EGGLHMA KAI TIMWRIA.indd 1 10/16/12 3:33:41...

EGGLHMA KAI TIMWRIA.indd 1 10/16/12 3:33:41 PM

ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ


™ÂÈÚa §O°OTEXNIA ÙÉ˜ IN¢IKTOY \AÚ. 103

T›ÙÏÔ˜ ÚˆÙÔÙ‡Ô˘:

ISBN 978-960-518-415-5

© 2012, «IN¢IKTO™» ANøNYMO™ EK¢OTIKH ETAIPEIA

K·ÏÏÈ‰ÚÔÌ›Ô˘ 64, 114 73 A£HNA, TH§.: 210.88.38.007, e-mail: indiktos@indiktos. gr


IN¢IKTO™A£HNAI 2012

ºIONTOP NTO™TO°IEº™KI

ΕΓΚΛΗΜΑ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ

MÂÙ¿ÊÚ·ÛË àe Ùa PˆÛÈÎ¿:

Ελενη Μπακοπουλου

¶ÚfiÏÔÁÔ˜:

Μαρινα Βελιτζανιδη


Σελίδα ἀπὸ τὸ Σημειωματάριο Νο 2, μὲ τὸ τέλος τοῦ προσχεδίου τοῦ μυθιστορήματος.


Ο Πεθαμενοσ Και Η Ανασταση

«Νικημένος, ὑποταγμένος στὴ μοίρα του, ἀκούει τὴ φωνὴ ποὺ ἀνάστησε τὸν Λάζαρο ἀπὸ τὸν τάφο».

Νικοσ Γαβριηλ Πεντζικησ

Τὸ 1864, λίγο προτοῦ καταπιαστεῖ μὲ τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία, τὸ πρῶτο του μεγάλο μυθιστόρημα, ὁ Φιόντορ Μιχάηλοβιτς Ντοστογιέφσκι διανύει τὴν πλέον ζοφερὴ περίοδο τῆς ζωῆς του. Σὲ διάστημα τριῶν μηνῶν χάνει τὴ γυναίκα του Μαρία Ἰσάγεβα (Ἀπρίλιος 1864)1 καὶ τὸν ἀδελφό του Μιχαήλ (10 Ἰουλίου 1864)2. Τὴν γενικὴ ἀπόγνωση ἔρχεται νὰ συμπληρώσει ὁ θάνατος τοῦ πολὺ καλοῦ του φίλου Ἀπόλλωνα Γκρηγκόριεφ (25 Σεπτεμβρίου 1864)3. Σὲ ἐπιστολή του στὸν στενό του φίλο Μπάρον Ράνγκελ ἀποτυπώνεται τὸ βαρὺ αἴσθημα τῆς ἀπελπισίας (31 Μαρτίου 1865):

«Καὶ νά ποὺ ξαφνικὰ ἔμεινα ὁλομόναχος, κι ἦταν στ’ ἀλήθεια ὀδυνηρό. Ὁλάκερη ἡ ζωή μου εἶχε χωριστεῖ στὰ δύο. Ἀπὸ τὴ μιά, ὅλα ὅσα τὴν νοηματοδοτοῦσαν εἶχαν ἤδη παρέλθει, κι ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὑπῆρχε τὸ ἄγνωστο, ὅπου ὅλα ἦταν παράξενα καὶ πρωτόγνωρα· δὲν ὑπῆρχε ψυχὴ ζῶσα ποὺ νὰ μπορεῖ νὰ ἀντικαταστήσει αὐτοὺς τοὺς δύο. Κυριολεκτικά – δὲν εἶχα τίποτα νὰ μὲ κρατάει στὴ ζωή».4

1. Lantz, K.A., The Dostoevsky Encyclopedia, Greenwood Press, U.S.A. (2004), σελ. 112.2. Ὅ.π., σσ. 112, 126.3. Ὅ.π., σελ. 112. 4. Correspondance de Dostoievski, τ. 2, Calmann-Levy, Paris (1960), σελ. 224.

7


Καταχρεωμένος καὶ συντετριμμένος ἀπὸ τὸν θάνατο τῶν ἀγαπημένων του προσώπων, ὁ Ντοστογιέφσκι ἀφοσιώνεται ὁλοκληρωτικὰ στὴ δουλειά. Ἀναλαμβάνει νὰ ἀποπληρώσει ὅλα τὰ χρέη τοῦ ἀδελφοῦ του, δανείζεται χρήματα ἀπὸ τὴν οἰκογένεια τῆς μητέρας του γιὰ νὰ μπορέσει νὰ ἀντεπεξέλθει στὶς ὑποχρεώσεις του, καὶ προσπαθεῖ μὲ κάθε τρόπο καὶ κόστος νὰ κρατήσει ζωντανὸ τὸ μηνιαῖο περιοδικὸ Ἐπόχα, τὸ ὁποῖο εἶχε ξεκινήσει νὰ ἐκδίδει μαζὶ μὲ τὸν ἀδελφό του Μιχαὴλ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1864. Οἱ προσπάθειές του ἀποδεικνύονται μάταιες, κι ἔτσι ἀναγκάζεται νὰ διακόψει τὴν κυκλοφορία τοῦ περιοδικοῦ ἐκδίδοντας τὸ τελευταῖο τεῦχος τὸν Μάρτιο τοῦ 1865.

Μὲ τὴν διακοπὴ τοῦ Ἐπόχα ὁ Ντοστογιέφσκι περιέρχεται σὲ ἀκόμη μεγαλύτερη οἰκονομικὴ δυσχέρεια. Γιὰ νὰ συγκεντρώσει χρήματα στρέφεται στὸν Ἀντρέι Ἀλεξάντροβιτς Κραγιέφσκι, διευθυντὴ τοῦ περιοδικοῦ Πατριωτικὰ Χρονικά, ἔχοντας ἕτοιμο τὸ σχέδιο γιὰ τὸ νέο του μυθιστόρημα, Οἱ Ἀλκοολικοί (8 Ἰουνίου 1865):

«Τὸ μυθιστόρημά μου τιτλοφορεῖται Οἱ Ἀλκοολικοὶ καὶ θὰ ἀσχολεῖται μὲ τὸ ἐπίκαιρο πρόβλημα τοῦ ἀλκοολισμοῦ. Δὲν ἀναλύω μόνο τὸ ἐρώτημα, ἀλλὰ συγχρόνως ἐκθέτω ὅλες τὶς πτυχές του, εἰδικότερα οἰκογενειακὲς σκηνές, τὴν ἀνατροφὴ τῶν παιδιῶν μέσα σὲ μιὰ τέτοια ἀτμόσφαιρα καὶ οὕτω καθεξῆς».5

5. Ὅ.π., σσ. 234-235.

8


9

Ἐνῶ βρίσκεται στὰ πρόθυρα τῆς ὑλικῆς καὶ ψυχικῆς κατάρρευσης, μὲ λιγοστὰ χρήματα στὴν τσέπη του, ὁ Ντοστογιέφσκι ἀναχωρεῖ γύρω στὰ τέλη Ἰουλίου τοῦ 1865 γιὰ τὴν Εὐρώπη μὲ προορισμὸ τὸ Βισμπάντεν. Ἐκεῖ, γιὰ μία ἀκόμη φορὰ παρασύρεται ἀπὸ τὸ πάθος του γιὰ τὴ ρουλέτα χάνον τας μέσα σὲ πέντε μέρες ὅλα του τὰ χρήματα.

Ἀπένταρος, διαλυμένος καὶ μόνος, στρέφεται σὲ φίλους καὶ γνωστούς, παρακαλώντας νὰ τοῦ στείλουν χρήματα. Καταφεύγει στὸν Ἰβὰν Σεργκέγιεβιτς Τουργκένιεφ ζητώντας δάνειο, μὲ τὴν ὑπόσχεση ὅτι θὰ τὸ ξεπληρώσει σὲ διάστημα ἑνὸς μηνός. Ὁ Τουργκένιεφ ἀνταποκρίνεται θετικὰ καὶ στέλνει στὸν Ντοστογιέφσκι πενήντα τάληρα, ποσὸ τὸ ὁποῖο ὁ συγγραφέας ἐξοφλεῖ μὲ μεγάλη καθυστέρηση, πληγώνοντας κατ’ αὐτὸ τὸν τρόπο τὴν φιλία τους. Στέλνει δύο φορὲς γράμμα στὸν Ράνγκελ, χωρὶς ὅμως νὰ λάβει ἀπάντηση. Τὴν ἴδια περίοδο ἐπιχειρεῖ νὰ πουλήσει ἕνα ἀπὸ τὰ μυθιστορήματά του σὲ κάποιο περιοδικό· καμία ἀπὸ τὶς προσπάθειές του δὲν εὐδοκιμεῖ.

Στὶς ἀρχὲς τοῦ Αὐγούστου τὸν ἐπισκέπτεται στὸ Βισμπάντεν ἡ ἐρωμένη του Πωλίνα Σούσλοβα. Ἡ διαμονή της δὲν κρατάει παρὰ μονάχα δύο ἑβδομάδες. Μὲ τὴν ἐπιστροφὴ τῆς Σούσλοβα στὸ Παρίσι, ὁ Ντοστογιέφσκι βρίσκεται γιὰ μία ἀκόμη φορὰ μόνος, ἔχοντας ἐπιπλέον νὰ ἀντιμετωπίσει τὴ βάναυση συμπεριφορὰ τῶν ἀνθρώπων τοῦ ξενοδοχείου ὅπου διέμενε. Ὁ ἴδιος γράφει στὴν Σούσλοβα γιὰ τὴν ἀθλιότητα τῆς κατάστασης ποὺ ἐπικρατοῦσε στὸ ξενοδοχεῖο (22 Αὐγούστου 1865):


10

«Μόλις ἔφυγες, τὴν ἀμέσως ἑπόμενη μέρα, νωρὶς τὸ πρωί, οἱ ἄνθρωποι τοῦ ξενοδοχείου μὲ ἐνημέρωσαν πὼς ἔλαβαν ὁδηγίες νὰ μὴ μοῦ προσφέρουν δεῖπνο, τσάι ἢ καφέ. Πῆγα νὰ ξεκαθαρίσω τὴν παρεξήγηση κι ὁ χοντρὸς Γερμανὸς ἰδιοκτήτης μὲ ἐνημέρωσε πὼς δὲν μοῦ “ἀξίζει” κανένα δεῖπνο καὶ πὼς θὰ μοῦ ἔστελνε μόνο τσάι. Ἔτσι, ἀπὸ χθὲς δὲν ἔχω φάει τίποτα καὶ ζῶ μόνο μὲ τσάι. Ἀκόμη ὅμως καὶ τὸ τσάι ποὺ μοῦ σερβίρουν –χωρὶς τσαγιέρα– εἶναι ἄθλιο. Δὲν καθαρίζουν τὰ ροῦχα μου ἢ τὶς μπότες μου· δὲν ἔρχον ται ὅταν τοὺς καλῶ· κι ὅλοι οἱ ὑπηρέτες μοῦ συμπεριφέρον ται μὲ ἀνείπωτη, σχεδὸν τυπικὴ γερμανικὴ περιφρόνηση. Οἱ Γερμανοὶ ἐξάλλου δὲν γνωρίζουν μεγαλύτερο ἔγκλημα ἀπὸ τὸ νὰ εἶσαι ἄφραγκος καὶ νὰ μὴν πληρώνεις ἐγκαίρως τοὺς λογαριασμούς σου».6

Αὐτὸς ὁ ἐλεεινὸς κι ἐξευτελιστικὸς τρόπος ζωῆς γεννᾶ μιὰ συγγραφικὴ παρόρμηση, ἡ ὁποία πλημμυρίζει τὸν Ντοστογιέφσκι καὶ τὸν ὁδηγεῖ νὰ ἐγκαταλείψει γιὰ λίγο τοὺς Ἀλκοολικούς. «Ἤλπιζα νὰ ὁλοκληρώσω μία νουβέλα (Οἱ Ἀλκοολικοί) ἀρκετὰ γρήγορα», γράφει ἀπὸ τὸ Βισμπάντεν στὸν Μιχαὴλ Νικηφόροβιτς Κάτκοφ, διευθυντὴ τοῦ περιοδικοῦ Ρῶσος Ἀγγελιαφόρος, «ἀλλὰ παρασύρθηκα ἀπὸ μιὰ ἄλλη ἐργασία (αὐτὴν γιὰ τὴν ὁποία γράφω τώρα) καὶ δὲν τὸ μετανιώνω καθόλου»7 (Σεπτέμβριος 1865), καὶ συνεχίζει σχεδιάζοντας τὰ περιεχόμενα τοῦ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία.

Ὡστόσο, ἡ ἰδέα γιὰ τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία δὲν γεν

6. Ὅ.π., σελ. 238.7. Ὅ.π., σελ. 249.


11

νιέται τὸ 1865 στὸ Βισμπάντεν. Ἀπὸ σημειώσεις καὶ σχεδιάσματα τοῦ συγγραφέα προκύπτει πὼς ὁ ἴδιος εἶχε πρὸ πολλοῦ ἐπεξεργαστεῖ τὸ συγκεκριμένο ἔργο. Στὴ Σιβηρία ὁ Ντοστογιέφσκι εἶχε γνωρίσει ἕναν κατάδικο ὁ ὁποῖος τοῦ ἐξομολογήθηκε τὸ ἔγκλημά του: Ἦταν δουλοπάροικος καὶ ὑπηρετοῦσε ἕναν ἄνθρωπο διεφθαρμένο. Τὴν νύχτα τοῦ γάμου του, ὁ ἀφέντης ἅρπαξε τὴν γυναίκα του ὥστε νὰ περάσει αὐτὴ πρῶτα ἀπὸ τὸ δικό του κρεβάτι.

«Ἀπὸ κείνη τὴ μέρα συλλογιζόμουνα πῶς νὰ ἐκδικηθῶ τὸν κύριο γιὰ τὰ χάδια ποὺ ἔκανε στὴ γυναίκα μου. Καὶ νά κατὰ τὸ βράδυ περπατῶ πίσω ἀπὸ τὸν κῆπο τοῦ ἀφέντη καὶ τὸν βλέπω μονάχο. Περπατῶ στὸ δρομάκι καὶ δὲ μὲ προσέχει. Ὁ φράχτης τοῦ κήπου δὲν ἦταν ψηλός, καὶ ἦταν ἀπὸ σίδερα. Ἄφησα τὸν ἀφέντη νὰ προχωρήσει λίγο καὶ ἥσυχα πήδησα μέσα. Ἔβγαλα τὸ τσεκούρι καὶ ἀπὸ τὸ δρομάκι, πάνω στὸ χορτάρι γιὰ νὰ μὴ μὲ ἀκούσει, κρυφά, πῆγα πίσω του. Πλησίασα κοντὰ κι ἔβγαλα τὸ τσεκούρι μὲ δύο χέρια. Ἤθελα νὰ δεῖ πὼς πλησίασα γιὰ νὰ πάρω τὸ αἷμα μου, γι’ αὐτὸ ἐπίτηδες ἔβηξα. Καθὼς γύρισε καὶ μὲ γνώρισε, ἐγὼ πήδηξα πάνω του καὶ μὲ τὸ τσεκούρι κατευθείαν στὸ κεφάλι.... τράχ! Νά γιὰ σένα... γιὰ τὴν ἀγάπη... Πιτσιλίστηκα μὲ αἷμα κι ἔπεσε κάτω χωρὶς νὰ βγάλει ἄχνα. Πῆγα μετὰ στὸ γραφεῖο τοῦ ἐπιστάτη καὶ τοῦ εἶπα τί ἔγινε».8

Ὁ βασικὸς πυρήνας, ἡ ἰδέα δηλαδὴ τῆς ἐξομολόγησης, ἀπο

8. Παπαγιώργη, Κ., Ντοστογιέφσκι, ἐκδ. Καστανιώτη, Ἀθήνα (1992), σελ. 235.


12

τυπώνεται ἤδη ἀπὸ τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 1859 σ’ ἕνα γράμμα ποὺ στέλνει ὁ Ντοστογιέφσκι στὸν ἀδελφό του ἀπὸ τὴν πόλη Τβέρ, ὅπου ἦταν ἐξόριστος (Ὀκτώβριος 1859):

«Θυμᾶσαι, σοῦ μίλησα γιὰ μιὰν ἐξομολόγηση –ἕνα μυθιστόρημα ποὺ ἤθελα νὰ γράψω– ὅταν ὅλα εἶχαν τελειώσει, λέγοντας πὼς θὰ εἶχα ἀρκετὰ ἀκόμη νὰ ζήσω. Λοιπόν, ἀποφάσισα στὴν πραγματικότητα, ὁριστικὰ νὰ τὸ γράψω τώρα χωρὶς καθυστέρηση. [...] Θὰ εἶναι πρωτίστως ἀποτελεσματικό, παθιασμένο καὶ δευτερευόντως ὅλη μου ἡ καρδιὰ καὶ ἡ ψυχὴ θὰ ἐκφρα στεῖ σὲ αὐτὸ τὸ μυθιστόρημα. Τὸ σκέφτηκα καθὼς ἐξέτια τὴν ποινή μου, ξαπλωμένος σ’ ἕνα κρεβάτι ἀπὸ ξύλινες τάβλες, σὲ μιὰ ἀφόρητη στιγμὴ μελαγχολίας καὶ αὐτοκαταστροφῆς. [...] Ἡ ἐξομολόγηση θὰ ἐπιβάλει τὸ ὄνομά μου μιὰ γιὰ πάντα».9

Ἔτσι λοιπόν, στὸ δωμάτιο ἑνὸς τρισάθλιου ξενοδοχείου στὸ Βισμπάντεν καὶ μὲ συντετριμμένη τὴν ἀξιοπρέπειά του, ὁ Ντοστογιέφκσι δίνει σάρκα καὶ ὀστὰ στὴν ἰδέα τῆς «ἐξομολόγησης» ποὺ εἶχε γεννήσει κι ἀναπτύξει στὴν ἐξορία τῆς Σιβηρίας. Ὁ τίτλος τοῦ ἔργου εἶναι δανεισμένος ἀπὸ τὸ ὁμώνυμο ἄρθρο τοῦ Β. Ποπόφ, ποὺ δημοσιεύτηκε τὸ 1863 στὸ περιοδικὸ τοῦ Ντοστογιέφσκι Βρέμια, μὲ θέμα ποὺ ἀφοροῦσε τὴν ἱστορία τοῦ ποινικοῦ δικαίου. Στὸ ἴδιο περιοδικὸ ὁ Ντοστογιέφσκι δημοσίευε συχνὰ ὑλικὰ ἀπὸ τὰ δικαστικὰ χρονικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα ἀντλοῦσε καὶ ἱστορίες γιὰ τὰ βιβλία του.

9. Mochulsky, K., Dostoevsky: His Life and Work, μτφρ.: Mininan, M. A., Princeton University Press, U.S.A. (1967), σελ. 270.


13

Ἡ συγγραφὴ στὸ Βισμπάντεν προχωρᾶ μὲ ταχύτατους ρυθμούς. Τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1865 ὁ Ντοστογιέφσκι στέλνει στὸν Κάτκοφ μιὰ ἀρκετὰ λεπτομερῆ περιγραφὴ τῆς νέας του ἱστορίας:

«Ἡ ἰδέα τοῦ βιβλίου μου, ἀπ’ όσο μπορῶ νὰ κρίνω, δὲν εἶναι ἀντίθετη μὲ τὴν κατεύθυνση τοῦ περιοδικοῦ σας. Ἀντιθέτως μάλιστα. Πρόκειται γιὰ τὴν ψυχολογικὴ καταγραφὴ ἑνὸς ἐγκλήματος. Ἡ δράση εἶναι σύγχρονη, λαμβάνει χώρα σὲ παρόντα χρόνο. Ἕνας νέος ἄνδρας, διωγμένος ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο, ταπεινῆς καταγωγῆς, ζώντας δὲ ὑπὸ καθεστὼς ἀπόλυτης φτώχειας, ἀποφασίζει –ἀπερίσκεπτα, μὲ μυαλὸ θολωμένο καὶ ὑπὸ τὴν ἐπήρεια αὐτῶν τῶν παράξενων “νεφελωδῶν” ἰδεῶν ποὺ κυκλοφοροῦν στὴν ἀτμόσφαιρα– νὰ ξεφύγει ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄθλια κατάσταση μὲ ἕνα χτύπημα. Ἔχει ἀποφασίσει νὰ σκοτώσει μιὰ συγκεκριμένη γριὰ γυναίκα, τοκογλύφα, χήρα ἐπίτιμου συμβούλου. Ἡ γριὰ γυναίκα εἶναι ἠλίθια, βαρύκοη, ἀσθενικὴ καὶ ἄπληστη. Ἀπαιτεῖ ἑβραϊκὰ ποσοστά, εἶναι κακόβουλη καὶ ξεσκίζει τὶς ζωὲς τῶν ἄλλων, βασανίζοντας τὴν μικρότερή της ἀδελφὴ σὰν εἴλωτα. “Δὲν ἀξίζει τίποτα”, “Γιὰ ποιὸ λόγο ὑπάρχει;”, “Εἶναι χρήσιμη σὲ κανέναν;” Αὐτὰ τὰ ἐρωτήματα ταράζουν διαρκῶς τὸν νεαρὸ ἄνδρα. Ἀποφασίζει νὰ τὴν σκοτώσει, νὰ τῆς κλέψει ὅλα της τὰ ὑπάρχοντα γιὰ νὰ χαρίσει εὐτυχία στὴ μητέρα του, ἡ ὁποία ζεῖ στὴν ἐπαρχία· νὰ σώσει τὴν ἀδελφή του, ποὺ ζεῖ μὲ κάποιους γαιοκτήμονες ὡς γκουβερνάντα, ὑπὸ τὶς πρόστυχες ἀπαιτήσεις τοῦ ἀφεντικοῦ της – ἀπαιτήσεις ποὺ τὴν ἀπειλοῦν μὲ ἀφανισμό· νὰ ὁλοκληρώσει τὶς σπουδές του, νὰ πάει στὸ ἐξωτερικό, κι ἀκόμα, γιὰ τὸ ὑπόλοιπο τῆς ζωῆς του, νὰ εἶναι ἀξιότιμος, ἀκέραιος, σταθερὸς στὴν ἐκπλήρωση τοῦ καθήκοντος ἔναντι τῆς ἀνθρωπότητος, ἡ ὁποία βεβαίως θὰ τὸν ἐξι


14

λεώσει ἀπὸ τὸ ἔγκλημά του – ἐάν, βεβαίως, ὁ ὅρος “ἔγκλημα” ἁρμόζει σὲ μιὰ πράξη ἔναντι μιᾶς γριᾶς γυναίκας, κουφῆς, ἠλίθιας, διαβολικῆς καὶ ἀσθενικῆς, ποὺ ἀκόμη καὶ ἡ ἴδια δὲ γνωρίζει γιατί συνεχίζει νὰ ὑπάρχει σὲ τοῦτο τὸν κόσμο καὶ ποὺ πιθανότατα μετὰ ἀπὸ ἕνα μήνα θὰ πεθάνει ἔτσι κι ἀλλιῶς ἀπὸ μόνη της. Παρὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἐγκλήματα τέτοιας φύσης εἶναι τρομερὰ δύσκολο νὰ τὰ διαπράξει κανείς –π.χ. κάποια ἴχνη, κάποιες ἐνδείξεις κ.λπ. μένουν μὲ τρόπο ἀδέξιο ἀκάλυπτα κι ἕνα τεράστιο μέρος ἐγκαταλείπεται στὴν τύχη ποὺ σχεδὸν πάντοτε προδίδει τὸν ἔνοχο–, συμβαίνει νὰ ἐπιτύχει ἐντελῶς τυχαῖα τὴν ἐκπλήρωση τοῦ σχεδίου του τόσο γρήγορα ὅσο καὶ ἀποτελεσματικά. Περνᾶ σχεδὸν ἕνα μήνα μετὰ τὸ ἔγκλημα καὶ μέχρι τὴν τελικὴ καταστροφή. Κανεὶς δὲν τὸν ὑποψιάζεται κι οὔτε μπορεῖ νὰ τὸν ὑποπτευθεῖ. Κι ἐδῶ λοιπὸν εἶναι ποὺ ξετυλίγεται ὁλόκληρη ἡ ψυχολογικὴ διαδικασία τοῦ ἐγκλήματος. Ὁ δολοφόνος ἔρχεται ἀντιμέτωπος μὲ ἀδιάλυτα ἐρωτήματα· ἀνυποψίαστα κι ἀπρόβλεπτα συναισθήματα βασανίζουν τὴν καρδιά του. Ἡ θεία ἀλήθεια καὶ δικαιοσύνη, ἡ ἐπίγεια δικαιοσύνη, διεκδικοῦν τὰ δικαιώματά τους κι ἐντέλει ἀποφασίζει νὰ παραδοθεῖ. Τὸ αἴσθημα τῆς ἀποκοπῆς καὶ τῆς ἀπομόνωσης ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα, τὸ ὁποῖο βίωσε ἀμέσως μετὰ τὴν ὁλοκλήρωση τοῦ ἐγκλήματος, τὸν ἔχει βασανίσει. Ὁ νόμος τῆς δικαιοσύνης καὶ ἡ ἀνθρώπινη φύση τὸν ἔχουν κυριεύσει... Ὁ ἴδιος ὁ ἐγκληματίας ἀποφασίζει νὰ ἀποδεχτεῖ τὰ πάθη του γιὰ νὰ ἐξιλεωθεῖ γιὰ τὴν πράξη του. Ἀλλὰ μετὰ ἀδυνατῶ νὰ διευκρινίσω πλήρως τὴν σκέψη μου. Στὴν ἱστορία μου ὑπάρχει ἀκόμα ἕνας ὑπαινιγμὸς γιὰ τὴν ἰδέα πὼς ὁ ἐγκληματίας φοβᾶται πολὺ λιγότερο τὴν καθιερωμένη νομικὰ ποινὴ γιὰ ἕνα ἔγκλημα ἀπ’ ὅσο νομίζει ὁ νομοθέτης, ἐν μέρει ἐπειδὴ ὁ ἴδιος βιώνει ἠθικὰ ἀπὸ μόνος του τὴν ἀναγ


15

καιότητα μιᾶς τέτοιας ποινῆς. Αὐτό, ἔχω παρατηρήσει νὰ συμβαίνει ἀκόμη καὶ στοὺς πλέον ἀκαλλιέργητους ἀνθρώπους, ὑπὸ τὶς σκληρότερες συνθῆκες. Ἤθελα νὰ ἐκφράσω αὐτὴ τὴν συγκεκριμένη ἰδέα σὲ μιὰ καλλιεργημένη προσωπικότητα τῆς νέας γενιᾶς, οὕτως ὥστε ἡ σκέψη αὐτὴ νὰ ἰδωθεῖ καθαρότερα καὶ ἐναργέστερα. Ὁρισμένα περιστατικὰ τὰ ὁποῖα ἔχουν συμβεῖ σχετικὰ πρόσφατα μὲ ἔχουν πείσει πὼς τὸ θέμα μου δὲν εἶναι ἐπ’ οὐδενὶ ἐκκεντρικό. Εἰδικότερα τὸ γεγονὸς ὅτι ὁ ἐγκληματίας εἶναι ἕνας πνευματικὰ καλλιεργημένος νέος, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἔχει καὶ καλὲς προοπτικές. Πέρυσι στὴ Μόσχα ἔμαθα (γεγονὸς ἀπολύτως ἀληθινό) γιὰ ἕναν συγκεκριμένο φοιτητὴ ὁ ὁποῖος ἀποβλήθηκε ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο –μετὰ τὸ περιστατικὸ μὲ τοὺς Μοσχοβίτες φοιτητές– καὶ ἀποφάσισε νὰ διαρρήξει ἕνα ταχυδρομεῖο καὶ νὰ σκοτώσει τὸν ταχυδρόμο. Στὶς ἐφημερίδες μας ὑπάρχουν ἀκόμη πολλὰ ἴχνη αὐτῆς τῆς ἀλλόκοτης ἰδέας ἡ ὁποία πραγματώνεται μὲ πράξεις φοβερές. (Ὁ κατηχητὴς ποὺ σκότωσε ἕνα κορίτσι σ’ ἕνα στάβλο καὶ τὸν ὁποῖον μιὰ ὥρα μετὰ συνέλαβαν ἀμέριμνο νὰ τρώει.) Ἐν συντομίᾳ, εἶμαι πεπεισμένος ὅτι τὸ θέμα μου εἶναι θεμελιωμένο ἐν μέρει στὴν ἐπικαιρότητα...».10

Κατὰ τὴν διάρκεια αὐτῶν τῶν μελαγχολικῶν ἡμερῶν στὸ Βισμπάντεν, μονάχα ὁ Ρῶσος ὀρθόδοξος ἱερέας Γιανίσεφ βοηθᾶ τὸν Ντοστογιέφσκι. Ἐπιτέλους, ὁ Ράνγκελ, ὡς ἀπὸ μηχανῆς θεός, ἐπιστρέφει στὴν βάση του στὴν Κοπεγχάγη, ὕστερα ἀπὸ ἄδεια, γιὰ νὰ βρεῖ τὰ δύο γράμματα τοῦ Ντοστογιέφσκι. Τοῦ στέλνει χρήματα καὶ τὸν προσκαλεῖ νὰ

10. Ὅ.π., σσ. 246-248.


16

περάσει ἀπὸ τὴν Κοπεγχάγη στὸ δρόμο τῆς ἐπιστροφῆς του πρὸς τὴν Πετρούπολη. Ὁ Ντοστογιέφσκι μένει δέκα μέρες στὸ σπίτι τοῦ φίλου του στὴν Κοπεγχάγη καὶ στὶς 10 Ὀκτωβρίου ἐπιστρέφει στὴν Πετρούπολη.

Ἐνῶ ἀρχικῶς ὁ Ντοστογιέφσκι εἶναι ἀπόλυτα εὐχαριστημένος μὲ τὴν πρόοδό του (στὶς 28 Σεπτεμβρίου τοῦ 1865 γράφει στὸν Ράνγκελ: «Ἡ ἱστορία μὲ τὴν ὁποία τώρα ἀσχολοῦμαι θὰ εἶναι πιθανότατα ὅ,τι καλύτερο ἔχω γράψει μέχρι στιγμῆς, ἂν μοῦ δώσουν μονάχα λίγο χρόνο»)11, στὴν Πετρούπολη μετατρέπει ἀνεπαίσθητα τὸ ἔργο του σὲ μεγάλο μυθιστόρημα κι ἀποφασίζει νὰ θυσιάσει ὅ,τι ἔχει γράψει μέχρι στιγμῆς καὶ νὰ ἀρχίσει πάλι ἀπὸ τὴν ἀρχή. Στέλνει γράμμα στὸν Ράνγκελ, ἐνημερώνοντάς τον γιὰ αὐτὴ τὴν ἀπότομη ἀλλαγὴ τῶν σχεδίων του (18 Φεβρουαρίου 1866):

«Αὐτὸ εἶναι τὸ μυθιστόρημά μου γιὰ τὸν Ρῶσο Ἀγγελιαφόρο. Εἶναι ἕνα μεγάλο μυθιστόρημα, σὲ ἕξι μέρη. Μεγάλο μέρος του ἦταν ἤδη ἕτοιμο ἀπὸ τὰ τέλη Νοεμβρίου. Τὸ ἔκαψα ὅλο. Τώρα μπορῶ νὰ τὸ ὁμολογήσω. Δὲν ἤμουν εὐχαριστημένος μὲ τὸν ἑαυτό μου. Μιὰ νέα φόρμα, ἕνα νέο σχέδιο μὲ ἔχει γοητεύσει κι ἔτσι ἄρχισα ξανά. Δουλεύω μέρανύχτα, καὶ πάλι δὲν εἶναι ἀρκετό. [...] Ἕνα μυθιστόρημα εἶναι ἕνα ἔργο ποίησης. Προκειμένου νὰ τὸ συνθέσει κανεὶς πρέπει νὰ ἔχει ἠρεμία πνεύματος καὶ ἀντίληψης. Οἱ πιστωτές μου μὲ βασανίζουν, μὲ ἀπειλοῦν πὼς θὰ μὲ στείλουν στὴ φυλακή».12

11. Ὅ.π., σελ. 251.12. Ὅ.π., τ. 3, σελ. 28.


17

Ἡ συγγραφὴ τῆς νέας ἐκδοχῆς τοῦ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία προχωρᾶ παράλληλα μὲ τὴν δημοσίευση τοῦ ἔργου στὸ περιοδικὸ Ρῶσος Ἀγγελιαφόρος. Παρότι ἡ δημοσίευση ξεκινᾶ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1865, ὁ Ντοστογιέφσκι δὲν ἔχει ἀκόμη ξεκάθαρη εἰκόνα γιὰ τὴν ὁλοκληρωμένη σύνθεση τοῦ μυθιστορήματος. Τὰ τρία πρῶτα μέρη σημειώνουν μεγάλη ἐπιτυχία, γεγονὸς ποὺ ἀναζωογονεῖ τὸ πνεῦμα καὶ τὴν διάθεση τοῦ Ντοστογιέφσκι. «Πρέπει νὰ σημειώσω πὼς τὸ μυθιστόρημά μου προχωράει ἐξαιρετικὰ καλὰ κι ἔχει ἐνισχύσει τὴ φήμη μου ὡς συγγραφέα. Ὅλο μου τὸ μέλλον ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὴν ἐπιτυχῆ ὁλοκλήρωσή του»13, γράφει τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1866 στὸν Γιανίσεφ. Ὁ Ντοστογιέφσκι ἔχει πλέον ἐναποθέσει ὅλες του τὶς ἐλπίδες στὴν συγγραφὴ τοῦ ἔργου του.

Ἡ ὁμαλὴ ἐξέλιξη τῆς συγγραφῆς διακόπτεται σύντομα ἀπὸ τοὺς σχολαστικοὺς καὶ συντηρητικοὺς συντάκτες τοῦ περιοδικοῦ Ρῶσος Ἀγγελιαφόρος, οἱ ὁποῖοι κατακρίνουν τὸ τέταρτο κεφάλαιο τοῦ τέταρτου μέρους – τὸ σημεῖο ὅπου ἡ Σόνια διαβάζει τὸ ἀπόσπασμα ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιο στὸν Ρασκόλνικοφ. Ἀρνοῦνται νὰ δημοσιεύσουν τὸ ἀπόσπασμα ποὺ τοὺς φέρνει σὲ δύσκολη θέση, καὶ ἀναγκάζουν τὸν συγγραφέα του νὰ τὸ ξαναγράψει μὲ τρόπο μὴ ἀμφιλεγόμενο, διαχωρίζοντας πλήρως «τὸ καλὸ ἀπὸ τὸ κακό».

Λίγο ἀργότερα, κι ἔχοντας ἀκολουθήσει τὶς ἀπαιτήσεις τῶν ἐκδοτῶν του, ὁ Ντοστογιέφσκι ἐπιβεβαιώνει στὸν Νικο

13. Ὅ.π., σελ. 37.


18

λάι Ἀλεξέγιεβιτς Λιουμπίμοφ, συντάκτη τοῦ Ρώσου Ἀγγελιαφόρου: «Ἔχω διαχωρίσει ἀπολύτως κι ἐντελῶς τὸ κακὸ ἀπὸ τὸ καλό, καὶ τώρα θὰ εἶναι ἐντελῶς ἀδύνατο νὰ τὰ μπερδέψω καὶ νὰ τὰ χρησιμοποιήσω μὲ τρόπο ἀνάρμοστο. Ἔχω ἀκολουθήσει ὅλες σας τὶς συμβουλές. [...] Ὅλα εἶναι ξεμπερδεμένα καὶ ξεκάθαρα. Μιὰ ἐντελῶς ἄλλη διάσταση ἔχει δοθεῖ στὴν ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου»14. Μαζὶ μὲ τὴν ἀλλαγὴ τοῦ ἀποσπάσματος, ὁ Ντοστογιέφσκι ἐκλιπαρεῖ: «Καὶ τώρα σᾶς θερμοπαρακαλῶ· γιὰ τ’ ὄνομα τοῦ Θεοῦ, ἀφῆστε τα ὅλα ὡς ἔχουν»15. Ὁ Κάτκοφ ὅμως παραμένει ἐν μέρει ἀνικανοποίητος καὶ διαγράφει πολλὰ ἀπὸ τὰ λόγια τῆς Σόνιας.

Βαθιὰ δυσαρεστημένος ἀπὸ τὸν συντηρητισμὸ τῶν συντακτῶν του ποὺ τὸν περιορίζει καὶ τὸν δεσμεύει, ἐνημερώνει τὸν φίλο του Ἀλεξὰντρ Πετρόβιτς Μιλιοῦκοφ γιὰ τὴν σύντομη συνάντηση ποὺ εἶχε μὲ τοὺς δύο συντάκτες τοῦ Ρώσου Ἀγγελιαφόρου, Κάτκοφ καὶ Λιουμπίμοφ (8 Ἰουλίου 1866):

«Κι ἐγὼ ὁ ἴδιος φοβᾶμαι νὰ πῶ τὸ ὁ,τιδήποτε γιὰ τὸ συγκεκριμένο κεφάλαιο. Τὸ ἔγραψα σὲ συνθῆκες αὐθεντικῆς ἔμπνευσης, ἀλλὰ εἶναι ἴσως ἄσχημο. Σὲ κάθε περίπτωση δὲν τοὺς ἀπασχολεῖ ἡ λογοτεχνική του ἀξία, μᾶλλον φοβοῦνται πὼς μπορεῖ νὰ εἶναι ἄσεμνο. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη εἶχα δίκιο· δὲν ὑπῆρχε τίποτα τὸ ἀνήθικο, ἴσχυε μάλιστα τὸ ἐντελῶς ἀντίθετο. Ἀλλὰ βλέπουν κάτι ἄλλο, κι ἐπιπλέον ἀνακαλύπτουν ἴχνη μηδενισμοῦ. Ὁ Λιουμπίμοφ μοῦ δήλωσε κατηγορηματικὰ πὼς

14. Ὅ.π., σελ. 46.15. Ὅ.π., σσ. 46-47.


19

πρέπει νὰ τὸ ξαναγράψω. Ξαναπῆρα τὸ χειρόγραφο, κι αὐτὴ ἡ ἀναθεώρηση ἑνὸς τόσο μεγάλου κεφαλαίου μοῦ ἔχει κοστίσει τουλάχιστον τόση δουλειὰ ὅσο τρία νέα κεφάλαια, χωρὶς νὰ ἀναφέρω τὸν κόπο ποὺ ἀφιερώνω καὶ τὴν δυσαρέσκεια. Ὡστόσο τὸ ἄλλαξα καὶ τὸ ξανάστειλα. Ὣς ἐδῶ ὅμως! Τὸ κακὸ εἶναι ὅτι δὲν ἔχω ξαναδεῖ τὸν Λιουμπίμοφ καὶ δὲν γνωρίζω κατὰ πόσον εἶναι ἱκανοποιημένοι μὲ τὶς ἀλλαγές· ἀναρωτιέμαι ἐὰν αὐτοὶ οἱ ἴδιοι θὰ κάνουν νέες ἀλλαγές!»16

Μέχρι καὶ σήμερα δὲν γνωρίζουμε τὴν ἀρχικὴ μορφή, τὴν πρώτη ἐκδοχὴ τοῦ ἀποσπάσματος μὲ τὴν ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου.

Τὸ καλοκαίρι τοῦ 1866 ὁ Ντοστογιέφσκι ἀποφασίζει νὰ τὸ περάσει στὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του Βέρας Μιχάηλοβνα Ἰβάνοβνα, στὸ χωριὸ Λιούμπλινο, 11 χιλιόμετρα ἔξω ἀπὸ τὴν Μόσχα. Ἐκεῖ ἀκούει γιὰ πρώτη φορὰ τοὺς στίχους τοῦ Χάινε, «Du hast Diamanten und Perlen», τοὺς ὁποίους ἀργότερα ἐνσωματώνει στὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία17. Στὴν ἐξοχὴ ὁ Ντοστογιέφσκι ἐργάζεται ἀκούραστα· σχεδίαζει νὰ παραδώσει ἕνα μεγάλο –ἀνέκδοτο ἀκόμη– μυθιστόρημα στὸν ἐκδότη Φιόντορ Τιμοφέγιεβιτς Στελλόφσκυ ἕως τὴν πρώτη Νοεμβρίου. Κάτι τέτοιο, παρόλα αὐτά, δὲν πραγματοποιεῖται στὸ Λιούμπλινο, κι ἕνα μήνα προτοῦ λήξει ἡ προθεσμία ὁ Ντοστογιέφσκι δὲν ἔχει γράψει οὔτε μισὴ ἀράδα. Ἀντιθέτως, στρέφει τὴν προσοχή του καὶ ἀφοσιώνεται στὸ πέμπτο μέρος τοῦ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία.

16. Ὅ.π., σελ. 49.17. Βλ. Μέρος Πέμπτο, Κεφάλαιο Πέμπτο, σελ. 736.


20

Τὴν ἴδια περίοδο, ὁ Ἀλέξανδρος Μιλιοῦκοφ, ὅπως ἀναφέρει στὰ ἀπομνημονεύματά του, παροτρύνει τὸν Ντοστογιέφσκι νὰ ζητήσει τὴ βοήθεια μιᾶς στενογράφου· ὁ Πάβελ Ὄλχιν, διευθυντὴς μιᾶς σχολῆς γραμματέων, συστήνει στὸν Ντοστογιέφσκι τὴν καλύτερη μαθήτριά του. Στὶς 4 Ὀκτωβρίου τοῦ 1866 ὁ Ντοστογιέφσκι ξεκινᾶ νὰ ὑπαγορεύει τὸν Παίχτη στὴν μέλλουσα γυναίκα του Ἄννα Σνίτκινα. Τὸ μυθιστόρημα ὁλοκληρώνεται στὶς 31 Ὀκτωβρίου κι ὁ Ντοστογιέφσκι ἐπιστρέφει στὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία. Γράφει τὸ ἕκτο καὶ τελευταῖο μέρος του τὸν Νοέμβριο τοῦ 1866. Τὸ μυθιστόρημα ἐκδίδεται στὸν Ρῶσο Ἀγγελιαφόρο κατὰ τὴ διάρκεια τοῦ 1866.

Μὲ τὴ δημοσίευση τοῦ πρώτου μέρους τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1866, τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία σημειώνει ἄμεσα ἐπιτυχία καὶ προκαλεῖ μεγάλη αἴσθηση στὸ ἀναγνωστικὸ κοινό. «Τὸ μυθιστόρημα προμηνύεται νὰ εἶναι ἕνα ἀπὸ τὰ σημαντικότερα τοῦ συγγραφέα τῶν Ἀναμνήσεων ἀπὸ τὸ σπίτι τῶν πεθαμένων»18, γράφει ἀνώνυμα ἕνας κριτικός. Καθὼς δημοσιεύονται καὶ τὰ ὑπόλοιπα μέρη τοῦ μυθιστορήματος, τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία γίνεται ἀντικείμενο συζήτησης. Ὅπως ἀναφέρει ὁ Νικολάι Νικολάγιεβιτς Στράχοφ στὰ ἀπομνημονεύματά του, τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία ἦταν τὸ λογοτεχνικὸ γεγονὸς τῆς χρονιᾶς, «τὸ μόνο βιβλίο γιὰ τὸ ὁποῖο μιλᾶνε οἱ βιβλιοφάγοι. Κι ὅταν μιλᾶνε γιὰ αὐτό, σὲ γενικὲς γραμμὲς παραπονιοῦνται γιὰ τὴν ἀκατανίκητη δύναμή του

18. Dostoevsky, F., Crime and Punishment, μτφρ.: McDuff D., Penguin Classics, England (2003), Πρόλογος, σελ. x.


21

καὶ γιὰ τὸ γεγονὸς ὅτι ἀσκεῖ μιὰ τόσο ὀδυνηρὴ ἐπιρροὴ στοὺς ἀναγνῶστες, μὲ ἀποτέλεσμα ὅσοι ἔχουν γερὰ νεῦρα νὰ καταλήγουν ἄρρωστοι καὶ ὅσοι χάνουν τὴν ψυχραιμία τους εὔκολα νὰ τὸ παρατᾶνε»19.

Πολλοὶ ὑποστηρικτὲς τοῦ μηδενισμοῦ, ἀνάμεσά τους καὶ ὁ κριτικὸς Ντμίτρι Ἰβάνοβιτς Πισάρεφ, ἀδυνατώντας νὰ κατανοήσουν τὸ πνεῦμα τοῦ μυθιστορήματος, προσέγγισαν τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία βασισμένοι μονάχα στὴν κοινωνικοπολιτική του διάσταση, ὑποστηρίζοντας πὼς ἡ μεταμόρφωση τοῦ Ρασκόλνικοφ, καὶ κατ’ ἐπέκταση ἡ ἀλλαγὴ τῆς κοινωνίας, μπορεῖ νὰ ἐπιτευχθεῖ μονάχα μὲ κοινωνικὲς ἐξεγέρσεις καὶ ἐπαναστάσεις κι ὄχι ὅπως ὑπαγορεύει ὁ Ντοστογιέφσκι. Ὁ Στράχοφ20, σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς μηδενιστές, ἀντιλαμβάνεται τὸ δράμα τοῦ ἥρωα καί, σὲ μιὰ προσπάθεια νὰ ἑρμηνεύσει τὶς προθέσεις τοῦ Ντοστογιέφσκι, γράφει: «(τὸ μυθιστόρημα) δὲν εἶναι μιὰ γελοιοποίηση, μομφὴ ἢ κατηγόρια τῆς νέας γενιᾶς – εἶναι ὁ θρῆνος γιὰ τὴ νέα γενιά»21.

Ὁ Βλαδίμηρος Σεργκέγιεβιτς Σολοβιὸφ ἀντιλαμβάνεται καὶ κατανοεῖ ὅσο λίγοι τὶς προθέσεις τοῦ Ντοστογιέφσκι, ἐντοπίζει τὴν οὐσία τοῦ μυθιστορήματος καὶ γράφει:

«Τὸ νόημα τοῦ μυθιστορήματος, στὸ βάθος του, εἶναι ξεκάθαρο κι ἁπλό, ἂν καὶ πολλοὶ δὲν τὸ ἔχουν κατανοήσει. Ὁ κεν

19. Ὅ.π., σελ. x.20. Στὸν Στράχοφ ὁ Ντοστογιέφσκι ἔγραψε: «Εἶσαι ὁ μόνος ποὺ μὲ ἔχει καταλάβει».21. Ὅ.π., σελ. xi.


22

τρικὸς ἥρωας εἶναι ἐκπρόσωπος αὐτῆς τῆς ἰδέας πραγμάτων, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία κάθε δυναμικὸς ἄνδρας εἶναι κυρίαρχος τοῦ ἑαυτοῦ του καὶ ὅλα τοῦ ἐπιτρέπονται. Στὸ ὄνομα τῆς προσωπικῆς του ὑπεροχῆς, στὸ ὄνομα τῆς ἐντύπωσης πὼς ὁ ἴδιος εἶναι δύναμη, θεωρεῖ πὼς δικαιοῦται νὰ διαπράξει φόνο καὶ πράγματι τὸ κάνει. Ξαφνικὰ ὅμως, ἡ πράξη ποὺ νόμιζε πὼς ἦταν ἁπλῶς ἡ παραβίαση μιᾶς ἀνόητης νομοθεσίας καὶ ἡ τολμηρὴ πρόκληση στὴν προκατάληψη τῆς κοινωνίας, ἀποδεικνύεται πώς, στὴν συνείδησή του, εἶναι κάτι παραπάνω – γίνεται ἁμαρτία, παραβίαση τῆς ἐσωτερικῆς του ἠθικῆς δικαιοσύνης. Ἡ παραβίαση τοῦ δικαίου συναντᾶ τὴ νόμιμη τιμωρία στὴν ἐξορία, στὸ κάτεργο, ἀλλὰ ἡ ἐσωτερική του ἁμαρτία τῆς ὑπερηφάνειας ποὺ ἔχει διαχωρίσει τὸν δυναμικὸ ἄνδρα ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα καὶ τὸν ἔχει ὁδηγήσει στὸν φόνο, αὐτὴ ἡ ἐσωτερικὴ ἁμαρτία τῆς αὐτοειδωλολατρίας, μπορεῖ νὰ ἐξιλεωθεῖ μόνο μέσα ἀπὸ τὴν ἐσωτερικὴ αὐταπάρνηση. Ἡ ἀπέραντη αὐτοπεποίθησή του πρέπει νὰ ἐξαφανιστεῖ γιὰ χάρη αὐτοῦ ποὺ εἶναι μεγαλύτερο ἀπὸ τὸν ἑαυτό του, καὶ ἡ δικαιολογία ποὺ ἔχει ὁ ἴδιος σκαρώσει πρέπει νὰ ταπεινωθεῖ μπροστὰ στὴν ὑψηλὴ δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ, ἡ ὁποία ζεῖ μέσα σὲ αὐτοὺς τοὺς ἁπλούς, ἀδύναμους ἀνθρώπους τοὺς ὁποίους ὁ δυναμικὸς ἄνδρας θεωροῦσε ἀσήμαντα ζωύφια».22

Ὁ Ντοστογιέφσκι λοιπὸν ἐπισημαίνει τὴν ἀναγκαιότητα τοῦ πόνου καὶ τοῦ μαρτυρίου γιὰ τὴν μεταμόρφωση τοῦ ἀτόμου καὶ τῆς ἀνθρωπότητας γενικότερα. Αὐτὴ ἡ ἰδέα καθρεφτίζεται καὶ στὰ Σημειωματάριά του: «ἡ οὐσία τῆς Ὀρθο

22. Ὅ.π., σελ. xii.


23

δοξίας», γράφει ὁ Ντοστογιέφσκι, «ἐκφράζεται στὴν ἰδέα πὼς ἡ εὐτυχία ἐξαγοράζεται μέσα ἀπὸ τὸ μαρτύριο. [...] Δὲν ὑπάρχει ἀδικία, γιατὶ ἡ γνώση τῆς ζωῆς καὶ ἡ συνείδηση αὐτῆς (λ.χ. κάτι ποὺ βιώνεται αὐθόρμητα ἀπὸ τὸ σῶμα καὶ τὸ πνεῦμα, ὡς κομμάτι ὁλόκληρης τῆς βιωτῆς) ἀποκτῶνται μὲ τὸ βίωμα τοῦ ὑπὲρ καὶ τοῦ κατά (pro καὶ contra), τὰ ὁποῖα πρέπει κανεὶς νὰ κουβαλᾶ μὲ τὸ μαρτύριο»23.

Ὁ Ρασκόλνικοφ, ὁ κεντρικὸς ἥρωας στὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία, κουβαλᾶ –παρότι ὁ ἴδιος, τουλάχιστον ἀρχικῶς, δὲν τὸ ἀντιλαμβάνεται– τὴν οὐσία τῆς Ὀρθοδοξίας. Πρόκειται γιὰ μιὰ φυσιογνωμία «σχισματική» (Raskol = Σχίσμα, raskolnik = σχισματικός), ὅπως ἄλλωστε δηλώνει τὸ ὄνομά του· εἶναι «σὰν νὰ ἐναλλάσσονται μέσα του δυὸ ἀντικρουόμενοι χαρακτῆρες», λέει ὁ Ραζουμίχιν στὴν Πουλχερία καὶ τὴν Ντούνια. Πρώην φοιτητής, διωγμένος ἀπὸ τὸ πανεπιστήμιο, «ἀπόμακρος» καὶ «κλειστὸς» χαρακτήρας, σχεδὸν ἀκοινώνητος, μὲ τὴ «νεανικὴ φιλαρέσκεια» καὶ περηφάνια ποὺ τοῦ ἁρμόζει, ὁ Ρασκόλνικοφ δὲν εἶναι ἕνας χυδαῖος δολοφόνος, ἀλλὰ ἕνας ἰδεολόγος μὲ ἀνώτερα κίνητρα. Ὄχι μόνο ἀφουγκράζεται τὶς «παράξενες ἰδέες» τῆς νέας γενιᾶς ποὺ «κυκλοφοροῦν στὴν ἀτμόσφαιρα», ἀλλὰ ὑποκύπτει σὲ αὐτὲς καί, «ἔχοντας γίνει προληπτικὸς τὸ τελευταῖο διάστημα», ἀντιλαμβάνεται τὴν συζήτηση μεταξὺ τοῦ ἀξιωματικοῦ καὶ τοῦ φοιτητῆ ποὺ ἀκούει στὸ καφενεδάκι λίγο πρὶν διαπράξει τὸν φόνο σὰν μιὰ «ὑπόδειξη» γιὰ τὸν προορισμό του. Κυ

23. Ὅ.π., σελ. xx.


24

ριεύεται ἀπὸ τὴν ἠθικὴ τοῦ ὠφελιμισμοῦ, ὅπου «ἕνα μικρὸ ἀσήμαντο ἐγκληματάκι» ὄχι μόνο θὰ «ξεπλυθεῖ μὲ χιλιάδες καλὲς πράξεις», ἀλλὰ θὰ φέρει «ἑκατοντάδες, ἴσως χιλιάδες ὑπάρξεις στὸ σωστὸ δρόμο», καὶ φτάνει στὸ σημεῖο νὰ διαπράξει ἕναν φόνο γιὰ λόγους ἰδεολογικούς, γιὰ νὰ δικαιώσει «τὸ καθῆκον, τὴ συνείδηση» τῆς νέας γενιᾶς.

Ὁ Ρασκόλνικοφ ἐνσαρκώνει ὅλα τὰ προβλήματα τῆς ἐποχῆς του ποὺ ὁ Ντοστογιέφσκι προσπαθεῖ νὰ πολεμήσει καθὼς τὸ μυθιστόρημα ὑπακούει στὴν ἀντιδικία τοῦ συγγραφέα μὲ τοὺς μηδενιστές, ἡ ὁποία ἐκφραζόταν καιρὸ τώρα σὲ κάθε του συγγραφικὴ ἀπόπειρα. Δὲν μένει ὅμως στάσιμος ὡς χαρακτήρας στὴν πολιτικὴ καὶ ἰδεολογική του διάσταση· ἀντιθέτως, ἐξελίσσεται καθὼς ἔρχεται ἀντιμέτωπος μὲ τὶς συνέπειες τῶν πράξεών του. Ἡ ἀληθινὴ τιμωρία δὲν εἶναι αὐτὴ ποὺ τοῦ ἐπιβάλλεται ἀπὸ τὸ νόμο, ἀλλὰ ἡ ψυχικὴ κόλαση ποὺ ἐπιβάλλει ὁ ἴδιος στὸν ἑαυτό του. Δὲν ἀρκεῖ μονάχα νὰ ὁμολογήσει τὸ ἔγκλημά του γιὰ νὰ λυτρωθεῖ, οὔτε νὰ ζητήσει συγχώρεση ἀπὸ τὸν Θεὸ κι ἀπὸ τὴν ἀνθρωπότητα. Χρειάζεται νὰ δεῖ τὸ φῶς ποὺ κρύβεται μέσα του καὶ νὰ τολμήσει νὰ ὁμολογήσει στὸν ἑαυτό του τὴν πίστη του. Τὸ βιβλίο περιγράφει τὴν πορεία τοῦ Ρασκόλνικοφ πρὸς τὴν ἐλευθερία, καθὼς ἀνακαλύπτει, μὲ τὴ βοήθεια τῆς Σόνιας καὶ τὴν δύναμη τῆς ἀγάπης, τὸν ἑαυτό του καὶ ψηλαφεῖ ἐντός του τὴν παρουσία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Ἡ ἀνάγνωση τῆς ἱστορίας τοῦ Λαζάρου ἀπὸ τὰ χείλη τῆς Σόνιας παροτρύνει τὸν ἀναγνώστη νὰ πιστέψει στὴ μεταμόρφωση τοῦ ἥρωα, ἡ ὁποία ἔρχεται στὸ τέλος τοῦ βιβλίου ὅταν ὁ Ρασκόλνικοφ


25

ἀγκαλιάζει τὴν πλευρὰ τοῦ ἑαυτοῦ του ποὺ τόσο καιρὸ ἀπαρνιόταν, παύει νὰ ἀντιστέκεται στὴν πίστη του καί, ὡς ἄλλος Λάζαρος, ἀνασταίνεται.

Σεπτέμβριος 2012Μαρινα Βελιτζανιδη


26

Τα ΣημειώματαριαΓια Το Εγκλημα Και Τιμώρια

Διασώζονται τρία Σημειωματάρια τοῦ Ντοστογιέφσκι μὲ προσχέδια, σχόλια καὶ παρατηρήσεις γιὰ τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία. Αὐτὰ ἀφοροῦν τὴν χρονικὴ περίοδο μεταξὺ Σεπτεμβρίου 1865 καὶ Φεβρουαρίου 1866. Ὁ Ντοστογιέφσκι σημείωνε καὶ στὰ τρία σημειωματάρια ταυτοχρόνως, κι ἔτσι εἶναι δύσκολο νὰ ἐντοπισθεῖ ἡ ἀκριβὴς χρονικὴ ἀλληλουχία μεταξὺ τῶν σημειώσεων.

Θεωρητικὰ μπορεῖ κανεὶς νὰ χωρίσει τὴν συγγραφὴ τοῦ μυθιστορήματος σὲ δύο διαφορετικὲς χρονικὲς περιόδους: ἡ πρώτη ἐκτείνεται ἀπὸ τὸν Σεπτέμβριο ἕως τὸν Νοέμβριο τοῦ 1865, ὅταν ἀκόμη ἡ ἀφήγηση γίνεται σὲ πρῶτο πρόσωπο ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν Ρασκόλνικοφ καὶ ἀφορᾶ μιὰν «ἐξομολόγηση»:

«Δικάζομαι καὶ θὰ τὰ πῶ ὅλα. Θὰ καταγράψω τὰ πάντα. Γράφω γιὰ μένα τὸν ἴδιο, ἀλλὰ ἂς τὸ διαβάσουν κι ἄλλοι, ἀκόμη κι ὅλοι οἱ δικαστές μου. Πρόκειται γιὰ μιὰ ἐξομολόγηση, μιὰ πλήρη ἐξομολόγηση. Δὲν θὰ κρύψω ἀπολύτως τίποτα. Πᾶνε πέντε μέρες τώρα ποὺ περιπλανιόμουν σὰν παλαβός. Δὲν πρόκειται ποτὲ νὰ ὁμολογήσω πὼς ἐκεῖνες τὶς στιγμὲς ἤμουν στ’ ἀλήθεια τρελός, καὶ δὲν ἐπιθυμῶ νὰ δικαιολογήσω τὸν ἑαυτό μου μέσα ἀπὸ ἕνα τέτοιο ψέμα. [...] Εἶχα πλήρη συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ μου. [...] Κάποια στιγμὴ κατέληξα σὲ μιὰ κατάσταση λήθης. [...] Ὅλα, ὅλα εἶχαν ταιριάξει στὸ σχέδιό μου. [...] Κι ἁπλῶς, μὲ κάποιο τρόπο, μηχανικὸ θὰ


27

ἔλεγε κανείς, ὁδηγήθηκα νὰ ἐκτελῶ τὸ σχέδιό μου καὶ νὰ ἀποφασίζω τὰ πάντα μὲ μεγαλύτερη ἐγρήγορση».24

Καθὼς τὸ ἔργο προχωρᾶ, τὸ σχεδίασμα τοῦ Ντοστογιέφσκι γίνεται πιὸ περίπλοκο, τὸ ὑλικὸ ποὺ προόριζε γιὰ τὸ μυθιστόρημά του Οἱ Ἀλκοολικοὶ ἄρχιζει νὰ ἐνσωματώνεται στὴν «ἐξομολόγηση» τοῦ Ρασκόλνικοφ, καὶ ἡ ἀφήγηση σὲ πρῶτο πρόσωπο ποὺ εἶχε προβλέψει νὰ χρησιμοποιήσει ἀποδεικνύεται πολὺ περιορισμένη γιὰ τὶς νέες του μυθιστορηματικὲς ἀνάγκες καὶ τὸ πνευματικὸ ἐπίπεδο τῆς «ψυχολογικῆς καταγραφῆς ἑνὸς ἐγκλήματος». Τὸν Νοέμβριο τοῦ 1865 καταστρέφει ὅ,τι ἔχει γράψει (βλέπε σελ. 16 τοῦ παρόντος, ἐπιστολὴ στὸν Ράνγκελ)25. Διανύει πλέον τὴν δεύτερη περίοδο συγγραφῆς (Δεκέμβριος 1865Δεκέμβριος 1866) καὶ υἱοθετεῖ τὴν τριτοπρόσωπη ἀφήγηση, ἡ ὁποία δὲν τὸν δεσμεύει. Ἴχνη τῶν δισταγμῶν του ὅσον ἀφορᾶ τὴ μορφὴ τῆς ἀφήγησης καθρεφτίζονται στὰ Σημειωματάριά του:

«Ἐγὼ εἶμαι ὁ ἀφηγητής, κι ὄχι ἐκεῖνος. Κι ἂν πρόκειται γιὰ μιὰ ἐξομολόγηση, τότε σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση θὰ πρέπει νὰ ἐξηγῶ ἀπολύτως τὸ κάθε τι, μέχρι καὶ τὴν τελευταία λεπτομέρεια. Ἔτσι ὥστε κάθε στιγμὴ αὐτῆς τῆς ἱστορίας ὅλα νὰ εἶναι ξεκάθαρα. N. B. Νὰ λάβω ὑπ’ ὄψιν μου. Ὅσον ἀφορᾶ

24. «Σημειωματάρια γιὰ τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία», στό: MochuLsky, K., Dostoevsky: His Life and Work, (1967), σελ. 279. 25. Παρόλα αὐτά, ἕνα μεγάλο κομμάτι τῶν χειρογράφων ποὺ πέταξε στὴ φωτιὰ διασώζεται μέχρι σήμερα χάρη στὰ Σημειωματάριά του.


28

τὴν ἐξομολόγηση, δὲν πρόκειται νὰ εἶναι εἰλικρινὴς σὲ ὁρισμένα σημεῖα καὶ θὰ εἶναι δύσκολο νὰ φανταστεῖ κανεὶς τὸ λόγο γιὰ τὸν ὁποῖο γράφεται. Ἀλλὰ ὁ συγγραφέας εἶναι ὁ ἀφηγητής. Ἀπαιτεῖται ἀρκετὴ δόση ἀφέλειας καὶ ἄλλη τόση φιλαλήθειας. Φαντάσου ἕναν συγγραφέα παντογνώστη, ποὺ δὲ σφάλλει ποτέ, καὶ ποὺ παρουσιάζει σὲ κοινὴ θέα ἕνα ἀπὸ τὰ μέλη τῆς νέας γενιᾶς».26

Πολλὰ ἀποσπάσματα τῆς «ἐξομολόγησης» σὲ πρῶτο πρόσωπο ἐνσωματώθηκαν ἀργότερα, μὲ τὶς ἀπαραίτητες ἀλλαγές, στὴν τελικὴ μορφὴ τοῦ μυθιστορήματος.

Μ.Β.

26. «Σημειωματάρια γιὰ τὸ Ἔγκλημα καὶ Τιμωρία», στό: MochuLsky, Κ., Dostoevsky: His Life and Work, (1967), σελ. 279.


29

Η Αλληγορικη Σημασια Τών Ονοματών27

Ρασκόλνικοφ – raskolnik = σχισματικός.Ραζουμίχιν – razum = διάνοια.Μαρμελάντοφ – marmelad = μαρμελάδα.Λούζιν – luzha = νερόλακος, γούρνα, λάσπη / luzhionny = σάπιος.Λεμπεζιάτνικοφ – lebezit’ = αὐτὸς ποὺ κολακεύει δουλο

πρεπῶς, γλείφει, καλοπιάνει κάποιον / lebed = κύκνος.Πορφύρι Πετρόβιτς – porfyri = ὁ μόνος ἀπὸ τοὺς χαρακτῆρες

τοῦ βιβλίου ποὺ δὲν ἔχει ἐπίθετο. Τὸ ὄνομά του προέρχεται ἀπὸ τὸ χρῶμα τῆς πορφύρας καὶ δηλώνει τὸ ἔνδυμα τῶν Βυζαντινῶν αὐτοκρατόρων. Τὸ πατρώνυμό του (Πετρόβιτς) ἴσως ὑποδηλώνει κάποια σχέση μὲ τὸν Ἅγιο Πέτρο. Ἔτσι συνδυάζει τὴν Βυζαντινὴ καὶ τὴν Δυτικὴ παράδοση.

27. Dostoevsky, F., Crime and Punishment, μτφρ.: Sidney Monas, Signet Classics, USA (2006), Εἰσαγωγή, σσ. viii, ix.


ΕΠΙΛΟΓΟΣ


Ἀπὸ τὸ Σημειωματάριο τοῦ συγγραφέα: διακρίνονται τὰ πορτραῖτα τῆς Ντούνιας, τῆς Πουλχερίας Ἀλεξάντροβνα καὶ τοῦ Ρασκόλνικοφ, 1865.


901

1.Σιβηρία. Στὶς ὄχθες ἑνὸς φαρδιοῦ, ἐρημικοῦ ποταμοῦ ὑπάρχει μιὰ πόλη, ἕνα ἀπὸ τὰ διοικητικὰ κέντρα τῆς Ρωσίας· στὴν πόλη βρίσκεται ἕνα φρούριο καὶ στὸ φρούριο μιὰ φυλακή116.Στὴ φυλακὴ εἶναι κρατούμενος, ἐδῶ κι ἐννιὰ μῆνες, ὁ ἐξόριστος κατάδικος δευτέρου βαθμοῦ Ροντιὸν Ρασκόλνικοφ. Ἀπὸ τὴν ἡμέρα τοῦ ἐγκλήματός του ἔχει περάσει ἑνάμισης σχεδὸν χρόνος.

Ἡ δίκη του διεξήχθη χωρὶς μεγάλες δυσκολίες. Ὁ ἐγκληματίας ὑποστήριξε τὴν ὁμολογία του μὲ σταθερότητα, σαφήνεια καὶ διαύγεια, χωρὶς νὰ μπερδεύει τὰ στοιχεῖα, χωρὶς νὰ τὰ ἀμβλύνει ὑπέρ του, χωρὶς νὰ διαστρεβλώνει τὰ γεγονότα καὶ νὰ ξεχνάει τὴν παραμικρὴ λεπτομέρεια. Περιέγραψε κάθε στιγμὴ τῆς δολοφονίας: διευκρίνισε τὸ μυστήριο τοῦ ἐνέχυρου (τὸ ξύλινο σανιδάκι μὲ τὸ μεταλλικὸ ἔλασμα) ποὺ βρέθηκε στὰ χέρια τῆς δολοφονημένης γριᾶς· μίλησε διεξοδικὰ γιὰ τὸ πῶς πῆρε ἀπὸ τὴ δολοφονημένη τὰ κλειδιά, περιέγραψε τὰ κλειδιὰ αὐτά, περιέγραψε τὸ σεντούκι καὶ μὲ τί ἦταν γεμάτο· ἀπαρίθμησε μάλιστα καὶ μερικὰ ἀπὸ τὰ μεμονωμένα ἀντικείμενα ποὺ ὑπῆρχαν σ’ αὐτό· ἐξήγησε τὸ αἴνιγμα τῆς δολοφονίας τῆς Λιζαβέτας· διηγήθηκε πῶς ἦρθε καὶ χτύπαγε ὁ Κόχ, καὶ μετὰ ἀπὸ αὐτὸν ὁ φοιτητής, ἀναπαράγοντας ὅλα ὅσα ἔλεγαν μεταξύ τους· πῶς αὐτός, ὁ ἐγκληματίας,

116. [Σ.τ.Μ.]: Ὁ ποταμὸς αὐτὸς εἶναι ὁ Ἰρτὶς καὶ τὸ φρούριο βρίσκεται στὴν πόλη Ὄμσκ. Ἐδῶ ὁ ἴδιος ὁ Ντοστογέφσκι εἶχε περάσει τέσσερα χρόνια ὡς πολιτικὸς κρατούμενος.


902

τὸ ἔσκασε μετὰ ἀπὸ τὴ σκάλα καὶ ἄκουσε τὶς τσιρίδες τοῦ Μικόλκα καὶ τοῦ Μίτκα· πῶς κρύφτηκε στὸ ἄδειο διαμέρισμα, πῶς γύρισε σπίτι του, καὶ ὡς κατακλείδα, ὑπέδειξε τὴν πέτρα στὴν εἴσοδο ἐκείνου τοῦ ἀκάλυπτου, στὴ λεωφόρο Βοζνιεσέφσκι, κάτω ἀπὸ τὴν ὁποία βρέθηκαν τὰ ἀντικείμενα καὶ τὸ πορτοφόλι. Μὲ λίγα λόγια, ἡ ὑπόθεση εἶχε διαλευκανθεῖ. Οἱ ἀνακριτὲς καὶ οἱ δικαστὲς πάντως ἔμειναν ὑπερβολικὰ κατάπληκτοι μὲ τὸ γεγονὸς ὅτι ἔκρυψε τὰ πράγματα καὶ τὸ πορτοφόλι κάτω ἀπὸ μιὰ πέτρα, χωρὶς νὰ τὰ ἐκμεταλλευτεῖ, καὶ κυρίως μὲ τὸ ὅτι ὄχι μόνο δὲν θυμόταν ἀναλυτικὰ ὅλα τὰ ἀντικείμενα ποὺ εἶχε κλέψει, ἀλλὰ καὶ εἶχε κάνει λάθος στὸν ἀριθμό τους. Τὸ στοιχεῖο συγκεκριμένα ὅτι δὲν εἶχε ἀνοίξει οὔτε μιὰ φορὰ τὸ πορτοφόλι καὶ δὲν ἤξερε μάλιστα πόσα ἀκριβῶς χρήματα περιεῖχε τοὺς φάνηκε ἀπίστευτο (στὸ πορτοφόλι βρέθηκαν τριακόσια δεκαεφτὰ ρούβλια καὶ τρία εἰκοσακάπικα· ἀπὸ τὴν παρατεταμένη παραμονὴ κάτω ἀπὸ τὴν πέτρα, ὁρισμένα ἀπὸ τὰ πάνωπάνω, τὰ πιὸ μεγάλα χαρτονομίσματα, εἶχαν φθαρεῖ ἀρκετά). Προσπάθησαν ἐπὶ μακρὸν νὰ μάθουν γιατί ὁ κατηγορούμενος ψεύδεται σ’ αὐτὸ συγκεκριμένα τὸ στοιχεῖο, ὅταν σὲ ὅλα τ’ ἄλλα ὁμολογεῖ ἑκουσίως καὶ ἀληθοφανῶς. Τελικά, κάποιοι (κυρίως ψυχολόγοι) δέχτηκαν ἀκόμα καὶ τὴν πιθανότητα πράγματι νὰ μὴν εἶχε ἀνοίξει τὸ πορτοφόλι, γι’ αὐτὸ καὶ δὲν ἤξερε τί ὑπῆρχε σ’ αὐτό, καὶ νὰ τὸ εἶχε χώσει κάτω ἀπὸ τὴν πέτρα χωρὶς νὰ ξέρει, ὅμως ἀμέσως μετὰ καὶ ἐξ αὐτοῦ κατέληξαν ὅτι καὶ ἡ ἴδια ἡ δολοφονία ἔγινε ὑπὸ τὴν ἐπήρεια μιᾶς ὁρισμένης προσωρινῆς σύγχυσης φρενῶν, οὕτως εἰπεῖν, μιᾶς νοσηρῆς μονομανίας φό


903

νου μετὰ ληστείας, χωρὶς περαιτέρω στόχους καὶ ἰδιοτελῆ σχέδια. Σχετικὰ μὲ αὐτό, παρεμπιπτόντως, ἀποφάνθηκε καὶ ἡ πολὺ καινούργια θεωρία τοῦ συρμοῦ γιὰ τὴν προσωρινὴ σύγχυση φρενῶν, τῆς ὁποίας στὴν ἐποχή μας τόσο συχνὰ ἐπιχειροῦν νὰ κάνουν χρήση στὶς περιπτώσεις κάποιων ἐγκληματιῶν. Ἐπιπλέον, πολλοὶ μάρτυρες –ὁ δόκτορ Ζόσιμοφ, οἱ πρώην φίλοι του, ἡ σπιτονοικοκυρά, ἡ ὑπηρέτρια– εἶχαν ἐπισημάνει μέχρι σχολαστικότητας τὴν ἀπὸ καιρὸ τώρα μελαγχολικὴ διάθεση τοῦ Ρασκόλνικοφ. Ὅλα αὐτὰ συνέβαλαν πολὺ στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ Ρασκόλνικοφ δὲν μοιάζει καὶ τόσο μὲ συνηθισμένο ἐγκληματία, κακοποιὸ καὶ ληστή, ἀλλὰ ὅτι ἐδῶ ὑπάρχει κάτι ἄλλο. Πρὸς μεγάλη στεναχώρια τῶν ὑποστηρικτῶν αὐτῆς τῆς ἄποψης, ὁ ἴδιος ὁ ἐγκληματίας δὲν δοκίμασε νὰ ὑπερασπιστεῖ τὸν ἑαυτό του· στὶς ἐπίμονες ἐρωτήσεις τί ἀκριβῶς θὰ μποροῦσε νὰ τὸν ἔχει ὠθήσει στὸ φόνο καὶ τί τὸν παρακίνησε νὰ διαπράξει ληστεία, ἀπάντησε ἀρκετὰ καθαρά, μὲ τὴν πιὸ ἀκαταμάχητη σαφήνεια, ὅτι αἰτία γιὰ ὅλα ἦταν ἡ ἄθλια κατάστασή του, ἡ φτώχεια καὶ ἡ κούραση, ἡ ἐπιθυμία νὰ στηρίξει τὰ πρῶτα βήματα τῆς ἐξέλιξής του στὴ ζωὴ μὲ τὴ βοήθεια τουλάχιστον τριῶν χιλιάδων ρουβλιῶν ποὺ ὑπολόγιζε νὰ βρεῖ στὴ δολοφονημένη. Κατέληξε δὲ στὴ δολοφονία ἐξ αἰτίας τοῦ ἐπιπόλαιου καὶ μικρόψυχου χαρακτήρα του, ποὺ εἶχε γίνει ἀκόμα πιὸ εὐερέθιστος ἀπὸ τὶς στερήσεις καὶ τὶς ἀντιξοότητες. Στὶς ἐρωτήσεις τί ἦταν πιὸ συγκεκριμένα αὐτὸ ποὺ τὸν ἔκανε νὰ παρουσιαστεῖ καὶ νὰ ὁμολογήσει, ἀπάντησε εὐθέως ὅτι ἦταν ἡ εἰλικρινὴς μεταμέλεια. Ὅλα αὐτὰ καταντοῦσαν πιὰ σχεδὸν ἀγενῆ...


904

Ἡ καταδικαστικὴ ἀπόφαση, ὡστόσο, ἀποδείχτηκε πιὸ ἐπιεικὴς ἀπὸ ὅσο θὰ μποροῦσε νὰ περιμένει κανείς, μὲ βάση τὸ ἔγκλημα ποὺ εἶχε διαπραχθεῖ, καί, ἴσως, ἀκριβῶς ἐπειδὴ ὁ ἐγκληματίας ὄχι μόνο δὲν ἤθελε νὰ δικαιολογηθεῖ, ἀλλὰ καὶ σὰν νὰ ἐκδήλωνε τὴν ἐπιθυμία νὰ ἐνοχοποιήσει ἀκόμα περισσότερο τὸν ἑαυτό του. Ἐλήφθησαν ὑπ’ ὄψιν ὅλες οἱ περίεργες καὶ ἰδιόμορφες συγκυρίες. Ἡ ἀσθενικὴ καὶ στερημένη κατάσταση τοῦ ἐγκληματία μέχρι τὴ διάπραξη τοῦ ἐγκλήματος δὲν ἐπιδεχόταν καμιὰ ἀμφισβήτηση. Τὸ ὅτι δὲν χρησιμοποίησε τὰ κλεμμένα, θεωρήθηκε ἐν μέρει συνέπεια τῆς μεταμέλειας κι ἐν μέρει τῆς ὄχι ἐντελῶς ὑγιοῦς διανοητικῆς κατάστασής του κατὰ τὴ διάρκεια τῆς διάπραξης τοῦ ἐγκλήματος. Τὸ στοιχεῖο τῆς συμπτωματικῆς δολοφονίας τῆς Λιζαβέτας προβλήθηκε μάλιστα ὡς παράδειγμα ποὺ ἐνίσχυε τὴν τελευταία αὐτὴ ὑπόθεση: ὁ ἄνθρωπος διαπράττει δύο δολοφονίες καὶ τὴν ἴδια στιγμὴ ξεχνάει ὅτι ἡ πόρτα εἶναι ξεκλείδωτη! Τέλος, ἡ ὁμολογία του, ἀκριβῶς ὅταν ἡ ὑπόθεση εἶχε μπερδευτεῖ ἀπὸ τὴν ψευδῆ ὁμολογία ἑνὸς λιπόψυχου τύπου ποὺ ἀνῆκε σὲ αἵρεση (τοῦ Νικολάι), καὶ ὅταν γιὰ τὸν πραγματικὸ ἐγκληματία ὄχι μόνον δὲν ὑπῆρχαν καθαρὲς ἀποδείξεις, ἀλλὰ σχεδὸν οὔτε ὑποψίες (ὁ Πορφύρι Πετρόβιτς κράτησε ἀπολύτως τὸ λόγο του), ὅλα αὐτὰ συνετέλεσαν ἀποτελεσματικὰ στὴν ἐλάφρυνση τῆς ποινῆς τοῦ κατηγορούμενου.

Ἐκτὸς τούτου, ἐντελῶς ἀναπάντεχα παρουσιάστηκαν κι ἄλλα στοιχεῖα, πολὺ εὐνοϊκὰ γιὰ τὸν κατηγορούμενο. Ὁ τέως φοιτητὴς Ραζουμίχιν ξετρύπωσε ἀπὸ κάπου πληρο


905

φορίες καὶ προσκόμισε ἀποδείξεις γιὰ τὸ ὅτι ὅταν ὁ ἐγκληματίας Ρασκόλνικοφ ἦταν στὸ πανεπιστήμιο βοηθοῦσε μὲ τὰ τελευταῖα μέσα ποὺ διέθετε ἕναν φτωχὸ καὶ φυματικὸ συμφοιτητή του καὶ τὸν συντηροῦσε σχεδὸν γιὰ μισὸ χρόνο. Ὅταν δὲ ἐκεῖνος πέθανε, φρόντισε τὸν ἐν ζωῇ γέρο καὶ καταβεβλημένο πατέρα τοῦ ἀποβιώσαντος φίλου του (ὁ ὁποῖος συντηροῦσε κι ἔτρεφε τὸν πατέρα του δουλεύοντας ἀπὸ τὴν ἡλικία σχεδὸν τῶν δεκατριῶν ἐτῶν), ἔβαλε στὸ τέλος τὸ γέρο σὲ νοσοκομεῖο, κι ὅταν ἐκεῖνος πέθανε τοῦ ἔκανε τὴν κηδεία. Ὅλες αὐτὲς οἱ πληροφορίες εἶχαν μιὰ κάποια εὐνοϊ κὴ ἐπίδραση στὴν ἀπόφαση γιὰ τὴ μοίρα τοῦ Ρασκόλνικοφ. Ἡ ἴδια ἡ τέως σπιτονοικοκυρά του, μητέρα τῆς πεθαμένης ἀρραβωνιαστικιᾶς τοῦ Ρασκόλνικοφ, ἡ χήρα Ζαρνίτσινα, κατέθεσε ὅτι ὅταν ζοῦσαν ἀκόμη στὸ ἄλλο κτίριο, στὴν ὁδὸ Πιὰτ Οὐγκλί, τὴν ὥρα μιᾶς πυρκαγιᾶς, νύχτα, ὁ Ρασκόλνικοφ ἔβγαλε ἀπὸ ἕνα διαμέρισμα ποὺ καιγόταν δυὸ μικρὰ παιδιά, κι ἐξαιτίας αὐτοῦ εἶχε πάθει ἐγκαύματα. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ διερευνήθηκε σχολαστικὰ καὶ ἐπιβεβαιώθηκε ἀρκετὰ πειστικὰ ἀπὸ πολλοὺς μάρτυρες. Τὸ πράγμα ἐν ὀλίγοις τέλειωσε μὲ τὸ ὅτι ὁ ἐγκληματίας καταδικάστηκε σὲ καταναγκαστικὰ ἔργα δευτέρου βαθμοῦ, γιὰ διάστημα ὀκτὼ μόνον χρόνων, λαμβανομένων ὑπ’ ὄψιν τῆς αὐτόβουλης ὁμολογίας καὶ ὁρισμένων στοιχείων ποὺ ἐλάφρυναν τὴν ἐνοχή.

Ἡ μάνα τοῦ Ρασκόλνικοφ εἶχε ἀρρωστήσει, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ ἀκόμα τῆς δίκης. Ἡ Ντούνια κι ὁ Ραζουμίχιν ἔκριναν σωστὸ νὰ τὴν ἀπομακρύνουν ἀπὸ τὴν Πετρούπολη γιὰ ὅλο τὸ διάστημα τῆς δίκης. Ὁ Ραζουμίχιν διάλεξε μιὰ πόλη πάνω


906

στὴ σιδηροδρομικὴ ἀρτηρία καὶ σὲ κοντινὴ ἀπόσταση ἀπὸ τὴν Πετρούπολη, γιὰ νὰ ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ παρακολουθεῖ τακτικὰ τὴν ἐξέλιξη τῆς δίκης καὶ τὴν ἴδια στιγμὴ νὰ συναντιέται ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ συχνὰ μὲ τὴν Ἀβντότια Ρομάνοβνα. Ἡ ἀσθένεια τῆς Πουλχερίας Ἀλεξάντροβνα ἦταν παράξενη, νευρολογικῆς φύσεως, καὶ συνοδευόταν ἀπὸ κάτι σὰν διασάλευση, ἂν ὄχι ὁλοκληρωτικῶς, τουλάχιστον ἐν μέρει. Ἔχοντας ἐπιστρέψει τότε ἀπὸ τὴν τελευταία συνάντηση μὲ τὸν ἀδελφό της, ἡ Ντούνια εἶχε βρεῖ τὴ μάνα της ἤδη ἐντελῶς ἄρρωστη, μὲ πυρετὸ καὶ παραλήρημα. Τὸ ἴδιο ἐκεῖνο ἀπόγευμα συμφώνησαν μὲ τὸν Ραζουμίχιν τί ἀκριβῶς θὰ ἀπαντήσουν στὶς ἐρωτήσεις τῆς μητέρας γιὰ τὸν ἀδελφό της, καὶ μάλιστα ἐπινόησαν μαζὶ μιὰ ὁλόκληρη ἱστορία γιὰ τὸ ταξίδι τοῦ Ρασκόλνικοφ κάπου μακριά, στὰ σύνορα τῆς Ρωσίας, μὲ κάποια ἰδιωτικὴ ἀνάθεση ποὺ θὰ τοῦ ἐξασφαλίσει ἐπιτέλους καὶ χρήματα καὶ διασημότητα. Τοὺς ἐντυπωσίασε ὅμως τὸ ὅτι ἡ Πουλχερία Ἀλεξάντροβνα, οὔτε τότε οὔτε ἀργότερα, τοὺς ρώτησε ποτέ. Ἀπεναντίας, ἔφτιαξε μόνη της μιὰ ὁλόκληρη ἱστορία γιὰ τὴν ἀπρόσμενη ἀναχώρηση τοῦ γιοῦ της· μὲ δάκρυα στὰ μάτια διηγιόταν πῶς ἐκεῖνος εἶχε πάει νὰ τὴν ἀποχαιρετήσει· μὲ νύξεις της τοὺς ἔδινε νὰ καταλάβουν ὅτι μόνον αὐτὴ γνωρίζει σημαντικὰ καὶ μυστικὰ στοιχεῖα, κι ὅτι ὁ Ρόντια ἔχει πολλοὺς καὶ ἀρκετὰ ἰσχυροὺς ἐχθρούς, γι’ αὐτὸ πρέπει ἀκόμα καὶ νὰ κρύβεται. Ὅσο γιὰ τὴ μελλοντικὴ καριέρα του, τὴ θεωροῦσε ἀδιαμφισβήτητη καὶ λαμπρή, μόλις παρέλθουν οἱ δυσμενεῖς συνθῆκες· διαβεβαίωνε τὸν Ραζουμίχιν ὅτι, μὲ τὸν καιρό, ὁ γιός της θὰ


907

γίνει μέχρι καὶ κρατικὸς παράγοντας, κάτι ποὺ ἀποδεικνύει τὸ ἄρθρο του καὶ τὸ ἐξαίρετο συγγραφικὸ ταλέντο του. Διάβαζε τὸ ἄρθρο του ἀκατάπαυστα, ἐνίοτε τὸ διάβαζε καὶ μεγαλοφώνως, μόνο ποὺ δὲν κοιμόταν μ’ αὐτό, ὅμως, παρ’ ὅλα αὐτά, δὲν ρωτοῦσε ποῦ ἀκριβῶς βρίσκεται ὁ Ρόντια, παρότι ἀπέφευγαν ἐμφανῶς νὰ κουβεντιάζουν μαζί της περὶ αὐτοῦ, κάτι ποὺ θὰ μποροῦσε ἀπὸ μόνο του νὰ προκαλέσει τὴν καχυποψία της. Τελικὰ ἄρχισαν νὰ φοβοῦνται αὐτὴ τὴν παράξενη σιωπὴ τῆς Πουλχερίας Ἀλεξάντροβνα σχετικὰ μὲ κάποια θέματα. Δὲν παραπονιόταν γιὰ παράδειγμα ποὺ δὲν ἔρχονταν γράμματά του, τὴ στιγμὴ ποὺ παλιότερα, τότε ποὺ ἔμεναν στὴν πολίχνη, ζοῦσε μὲ τὴν ἐλπίδα καὶ μόνο καὶ τὴν προσμονὴ νὰ λάβει γράμμα ἀπὸ τὸν πολυαγαπημένο της Ρόντια. Τὸ τελευταῖο αὐτὸ στοιχεῖο ἀνησυχοῦσε πολὺ τὴν Ντούνια· σκεφτόταν ὅτι ἡ μητέρα της προαισθάνεται πιθανότατα κάτι φρικτὸ γιὰ τὴν τύχη τοῦ γιοῦ της καὶ φοβᾶται νὰ ρωτήσει, γιὰ νὰ μὴν μάθει κάτι ἀκόμα πιὸ φρικτό. Σὲ κάθε περίπτωση, ἡ Ντούνια ἔβλεπε καθαρὰ ὅτι, διανοητικά, ἡ Πουλχερία Ἀλεξάντροβνα δὲν εἶναι ὑγιής.

Δυὸ φορές, ὡστόσο, ἔτυχε νὰ φέρει ἡ ἴδια τὴν κουβέντα ἐκεῖ πού, ἀπαντώντας της, ἦταν ἀδύνατον νὰ μὴν ἀναφέρεις κάτι γιὰ τὸ ποῦ βρίσκεται τώρα ὁ Ρόντια· ὅταν οἱ ἀπαντήσεις ἀναγκαστικὰ βγῆκαν μὴ ἱκανοποιητικὲς καὶ περίεργες, ἔγινε ξαφνικὰ ὑπερβολικὰ μελαγχολική, βλοσυρὴ καὶ σιωπηλή, κάτι ποὺ συνεχίστηκε γιὰ ἀρκετὰ μεγάλο διάστημα. Τελικὰ ἡ Ντούνια εἶδε ὅτι εἶναι δύσκολο νὰ λέει ψέματα καὶ νὰ ἐπινοεῖ, καὶ κατέληξε στὸ συμπέρασμα ὅτι ὁρισμένα


908

θέματα εἶναι καλύτερο νὰ ἀποσιωποῦνται· ὅμως ὅλο καὶ περισσότερο γινόταν φανερό, πρόδηλο, ὅτι ἡ δύστυχη μητέρα ὑποψιάζεται κάτι τρομαχτικό. Ἡ Ντούνια θυμήθηκε, στὸ μεταξύ, τὰ λόγια τοῦ ἀδελφοῦ της, ὅτι ἡ μητέρα της τὴν εἶχε ἀκούσει νὰ παραμιλάει τὴ νύχτα τῆς τελευταίας ἐκείνης μοιραίας ἡμέρας, μετὰ τὴ σκηνὴ ποὺ εἶχε μὲ τὸν Σβιντριγκάιλοφ: μήπως τότε εἶχε ἀκούσει κάτι; Συχνά, ἰδίως μετὰ ἀπὸ μερικὲς μέρες καὶ μάλιστα ἡμέρες μελαγχολικῆς, βλοσυρῆς σιωπῆς καὶ βουβῶν δακρύων, ἡ ἀσθενὴς καταλαμβανόταν ἀπὸ μιὰ νευρικὴ ζωντάνια κι ἄρχιζε τότε ξαφνικὰ νὰ μιλάει δυνατά, σχεδὸν χωρὶς σταματημό, γιὰ τὸ γιό της, γιὰ τὶς προσδοκίες της, γιὰ τὸ μέλλον... Οἱ φαντασίες της ἦταν μερικὲς φορὲς πολὺ παράξενες. Τὴν καθησύχαζαν, τὴ σιγοντάριζαν (ἴσως νὰ ἔβλεπε κι ἡ ἴδια καθαρὰ ὅτι ἁπλῶς τὴ σιγοντάρουν καὶ τὴν καθησυχάζουν), μά, παρ’ ὅλα αὐτά, μιλοῦσε...

Πέντε μῆνες μετὰ τὴν ὁμολογία τοῦ ἐγκληματία ἀκολούθησε ἡ καταδίκη του. Ὅποτε ἦταν δυνατὸν ὁ Ραζουμίχιν πήγαινε καὶ τὸν ἔβλεπε στὴ φυλακή. Ἡ Σόνια ἐπίσης. Τελικὰ ἦρθε ἡ ὥρα τοῦ ἀποχαιρετισμοῦ· ἡ Ντούνια ὁρκίστηκε στὸν ἀδελφό της ὅτι ὁ χωρισμός τους δὲν θὰ κρατήσει γιὰ πάντα· ὁ Ραζουμίχιν ἐπίσης. Στὸ νεανικὸ καὶ θερμόαιμο μυαλὸ τοῦ Ραζουμίχιν ρίζωσε γερὰ τὸ σχέδιο νὰ βάλουν, εἰ δυνατόν, μέσα στὰ ἑπόμενα τρίατέσσερα χρόνια τὶς βάσεις, τὴ μαγιὰ ἔστω μιᾶς μελλοντικῆς περιουσίας, νὰ μαζέψουν ἔστω κάποια χρήματα καὶ νὰ μετακομίσουν στὴ Σιβηρία, ὅπου τὸ ἔδαφος εἶναι εὔφορο ἀπὸ ὅλες τὶς ἀπόψεις, ἐνῶ οἱ ἐργαζόμενοι, οἱ ἄνθρωποι καὶ τὰ κεφάλαια εἶναι λίγα· ἐκεῖ, θὰ ἐγκα


909

τασταθοῦν στὴν ἴδια πόλη μὲ τὸν Ρόντια καί... ὅλοι μαζὶ θὰ ἀρχίσουν μιὰ καινούργια ζωή. Στὸν ἀποχαιρετισμὸ ἔκλαιγαν ἅπαντες. Ὅλες τὶς τελευταῖες μέρες ὁ Ρασκόλνικοφ ἦταν πολὺ σκεπτικός, ρωτοῦσε πολὺ γιὰ τὴ μητέρα του, ἀνησυχοῦσε διαρκῶς γι’ αὐτήν. Ὑπέφερε μάλιστα πολὺ ἀπὸ τὴ σκέψη της, κάτι ποὺ ἀνησυχοῦσε τὴν Ντούνια. Μαθαίνοντας τὶς λεπτομέρειες γιὰ τὴν ἄρρωστη κατάσταση τῆς μητέρας του ἔγινε πολὺ μελαγχολικός. Γιὰ κάποιο λόγο, ὅλο αὐτὸ τὸ διάστημα, ἦταν πολὺ λιγομίλητος μὲ τὴ Σόνια. Μὲ τὴ βοήθεια τῶν χρημάτων ποὺ τῆς εἶχε ἀφήσει ὁ Σβιντριγκάιλοφ, ἡ Σόνια εἶχε ἑτοιμαστεῖ ἀπὸ καιρὸ νὰ ἀκολουθήσει τὴ μεταγωγὴ τῶν κρατουμένων στὴν ὁποία θὰ βρισκόταν κι ἐκεῖνος. Μεταξὺ αὐτῆς καὶ τοῦ Ρασκόλνικοφ δὲν εἰπώθηκε ποτὲ οὔτε μιὰ κουβέντα περὶ αὐτοῦ· ὅμως ἤξεραν καὶ οἱ δύο ὅτι ἔτσι θὰ γίνει. Στὸν τελευταῖο ἀποχαιρετισμὸ ἐκεῖνος χαμογέλασε παράξενα μὲ τὶς παθιασμένες διαβεβαιώσεις τῆς ἀδελφῆς του καὶ τοῦ Ραζουμίχιν γιὰ ἕνα εὐτυχισμένο μέλλον, ὅταν θὰ ἔχει βγεῖ ἀπὸ τὸ κάτεργο, καὶ πρόβλεψε ὅτι ἡ ἄρρωστη κατάσταση τῆς μητέρας τους σύντομα θὰ τελειώσει μὲ καταστροφή. Τελικὰ ἔφυγε, καὶ μαζί του ἡ Σόνια.

Δυὸ μῆνες ἀργότερα ἡ Ντούνιετσκα καὶ ὁ Ραζουμίχιν παντρεύτηκαν. Ὁ γάμος ἦταν μελαγχολικὸς κι ἀθόρυβος. Ἀνάμεσα στοὺς καλεσμένους βρίσκονταν, πάντως, ὁ Πορφύρι Πετρόβιτς κι ὁ Ζόσιμοφ. Ὅλο τὸ τελευταῖο διάστημα ὁ Ραζουμίχιν εἶχε ὕφος ἀνθρώπου ἀκλόνητα ἀποφασισμένου. Ἡ Ντούνια πίστευε τυφλὰ ὅτι θὰ ὑλοποιήσει ὅλα τὰ σχέδιά του, μὰ καὶ δὲν μποροῦσε νὰ μὴν πιστέψει: στὸν ἄνθρωπο


910

αὐτὸ διέκρινες ὁλοκάθαρα μιὰ ἀτσάλινη βούληση. Μεταξὺ ἄλλων εἶχε ἀρχίσει νὰ παρακολουθεῖ πάλι τὰ μαθήματα στὸ πανεπιστήμιο, γιὰ νὰ τελειώσει τὴ σχολή του. Οἱ δυό τους ἔκαναν διαρκῶς ὄνειρα γιὰ τὸ μέλλον· ἀμφότεροι σχεδίαζαν μὲ σιγουριά, σὲ πέντε χρόνια, νὰ ἔχουν ἐγκατασταθεῖ γιὰ πάντα στὴ Σιβηρία. Μέχρι τότε, γιὰ ὅσα συνέβαιναν ἐκεῖ, εἶχαν ἐναποθέσει τὶς ἐλπίδες τους στὴ Σόνια...

Ἡ Πουλχερία Ἀλεξάντροβνα ἔδωσε μὲ χαρὰ τὴν εὐχή της γιὰ τὸ γάμο τῆς κόρης της μὲ τὸν Ραζουμίχιν· μετὰ ὅμως ἀπὸ τὸ γάμο σὰν νὰ ἔγινε ἀκόμ�

EGGLHMA KAI TIMWRIA.indd 1 10/16/12 3:33:41...

Documents

Transcript of EGGLHMA KAI TIMWRIA.indd 1 10/16/12 3:33:41...