1

ΕΠΟ 41

ΠΡΩΤΗ ΕΡΓΑΣΙΑ – ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ 2008

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΦΑΣΟΗ

ΘΕΜΑ:

«Παρουσιάστε Κριτικά τις Απόψεις του Μαρξ καθώς και τις Απόψεις ή του

Ντούρκχαιμ ή του Ζίμελ για τη Νεωτερικότητα»

«…Ας επανέλθουμε στην «οίησιν»: σε ένα χωρίο (απ. 131) ο Ηράκλειτος λέει για αυτή ότι

σημαίνει ανάσχεση της προόδου…» (Καστοριάδης 2007, σ. 348)

Ο όρος Νεωτερικότητα αποτελεί ένα διαχρονικό ζητούμενο του φιλοσοφικού

στοχασμού. Συνήθως, ταυτίζεται με τη σημασία των εννοιών του σύγχρονου,

του επίκαιρου, αλλά και του επερχόμενου. Οπωσδήποτε, σχετίζεται με τη

δυναμική μιας προοδευτικής πάντοτε εξέλιξης. Άρα, καταλήγει στη συνωνυμία

της προόδου. Παραμένει ενδιαφέρον το γεγονός, ότι χωρίς να περιορίζεται σε

ακριβές χρονικό πλαίσιο, καταλαμβάνει μια εξέχουσα θέση στην ιστορία και

την πρακτική πολλών σημαντικών, συμπληρωματικών ή και αντιφατικών

ενδεχομένως, εκδηλώσεων του κοινωνικού συνόλου, από την εποχή του

Διαφωτισμού τουλάχιστον και μέχρι τις μέρες μας. Νεωτερικότητα υπάρχει

στην τέχνη για παράδειγμα, από περίοδο σε περίοδο, αλλά η Νεωτερικότητα

υπάρχει και ως μέγεθος, στις ιδέες, τις επιστήμες, την εκπαίδευση, την

οικονομία, την πολιτική, καθώς και πολλούς άλλους τομείς του πολιτισμικού

ενδιαφέροντος. Τέλος, η Νεωτερικότητα αναφέρεται πρωτίστως σε ποιότητες

τόσο της μορφής όσο και του περιεχομένου.

Η Νεωτερικότητα στην κοινωνιολογία έχει ταυτιστεί με την εμφάνιση, την

εξέλιξη και την οργάνωση της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας. Κάθε μεταβολή

στη σύγχρονη εποχή, πραγματοποιείται και ερμηνεύεται με γνώμονα τις

νεωτεριστικές συνισταμένες που επιφέρει στη μετατόπιση του παρόντος. Η

Νεωτερικότητα είναι μια τομή, πάντοτε.

2

(Σημείωση του γράφοντος: Κατ’ αυτή την έννοια, η ιστορία του δυτικού γίγνεσθαι μοιάζει

περισσότερο με ιστορία των ανατροπών, παρά με ιστορία των συνεχειών.)

Μέσα σε ένα γενικευμένο πλαίσιο κοινωνιολογικής διερεύνησης, η

Νεωτερικότητα θα μπορούσε να ορισθεί ως το ενδιάμεσο ανάμεσα σε δύο

κυρίαρχα ιστορικά συστήματα, καθώς και η ζωτική απόσταση που ουσιαστικά

διαχωρίζει, αλλά και συνενώνει, δύο ολοκληρωμένα πολιτισμικά

παραδείγματα, κατά το πρότυπο των μεγάλων μετασχηματισμών της Ιστορίας.

Με την εργασία αυτή θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε:

- καταρχήν, τις απόψεις του Μαρξ, -ουσιαστικά τις όψεις και τα

συμπεράσματα μιας μαρξικής θεώρησης που απορρέουν από τις

βασικές εννοιολογικές θέσεις του επιστημονικού σοσιαλισμού-, σχετικά

με τους κοινωνικούς προσανατολισμούς του περιεχομένου της

νεωτερικότητας, ως εργαλείου μετασχηματισμού και αναδόμησης της

σύγχρονης κοινωνίας, ένα περιεχόμενο που διαπλάθει τα μορφολογικά

χαρακτηριστικά της κοινωνικής υπόστασης του ατόμου,

- και εν συνεχεία, να παραθέσουμε τις πολυδιάστατες, και ως ένα βαθμό,

διαφορετικές απόψεις του Ζίμελ με το ίδιο αντικείμενο, δηλαδή την

νεωτερικότητα, αλλά εδώ πλέον, ως σύνθετης έκφρασης μιας

ανολοκλήρωτης εξατομικευμένης αφήγησης του κοινωνικού

περιεχομένου, που σε αντιδιαστολή με το μαρξικό πρότυπο,

διαμορφώνεται σε πολυσχιδή και κατακερματισμένη εκδοχή της

ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Η κριτική μετατόπιση που παράγεται από την μεταξύ τους διασταύρωση στον

κοινό στόχο, τη νεωτερικότητα, θέτει κρίσιμα ζητήματα για τη θεσμοθέτησή της

στον σύγχρονο κόσμο, καθώς και την εφαρμογή της ως ενιαίο και παγκόσμιο

μηχανισμό ανάπτυξης και προόδου, μόνο κριτήριο και πανάκεια της δυτικής

3

Κανένας δεν θα μπορούσε να στοχαστεί το σύγχρονο κόσμο έξω από το

πλαίσιο των μεγάλων κοινωνικών μετασχηματισμών που συνέβησαν τους

τελευταίους αιώνες στο δυτικό ευρωπαϊκό χώρο. Η σύγχρονη αστική ή δυτική

κοινωνία έχει τις καταβολές της σε αυτό που αποκαλείται διττή επανάσταση

και με τον ορισμό αυτόν συσχετίζονται δύο κορυφαία και πολυμορφικά

γεγονότα με κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό υπόβαθρο. Η Βιομηχανική

Επανάσταση από τη μια πλευρά που καθόρισε νέες σχέσεις παραγωγής και

εργασίας των ανθρώπων συμπαρασύροντας παράλληλα όλους τους τομείς

της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, και η Γαλλική Επανάσταση από την

άλλη, η οποία οριοθέτησε πολιτικά και ιστορικά το σημείο εκκίνησης αυτής της

νέας εποχής.

Μέσα σε αυτό το εξαιρετικά πολύπλοκο σχήμα, οι προσπάθειες για τη

βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και λειτουργίας του κοινωνικού συνόλου

αποκτούν ένα όραμα, ένα όνομα, μια έκφραση δυναμικής παρουσίας και

εκδήλωσης. Με τον όρο σοσιαλισμός επιχειρείται η συμπόρευση κάθε κοινής

δράσης και ιδεολογίας που ενεργοποιείται για τον προαναφερθέντα στόχο. Οι

σοσιαλιστικές ιδέες, τα σοσιαλιστικά κινήματα και οι σοσιαλιστικές ομάδες

διανθίζουν τη δυτική κοινωνία και αποπειρώνται να εφαρμόσουν, άλλοτε

εφικτές και άλλοτε ανέφικτες, πρακτικές υλοποίησης των προτάσεών τους, να

επαναξιολογήσουν τις κοινωνικές αξίες και να σμιλεύσουν το κατά κοινή

ομολογία αποδιαρθρωμένο, από τις σκληρές οικονομικές συνθήκες, κοινωνικό

σώμα. Εν γένει, το σοσιαλιστικό ιδεώδες εμφανίζεται εκεί, όπου η κοινωνική

ανισότητα και η υποβάθμιση του ανθρώπινου στοιχείου έχουν διαμορφώσει

ισχυρές συνθήκες αντίδρασης, συσπείρωσης και αλληλοϋποστήριξης των

ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων.

Η ιστορική καταγωγή των ιδεών που ανέθρεψαν το σοσιαλιστικό πνεύμα

ανήκει στη μακρά πνευματική διαδικασία της ανθρώπινης δραστηριότητας και

δεν αποτελεί αντικείμενο της παρούσης. Εδώ, θα μας απασχολήσει ένα πολύ

συγκεκριμένο στάδιο της πορείας του, κατά το οποίο διαχωρίζεται σε ουτοπικό

και επιστημονικό σοσιαλισμό και άπτεται δύο διακριτών βαθμίδων της εν

δυνάμει πρακτικής του υλοποίησης και ίσως κοσμοθεώρησης.

4

Αυτό που νοείται κατά τους Μαρξ και Ένγκελς ως ουτοπικός σοσιαλισμός, οι

οποίοι διατυπώνουν την ύπαρξή του διαχωρίζοντάς τον ταυτόχρονα και από

τη δική τους θεώρηση του αντίστοιχου επιστημονικού, ουσιαστικά

περιλαμβάνει τις θεωρίες και τις δραστηριότητες ορισμένων προγενέστερων

σοσιαλιστών και ιδιαίτερα των Σαιν-Σιμόν, Σαρλ Φουρριέ και Ρόμπερτ Όουεν.

Οι τρεις αυτοί πρωτεργάτες της σοσιαλιστικής δράσης επιχείρησαν, ο καθένας

από την πλευρά του, να υλοποιήσουν ένα πρόγραμμα σοσιαλιστικής και

αναθεωρητικής προσέγγισης που αφορά το σύνολο των κοινωνικών

πραγματικοτήτων. Εισάγουν έντονα δυναμικά και ανθρωπιστικά στοιχεία με τα

οποία κατά περίπτωση αντιμετώπισαν τις μεγάλες προκλήσεις, αλλά και τις

αντιφάσεις που συνεπάγεται η ανθρώπινη συμβίωση, ιδιαίτερα σε ένα δομικά

άνισο κοινωνικό σύστημα, όπως αυτό της πρώιμης βιομηχανικής εποχής στην

οποία έδρασαν.

Συγκεκριμένα, ο Σαιν-Σιμόν διείδε την «…ιστορία ως ένα διαλεκτικό πέρασμα

από την κυριαρχία του μεσαιωνικού ιερατείου και των στρατοκρατικών

κυρίαρχων τάξεων στην κυριαρχία των επιστημόνων και των βιομηχάνων». (Γ.

Μολύβας, 2002, σελ. 140)

Χρησιμοποιεί πρώτος τον όρο βιομηχανοποίηση και ευαγγελίζεται, στην

κυριολεξία, ένα νέο βιομηχανικό σύστημα, με το όνομα Νέα Χριστιανοσύνη.

Το σύστημα αυτό συνδυάζει την πνευματικότητα του ανθρώπου με την

παραγωγικότητα της εργασίας του, μέσα από την τεχνοκρατική οργάνωση της

κοινωνίας που αξιοποιεί τις ικανότητες όλων, υπερφαλαγγίζει τις κοινωνικές

αδικίες με την αφθονία και την υπερ-επάρκεια των αγαθών και τέλος,

εναρμονίζει τις ταξικές διαφορές, χωρίς να τις εξαλείφει, καθώς τις μεταθέτει

στο πεδίο των πολιτιστικών και εκφραστικών δραστηριοτήτων

αναβαθμίζοντας παράλληλα τις ανθρώπινες αδυναμίες σε ενεργό κοινωνικό

δυναμικό, «… οι άνθρωποι θα βελτιώνουν τη ζωή τους μέσα από τη

διοχέτευση των ενεργειών και των ταλέντων τους σε ωφέλιμα έργα και δεν θα

έχουν λόγο να αναλώνουν τις δυνάμεις τους στην αμοιβαία καταστροφή.» (Γ.

Μολύβας, 2002, σελ. 141)

Ο έντονα μεσσιανικός χαρακτήρας της σαινσιμονικής αντίληψης είναι

δεδομένος και αυτό αποδεικνύεται περισσότερο στους επιγόνους εκφραστές

της θεώρησής του, αν και υφίσταται ένα ευρύτατο φάσμα των προσεγγίσεών

τους. Εν τούτοις, στο βάθος διακρίνεται ξεκάθαρα η πλατωνική καταγωγή των

5

αποστολικών αυτών ιδεών και ιδιαίτερα της πλατωνικής πολιτείας, από την

οποία δανείζεται ουσιαστικά το σύνολο των διαρθρωμένων αρμοδιοτήτων

κατά κατηγορία πολιτών, αλλά και των κατευθυντήριων αξόνων που διέπουν

την κοινωνική του σύνθεση. (ιδία εκτίμηση)

Το σαινσιμονικό ιδεολογικό πλαίσιο που απορρέει από τη συναισθηματική και

ψυχολογική προσέγγιση της κοινωνίας αναπτύσσεται εντελώς απρόσμενα

στον Σαρλ Φουρριέ. Κύριος άξονας στη θεώρησή του παραμένει η κατάργηση

της ανισότητας και η εξάλειψη του ανθρώπινου πόνου, αλλά εδώ, ο βασικός

στόχος δεν είναι η αποδοτική και τεχνοκρατική οργάνωση της κοινωνίας, όσο

η ευδαιμονική διαχείριση των ανθρωπίνων παθών, η καταλυτική διεύρυνση

των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων και η αναμφισβήτητη υπεροχή των

ενστικτωδών αντιδράσεων. Στο βαθμό που η «…αντίθεση πολιτισμού και

φύσης είναι αγεφύρωτη…», (Γ. Μολύβας, 2002, σελ. 145), η επιλογή ενός φυσικού

πρωτίστως πολιτισμικού προτύπου είναι σχεδόν επιτακτική. Το ενδιαφέρον

στις φουριερικές προτάσεις εντοπίζεται στη δημιουργία μικρών αυτόνομων

κοινωνικών μονάδων, των φαλανστηρίων. Πρόκειται για φυσικούς χώρους

παραγωγικής κατεύθυνσης και ευδαιμονικού προσανατολισμού, μικροί

επίγειοι παράδεισοι ίσως, που αποσκοπούν στη ψυχοσωματική ολοκλήρωση

μέσω των ηδονιστικών και συναισθηματικών παθών. Η εργασία εδώ

προβάλλεται «…ως ελκυστική εναλλασσόμενη δραστηριότητα και ως

απόλαυση…». (Γ. Μολύβας, 2002, σελ. 146)

Ο Φουρριέ στο μέσον μιας προβλεπόμενης εξαθλίωσης του αστικοποιημένου

ανθρώπου και του παραδοσιακού φυσικού του χώρου επιλέγει με μια κίνηση

ωφελιμιστικού και ίσως φυσιολατρικού χαρακτήρα όχι μόνο να επαναφέρει τη

φυσική τάξη, αλλά και να ρυθμίσει τη συνολική έκπτωση του ανθρώπου από

την ίδια την ουσία της ύπαρξής του. Τα προτάγματά του, αν και δεν

ξεπερνούν τις επίπλαστες και αυτοματικές τους ιδιότητες, απηχούν κάτι από

τη χαμένη αθωότητα των πρώτων φυλετικών και κοινωνικών οργανώσεων της

ανθρώπινης ιστορίας. Αυτό που έχει σημασία εδώ, είναι ότι συναντάμε

καταρχήν μια απόλυτη άρνηση της αστικής ιδεολογίας και της αστικής

κοινωνικής πρακτικής που επιβάλλεται κατά κύριο λόγο με εργασιακούς και

άλλους οικονομικούς καταναγκασμούς. (ιδία εκτίμηση)

Στον αντίποδα όλων των προαναφερθέντων, αλλά όχι απαραίτητα και σε

άλλη κατεύθυνση, εντοπίζουμε τις κοινωνικές μεταρρυθμιστικές και

6

σοσιαλιστικές πρακτικές του Ρόμπερτ Όουεν. Και μόνο η φύση της τυπικά

Εγγλέζικης νοοτροπίας του, σε αντίθεση με τους δύο προηγούμενους Γάλλους

σοσιαλιστές, τον διαφοροποιούν ως προς την αποτελεσματικότητα των

επιδιώξεών του. Το ζήτημα στον Όουεν είναι πρωτίστως ηθικό και αξιολογικό.

Χωρίς να διαχωρίζει την ουσία και το περιεχόμενο από τις όψεις με τις οποίες

εμφανίζεται η εξαθλίωση στη βιομηχανική εποχή, θέτει τις βάσεις για την ηθική

ευθύνη και την ηθική οντότητα του ατόμου, που διαβρώνεται από το

αδίστακτο και απάνθρωπο σύστημα της οικονομικής εξέλιξης. «…Κανείς

άνθρωπος δεν είναι υπόλογος για την ηθική του κατάπτωση ή για τις

αντικοινωνικές του ενέργειες, εφόσον δεν είναι ο δημιουργός τους». (Γ.

Μολύβας, 2002, σελ. 147)

Στο οουενικό σοσιαλιστικό πρότυπο επιχειρείται η άμεση μεταμόρφωση του

ατόμου με βάση τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, εργασίας και

παραγωγής. Στο Νιου Λάμαρκ ευοδώθηκαν οι πρώτες ουσιαστικές απόπειρες

της εναλλακτικής και εργοστασιακής κοινοκτημοσύνης με οικονομικά εφικτό

τρόπο. Εδώ, εμφανίζεται η προτεραιότητα και η ανωτερότητα ενός άλλου

κεφαλαιοκρατικού τρόπου διαχείρισης και εκμετάλλευσης των φυσικών και

ανθρωπίνων πόρων. Κατά κάποιο τρόπο, το πείραμα Όουεν, αν και

παραμένει στην καπιταλιστικού πνεύματος πλευρά, εν τούτοις αποδεικνύεται

οικονομικά βιώσιμο και κοινωνικά αποδεκτό, καθώς αναπτύσσεται βάσει

αυστηρά οργανωτικών, επιχειρηματικών και ανθρωπιστικών κανόνων. Ένα

αντιστοίχως μεγαλύτερο και πλέον φιλόδοξο σχέδιο του Όουεν στην Ιντιάνα

της Αμερικής, κατέρρευσε σε μικρό χρονικό διάστημα χωρίς να αφήσει

περιθώρια συνέχισης της ιδέας αυτής. Το ίδιο καπιταλιστικό πνεύμα που

ελλοχεύει στην προτεσταντική ηθική πραγματικότητα της βεμπεριανής

θεώρησης, παραδόξως, αποδίδει ένα εντελώς νέο πρότυπο κοινωνικής

σύνθεσης και οργάνωσης, ενώ παραμένει αμείωτη η ένταση της πνευματικής

προτεσταντικής του εμφατικότητας. Η διαφοροποίηση εντοπίζεται μόνο στις

προθέσεις, δηλαδή στις ιδεοληπτικές προκείμενες των ατόμων που

συμμετέχουν, και όχι στη φύση των ιδεολογικών συντεταγμένων. (ιδία εκτίμηση)

Κοινό σημείο όλων αυτών των σοσιαλιστικών, εφικτών και ανέφικτων,

επιδιώξεων παραμένει η αντίδραση και η αμφισβήτηση του οικονομικού και

κοινωνικού συστήματος, η ανελέητη κριτική ενάντια στη θρησκεία, την

οικογένεια και άλλες θεσμοθετημένες αστικές δεσμεύσεις, και τέλος, το όραμα

7

μιας διαφορετικής κοινωνικής συνύπαρξης που θα εγγυάται την ολοκλήρωση

του ατόμου και θα μεριμνά για την αποτελεσματικότητα της συλλογικής

προσπάθειας.

Ακριβώς αυτό το όραμα μετουσιώνεται και επαναπροσδιορίζεται στις

φιλοσοφικές και κοινωνιολογικές αναζητήσεις των δύο θεωρητικών

στοχαστών του επιστημονικού σοσιαλισμού, του Μαρξ και του Ένγκελς, οι

οποίοι αντλούν από την παρακαταθήκη της ουτοπικής και επαναστατικής

σκέψης και ολοκληρώνουν ένα πρόγραμμα κομμουνιστικής θεώρησης. Ο

μαρξ-ενγκελιανικός σοσιαλισμός μετατοπίζει το ενδιαφέρον της κοινωνικής

ανάλυσης στο πλαίσιο μιας επιστημονικής θεώρησης της κοινωνίας και της

οικονομίας. Εισάγοντας μια βαθύτερη αντίληψη της ιστορικής εξέλιξης,

εγελιανού χαρακτήρα, και εμπλουτίζοντας την οικονομική καπιταλιστική

θεωρία με διαφωτιστικό και κριτικό τρόπο, απελευθερώνουν τη σοσιαλιστική

εμπειρία από την ουτοπιστική της εμφάνιση και τη μετασχηματίζουν σε

κοινωνικό εργαλείο βαθιάς εμβέλειας και σημασίας. Αυτό που κατονομάζουν

ως επιστημονικό σοσιαλισμό έγκειται:

- στην ερμηνεία των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών, με βάση τη σύνθεση

των υλικών αναγκών, και όχι την προτεραιότητα του ψυχολογικού παράγοντα,

- την ανάδειξη των κοινωνικών τάξεων και των συγκρούσεών τους ως

κινητήριο μοχλό της ιστορικής εξέλιξης, σε αντίθεση με τις ουτοπικές αξιώσεις

για ένα ακαθόριστο κοινωνικό σύνολο,

- την προσήλωση σε οργανωμένες επαναστατικές πρακτικές διάβρωσης του

συστήματος, και όχι σε ενστικτώδεις πρωτοβουλίες αντίδρασης, και τέλος,

- τη βεβαιότητα μιας επερχόμενης αταξικής κοινωνίας ως ιστορικής

αναγκαιότητας, σύμφωνα με το σχέδιο των μεταβατικών σταδίων,

συμπεριλαμβανομένης και αυτής της δικτατορίας της εργατικής τάξης, και όχι

μιας ασαφούς ευδαιμονικής πορείας προς αβέβαιους ουτοπιστικούς στόχους.

Εν τούτοις, κυριότερο επίτευγμα της μαρξικής θεώρησης εξακολουθεί να

παραμένει ο άρρηκτος συσχετισμός των παραγωγικών δυνάμεων και των

παραγωγικών σχέσεων. Αυτός ο συσχετισμός ουσιαστικά αποτελεί ένα ικανό

εργαλείο, καθώς διασφαλίζει μια μέθοδο μέσα από την οποία μπορούν να

ελεγχθούν και εν συνεχεία να ανατραπούν όλες οι προβλεπόμενες και μη,

παράμετροι των επί μέρους συστημάτων του γενικευμένου κοινωνικο-

οικονομικού πλαισίου.

8

Η σημασία της ολοκληρωμένης κομμουνιστικής θεώρησης αποτελεί ένα

επιστέγασμα των προσπαθειών, όλων των σοσιαλιστικών και επαναστατικών

ιδεολογιών, αλλά και της μακρόχρονης προσπάθειας να αναδειχθεί το

σοσιαλιστικό ιδεώδες σε σύνθετο κοινωνικό, πνευματικό και ανθρωπιστικό

φαινόμενο της σύγχρονης ζωής.

Αλέξανδρος Ευάγγελος Φασόης

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Γ. ΜΟΛΥΒΑΣ, ΕΙΔΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, ΤΟΜΟΣ Β’,

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΙΘ’

ΑΙΩΝΑ, ΠΑΤΡΑ 2002

2. ΠΑΣΧΑΛΗΣ Κ. ΚΙΤΡΟΜΗΛΙΔΗΣ, ΝΕΟΤΕΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ, ΤΡΙΤΗ ΕΚΔΟΣΗ, Α. Ν.

ΣΑΚΚΟΥΛΑ, ΑΘΗΝΑ-ΚΟΜΟΤΗΝΗ, 1996

3. EMILE BOTTIGELLI, Η ΓΕΝΕΣΗ ΤΟΥ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ, ΠΑΝΟΡΑΜΑ,

ΑΘΗΝΑ, χχ

4. ROBERT L. HEILBRONER, ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΤΟΥ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ, ΚΡΙΤΙΚΗ, χχ

5. ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΕΝΓΚΕΛΣ, ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ, ΟΥΤΟΠΙΚΟΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ, ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ

ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ, 2006

6. MICHEL LALLEMENT, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΩΝ ΙΔΕΩΝ, ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ, ΑΘΗΝΑ

2004

7. ROBERT OWEN, ΜΙΑ ΝΕΑ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ, χχ

8. ΚΑΡΛ ΠΟΛΑΝΥΙ, Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ, ΝΗΣΙΑ, ΑΘΗΝΑ, χχ