ΕΠΟ20 : ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Ακ. Έτος 2011-2012

Εργασία 1η

Προσεγγίσεις του ιδεώδους της Ομορφιάς την εποχή της Αναγέννησης

Την περίοδο της Αναγέννησης, η ανακάλυψη της προοπτικής στην Ιταλία, η  διάδοση

των νέων τεχνικών μεθόδων στη ζωγραφική στις Φλαμανδικές Χώρες και η επιρροή του

νεοπλατωνισμού και του θρησκευτικού μυστικισμού (Σαβοναρόλα) αλλάζουν το

περιεχόμενο της Ομορφιάς. Μέσω της αρχαίας  τέχνης που καθίσταται επίκαιρη σαν ένα

σύστημα λογικών κανόνων και μυθολογικών συμβόλων δημιουργείται το νέο πρότυπο

της αναγεννησιακής ομορφιάς στον Άνθρωπο και τη Φύση (αρμονία, αναλογία /

προοπτική, χριστιανικός συμβολισμός). Με αφορμή τη θεματογραφία της Αφροδίτης ή

προσωπογραφίες γυναικών να δείξετε διαφορετικές εκδοχές της αναγεννησιακής

ομορφιάς καθώς ισορροπεί ανάμεσα στο θεϊκό, το γήινο και  το συμβολικό Κάλλος. Στη

μουσική, η ανάγκη ισορροπίας λόγου και μουσικής οδηγεί σε νέους δρόμους είτε στην

θρησκευτική είτε στην κοσμική μουσική. Αναζητήστε τους  συνθέτες και τις φόρμες που

επέλεξαν για να εκφράσουν αυτήν την αρμονική  σχέση ανάμεσα στον ποιητικό λόγο

και την μουσική που τον ερμηνεύει . 

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή……………………………………………………………………………………………………………2

1. Ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο…………………………………………………….........................2

2. Εκδοχές της αναγεννησιακής ομορφιάς…………………………………………………………..4

3. Η αλλαγή της μουσικής………………………………………………………………………………….8

4. Επίλογος………………………………………………………………………………………………………..11

Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………………….……………..12

1

Εισαγωγή

Κατά τον 15ο και 16ο αιώνα σημειώθηκε στη δυτική Ευρώπη μια σημαντική

πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα, η οποία από τον 19ο αιώνα προσδιορίζεται

με τον όρο Αναγέννηση. Σημαντική πρόοδος σημειώθηκε στην τέχνη, λόγω των νέων

τεχνικών μεθόδων που ανακαλύφθηκαν και διαδόθηκαν από τον Νότο ως το Βορρά.

Συγχρόνως, η αναβίωση του ενδιαφέροντος για την ελληνορωμαϊκή καλλιτεχνική και

πνευματική κληρονομιά ευνόησε τη διάδοση του νεοπλατωνισμού, ενώ παράλληλα

αναπτύχθηκε ένας έντονος θρησκευτικός μυστικισμός. Μέσα από τα νέα δεδομένα της

εποχής δημιουργείται η αναγεννησιακή ομορφιά, η οποία αποτελεί το νέο πρότυπο

ομορφιάς στον άνθρωπο και τη φύση. Εκτός από τις εικαστικές τέχνες, αλλαγές

παρουσιάζονται και στη μουσική. Η ανάγκη ισορροπίας λόγου και μουσικής ανοίγει

νέους δρόμους τόσο για τη θρησκευτική όσο και για την κοσμική μουσική.

Στο πρώτο μέρος της εργασίας που ακολουθεί θα εξετάσουμε το ιστορικό- κοινωνικό

πλαίσιο της εποχής. Στη συνέχεια θα μελετήσουμε τις διαφορετικές εκδοχές της

αναγεννησιακής ομορφιάς. Στο τρίτο μέρος της εργασίας θα εξετάσουμε τους συνθέτες

και τις φόρμες που επέλεξαν για να εκφράσουν την αρμονική σχέση ανάμεσα στον

ποιητικό λόγο και την μουσική που τον ερμηνεύει.

1. Ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο

Η Αναγέννηση των τεχνών ορίζεται συμβατικά από το 1401 έως το 1527 και αφετηρία

της ήταν η Ιταλία και οι ελεύθερες πόλεις της. Σημαντικότερα καλλιτεχνικά κέντρα κατά

την πρώιμη αναγέννηση (1400-1500) αναδείχθηκαν η Φλωρεντία και η Βενετία, ενώ

κατά την ώριμη Αναγέννηση (1500-1525) η Ρώμη. Την πορεία των πόλεων αυτών

ακολούθησαν οι άλλες ιταλικές πόλεις (Μιλάνο, Πάδοβα κ.α.) 1.

Η ευημερία που απέκτησαν οι πόλεις αυτές λόγω της μεγάλης εμπορικής και

οικονομικής ανάπτυξης που γνώρισαν τους δυο προηγούμενους αιώνες, ευνόησε την

ανάπτυξη της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Η υιοθέτηση των αριστοκρατικών ηθών από

τα εύπορα μέλη της ανερχόμενης μεσαίας τάξης, τα κατέστησε προστάτες των τεχνών.

Συγχρόνως, καλλιεργήθηκε το ιδεώδες του ενεργού πολίτη που στηρίζεται στην αξία του

1 Τζ. Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη, «Εικαστικές τέχνες στην Ευρώπη: Αναγέννηση(1400-1525)», στο: ΗΙστορία των τεχνών στην Ευρώπη, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, Τόμ. Α, εκδ. ΕΑΠ., Πάτρα 2008, σελ.72, 76

2

και όχι στην καταγωγή2. Σημαντικός ήταν ο ρόλος που έπαιξε το κίνημα του ουμανισμού,

ο οποίος την περίοδο αυτή είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις. Κοιτίδα του ήταν οι Ιταλικές

πόλεις-κράτη, ενώ στόχος του ήταν η αναβίωση της κλασικής γραμματολογίας. Για

πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα ο άνθρωπος τίθεται στο κέντρο κάθε καλλιτεχνικής

δημιουργίας3.

Στο Βορρά, ο εκατονταετής πόλεμος μεταξύ Αγγλίας και Γαλλίας (1339-1453) και οι

πολεμικές επιχειρήσεις του ισχυρού γερμανό-ισπανικού βασιλείου το οποίο επεκτάθηκε

μέχρι και την Ιταλία (1527), οδήγησαν στην οικονομική εξάντληση των βασιλικών

οικογενειών. Η συμβολή τους στον καλλιτεχνικό τομέα, η οποία ήταν σημαντική στην

ανάπτυξη της διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας, περιορίστηκε σημαντικά. Τη θέση τους

κατέλαβε, όπως και στην Ιταλία, η ανερχόμενη τάξη των εμπόρων, η οποία λόγω της

αντίθεσης της προς την αυλική χλιδή έδωσε το ερέθισμα για τη δημιουργία μιας νέας

τεχνοτροπίας4. Συγχρόνως, την περίοδο αυτή, διαμορφώθηκε στη βόρεια Ευρώπη μια

κριτική στάση απέναντι στην Καθολική εκκλησία η οποία υποστηριζόμενη από τον

ουμανισμό οδήγησε στο κίνημα της Μεταρρύθμισης5.

Το μέρος που πρωτοεμφανίστηκε η Αναγέννηση στο Βορρά ήταν η Φλάνδρα, η οποία

υπαγόταν στο δουκάτο της Βουργουνδίας. Τα σημαντικότερα καλλιτεχνικά κέντρα ήταν

οι πόλεις Bruges, Γάνδη, Βρυξέλλες και Αμβέρσα. Στην αυλή του δουκάτου της

Βουργουνδίας δραστηριοποιήθηκαν οι μεγαλύτεροι Φλαμανδοί ζωγράφοι από όπου και

διαδόθηκαν οι καλλιτεχνικές τους ιδέες στη Γαλλία και Γερμανία6.

Σημαντική επίδραση στην Αναγεννησιακή τέχνη έπαιξαν τόσο ο νεοπλατωνισμός όσο

και ο θρησκευτικός μυστικισμός. Ο νεοπλατωνισμός ήταν η πλατωνική φιλοσοφία υπό

τη μορφή που έλαβε από τον Πλωτίνο στην Αλεξάνδρεια τον 3ο αιώνα. μ.Χ. 7. Η ίδρυση

της πλατωνικής Ακαδημίας στα μέσα του 15ου αιώνα στη Φλωρεντία από τον Cosimo de

Medici, συνέβαλλε καθοριστικά στην Αναγέννηση των προτύπων και των ιδανικών της

ελληνικής φιλοσοφίας8.

2 Χ. Χόνορ- Τζ. Φλέμινγκ, Ιστορία της τέχνης, εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1998, σελ.3703 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη, ό.π., σελ.734 Στο ίδιο, σελ.1145 Στο ίδιο, σελ.1146 Στο ίδιο, σελ.1167 Στο ίδιο, σελ.148 8 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη., ό.π., σελ.76

3

Η διάθεση για αναβίωση των αρχαίων μορφών εξισορροπήθηκε από τις τάσεις της

αυστηρής και απέριττης θρησκευτικότητας. Οι τάσεις αυτές, ενισχύθηκαν από τον

θρησκευτικό μυστικισμό στην Ιταλία του 15ου αιώνα. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται

από μεταρρυθμιστικές κινήσεις στους κόλπους της εκκλησίας. Επικεφαλείς των

κινήσεων αυτών ήταν οι μοναχοί οι οποίοι απαιτούσαν μεγαλύτερη ευσέβεια και πίστη

από το λαό, καλλιεργώντας ένα πνεύμα έντονου πουριτανισμού. Χαρακτηριστικό

παράδειγμα ήταν αυτό του δομινικανού μοναχού Σαβοναρόλα, ο οποίος τη δεκαετία του

1490 καταδίκαζε με φλογερό κήρυγμα τους Μεδίκους και τους καλλιτέχνες που τους

περιέβαλλαν. Ο Σαβοναρόλα επηρέασε σημαντικούς ζωγράφους της εποχής9 .

2. Εκδοχές της αναγεννησιακής ομορφιάς

Η ομορφιά ποτέ δεν υπήρξε κάτι το απόλυτο και το αμετάβλητο αλλά αντίθετα

προσέλαβε διαφορετικές όψεις, ανάλογα με την εποχή και τη χώρα. Τον 15ο αιώνα

διαμορφώθηκαν οι ετερογενείς εκείνοι παράγοντες, οι οποίοι συνέβαλαν στη

διαμόρφωση των διαφορετικών εκδοχών της αναγεννησιακής ομορφιάς.

Πρωτίστως, σημαντικό ρόλο έπαιξε η ανακάλυψη καινοτόμων τεχνικών που

εφαρμόστηκαν και διαδόθηκαν στη ζωγραφική. Η ανακάλυψη της κεντρικής προοπτικής

από τον Brunelleschi και η τελειοποίηση του νέου αυτού συστήματος από τον Alberti,

έδωσε στη ζωγραφική νέες επιστημονικές παραμέτρους. Μέσω της προοπτικής, οι

καλλιτέχνες μπορούσαν πλέον να δημιουργούν την ψευδαίσθηση του βάθους. Ο

Masaccio αξιοποιώντας την κεντρική προοπτική και χρησιμοποιώντας με τρόπο επιδέξιο

το φώς και τη σκιά, άνοιξε νέους δρόμους στη ζωγραφική. Έδωσε πλαστικότητα και

σφρίγος στην ανθρώπινη μορφή, κατακτώντας έτσι την πραγματικότητα10.

Μια ακόμη επαναστατική τεχνική η οποία έδωσε νέες δυνατότητες στην ζωγραφική

ήταν η τεχνική της ελαιογραφίας. Η τεχνική αυτή πρωτοεμφανίστηκε στην Φλάνδρα τον

15ο αιώνα και συνίσταται στην ανάμιξη των χρωστικών ουσιών με ένα ευγενές έλαιο. Η

τεχνική αυτή έδινε τη δυνατότητα στους ζωγράφους να δουλεύουν αργά και προσεκτικά

με αποτέλεσμα τη λεπτομερή και αληθοφανή αποτύπωση της πραγματικότητας11.

Πατέρας της ελαιογραφίας θεωρείται ο Φλαμανδός Jan van Eyk, ενώ η καθιέρωσή της

9 Χ. Χόνορ- Τ. Φλέμινγκ, ό.π., σελ.38910 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη, ό.π., σελ.79, 9011 Χ. Χόνορ-Τ. Φλέμινγκ, ό.π., σελ.377

4

στην Ιταλία, έγινε τον 16ο αιώνα από τον Τισιανό12.

Καθοριστικός επίσης ήταν ο ρόλος του νεοπλατωνισμού και του Σαβοναρόλα στη

διαμόρφωση της αναγεννησιακής ομορφιάς. Το Κάλλος μέσα από τον νεοπλατωνισμό

απέκτησε μια υψηλή συμβολική αξία, η οποία αντιτίθεται στην αντίληψη του Κάλλους

ως αναλογία και αρμονία. Η πραγματική φύση του Κάλλους δεν εντοπίζεται στα

επιμέρους τμήματά του, αλλά στο υπεραισθητό Κάλλος το οποίο γίνεται ορατό μέσω του

αισθητού. Το θεϊκό Κάλλος εκτός από το ανθρώπινο δημιούργημα επεκτείνεται και στη

φύση. Για τον Σαβοναρόλα το Κάλλος δεν απορρέει από τις αναλογίες των μερών, αλλά

ακτινοβολεί όσο περισσότερο προσεγγίζει το θεϊκό Κάλλος13.

Οι νέοι αυτοί παράγοντες προσέδωσαν στην Αναγεννησιακή ομορφιά ένα διττό

χαρακτηριστικό. Αφενός, λόγω των επιστημονικά εξακριβωμένων κανόνων, η ομορφιά

θεωρούταν μίμηση της φύσης, αφετέρου, ταυτιζόταν με μια υπερφυσική τελειότητα η

οποία δεν μπορούσε να γίνει αντιληπτή με την όραση14.

Δύο δημοφιλή θεματικά πεδία της ζωγραφικής στα οποία γίνονται αντιληπτές οι

διαφορετικές εκδοχές του Κάλλους, αποτέλεσαν οι προσωπογραφίες και η μυθολογία. Η

προσωπογραφία, η κατά το δυνατόν πιστή απεικόνιση ενός προσώπου, ήταν ήδη γνωστή

από την αρχαιότητα. Η ανθρωποκεντρική ωστόσο τέχνη της Αναγέννησης, την

επανέφερε στο προσκήνιο15. Η μυθολογία από την άλλη υπήρξε μια αστείρευτη πηγή

έμπνευσης για τους καλλιτέχνες. Η πίστη των Ιταλών στην ανώτερη σοφία των αρχαίων

ήταν τόσο μεγάλη ώστε πίστευαν ότι στους μύθους τους ενυπάρχει μια μυστηριώδης

αλήθεια, την οποία και αναζητούσαν16.

Αγαπημένο μυθολογικό θέμα των ζωγράφων της Αναγέννησης, με συχνά αλληγορικό

περιεχόμενο, ήταν η Αφροδίτη. «Η Άνοιξη» του Botticelli (εικ.1) αποτελεί ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε έναν κήπο με πορτοκαλιές, το

έδαφος του οποίου είναι καλυμμένο με διάσπαρτα πολύχρωμα λουλούδια. Στο κέντρο

της παράστασης βρίσκεται η Αφροδίτη με τον τυφλό έρωτα να πετάει από πάνω της. Από

τα αριστερά προς τα δεξιά φαίνονται ο Ερμής, οι Τρείς Χάριτες, η Φλόρα θεά των

12 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη., ό.π., σελ.11713 Ουμπέρτο Έκο (επιμ.),Ιστορία της Ομορφιάς, μτφρ. Δήμητρα Δότση –Χρίστος Ρομποτής, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2004, σελ.184,18814 Στο ίδιο, σελ.17615 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη., ό.π., σελ.13316 E.H. Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1995, σελ.264

5

Εικ. 2 Botticelli, Η γέννηση της Αφροδίτης περ.1485, τέμπερα πάνω σε μουσαμά,

172,5 x 278,5 εκ., Ουφίτσι, Φλωρεντία

λουλουδιών και της άνοιξης, η νύμφη Χλωρίς και ο Ζέφυρος17. Η Αφροδίτη στο έργο

αυτό δεν απεικονίζεται ως σύμβολο του σαρκικού αισθησιακού έρωτα, αλλά ως

ενσάρκωση του ανθρωπιστικού ιδεώδους του πνευματικού έρωτα, που ανυψώνει την

ψυχή εξαγνίζοντας τα πάντα.

Τεχνοτροπικά, το έργο χαρακτηρίζεται

από έντονη διακοσμητικότητα, ζωηρά

χρώματα, κομψές μορφές με ανάλαφρες

κινήσεις και με έμφαση στις

διακοσμητικές λεπτομέρειες18.

Παρά τις ποικίλες ερμηνείες που

έχουν αποδοθεί στο έργο αυτό, βέβαιη

είναι η επίδραση του νεοπλατωνισμού.

Πρόκειται για μια νεοπλατωνική

χριστιανική εκδοχή του μύθου της

Αφροδίτης, η οποία στοχεύει στον συνδυασμό του νεοπλατωνισμού με τη χριστιανική

θρησκεία. Η Αφροδίτη συμβολίζει μια προχριστιανική – παγανιστική Παναγία που

ανυψώνει το ανθρώπινο πνεύμα για να γνωρίσει τη Θείας προέλευσης ομορφιά19.

Σε ένα άλλο έργο του Botticelli παρουσιάζεται ο μύθος της γέννησης της Αφροδίτης, ο

οποίος για τους λόγιους της εποχής αποτελούσε το σύμβολο του μυστηρίου μέσα από το

οποίο ήρθε στον κόσμο το θείο μήνυμα

της ομορφιάς20. Πρόκειται για τον

ομώνυμο πίνακα (εικ.2), στον οποίο η

Αφροδίτη έχει αναδυθεί από τη

θάλασσα μέσα σε ένα κοχύλι, το οποίο

φέρνουν στη στεριά φτερωτοί θεοί του

ανέμου μέσα σε μια βροχή από ρόδα.

Η Αφροδίτη, παρά το αφύσικο μάκρος

του λαιμού της, τους χαμηλούς ώμους

και τον περίεργο τρόπο ένωσης του

17 Χ. Χόνορ- Τ. Φλέμινγκ, ό.π., σελ.39518 Τζ.Αλμπάνη, Μ. Κασιμάτη, ό.π., σελ.9519 Στο ίδιο, σελ.9520 E.H. Gombrich, ό.π., σελ 265

6

Εικ. 1 Botticelli, Η Άνοιξη,1477-78, ζωγραφική σε ξύλο, 2,03 x 3,15 μ., Φλωρεντία, Galleria degli Uffizi

κορμού με το αριστερό χέρι, παραμένει εξαιρετικά όμορφη. Οι ελευθερίες που πήρε ο

Botticelli σε σχέση με τη φύση, ενίσχυσαν την ομορφιά και την αρμονία της σύνθεσης,

με αποτέλεσμα η Αφροδίτη να αποπνέει την αίσθηση ενός αβρού και λεπτού πλάσματος,

η έλευση του οποίου αποτελεί θείο δώρο21. Η Αφροδίτη στο έργο αυτό αποτελεί ένα

χαρακτηριστικό παράδειγμα θεϊκού - μεταφυσικού Κάλλους.

Έντονο επίσης ήταν το ενδιαφέρον των Αναγεννησιακών καλλιτεχνών για την πιστή

αποτύπωση της φύσης. Η προσπάθεια της μίμησης της φύσης οδήγησε στην δημιουργία

έργων που απεικόνιζαν την γήινη ομορφιά. Οι Φλαμανδοί ωστόσο διαφοροποιήθηκαν

από τους Ιταλούς, καθώς το ενδιαφέρον τους περιοριζόταν καθαρά στα δημιουργήματα

του κόσμου αυτού, ενώ οι Ιταλοί στη

δημιουργική δύναμη πίσω από αυτά22. Η

προσωπογραφία νέας (εικ.3) του Roger van der

Weyden, αποτελεί ένα δείγμα της Φλαμανδικής

αποτύπωσης της γήινης ομορφιάς. Πρόκειται για

μια αρμονική και ταυτόχρονα αυστηρή σύνθεση,

στην οποία απεικονίζεται μια νέα γυναίκα,

προφανώς σύζυγος ή κόρη κάποιου πλούσιου

αστού. Η εικονιζόμενη είναι σε στάση τριών

τετάρτων και κοιτάζει προς το μέρος του θεατή,

με ύφος σεμνό το οποίο συγχρόνως αποπνέει μια

αίσθηση σιγουριάς. Τα χέρια της είναι σμιχτά,

ενώ το διάχυτο φως τονίζει τα χαρακτηριστικά

του προσώπου, παραμένοντας ωστόσο ασαφή τα

όρια μεταξύ ακρίβειας και εξιδανίκευσης23.

Μια άλλη εκδοχή της γήινης ομορφιάς στην

οποία ενυπάρχει έντονα το στοιχείο του μυστηρίου είναι η Γυναίκα με την ερμίνα (εικ.4)

του Leornado Da Vinci. Στο έργο αυτό απεικονίζεται μια νέα γυναίκα, η Ceceliα

21 E.H. Gombrich, ό.π., σελ 26522 Χ. Χόνορ- Τ. Φλέμινγκ, ό.π., σελ.38023 C.Stunkenbrock & B. Topper, επιμ Ανδρέας Παππάς, 1000 Αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής Ζωγραφικής, Από το 1300 ως το 1850, εκδ. Koneman,Germany 2005, σελ. 949

7

Εικ. 3, Roger van der Weyden, Προσωπογραφία νέας με λευκό

κεφαλόδεσμο, περ.1435, Ελαιογραφία σε ξύλο, 47x32 εκ., Βερολίνο, Πινακοθήκη

Gallarini, η οποία ήταν ερωμένη του δούκα του

Μιλάνο Ludovico Sfortza24.

Το μαύρο φόντο αναδεικνύει το ήδη φωτεινό

πρόσωπο της νέας, η οποία αποδίδεται σε στάση

τρία τέταρτα. Το πρόσωπό της είναι στραμμένο

προς τα αριστερά και στην αγκαλιά της κρατάει

μια ερμίνα. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου

προσδίδουν λεπτότητα και ευγένεια, ενώ τα μάτια

της πνευματικότητα. Η κίνηση με την οποία

χαϊδεύει την ερμίνα χαρακτηρίζεται από

κομψότητα και χάρη. Τα κοσμήματα που φοράει

αναδεικνύουν το σώμα της, και είναι δοσμένα

αρμονικά, σε αντίθεση με τα αφύσικα μακριά

γυναικεία δάχτυλα, τα οποία εξυπηρετούν έναν

ασαφή αλλά ωστόσο σκόπιμο συμβολισμό. Τον

ασαφή και μυστηριώδη χαρακτήρα της γυναικείας

φύσης. Αυτόν τον συμβολισμό υπηρετεί τόσο η

ελευθερία των αναλογιών όσο και η αληθοφάνεια της ερμίνας25.

3. Η Αναγεννησιακή μουσική

Η αναμόρφωση της ανθρώπινης σκέψης και των ανθρωπίνων ηθών που συντελέστηκε

κατά την περίοδο της Αναγέννησης είχε σημαντικό αντίκτυπο εκτός από τις εικαστικές

τέχνες και στη μουσική26. Η μουσική απαρνήθηκε τον μεσαιωνικό μυστικισμό της, και

απέκτησε σαφήνεια, απλότητα και ειλικρινή αισθησιακή γοητεία. Κύριο χαρακτηριστικό

της έγινε η ανάπτυξη της πολυφωνίας η οποία την οδήγησε σε περίτεχνες μουσικές

εκφράσεις τόσο στη θρησκευτική όσο και στην κοσμική μουσική27.

Στη θρησκευτική επικράτησε το ύφος α καπέλα, ενώ στην κοσμική υπήρχε

διαχωρισμός των καθαρά φωνητικών έργων από αυτά που συνοδεύονταν με όργανα.

Επιδίωξη των μουσικών ήταν ο μουσικός χρωματισμός των λέξεων, η μουσική δηλαδή 24 C.Stunkenbrock & B. Topper, ό.π., σελ. 52825 Ουμπέρτο Έκο, ό.π., σελ. 19326C. Headington, Ιστορία της δυτικής μουσικής: από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας, Τόμος Α΄: Από την Αρχαιότητα μέχρι τον Beeethonen, μτφρ. Μ. Δραγούμης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1994 σελ. 7227

8

Εικ.4 Leonardo da Vinci, Προσωπογραφία της Cecelia Gallarani

(Η κυρία με την ερμίνα), περ 1490, Ελαιογραφία σε ξύλο, 54 x 40 εκ., Κρακοβία, Μουσείο Τσαρτορίσκι.

επένδυση του κειμένου με παραστατική περιγραφή καθοριστικών λέξεων όπως θάνατος,

ουρανός κ.α. Πρωτοπόροι στην Αναγεννησιακή μουσική, σε αντίθεση με τη ζωγραφική,

αναδείχθηκαν οι συνθέτες της Βόρειας Γαλλίας και της Φλάνδρας28.

Στη θρησκευτική μουσική, οι μουσικές φόρμες που διακρίθηκαν ήταν το μοτέτο και η

Λειτουργία29. Τα αναγεννησιακά μοτέτα γράφονταν για τρεις ή τέσσερις φωνές και

συνήθως ήταν βασισμένα σε ένα ψαλμό ή ένα άλλο κάντους φίρμους. Ενώ μέχρι το

σημείο αυτό οι φωνές ήταν ισότιμες, τώρα τα χαμηλότερα μέρη αποτελούν τη βάση και

το βάρος όλο μετατοπίζεται στην υψηλότερη φωνή ή μελωδία30. Ένας από τους πρώτους

συνθέτες της Βουργουνδικής Σχολής, ο οποίος διαμόρφωσε ένα τελείως προσωπικό ύφος

ήταν ο Guillaume Dufay (1397-1474). Στη μουσική του συνδυάζεται ο αρμονικός

πλούτος με μια κομψή ιταλιανίζουσα γλυκύτητα στη μελωδία. Η κυριότερη, ωστόσο,

συμβολή του Dufay στην εξέλιξη της μουσικής ήταν η προσθήκη μιας τέταρτης φωνής

στις τρεις προϋπάρχουσες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το λατινικό του μοτέτο

που υμνεί την Παναγία, Μητέρα του Σωτήρα31.

Η πολυφωνική επένδυση της Λειτουργίας βασίστηκε –όπως και στο μοτέτο- σε ένα

γρηγοριανό μέλος το οποίο δρούσε ενοποιητικά για ολόκληρο το έργο. Ο

Γαλλοφλαμανδός Josquin des Pres (1440-1521), ο οποίος συνέθεσε δεκαεπτά

τουλάχιστον ολοκληρωμένες μουσικές ενδύσεις της Λειτουργίας, έφερε μια νέα αίσθηση

αναλογίας στη μουσική. Η μουσική του είχε σαφή περιγράμματα, ενώ τα επί μέρους

τμήματά της υπογραμμίζονταν με πτώσεις που υπολογίζονταν από καλό υπολογισμένες

διαδοχές συγχορδιών. Οι σαφείς πλέον παράγραφοι οπού η μια οδηγεί στην επόμενη,

συνθέτουν ένα εύληπτο σχήμα με διαυγή δομή, χαρίζοντας έτσι στη μουσική του μια

απλή φυσική ροή πίσω από την οποία κρύβεται η εκπληκτική δεξιοτεχνία του32.

Ο κατεξοχήν Καθολικός συνθέτης υπήρξε ο Giovanni Pierluigi (π.1525-1594), γνωστός

με το όνομα της γενέτειρας πόλης του, Palestrina. Ο Palestrina συνέθεσε παραπάνω από

εκατό Λειτουργίες, η γνωστότερη εκ των οποίων ήταν η Λειτουργία για τον Πάπα

Μάρκελο. Ο τρόπος με τον οποίο εξισορροπεί τα αρμονικά και τα πολυμελωδικά

28 J.Machlis, K.Forney, Η απόλαυση της μουσικής, Εισαγωγή στην Ιστορία-Μορφολογία της Δυτικής Μουσικής, μτφρ: Δ. Πυργιώτης, εκδ. Fagotto, Αθήνα, 1996, σελ. 94, 9529 Ν. Μάμαλης Η ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ΄:Η Μουσική στην Ευρώπη, εκδ. ΕΑΠ., Πάτρα 2008,σελ.6530 J. Machlis, ό.π., σελ. 9531 . Machlis, ό.π., σελ.96 & C. Headington, ό.π., σελ.81 32 J. Machlis, ό.π., σελ.100& C. Headington, ό.π., σελ 84

9

στοιχεία της μουσικής έχουν ως αποτέλεσμα την καθαρότητα των λέξεων του

θρησκευτικού κειμένου. Η επίτευξη αυτή ήταν στο πνεύμα της διακήρυξης της Συνόδου

του Τρέντο (1562), σύμφωνα με την οποία τα λόγια των τραγουδιών έπρεπε να είναι

σαφώς αντιληπτά από όλους. Το ύφος του Palestrina πραγματώνει το ιδανικό α καπέλα

ύφος στη φωνητική πολυφωνία όπου η μεμονωμένη φωνή υποτάσσεται στο σύνολο33.

Η κοσμική μουσική της Αναγέννησης, η οποία απευθύνεται σε ένα ευρύ κοινό,

χρησιμοποιείται για να εξάρει την ποίηση μεγάλων ανδρών της λογοτεχνίας. Από την

ένωση ποίησης και μουσικής θα γεννηθούν δύο σημαντικά είδη της κοσμικής μουσικής,

η καντσόνα και το μαδριγάλιο34. Η καντσόνα, το περιεχόμενο της οποίας βασίζεται στην

ερωτική ποίηση, ήταν το πιο αντιπροσωπευτικό μουσικό είδος στις αυλές της

Βουργουνδίας. Γράφεται σε τρεις φωνές από τις οποίες η μία ή οι δύο χαμηλότερες,

αποδίδονται με μουσικά όργανα. Οι σημαντικότεροι συνθέτες του είδους ήταν ο

Okegkem (1410-1497) και ο Rolan de Lassus (π.1532-1594).

Ο Okegkem ονομάστηκε από τους σύγχρονούς του Πατέρας της μουσικής λόγω του

δεξιοτεχνικού τρόπου με τον οποίο χειρίστηκε τη μιμητική αντίστιξη. Στην τεχνοτροπία

αυτή οι επιμέρους φωνητικές ομάδες της χορωδίας τραγουδούν την ίδια μελωδία αλλά η

καθεμιά ξεκινάει σε διαφορετική στιγμή δίνοντας την εντύπωση ότι η μία μιμείται την

άλλη. Ακουστικά δεν επιτρέπει στον ακροατή να αντιληφθεί τη δομή της μουσικής.

Παρότι δεν πρόκειται για νέα τεχνική, ο τρόπος με τον οποίο την χρησιμοποίησε ο

Okegkem επηρέασε ολόκληρη την πορεία της μουσικής35.

Ο Rolan de Lassus έγραψε πάνω από 150 καντσόνες, τις οποίες χειρίστηκε με άνεση

και ελευθερία. Ενσωμάτωσε στην τέχνη του τα κύρια ρεύματα της αναγεννησιακής

μουσικής, τη γαλλική κομψότητα και την πνευματική ευστροφία, την ολλανδική

ικανότητα εμβάθυνσης, της πλήρους απόδοσης της λεπτομέρειας και την αισθησιακή

ομορφιά Ιταλών36.

Αγαπημένη ψυχαγωγία των καλλιεργημένων ερασιτεχνών ήταν το Μαδριγάλιο, ένα

αριστοτεχνικό είδος ποίησης και μουσικής που άνθισε τον 16ο αιώνα στις ιταλικές

αρχοντοεπαύλεις. Το κείμενό του ήταν ένα σύντομο ποίημα με λυρικό ή στοχαστικό

ύφος, λεκτική κομψότητα και λεπτότητα συναισθήματος, με χαρακτηριστικό γνώρισμα

33 J. Machlis, ό.π., σελ.102-10434 Στο ίδιο, σελ.10635 C.Headington, ό.π., σελ.83 36 J. Machlis, ό.π., σελ.109

10

τη χρήση συγκινητικών λέξεων. Η θεματολογία του Μαδριγαλίου ήταν αρκετά πλούσια.

Εκτός από τον έρωτα και τον ανικανοποίητο πόθο, είχε θέματα όπως πολιτικά, ευθυμία

και σάτιρα, σκηνές από τη ζωή στην ύπαιθρο και την πόλη37.

Κορυφαίοι συνθέτες Μαδριγαλίων ήταν ο Marenzio (1553-1599) και ο Monteverdi

(1567-1643). Ο Marenzio μελοποίησε κείμενα των σημαντικότερων Ιταλών ποιητών,

επιτυγχάνοντας να αιχμαλωτίσει το πνεύμα των κειμένων αυτών. Τα Μαδριγάλια του

Monteverdi χαρακτηρίζονται από το στοιχείο της αρμονίας, το οποίο προβάλει μέσα από

μία μελωδία ντυμένη με συγχορδίες ή από τη διαδοχή από ημιδραματικές φράσεις με

χαρακτήρα που αγγίζει τον πεζό λόγο. Ο Monteverdi είχε εκδόσει 8 βιβλία Μαδριγαλίων

τα οποία αποτέλεσαν τον συνδετικό κρίκο από την Αναγέννηση στο μπαρόκ38.

Επίλογος

Οι συνθήκες που διαμορφώθηκαν στο κοινωνικό, πολιτικό, πνευματικό και

επιστημονικό πεδίο την περίοδο της Αναγέννησης, έδωσαν νέες δυνατότητες στις τέχνες

της ζωγραφικής και της μουσικής. Ο συνδυασμός της θρησκευτικότητας, η οποία

παρέμεινε ζωντανή σε όλη την περίοδο της Αναγέννησης, και του ανθρωποκεντρισμού,

διαμόρφωσαν μια νέα αντίληψη της ομορφιάς, η οποία αποτυπώθηκε στη ζωγραφική. Η

αναγεννησιακή ομορφιά ισορροπεί ανάμεσα στο γήινο, στο θεϊκό και στο συμβολικό.

Η «ομορφιά» της μουσικής τέχνης εκφράζεται μέσω της αρμονίας. Η εξισορρόπηση

ανάμεσα στον ποιητικό λόγο και τη μουσική που τον ερμηνεύει, επιτεύχθηκε σε μεγάλο

βαθμό την περίοδο αυτή, τόσο στη θρησκευτική όσο και στην κοσμική μουσική. Το

αποτέλεσμα αυτό κατέστει δυνατό, χάρη στη συμβολή των συνθετών στη διαμόρφωση ή

τον εμπλουτισμό ποικίλων μουσικών μορφών προς ένα αρμονικό αποτέλεσμα.

Αριθμός λέξεων:2741

Βιβλιογραφία

37 J. Machlis, ό.π., σελ.11338 C.Headington, ό.π., σελ.116

11

Αλμπάνη Τζ., Κασιμάτη Μ., Η Ιστορία των τεχνών στην Ευρώπη, Τόμ. Α,

Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από το Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, εκδ. ΕΑΠ.,

Πάτρα 2008.

Έκο Ουμπέρτο (επιμ.), Ιστορία της Ομορφιάς, μτφρ. Δήμητρα Δότση –Χρίστος

Ρομποτής, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 2004.

Χόνορ Χ. - Φλέμινγκ Τζ., Ιστορία της τέχνης, εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1998.

Gombrich E.H., Το χρονικό της τέχνης,  μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ,

Αθήνα.

Stunkenbrock C. & Topper B., επιμ. Ανδρέας Παππάς, 1000

Αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής Ζωγραφικής, Από το 1300 ως το 1850, εκδ.

Koneman, Germany 2005.

Μουσική

Μάμαλης Ν., Η ιστορία των Τεχνών στην Ευρώπη, Τόμος Γ΄ Η Μουσική στην

Ευρώπη, εκδ. ΕΑΠ., Πάτρα 2008.

Headington C. Ιστορία της δυτικής μουσικής: από την αρχαιότητα ως τις μέρες

μας. μτφρ. Μάρκος Δραγούμης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1994.

Machlis j., Η απόλαυση της μουσικής, Εκδ. Fagotto, Αθήνα 1996.

Προέλευση Eικόνων

Εικόνα1(Botticelli, Η Άνοιξη): Χόνορ Χ. - Φλέμινγκ Τζ., Ιστορία της τέχνης,

εκδ. Υποδομή, Αθήνα 1998, σελ. 396

Εικόνα 2(Botticelli, Η γέννηση της Αφροδίτης) : Gombrich E.H., Το χρονικό

της τέχνης,  μτφρ. Λίνα Κάσδαγλη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα σελ. 265

Εικόνα 3(Roger van der Weyden, Προσωπογραφία νέας με λευκό

κεφαλόδεσμο) :Stunkenbrock C. & Topper B., επιμ. Ανδρέας Παππάς, 1000

Αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής Ζωγραφικής, Από το 1300 ως το 1850, εκδ.

Koneman, Germany 2005 σελ.949

Εικόνα 4(Leonardo da Vinci, Προσωπογραφία της Cecelia Gallarani (Η κυρία

με την ερμίνα): Stunkenbrock C.& Topper B. επιμ. Ανδρέας Παππάς, 1000

Αριστουργήματα της Ευρωπαϊκής Ζωγραφικής, Από το 1300 ως το 1850, εκδ.

Koneman, Germany 2005 σελ. 528.

12