εν ταΐς διατηρουμέναις μοναΐς, περί ων

εφεξής, ό τοΰ 'Αγίου 'Αντωνίου, κείμενος προς Ν τοΰ χωρίου Βουνϊ

καί εις άπόστασιν ημισείας περίπου απ' αύτοΰ ώρας, ό μετά διπλοϋ

τροΰλλου τής διαλυθείσης Μονής τον Παντοκράτορος παρά το χωρίον

Γίδες εν Γαυρείω, ό τον 'Αγίου Νικολάου εν Κορ&ίω, ο τον 'Αγίου

Ιωάννου ωσαύτως εν Κορΰίω, ό τών Αγίων Πάντων εν Άηδονίοις,

ό τοΰ Μοναστηρίου τη*ς 'Αγίας Είρήνης εν Άνδρω, δ τής Παναγίας

τοϋ Γάλλου παρά την κωμόπολιν Γαυρείου και ό τοΰ 'Αγίου 'Ιωάν­

νου τοϋ Θεολόγου τοΰπίκλην Ξανεμήτη, δστις κείται μεν προς Α τής

- * > -

κώμης Sitali καί μεταξύ ταύτης καί της παραλίας, τα μόλα δ' ετιμάτο

υπό τώνεπιχωρίων και εισοδήματα ουκ ολίγα είχε.

Πλην του Ταξιάρχου της Μεσαριάς, πβρί ου επραγματεύθημεν έν

τφ προηγουμένφ τόμω του Δελτίου, εν Μεσαριά υπάρχει και έτερος

ναός, δ του 'Αγίου Νικολάου, άξιος ικανοί) ενδιαφέροντος. Ό ναός

οΰτος, ό μέγιστος των της νήσου, άνηγέρθη υπό του αρχιεπισκόπου

"Ανδρου Διονυσίου Καΐρη του Α' εν έ'τεσι 1732—1734, ως δηλοΰσιν

αϊ επ' αύτοΰ έπιγραφαί. Έλκΰει δ* ούτος τα μάλιστα το ενδιαφέ­

ρον δια τήν πληθύν των εν αύτφ εντετειχισμένων και λίαν δεξιώς είρ-

γασμένων μαρμάρινων ανάγλυφων τεμαχίων διαφόρων της χριστιανι­

κής τέχνης Ιποχών καθώς καί άλλων αξίων λόγου αρχιτεκτονικών μελών,

των πλείστων ανηκόντων είς πάλαιαν βυζαντινόν ναίσκον, εις τήν

θέσιν του οποίου κατεδαφισθέντος άνηγέρθη ό σημερινός ναό».

Φέρει δ' οΰτοςύψηλον τροΰλλονκαί εσωτερικώς διαιρείται είς μεσόναον

και αγιον βήμα. Ελλείπει ό νάρθηξ, δι'δν δμως υπήρχε προωρισμένη

θέσις ινα βραδΰτερον εγερθή. Το δάπεδον τής Εκκλησίας, ήτις εγεί­

ρεται κατ' άπομίμησιν του παρηκμακότος βυζαντιακοΰ φνθμοΰ, είνε,

ώς παρά βυζαντίνοις εΐθιστο, πολύ χθαμαλώτερον του περί αυτήν

εδάφους, οΰτως ώστε ό εΙσερχόμενος εν τφ ναφ αναγκάζεται προς τούτο

να κατέλθη ούκ ολίγας βαθμίδας. ΕΙνε δ' ή πρόσοψις του ναοΰ φκο-

δομημένη εναλλάξ δια λίθων πωρίνων και μαρμάρων λευκών είς με­

γάλα τετράγωνα σχήματα. Καί δ περικλείων δε το αγιον βήμα Οπίσθιος

του ναοΰ τοίχος είνε εκτισμένος δια τών Ιδίων λίθων, οϊτινες φαίνον­

ται ειλημμένοι εκ παλαιοτέρας χρήσεως.

Ai παραστάδες τών επι τής προσόψεως του ναοΰ θυρών είνε μαρ­

μάρινοι, φέρουσαι γλυπτον διάκοσμον, ελκΰοντα ζωηρον το ενδιαφέρον

τοΰ φιλοτέχνου. "Ανωθεν τ?)ς μεσαίας θύρας ΰπέρκειται μαρμάρινον

κόσμημα μετά ποικίλων ανάγλυφων παραστάσεων, φέρον δ' εν τφ

μέσω διηνθισμένον θυρεόν, εν φ ευρηται άναγεγλνμμένος λέων όρθιος

προς ά. Ή κεφαλή τοΰ λέοντος φέρει στέμμα. Ή παράστασις αποτελεί

το οικόσημον τοΰ εγείραντος τον ναόν αρχιεπισκόπου Διονυσίου. "Επί

τών εκ λευκού μαρμάρου παραστάδων τών θυρών και παραθύρων τοΰ

ναοΰ εύρηνται ανάγλυφα ποικίλα άνθέμια, πτηνά, φυλλώματα, ρόδα­

κες καί άλλα ελικοειδή κοσμήματα, λίαν ευτέχνως είργασμένα. ΕΙς δε

το ύπέρθυρον τής μεσαίας τοΰ ναοΰ πύλης σώζεται εντετειχισμένον

- 3 0 -

μεγα μαρμάρινο ν ανάγλυφο ν, εν φ παρίσταται δ Χριστός Ινθρονος,

εκατέρωθεν δ' αΰτοΰ ή Παναγία και δ Άγιος Ιωάννης. Έπ" αμφο­

τέρων των άκρων της παραστάσεως είκονίζονται ωσαύτως άναγλύφως

δύο λέοντες όρθιοι στηριζόμενοι επί κεφαλών Χερουβείμ. Ή δλη άνά

γλυφός παράστασις προδίδει γνησίαν Την χείρα καλλιτέχνου των χρό­

νων της 'Αναγεννήσεως. 'Αναμφιβόλως ή εργασία των γλυπτών τού­

των μαρμάρων είνε πολύ αρχαιότερα του ναοί.

Υπεράνω τών τριών πυλών της προσόψεως του ναοΰ άνάκεινται

εντετειχισμέναι Ισάριθμοι Ιπιγραφαί δηλωτικαΐ της ονομασίας του

ναοΰ, του χρόνοÜ της οικοδομής, του ονόματος του άνεγείραντος τον

ναόν, του άρχιτέκτονος κλπ. πασαι επί μεγάλων λευκών μαρμάρινων

πλακών μεθ9 ίκανής της επιμελείας Ιγγεγλυμμέναι, πολλών λέξεων

βραχυγραφικώς εν συμπιλήματι κεχαραγμένων κατ' άπομίμησιν της

βυζαντινής τεχνοτροπίας. Τούτων ή ΙπΙ της μέσης θύρας Ιχει ώδε,

τηρούμενης πιστώς της γραφής του λίθου:

Ά ψ η S Ά ΡΧΗΝΗ ΑΗΦ« Η ONaotXTOC ηΥΓΧφϊΓίίτρω-Π

ONAOCKflrtCfNTXNJKo/ïrf^Péi éwTWMyp/HWNnoTi.KPAPX&'NToC HNtKtfTOlNyNY'TXiKHCCli/TMPJHC

AJONYCJOC^pXJeYTHC Η Γ £ ΐ Ρ έ Ν

iJKOCTON Δ€ΗΡοΝΔθΑ1οΝ€ΚΒ/ίθΡωΑί

MJrf̂ W XtiPWKTKil^CWnHT€T^ + «/

o a e W ^ O i lÇATâ} Λ1£ΧΡίΤ£?/Η^Τ«ΙΝ

Ζ lu p o Ν Tui θ « ω ο η Λ Ρ ιυ Ν c y w e ρ ΤιΆ

éVif lCeN XAtPHCàioNYCiOC AWAPoY

ΑΨλβΙ αρχήν ήληφεν ό ναός ούτος αυγου-στου τε πρώτη.

Ό ναός κλήσιν του Νικολάου φέρει έν τ$ Μόρα ίων ποτέ Ιεραρχουντος* ήνεκα τοίνυν ψυχικής σωτηρίης Διονύσιος άρχιθυτης ήγειρεν,

— 3J —

είκοστον Be Ιερόν δόμον έκ βάθρων.

Ή μέν χεΙρ η κτίσασα σήπητε (ούτω) τάφω

ο δέ ναός ίσταται μέχρι τερμάτων

δώρον τφ θεφ ό παρών. Συνεργία

έκτισεν Καΐρης Διονύσιος "Άνδρου.

Είς δέ το ύπέρθυρον της δεξιάς θΰρας, άναγινώσκεται:

ÎVHAek €Κ€ΛΘΗ MHcifötbre-N*Ab€.

RAAfiHÀPÀNÀHlj'ïïc.eYAeïïAt r ' H/CpJXAAC Ο Τ Χ Χ Β Τ Χ ^ ο Δ ο ϋ χ . /

XéJP/ttAeli^iePoMoMxXKoNAYAH ΑξΜ+Κθέ ΑΥΓΧ O J ^ A H A Ï Ï H U J C K O / Ï T A ΕΓβΑΥθΗΔΕ

ΟΚΓ»ΜC Pìtf

-f Οίκος του θεού καΐ προσευχής υπάρχω.

Μηδείς ε'σέλθϊι μνησίκακος ένθάδε

και λάβτι άραν αντί της ευλογίας

έν e™ ώς ò 'Ιούδας ό του χρ ιστοΰ προδότης, α Ψ λ δ'

6κ«οαβ ΧεΙρ Μελετίου Ιερομόναχου Κονδύλη. *η'

ςίω μέμνησθε αυτού ol άναγινώσκοντες. έΥρα«»η »έ

Ή δ' εν τω ύπερθΰρω της αριστεράς έχει ώο?:

H w à PATÌ Me M€HolfPoCio'W7tc

ΚΡϊΈΜA* AiJiAJoN * 7 Α Ν Τ "Μ Μ«Ρ«»η

'eKTiieWAC/iAPA A P X j y r f A l C o ? ^

N J K O A A X BdAlX i .AWXÎ^KXJX

e YN ToJc »/oJc A Y Î Î U » T 4 Ä ^ Λ Κ ^ Λ » : - * frfmû ΟΚτνΟΜίΡίψλ'

Εφην οράτε μέ μέν ot προσιοντες

- 3 â -

καβήμενον βεον τοο Ιεροθ ένδον κριτών δέ δίκαιον απάντων μεροπων. ΈκτίσΘη Ôè παρ» άρχιμαΐσταρος Νικολάου Βολισιανοϋ Toö éκ Χίου σύν τοίς οίοίς αότοο 'Ιωάννου τε και Φρα-γκούλη : ΑΨλδ! μηνΐι όκτωμβρίφ Λ'.

Ευθύς αμέσως ελκύει το ενδιαφέρον τοΰ φιλοτέχνου tò δρύφακτον

του ναοΰ, λαμπρον τορευτον ξυλούργημα, καθώς και δ ΰπερθεν της

ωραίας Πΰλης μέγας Ιγγλυφος Mal όντως καλλιτεχνικός σταυρός. 9Λνά-

κεινται δ9 εν τοις διαστυλίοις τοΰ δρυφάκτου και καλά τίνα άγιογρα-

φήματα λόγου Αξία. Έ«ί τίνος τούτων παριστώντος τον άρχιστράτηγον

των ουρανίων δυνάμεων Μιχαήλ άναγινώσκβται ή επομένη επιγραφή:

Είκων πάγκαλος αΰτη του ταξιάρχου άνιστορήθη δαπάνη και εξόδων του πανοσιωτάτου προηγουμένου κυρ νεοφύτου του πήκλιν τε Καίρη είς μνημόσυνον αύτου καΐ των γονέων öv και φυλάξαι άτρωτον πάσης βλάβης, άρχισ τράτηγε, δια παντός του βίου.

1804 Σεπτεμβρίου.. χεΙρ Θεοδοσίου...

"Η είκων έργον ΐκανώς δεξιόν.

Έν τω μεσονάφ υπάρχει επί τοΰ δαπέδου μεγάλη τετράγωνος πλάξ

εκ λευκοΰ μαρμάρου, καλύπτουσα τάφον. Kai ή πλάξ μεν αύ\η είνε

άνευ τινός κοσμήματος, άλλ'επί τών μαρμάρων Suva πλαισιοΰσι ταύ-

την παρίστανται άναγεγλυμμένα Ουμιατήριον, αρχιερατική βακτηρία,

αμφορείς, ων χρήσιν έποιοΰντο οΐ επίσκοποι κατά τας χειροτονίας

Ιερέων, καί άλλα τινά ανάγλυφα κοσμήματα μετά πολλής τής επιμελείας

λίαν εΰτέχνως εΐργασμένα. 'Εν τφ τάφω τοι̂ τω ετάφησαν πολλοί τών

αρχιερέων τής νήσου.

- 3 3 -

Δεξιφ τφ είσιόντι εις τον voòv ευρίσκεται Ιχερος τάφος, επί χον μαρμάρινου καλύμματος του δποίο υ σφζεται κομψώς εγγεγλυμμένη ή επιγραφή:

ΠΑΜΛΚΗ τ? Γιανάκη τοϋ

KOT^KW Κοτάκη

' 1766

Έ ν τφ ίερφ άδυτω προς Α, δ ασθεν της 'Αγίας Τραπέζης και

ακριβώς ενδοσεν της κόγχης του ναοΰ, εγείρεται μεγαλοπρεπές ίερον

σύνθρονον, όλόκληρον εκ λευκού μαρμάρου, είς δ ανέρχεται τις δι"

ικανών άναβαθ-μίδων, μαρμάρινων ωσαύτως.

Ό 2πΙ της Ωραίας Πύλης Χριστός, δεξιού χρωστηρος Ιργον, Ιδω-

ρήθη εις τον ναον υπό του εκ Μεσαριάς επισκόπου Τριμυθοΰντος Ά -

βραμίου, αδελφοί) του μητροπολίτου Νικομήδειας Διονυσίου (1). Ό

αυτός, αρχιμανδρίτης ετι ων, εδωρήσατο είς τήν έκκλησίαν του 'Αγίου

Νικολάου καί ίερόν ποτήριον άργυρότευκταν δια τήν άγίαν μετάληψιν.

Έπι χον ποτηριού τούτου υπάρχει εγχάρακτος ή Ιξής επιγραφή:

# AtJfe/-··*« Ζ Ν Α « ο AJÎÎÎ HÌKOAAV

K A A T Ì M tei A l A H Tic AH &X7T/Ç A O Ï Ï A N O

* ΆφιερωΘέν τφ ναφ τοο 'Αγίου Νικολάου

κατά Tftv Μεσαρίαν της "Ανδρου παρά τοο πανό

σιωτάτου κυρ Άβραμίου Ίω: Κοτάκη *1821 *

Σφζεται δ" εν τφ ναφ του 'Αγίου Νικολάου και έτερον άργνροίν

(1) Βλ. περί αμφοτέρων Δημητρίου Π. Πασχάλη, "ΑνΟριοι ίεράρχαι.

"Ανέκδοτον.

3

- 3 4 -

και εγχρυσον ίορευτον ποιήριον εΰτέχνώς είργασμενον, εφ' ου κεχα-

ραγμένα μβτα πολλής της Ιπιμελείας άναγινώσκονϊαι ta Ιξής:

7 /

f Micel i Ηγρ»ί ΜΑ***** Ύή / P x i é P e u / c ^ '}fé:->*

f Μνήσθπη Κύριε Ναθαναήλ άρχιερέως-179θ:-(1)

Ή 'Αγία Τράπεζα του ναού είνε ολόκληρος εκ λευκού μαρμάρου

μετά κιόνων και θόλου, αίρομένου εις ΰψος πέντε περίπου μέτρων.

Κάτωθεν δε του διαζώματος του θόλου σφζεται ή επιγραφή:

17 ΜνησΘητι ό θεός του δούλου σου Πέτρου 91

Έπί τεσσάρων δ' ευμεγεθών τής εκκλησίας ταύτης εικόνων, εν toi«

διαστυλίοις του δρυφάκτου άποκειμένων, βυζαντιακής δε τεχνοτροπίας

«νδιαφερουσης, σημειονται το έτος 1742, ταχυγραφικώς δε το όνομα

του αγιογράφου κΤ στα Δρ.

Ή ν δε και ό ναός οΰΐος καθωραϊσμένος εν χρόνοις προγενέστερο «ς

δι' αξίων λόγου τοιχογραφιών, των οποίων, ατυχώς, ούδ' ελάχιστον

σώζεται σήμερον ίχνος. Την τελευταίαν δ9 επισκευήν απομνημονεύε

ή εξής κεφαλαιώδεσι γράμμασιν επιγραφή, αριστερά τφ είς τον va'ν

είσιόνΤί εντοιχισθεΐσα:

ΙξατάΜαρτιον σωτηρίου έτους αΗά (1001) έπε ρατώ-Θη ή προ ενός έτους άρζαμένη άνακαίνισις του Ιε­ρού τούτου δόμου, γενομένη δαπάνη του ταμείου αύτοϋ καί τη φιλοτίμω ενεργεία καί επιμέλεια Ζαν-νή Ν. Κονδύλη, σχεδ ιογραφοϋντος Ιωάννου Ν. Κουμέλη καί έφαρμό£οντος 'Ιωάννου Κ. Ταλλιέρη.

* * *

Έν Μεσαρία σώζεται και άλλη τις εκ<λησία, σεμνυνομέ\η μεν τω ονό-

μαιιτής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου (Οανχγία Φχνεοωα,ένη), κοινώς δ*

(1) Βλ. καί περί το» άρχιερέως τούτου Δημητρίου Π. Πασχάλη, ενθ. άν.

- 36 -

επικεκλημένη Παναγία χοΰ Καμπάνη έκ του ονόματος του κτήτορος

αυτής. Άξιοσημείωτον είνε της εκκλησίας ταύτης το δρύφακτον, ωραία

ξυλογλυφία του I H ' αΙώνος Χίου καλλιτέχνου.

Έν τφ μεσονάω εΰρηται ανάγλυφος έπί μαρμάρινης πλακός ό δικέ­

φαλος αετός περικεκλεισμένος εν θυρεφ, ου εκατέρωθεν παρά τήν βά-

σιν δυο λέοντες όρθιοι. Το δλον περιβάλλεται υπό άνθεμίων. Έ ν τφ

καταπετάσματι άνάκειται εϊκών του 'Αγίου Νικολάου, εφ' ής χρονο­

λογία 1817.

ΕΙς το ΰπέρθυρον δε του ναοΰ υπάρχει ή εξής κεφαλαιώδεσι γράμ-

μασιν, άμελώς δ9 εγγεγλυμμένη επιγραφή:

•j· Άνακενήσθι ό ΘΙος καΐ παντημος ναός της- Πα­

νάγιας Θεοτόκου Φανερωμένης δια σινδρομής καί

έζόδοο Νικολάου Καμπάνη έν έτη 1800 αύγούστου 1.

Έν τη αυτή κώμη σφ?εται ωσαύτως παρεκκλήσιον Παναγία Βουρ-

γάρα έπικαλούμενον εκ του εγείραντος το ναΐδριον ΐερεως Βοΰργαρη

εκ του χωρίου Βραχνού. Ή εκκλησία αΰτη ήν ποτέ ενοριακή, δυο δ'

έν αυτή άποκείμεναι ευμεγέθεις εΙκόνες, ή τής Κοιμήσεως τής Θεοτό­

κου καί ή του αγίου Ιωάννου Προδρόμου, εΐνε δεξιωτάτου χρωστήρος

καλλιτεχνήματα, του Άνδρίου ζωγράφου Νικολάου Μηντρινοΰ (1).

Έπ* αμφοτέρων άναγινώσκεται εΰκοινώς ή επιγραφή του καλλιτέχνου:

ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ 1770.

Το έμπροσθεν του ΐεροΰ άδυτου μικρόν δρΰφακτον ιΐνε περικαλ-

λές εκ ξΰλου καρυας διάγλυφον έργον, πλουσίως κατά το δεξιόν αύτοΰ

τριτημόριον κεχρυσωμένον. Δυστυχώς ή | ν τφ ναφ υγρασία αθεράπευ­

το ν επιφέρει τήν καταστροφή ν επί τε του τορευτοΰ καταπετάσματος

καί επί των λαμπρών αληθώς εικόνων, αξίων καλλίτερα; τύχης. *Η

επρεπεν αύται να μεταφερθώσιν άλλαχοΰ ή να έπισκευασθή ή παντα­

χόθεν διαρρέουσα στέγη του παρεκκλησίου.

Έν τω έν Μεσαριά ωσαύτως παρεκκλησίω του 'Αγίου Χαοαλάμ-

Λους, επί χοΰ δεξιού αΰτοΰ υπέρθυρου, κεκοσμημένου δια παλαιών

(1) Βλ. α. 26, σημ. 1.

- 3 6 -

άναγλΰφων eat μαρμάρου «ΐνθεμίων βυζαντινής προελεύσεως άναγινώ-

σκονται κεχαραγμένα :

t ΑΓΙΕ ΓΕΩΡΓΙΕ ΒΟΗ... f "Αγιε Γεώργιε βοή...

Εις το ΰπέρθυρον δε της προς αριστερά θύρας :

CQAO ΥΛΟμΗΧαΗΛΤΟΟΚΟΡ....

Άμφότεραι αϊ επιγραφαί αΰται, ήκρωτηριασμέναι, ένωκοδομήθη-

σαν εις το παρεκκλήσιον ληφθεϊσαι εκ παλαιοτέρας χρήσεως.

Άνάκειται δ'εν τφ ύπερθύρω του εκκλησυδρίου.πλαξ μαρμάρινη εις

δυο τεεμημενη και της οποίας ελλείπει το προς τά άνω άριστερον μέρος.

Έπι της πλακός φέρεται άναγεγλυμμένος άδεξίως εν στρογγΰλω άβαθεΐ

ανοίγματι λέων όρθιος προς δ., ου άνωθεν εΰρηται ή εξής επιγραφή :

OYTOCON

NAOCTA . ΟΥΧΑΡΑΛ

ΜΠΟΥΟΕ..ΤΑΨΑΟΜ

Α.ΤΙΟΥ

οϋχος ό ν

ναός τ(ον) 'Αγίου Χαραλ(ά)

μηους έ(ν ε)τ(ει) αψασ(;)μ

α[ρ]χίου.

Ή πλαξ αΰτη μετεφέρθη υπό του γράφοντος τω 1901 εις το Μου-

σι-ΐον "Ανδρου, ένθα απόκειται υπ* αΰξ. αριθ. 174 (1).

ΈπΙ του εν τη κώμη ταΰτη πύργου Καΐρη του επιλεγομένου Κα­νιά σώζεται εντετειχισμένη μαρμάρινη πλά'ξ, εφ9 ής παρίσταται εν αναγλύφω οΐκόσημον, λέων όρθιος προς ά. Εκατέρωθεν του λέοντος αναγράφονται αί χρονολογίαι 1635, 1732, 1810, 1814.

Ύπό το οίκόσημον έξης επιγραφή :

IKOC Ο ΠΑΡΟΝ ΙΓΕΡΘΙ ΕΚ ΔΔΠΑΝΙΟ ΠΑΡ Α ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙΡΙ ΤΟΥ ΠΑΝΑΡΧΙ

(1) Βλ. Δημητρίου Π. Πασχάλη, 'Αναγραφή των εν τφ Μουσείω "Ανδρου γλυπιών και ενεπίγραφων λίθων και λοιπών 4ν αυτψ άποτεΟησαυριαμένων αρ­χαίων κειμηλίων. Άνεκδοτον.

- 37 —

"Η πρώτη χρονολογία τοΰ* έτους 1635 ανάγεται εις τήν εποχήν καθ9 ήν το πρώτον άνηγέρθη ό πύργος, δστις κατά την δχυρωτικήν των χρόνων εκείνων φέρει πολλας προ; αμυναν παρακυπτικας κόγχας (πολεμίστρας, μασγάλια). At μεταγενέστερα! χρονολογίαι εχαράχθη-σαν επίγενομέναις προσθήκαις καΐ εττιδιορθώσεσι τον πύργου, δ εν τη επιγραφή δέ' μνημονευόμενος τίτλος του Πανάρχου, δν εφερεν δ άνε-γείρας τον πύργον Μιχαήλ Καίρης, δεν εΤνε ή απλή Ιξελλήνισις του τίτλου τοο Βοεβόδα, όστις πράγματι συνεκέντρου τότε Ιν τη νήσω πά­σας τας εξουσίας (1).

Έ ν Μεσαριά εσώζοντο μετενεχθέντα ύφ9 ημών τφ 1901 είς το 'Αρχαιολογικό ν Μουσεΐον "Ανδρου (2) καί δλλα τινά βυζαντιακής τε­χνοτροπίας γλυπτά, λείψανα τοΰ παλαιού αυτόθι μικροϋ βυζαντινού ναού του "Αγίου Νικολάου, του, ώς προείρηται, δυστυχώς κατεδαφι-σθέντος. ΕΙνε δέ ταΰτα, τα μεν υπ' αριθ. 161—2 τμήματα παραστά-δων εκ λευκού μαρμάρου, φέροντα πλοΰσιον ανάγλυφον διάκοσμον εκ συμπλέγματος κλάδο>ν αμπέλου έλικοειδώς συνεστραμμένων μετά στα-φυλών. Οι κλάδοι της αμπέλου εικονίζονται εκφυόμενοι εκ διώτον αγ­γείου άναγεγλυμμένου έκτΰπως παρά την βάσιν της παραστάδος. Πτηνά περιίπτανται περί τας σταφυλάς, δλλα δέ καί επικάθηνται Ιπί των κλάδων της αμπέλου. "Υψους το μεν 1,23, το δέ 0,52. Τα υπ' αριθ. 163—4 είνε ωσαύτως παραστάδες εκ λευκού μαρμάρου μετά κο­σμήματος βυζαντιακοΰ, αποτελουμένου εκ παρεμφερούς πλέγματος κλά­δων αμπέλου διήκοντος καθ* όλον το μήκος τής παραστάδος. Περί τήν 6άσιν άγγεΐον επίσης δίωτον, εξ ου εκφύεται ή άμπελος. "Υψους άμ-ψοτεραι 1,42. Το ΰπ9 αριθ. 165 εΤνε τμήμα επίμηκες πλακός εκ λευ­κού μαρμάρου τής αυτής τών προηγουμένων τεχνοτροπίας, κοσμούμε-νον υπό ανάγλυφου παραστάσεως, αποτελούμενης ωσαύτως έκ κλάδων ημπέλου μετά σταφυλών καί πτηνών περιϊπταμένων. Έν τφ μέσω του μαρμάρου υπάρχει θυρεός, ου άνωθεν στέμμα. Τα δ9 υπ9 αριθ. 166—7 εΐνε κίονες εκ μαρμάρου λευκού, ύψους 2,30, προδήλως ανήκοντες καί, οΰτοι εις τον αυτόν βυζαντινόν ναόν. Το κάτω ήμισυ τών κιόνων εΐνε

(1) Βλ Δημητρίου Π. Πασχάλη, το *Αρχοντολόγιον τής "Ανδρου. Άνέκ Öotov.

(2) Κατετάχθησαν νκ αριθ. 161—167.

— 38 —

τετράγωνον, ποικιλλόμενον καθ9 όλον τόυψος υπό λίαν εντέχνως είργα-

σμένου κοσμήματος, άνωθεν του οποίου τετράγωνον τη; αυτής τεχνο­

τροπίας σύμπλεγμα, ου εν μέσω περίεργος πτηνόμορφος παράστασις,

ουχί δμοία είς αμφότερους τους κίονας. Το άνω ήμισυ των κιόνων

τούτων, κυλινδρικον το σχήμα, αποτελείται κατά την προσθίαν όψιν Ικ

ραβδώσεων λίαν εκτύπων, τεσσάρων δε τον αριθμόν, διαχωριζομένων

υπό αύλάκων εις ίκανόν βάθος εγγεγλυμμένων, κατά δε την αρχήν τής

τετραγώνου βάσεως ένθα προσφύονται αί ραβδώσεις, υπό Ικτύπου δα-

κτυλιωτοΰ κοσμήματος άπολήγοντος εις σφαιροειδή εκφυσιν. Αι ραβδώ­

σεις κατ' ΐσας αποστάσεις συμπλέκονται διχώ;. Άξιοσπούδαστος εΐνε

τφ ό'ντι ή τεχνοτροπία των κιόνων τούτων.

* * *

Έ ν τη μαγευτική και καταρ^ύτω κώμη των Μαινήτων εγείρεται

εκκλησία τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου, Παναγία Κούμουλος κ »ινώς

έπωνομαζομένη, ε< τινο; πάντως Κούμουλου—σύνηθες το επωνύμων

εν "Ανδρω—πρώτου πιθανώτατα του ναού κτήτορος τή\ Ιπίκλησιν λα-

βοΰσα. ΈπΙ τής Β όψεως του ναοΰ τούτου σψζεται έντετειχισμένη

επιγραφή επί λευκής μαρμάρινης πλακός έχουσα ώδε:

φ ANHLCA ΜΗΤΕ p-f θ€ΛΝοΡ/ϋ Λ

• · Κ ΔΛΠΛΙ^Η NiKOriflOe Κ θ Ν Δ Τ / f H C

THc κ οι N O T A T O « -roHSeAoVMHtac AovkioH

ftjfo.AI'lrtftTé AYT-ONUIC ΠΡΟ NH&e. a fNti Kfc

Ν i i e H ^ i l i P l f X O Y H T o c A i O N Y C ? Krti>M «t

i fpÓMONdYONTOC MfNOYHrl ILUAHOV ΗΨΜ

"Ανασσα μη cep του θεανθρώπου καΐ δαπάνη Νικόλαος Κονδύλης:

τής Κοινότητος τόν δε δοομήσας δοομον άλλα φίλατε αυτόν ώς προμηθέα. Άνακε νίσθη δέ ίεραρχουντος Διονυσίου Καΐρη καί Ιερομονευοντος Μανουήλ 'Ιωάννου Α^μ' (1740)

— 39 —

Προ τοΰ ναοΰ τρεις Ιν συνεχεία κρήναι προχέουσιν εν δαψιλεία τα κρυστάλλινα αυτών νάματα (1).

Έπί της προσόψεως δ' εκάστης αυτών άνάκεινται έντετειχισμένα

μαρμάρινα ανάγλυφα ίκανώς ευμεγέθη, πάντα Χριστιανικών χρόνων,

ών τίνα φραγκικήν έλέγχουσι την προέλευσιν, ανήκοντα ίσως είς τον

εν τω χωρίω τοΰτφ υπάρχοντα ποτέ δυτικον ναόν της Άγιας Βενε-

ράνδας. Έπί ενός τοΰτων εικονίζεται θυρεός, άνωθεν του οποίου στέμμα.

Έ ν δε τφ θυρεφ πτηνόν και τρεις κρίνοι. Το έτερον άνάγλυφον παρι­

στά μέγαν δικέφαλον αετό ν με άναπεπταμένας τάς πτέρυγας, φέροντα

στέμμα εις την κεφαλήν, κρατούντα δε ένθεν μεν σταυρόν, ετέρωθεν

δε ξίφος άνεσπασμένον. 'Υπέρ την παράστασιν ή επιγραφή:

ι ρ η Λ / a „ O J -^ 1805.. Άπριλήου I80ff λ π Bri H O T

Μ Η χ« a a κic pontic Μ η χ α λ α κ η ς Ρ ο η δ ι ς

Tò τρίτον άνάγλυφον εικονίζει τήν κρίσιν του Σολομώντος, Ι* της

γνωστής εν τη παλαιφ Διαθήκη υποθέσεως. Ό Σολομών επί του βασι­

λικού θρόνου, αί δυο μητέρες και ό θεράπων, έτοιμος να τάμη εις δυο

το άμφισβητοΰμενον βρέφος. Πάντα παρίστανται άναγεγλυμμένα επί

του μαρμάρου με πολλήν ζωήν, προδίδοντα δεξιαν καλλιτέχνου χείρα.

* * *

ΕΙς το μέσον της όδοΰ της από της πόλεως Άνδρου είς Μεσαρίαν

άγούσης υπάρχει παρεκκλήσιον τιμώμενον τφ ονόματι του 'Αγίου

Σπυρίδωνος Έπί της Μ της εκκλησίας ταύτης πλευράς σφζεται εντε-

τειχισμένη επιγραφή ή έξης: t

1813 Γεώργιος

Ή επιγραφή λίαν δυσανάγνωστος, ατε φέρουσα παχύ επίχρισμα

άσβεστου, άλλως δε κατ' επιπολήν κεχαραγμένη υπό άδεξίου τεχνίτου.

(1) Ίστορικήν άνάπτυξιν των έν τοίς περιβόλοις των αρχαίων ναών κρη­νών βλ. έν Κ. Ν. Καλλινίκου, Ή Κρήνη. Περιοδ. « Ανάπλασις», έτ. ΚΙ ' (1910), αριθ. 175.

- 40 -

Etc tò υπέρθυρου δε της εΐσόδου του ναοΰ άνάκβιται επί πλακός

μαρμάρινης ήδε ή επιγραφή:

'AKAHÀI N I C e H À A f l A H ^ ' i ' K A t ΚΟΠΟΥ

l ioNvt i 'X Α Η Δ Ρ Χ M-fFor\o\t~rX

T O F N O J Α Υ Τ * Ν ί Κ ο λ Α Ο * Κ/4>ΚΑΚΜ

ON Κ Α ί φ Υ Λ Α ? . . Ä J Ü J T Ö M C K C H J B A A B H J

C X R Â ° N ΘΑΥΛ1 A Ö P ¥ Û'A r^ NTOJ Ö Bl'tf

C Y Né n i t fAÖN"ro s *F Ε Ό ρ Γ ί Κ ΚΑΜΠΑΗΑΚΜ

Elj M-MOCYHOH Ä Y I N KAI -Λ.Ν Γ ο Κ ί Ι Ν

A-n-ie : ΤΡίΒοΊ« : I8IS f£_

Ούτος ô ναός θαυματουργού Σπυρ ίδωνος άνακαινίσθη δαπάνης τε καΐ κόπου Διονυσίου Άνδρου μητροπολίτου το γένος; αυτού Νικολάου Μαρκάκη öv καΐ φύλαζ [ον] άτρωτον πάσης βλάβης Σπυρίδον θαυματουργέ δια παντός του βίου. Σύνεπιστατουντός τε Γεωργίου Καμπανάκη (1) εις μνημόσυνον αυτών καΐ τών γονέων ,Αωιέ, Σεπτεμβρίου κ', 18L5.

(Ι) "Ο έν τη έχιγρα(ΐη ταύτη μνημονευόμενος Γεώργιος Καμαανάχης ην εκ τών εύπορωτέρων και μάλλον μεμορφωμένων αρχόντων της ΛΓεσαρίο , είχε οέ ούζυγον εκ της οίκογενείας Καΐρη (Κανιά). Το δνομα αύτοΰ συχνάκις άπαντφ ό ερευνών την Ιστορίαν της "Ανδρου τών επί τουρκοκρατίας τελευταίων χρόνων, διότι ό Γεώργιος Καμπανάκης, σχετικώς δχι άγευστος γραμμάτων καθ' ην έποχήν ol πλείστοι τών συγχρόνων του αρχόντων μόλις κατώρΟουν να ζωγραφίζωσι τάς συλλαβάς τοΰ ονόματος των, γνώστης δέ και της Ιταλικής, ήιετκλεσεν άναπρόξενος τής Μεγάλης Βρεττανίας έν "Ανδρφ, ύπό την Ιδιότητα δ* αύτοΰ ταύτην, ής ένεκα και Κόνσολος κοινώς έιτωνομάζετο, πολλάκις μ>;τέ· σχεν εναργώς είς γεγονότα αξιοσημείωτα έν τη νήσω. Ουδείς σήμερον οωζεται εκ τών άπογβνοίν του, ό δέ αρχαιότατος τών χρόνων της Φραγκοκρατίας πύρ­γος του, περιελθών επί τίνα χρόνον και είς την κυριότητα τοΰ γράφοντος, φέρει υπεράνω της κυρίας εισόδου του άναγεγλυμμένον έπί μαρμάρου μικρόν ϋυρεόν, εκατέρωθεν τοΰ οποίου εικονίζονται δύο λέοντες όρθιοι.

— 41 —

Παρά τήν πλατεΐαν της πόλεως "Ανδρου επί τη; κεντρικής όδοΰ

εΰρηται μεγάλη μαρμάρινη κρήνη, οφειλομένη εις τον κοτζάμπασην

"Ανδρου Δημήτριον Π. Καμπάνην. Έπί της κρήνης ταύτης εΰρηται

κεχαραγμένη κεφαλαιώδεσι γράμμασιν έμμετρος ομοιοκατάληκτος επι­

γραφή, ήτις κατά κοινήν μεταγραφήν Ιχει ώδε:

Έν δτει σωτηρίψ 1818 Κρήνη τετράμορφος νάματ' έκχέω Πότιμ' ήδότατα, ψυχας ευφραίνω. Σπεύσατε πάντες καΐ ψοχρον πίετε ΰδωρ "Ιδατε καΐ μάθετε τ ί ς έ σ τ ι ν ό κτήτωρ Ά ν ή ρ τ ι ς Δημήτρ ιος πίκλην Καμπάνης 'Ανήγειρε με δι' Ιδίας δαπάνης Ούτινος γεννήτορα τοονομαΠέτρον Μνημονεύσατε μετά θανόντων τέκνων. 'Υπέρ δ 'αύτου κτήτορος και κηδεμόνος Εύζασθε μακρού αΙώνος.

Έν τφ παρά τήν θέσιν "Αβυσσος εγγύς της πόλεως "Ανδρου δυτι-κφ ναφ τη; 'Αγίας Αϊκατερίνης εύρίσκειο εντειειχισμένη μέχρι προ ιινων ετών λατινική επιγραφή κεφαλαιώδεσι γράμμασιν έπί λευκού μάρμαρου κεχαραγμένη. Μήκος του μαρμάρου 0,40, υψ. 0,20, πάχ. 0,13. Ή επιγραφή αΰιη κατά κοινήν μεταγραφήν Ιχει ώδε :

Te [ra] plu[m. hoc. dive (ι). Chateriiie. ha­bituai], fuit. a. d Nîcolao Camilla

1575. "Ητοι:

Του ναοϋ τοϋδε της Α γ ί α ς Αικατερίνης κτήτωρ υπήρξεν ό Νικόλαος Καμίλλας.

1575 (2).

(1) =divae. (2) Ή επιγραφή έδημυσιεόθη το πρώιον ύπο Ί. Κ. Βογιατζίδον έν περ*οδ.

-Ηοζα\τίδι», r. Α (1909), σ. 333, άλλα μετά παραναγνώσεων ύποδειχοεισαν νπο χοϋ καθηγητού Σπυρ. Βάση. Βλ. «Βυζαντίδα», τ. Β'(1910—1912), σ. 267.

- 42 —

Έ ν Άνδριακφ εγγράφω του έτους 1532, άποκειμένω παρά τω γράφοντι, αναφέρεται δ σερ βισκόντε ΔεκαμΙλλας, όστις αναμφιβό­λως ανήκει εις τήν ιδίαν φραγκικήν οίκογένειαν, μέλος της οποίας ό Νικόλαος Καμίλλας, μνημονεύεται εν τη ως άνω λατινική επιγραφή του έτους 1575 ώς κτήτωρ του ναοΰ της Ά γ ι α ς Αικατερίνης.

Έ ν άρχαίφ Μηναίω, ανήκοντι βις τήν εν Κουμανή έκκλησίαν τής 'Αγίας Μονής (Γενέσιον χής Θεοτόκου), ούτινος ελλείπει ό τίτλος καΐ τα πρώτα φύλλα, σημειοΰται έν τη ωα τής σ. 230: Τφ πανιερωχάχω καΐ λογιωχάτφ ΰεοπροβλήτω μητροπολίτη άγίω παροναξίας κυρίω κω νεοφύτω, τω σεβαομιωτάτω μοι πατρϊ και γέρωντι προακυνητώς

Έ ν παλαίω'δ' Ώρολογίω, έν τφ έν αρχή παραφύλλω τφ συγκεκολ-λημένω τφ ξύλω τής σιαχώσεως: ιό παρόν υπάρχει ζής εκκλησίας των κονμανιοτών.

Έ ν Άποικίοις σώζεται κομψόν παρεκκλήσιον, ευκτήριος οίκος τοϋ πύργου Μιχαήλ Καΐρη, κατακειμένου ήδη παρά το έκκλησΰδριον εις ρρείπια. Έχει ό ναΐσκος ου το: δρύφακτον μαρμάρινον, κοσμούμενον υπό ίκανώς πλουσίων γλυφών, τεχνηέντως είργασμένων. ΕΙκονίζονται Ιδίως έπ' αΰτοΰ ανάγλυφοι ό δικέφαλος αετός εν τρισι διαφόροις στά-σεσι, Χερουβείμ μετ9 άλλων τινών παραστάσεων και θυρεός μετά στέμ­ματος, εκατέρωθεν του οποίου ΐστανται δυο άγγελοι. "Ανωθεν τών διαστυλίων τοΰ δρυφάκτου, υπέρ τήν ώραίαν ακριβώς πΰλην, παρίσια-ται οΐκόσημον άποτελοΰμενον υπό θυρεοΰ, ου ένθεν και ένθεν δυο λέοντες όρθιοι. Έ ν τφ μέσω τοΰ ναοΰ άναγεγλνμμένος λίαν εΰτέχνως ό δικέφαλ,ος αυτοκρατορικό; αετός tιφήρηc. Ή πλάκωσις τοΰ ναοΰ εκ Λευκού μαρμάρου. *Ην δε ό ναΐσκος ολόκληρος μετά τοΰ ίεροΰ αΰχοΰ άδυτου καθωραϊσμένος δια τοιχογραφιών, είκονιζουσών ποικίλας εκ τε τής παλαιάς και καινής Διαθήκης υποθέσεις, ύφ* εκάστην τών οποίων •ι έρονται επεξηγηματικοί έπιγραφαί. 'Ικανά! τών ζωγραφιών τούτων Νασφζονται καλώς και μέχρι τοΰ νΰν.

'Ανάκειται δε έν τφ έκκλησυδρίφ εικών κεντητή τοΰ 'Αγίου Δημη­τρίου, ΰψους 0,65, πλάτους 0,50, εφ ' ής είκονίζονται καί άλλαι τινές παραστάσεις, ειλημμέναι έκ τοΰ βίου καί τών μαρτυρίων τοΰ αγίου. Έ π ι τής εικόνος άναγινώσκονται ραφιδευταΐ έπιγραφαί αϊ εξής :

Ktwί.&*~Κ ο e t o c T ûl^AUN

Σ#Η·*χΦΛ Σ Ύ ί Λ ΐ aCTfeKKUH

/SNdTuN * ί ! Δ € . λ φ Ι ΐ Μ <<(«Κ

hWMS&wTi ο e t c c T u X ΔΧ\ιΜ c&

um κ(»ι d ai λΦιι.Ν in, trr\ 135.0

Μνησθητι ό θεός τών δούλων

- 43 —

σου Μηχαηλ, συμβίας, τέκνων

γοναΐων καΐ αδελφών. Αωκ (=1820).

Μνησθητι ό θεός τών δούλων σου

Γασπαρη, συμβίας, τέκνων, γυναί­

ων καί αδελφών. Έν έτει 1820.

Έν τή τον Ιδίου χωρίου εκκλησία Κατασυρχβ (Κοίμησις της Θεο­

τόκου), ήτις άνηκε ν άλλοτε φς μετόχιυν εΐς τήν Μονή ν του Άγιου Νι­

κολάου είς τα Σόρα, σώζεται περιλαμβανόμενον είς το τέμπλεον τμήμα

αρχαίου δρυφάκτου, ληφθέντος εκ τής εις 'Απατούσα εκκλησίας Πα­

ναγίας Χρυσοπηγής, ήτις διηρεΐτο είς δυο μέρη, ών το μέν ήτο ορ-

θόδοξον, το δε φραγκικόν. 'Ανήκε δ' ή εκκλησία αυτή ώς ευκτήριος

οίκος είς τήν οίκογένειαν Δελλαγραμμάτικα, ήτις έφερε το παρωνΰ-

μιον Μαούζαλη, τήν τελευταίαν παραμείνασαν εν Άνδρφ εϊς τον

Ρωμαιοκαθολικισμον μέχρι σχεδόν τελευτώντος του ! Η ' αιώνος. Μέλος

τής οικογενείας ταύτης κατά το τελευταΐον τέταρτον του YL' αΙώνος

είχε λάβει σΰζυγον όρθόδοξον, Ιμμεύασαν καί μετά τον γάμον είς το

πάτριον θρήσκευμα. Χάριν δε ταύτης το ήμισυ τής εκκλησίας Παναγίας

Χουσοπηγής διεσκευάσθη κατά το άνατολικόν δρθόδοξον δόγμα, χω-

ρισθεν δια τοιχίου. ΕΙνε δε το τέμπλεον τοΰτο περικαλλές ξυλοΰργημα

εκ καρυας, όλόχρυσον, κοσμοΰμενον δε υπό γλυφών τα μάλιστα εύτέχνως

είργασμένων. Έπί τής θύρας δέ του δρυφάκτου, ανάγλυφοι επί του

ξΰλον, σφζονται αί έξης επιγραφαί :

MUfcrlfcTjJ H T o M I N I K O d N T O MIXrfrllrfMTö HllìUttrf PI

Nitcrziecoei 'yorj eco·» '>oy M r-n-^

Έν "Ανδρφ, 'Ιουνίου μεσοϋντος 1925

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Π· ΠΑΣΧΑΛΗΣ