A_Istoria

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙ∆ΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΗΣ A΄ ΛΥΚΕΙΟΥ

ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ

ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Από την Αρχαιότητα ως την Αναγέννηση

Μάθηµα Γενικής Παιδείας

ΑΘΗΝΑ 1998

2

Οµάδα Σύνταξης

Μέρος Α΄ *• ∆ρ Καριάτογλου Ελευθέριος• ∆ρ Μέρου Αγγελική

* Η αναθεώρηση του Α΄ τεύχους (έκδοση 1997) έγινε από τους:∆ρ Γρυντάκη Ιωάννη, Σχολικό Σύµβουλο και ∆ρ ∆άλκο Γεώργιο.

Μέρος Β΄• Βασιλοπούλου Ελένη• ∆ηµητρακοπούλου Χαρά• ∆ρ Μέρου Αγγελική• ∆ρ. Παλαιοπάνου Παρασκευή

Μέρος Γ΄• Βασιλοπούλου Ελένη• ∆ηµητρακοπούλου Χαρά• ∆ρ Μέρου Αγγελική• ∆ρ. Παλαιοπάνου Παρασκευή

3

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

• ΑΝΤΙ ΠΡΟΛΟΓΟΥ ...........................................................................................7

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ .........................................................................9

Μ Ε Ρ Ο Σ Α ΄

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ.......................................15

Πρώτο Κεφάλαιο: Πολιτισµική Ενότητα του Αρχαίου Ελληνικού Κόσµου

• Ερωτήσεις ανάπτυξης ............................................................................15• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης .............................................................17• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης ...................19• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου..............................................20• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και ανοιχτής απάντησης ......25

3. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ...............283.1 Ολιγόλεπτα κριτήρια αξιολόγησης...........................................................283.2 Κριτήρια για ωριαία εξέταση ...................................................................343.3 Κριτήρια εξέτασης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα ....................................43

4. ΕΡΓΑΣΙΕΣ- ΑΣΚΗΣΕΙΣ ............................................................................47

4. ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ - ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ..........................................50

Μ Ε Ρ Ο Σ Β ΄

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ......................................55

∆εύτερο Κεφάλαιο: Η Πολιτισµική Προσφορά του Αρχαίου Ελληνικού Κόσµου

2.1.1. Προοίµιο και Ενότητες 1, 2, 3 ......................................................55• Ερωτήσεις ανάπτυξης................................................................55• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης ................................................56• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης ......58• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου .................................60• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και ανοιχτής

απάντησης ...............................................................................66

4

2.1.2. Ενότητες 4, 5 ...............................................................................68• Ερωτήσεις ανάπτυξης................................................................68• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης ................................................69• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου .................................70

2.1.3. Ενότητες 6, 7 ...............................................................................73• Ερωτήσεις ανάπτυξης................................................................73• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης ................................................74• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης ......75• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου .................................76

Τρίτο Κεφάλαιο: Από τη Ρώµη στο Βυζάντιο

2.2.1. Ενότητες 1, 2, 3 ...........................................................................79• Ερωτήσεις ανάπτυξης................................................................79• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης ................................................81• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου .................................81• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και ανοιχτής

απάντησης ...............................................................................85

2.2.2. Ενότητες 4, 5, 6 ...........................................................................86• Ερωτήσεις ανάπτυξης................................................................86• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης ................................................87• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου .................................88• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και ανοιχτής

απάντησης ...............................................................................90

3. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ....................913.1. Ολιγόλεπτα Κριτήρια Αξιολόγησης .........................................................913.2. Ωριαία Κριτήρια Αξιολόγησης .................................................................953.3. Κριτήριο Αξιολόγησης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα .........................101

4. ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ / ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ - ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ ....104

4.1. Ενδεικτικά Θέµατα Εργασιών - Ασκήσεων για το Σπίτι ........................1054.2. Ενδεικτικά Θέµατα Συνθετικών - ∆ηµιουργικών Εργασιών ..................128

5

Μ Ε Ρ Ο Σ Γ ΄

1. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ..........................................139 1.1. Τρίτο Κεφάλαιο:

Από τη Ρώµη στο Βυζάντιο 1.1.1. Ενότητες 7 - 11 ...............................................................................141

• Ερωτήσεις ανάπτυξης• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης

απάντησης

1.2. Τέταρτο Κεφάλαιο: Η Πολιτιστική Ακτινοβολία του Βυζαντίου

1.2.1. Παιδεία ...........................................................................................158• Ερωτήσεις ανάπτυξης• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης

απάντησης 1.2.2. Βυζαντινή Τέχνη ..........................................................................177


απάντησης1.2.3. Κοινωνική Πολιτική στο Βυζάντιο1.2.4. Κοινωνική Πρόνοια στο Βυζάντιο ..........................................189


απάντησης

6

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ..................2092.1. Ολιγόλεπτα κριτήρια αξιολόγησης........................................................2112.2. Ωριαία κριτήρια αξιολόγησης ................................................................2152.3. Κριτήρια αξιολόγησης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα .........................222

3. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Ή ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ .............................................................231

3.1. Τρίτο Κεφάλαιο: Από τη Ρώµη στο Βυζάντιο Ενότητες 7 - 11...................................................................................233

3.2. Τέταρτο Κεφάλαιο: Η Πολιτιστική Ακτινοβολία του Βυζαντίου

3.2.1 Προοίµιο......................................................................................2383.2.2 Παιδεία ........................................................................................2393.2.3 Βυζαντινή Τέχνη..........................................................................2443.2.4 Η Κοινωνική Πολιτική στο Βυζάντιο ............................................2593.2.5 Η Κοινωνική Πρόνοια στο Βυζάντιο ............................................261

4. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝΕΡΓΑΣΙΩΝ ..................................................................................................2634.1. Τρίτο Κεφάλαιο: Από τη Ρώµη στο Βυζάντιο

Ενότητες 7 - 11....................................................................................2654.2. Τέταρτο Κεφάλαιο:

Η Πολιτιστική Ακτινοβολία του Βυζαντίου .......................................267

• ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ..........................................................................................275

7

ANTI ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Ανάµεσα στις καινοτοµίες που εισάγονται στο Ενιαίο Λύκειο µε την πρόσφατη εκ-παιδευτική µεταρρύθµιση σηµαντική θέση κατέχει η αλλαγή του τρόπου αξιολόγησης τωνµαθητών. Κύρια χαρακτηριστικά της είναι: α) η δηµιουργία νέων θεσµών υποστήριξηςτων µαθητών και αποτίµησης των γνώσεων και ικανοτήτων τους (διαγνωστικήαξιολόγηση, πρόσθετη διδακτική στήριξη, συνθετικές - δηµιουργικές εργασίες, φάκελοςδραστηριοτήτων), β) ο συνδυασµός διαφορετικών µεθόδων και τεχνικών αξιολόγησης, οοποίος εξασφαλίζει πιο έγκυρο και πιο αξιόπιστο αποτέλεσµα, γ) η µετάθεση τηςέµφασης από την απλή αποστήθιση πληροφοριών στον έλεγχο σύνθετων διδακτικώνστόχων, ανάµεσα στους οποίους κυρίαρχη θέση κατέχει η ανάπτυξη της κριτικής σκέψηςκαι της δηµιουργικής ικανότητας των µαθητών, δ) η συστηµατική ενηµέρωση τωνεκπαιδευτικών σε θέµατα αξιολόγησης και η υποβοήθησή τους µε την εκπόνηση ειδικούυποστηρικτικού υλικού. Οι καινοτοµίες αυτές συνδυάζονται µε ανάλογες αλλαγές πουπραγµατοποιούνται στα αναλυτικά προγράµµατα, στα διδακτικά βιβλία και στηνεπιµόρφωση γενικότερα των εκπαιδευτικών.

Το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας (Κ.Ε.Ε.), συµµετέχοντας από την πρώτη στιγµήενεργώς στην προσπάθεια εφαρµογής των παραπάνω καινοτοµιών στο Λύκειο, ανέλαβετο έργο της στήριξης των εκπαιδευτικών στον τοµέα αυτόν, παρά τα προβλήµατα και τιςδυσκολίες που αντιµετωπίζει λόγω έλλειψης µόνιµου προσωπικού και ανεπαρκούςυλικοτεχνικής υποδοµής. Από τον Απρίλιο του 1997 ως τον Ιούνιο του 1998 εκπόνησεµια σειρά βιβλίων στα οποία περιέχονται ερωτήσεις διαφόρων ειδών (ανάπτυξης, σύ-ντοµης απάντησης και κλειστού τύπου), δείγµατα πρόχειρων και ωριαίων δοκιµασιών,θέµατα εργασιών για το σπίτι και συνθετικών - δηµιουργικών εργασιών. Τα βιβλία αυτάαναφέρονται στα µαθήµατα των δύο πρώτων τάξεων του Ενιαίου Λυκείου. Η παραπάνωεργασία έγινε ευµενώς αποδεκτή από την πλειονότητα των εκπαιδευτικών και θεωρήθηκεπολύτιµη βοήθεια για τους διδάσκοντες.

Τα βιβλία που αφορούν την αξιολόγηση των µαθητών της Α΄ τάξης βελτιώθηκαν µεβάση τις παρατηρήσεις των ίδιων των εκπαιδευτικών και την εµπειρία που αποκτήθηκεαπό τη χρησιµοποίησή τους κατά το περασµένο σχολικό έτος 1997 - 98 και κυκλοφορούνφέτος σε δεύτερη έκδοση.

Με την ευκαιρία της έκδοσης αυτής θα ήθελα να τονίσω τα εξής:1. Το υλικό που περιέχεται στα παραπάνω βιβλία έχει υποστηρικτικό και συµβουλευ-

τικό χαρακτήρα. Οι εκπαιδευτικοί έχουν τη δυνατότητα να επιλέξουν από αυτό ό,τιθεωρούν πως ικανοποιεί καλύτερα τις ανάγκες τους, να το τροποποιήσουνπροκειµένου να το προσαρµόσουν στις ιδιαιτερότητες των τάξεων στις οποίεςδιδάσκουν και να εκπονήσουν, µε βάση τα δείγµατα που περιέχονται στα βιβλίααυτά, δικά τους µέσα αξιολόγησης των µαθητών. Με ιδιαίτερη έµφαση θέλω νατονίσω ότι οι εκπαιδευτικοί δεν είναι υποχρεωµένοι να εξαντλούν όλες τιςερωτήσεις που αναφέρονται στις επιµέρους ενότητες των σχολικώνβιβλίων, αυξάνοντας έτσι το φόρτο εργασίας των µαθητών καιµεγαλώνοντας χωρίς λόγο το άγχος τους. Πρέπει να επιλέγουν µερικά µόνοενδεικτικά παραδείγµατα από τις ερωτήσεις αυτές µε κριτήριο την

8

εξοικείωση των µαθητών µε τα διάφορα είδη ερωτήσεων και την κάλυψηποικίλων διδακτικών στόχων.

2. Οι περισσότερες από τις ερωτήσεις που ακολουθούν θεωρούνται εύκολες. Υπάρ-χουν βέβαια και µερικές πιο δύσκολες. Αυτή η κλιµάκωση της δυσκολίας των ερω-τήσεων βοηθεί τον εκπαιδευτικό να διαµορφώσει µόνος του µέσα εξέτασης πουανταποκρίνονται στις ικανότητες των µαθητών του και έχουν παράλληλα εγκυ-ρότητα και διακριτότητα. Οι ερωτήσεις που θεωρούνται από τους διδάσκοντεςδύσκολες για τους µαθητές τους πρέπει να χρησιµοποιούνται µε µεγάλη φει-δώ στα ολιγόλεπτα και ωριαία διαγωνίσµατα. Καλό είναι τα πιο δύσκολαερωτήµατα να γίνονται αντικείµενο επεξεργασίας κατά τη διάρκεια τωνµαθηµάτων.

3. Τα παραδείγµατα των ερωτήσεων που έχουν εκπονηθεί από τις οµάδες εργασίαςτου Κ.Ε.Ε. συµπληρώνουν τις ερωτήσεις και ασκήσεις των σχολικών βιβλίων.Κατά συνέπεια πρέπει να χρησιµοποιούνται σε συνδυασµό µε αυτές.

4. Η πρόθεση για την περαιτέρω βελτίωση του υλικού που αφορά την αξιολόγησητων µαθητών του Ενιαίου Λυκείου είναι δεδοµένη. Για το λόγο αυτόν παρακαλού-µε και πάλι τους εκπαιδευτικούς που θα χρησιµοποιήσουν τα βιβλία αυτά κατά τηδιάρκεια της σχολικής χρονιάς 1998-99 να µας στέλνουν τις παρατηρήσεις και τιςυποδείξεις τους. Τους διαβεβαιώνουµε ότι όλα τα σχόλιά τους θα µελετηθούν µεπροσοχή και θα ληφθούν υπόψη από τις οµάδες εργασίας του ΚΕΕ.

5. Οι επιστηµονικοί συνεργάτες του Κ.Ε.Ε. και εγώ προσωπικά είµαστε στη διάθεσηόλων των εκπαιδευτικών, για να διευκολύνουµε στο µέτρο των δυνάµεών µας τοδύσκολο έργο της εφαρµογής στη σχολική πράξη του νέου τρόπου αξιολόγησηςτων µαθητών.

Τελειώνοντας το σύντοµο αυτόν πρόλογο θα ήθελα να εκφράσω ακόµη µια φορά τιςθερµές ευχαριστίες µου προς την πολιτική ηγεσία του ΥΠΕΠΘ για την υποστήριξη τηςπροσπάθειάς µας, προς τη ∆/νση του Κοινοτικού Πλαισίου Στήριξης από την οποίαχρηµατοδοτείται το έργο αυτό, προς τους εκπαιδευτικούς οι οποίοι µας έστειλαν σχόλιακαι παρατηρήσεις σχετικές µε τα βιβλία που κυκλοφόρησαν πέρυσι και, κυρίως, προςτους εκλεκτούς συνεργάτες µου στο Κ.Ε.Ε., που µε πραγµατικό ζήλο και ενθουσιασµόεργάστηκαν, χωρίς καµιά πρόσθετη αµοιβή, για την αναµόρφωση των βιβλίων αυτών.

Αθήνα, Οκτώβριος 1998

Ο Πρόεδρος του Κ.Ε.Ε.

Καθηγητής Μιχάλης Κασσωτάκης

9

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Tο παρόν τεύχος δεν επιδιώκει να καθορίσει ούτε τους γενικούς σκοπούςούτε τους επιµέρους διδακτικούς στόχους στο µάθηµα της Iστορίας της A'Λυκείου. Στηρίζεται στα ισχύοντα αναλυτικά προγράµµατα και στις Οδηγίες τουΠ.Ι. Για τους σκοπούς και τους στόχους αυτούς, που σχετίζονται άµεσα µε τηδιαδικασία της αξιολόγησης των µαθητών στο αντίστοιχο µάθηµα, θα θέλαµε νακάνουµε κάποιες επισηµάνσεις για να γίνει περισσότερο κατανοητό το θεωρητικόπλαίσιο στο οποίο εντάσσεται η µεθοδολογία αξιολόγησης, την οποίαακολουθούµε.

O εκπαιδευτικός που διδάσκει το µαθητή Iστορία πρέπει να έχει υπόψη τουότι οφείλει να ελέγχει:

• το βαθµό πρόσληψης και συγκράτησης των ιστορικών πληροφοριών,• την κατανόηση των πληροφοριών αυτών. Iδιαίτερη σηµασία επιβάλλεται

να δοθεί στην κατανόηση αφηρηµένων εννοιών, όπως: δηµοκρατία,ιµπεριαλισµός, πανελλήνια ιδέα, έθνος, κράτος, ολιγαρχία, αριστοκρατίακ.λπ.* ή άλλων ιστορικών, κοινωνικών, οικονοµικών και πολιτιστικώνόρων, οι οποίοι συχνά δυσκολεύουν τους µαθητές. Εξυπακούεται ότισχετική προσπάθεια για την κατανόησή τους έχει γίνει κατά τη διδασκαλίατου µαθήµατος,

• την ικανότητα σύγκρισης, συσχέτισης, ανάλυσης και αξιολόγησης τωνιστορικών γεγονότων και φαινοµένων, των παραγόντων που ταπροκάλεσαν, των συνεπειών τους, των συνθηκών κάτω από τις οποίεςέγιναν κ.λπ.,

• την ικανότητα διατύπωσης κρίσεων και τεκµηριωµένων προσωπικώναπόψεων για γεγονότα, πρόσωπα ή καταστάσεις (κοινωνικές, πολιτικές,πολιτιστικές, οικονοµικές κ.λπ.),

• τη χρησιµοποίηση των ιστορικών γνώσεων για την κατανόηση, τοσχολιασµό ή την ερµηνεία των εξελίξεων ή των συνεπειών (αν αυτό είναιδυνατόν) σύγχρονων καταστάσεων ή γεγονότων.

* Αναφερόµαστε σε όρους που περιέχονται στο σχολικό βιβλίο της Ιστορίας της Α΄ Λυκείου.

10

Aπό τις µέχρι σήµερα έρευνες στον τοµέα της αξιολόγησης των µαθητών στοµάθηµα της Iστορίας (βλ. βιβλιογραφία) αλλά και από την καθηµερινή εµπειρίαπροκύπτει ότι η έµφαση δινόταν στον έλεγχο του πρώτου κυρίως στόχου,δηλαδή στη συγκράτηση ιστορικών πληροφοριών.Tην κατάσταση αυτή επέβαλεσε σηµαντικό βαθµό το σύστηµα των Γενικών Eξετάσεων, την ευνοούσαν όµωςκαι άλλοι παράγοντες, όπως η έλλειψη ειδικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών σεθέµατα αξιολόγησης, η έλλειψη βοηθητικού παιδαγωγικού υλικού, η χρήση ενόςµόνο διδακτικού εγχειριδίου και η παγίωση µιας µακράς άτυπης παράδοσης ωςπρος τον τρόπο αξιολόγησης των µαθητών.

Tην κατάσταση αυτή επιδιώκουµε να αλλάξουµε, υποβοηθώντας καιπαρακινώντας συνάµα τον εκπαιδευτικό να εξετάζει και να αξιολογείλαµβάνοντας υπόψη το σύνολο των διδακτικών σκοπών και στόχων τηςIστορίας. O έλεγχος της αποµνηµόνευσης ιστορικών πληροφοριών δεν πρέπειασφαλώς να παραµεληθεί. Πρέπει όµως να συνδυάζεται και µε άλλους πουαπαιτούν τη δηµιουργική εργασία και την ενεργοποίηση της κρίσης του µαθητήκαι δεν περιστρέφονται αναγκαστικά γύρω από την αναπαραγωγή τουπεριεχοµένου του σχολικού βιβλίου. Aν σε µια εξέταση π.χ. ζητούµε τα αίτια καιτα αποτελέσµατα µιας πολεµικής σύρραξης, τα οποία αναγράφονται στο βιβλίο ήέχουν ειπωθεί από τον καθηγητή στην τάξη (ορισµένοι µπορεί και να τα έχουνυπαγορεύσει ή να τα έχουν δώσει σε δικές τους σηµειώσεις), τότε δενκαλλιεργούµε ούτε την κρίση ούτε τη συνθετική ικανότητα του µαθητή.

Aυτό θα ίσχυε αν τα αίτια και τα αποτελέσµατα δεν τα έγραφε το βιβλίο ή δενείχαν ειπωθεί από τον καθηγητή και ο µαθητής καλούνταν να τα αναζητήσει καινα γράψει την προσωπική του άποψη γι’ αυτά, καθώς και για τις συνέπειες τηςσυγκεκριµένης κατάστασης, εφόσον φυσικά προκύπτουν από τις γενικότερεςπληροφορίες που του έχουν δοθεί στο πλαίσιο του µαθήµατος.

Ερώτηση κρίσης µπορεί να είναι οποιοδήποτε είδος ερώτησης, αρκεί νααπαιτεί από το µαθητή απαντήσεις οι οποίες προϋποθέτουν παραγωγήπροσωπικών σκέψεων, συλλογισµών ή συµπερασµάτων, τα οποία στηρίζονταιστις γνώσεις που έχει αποκτήσει στο µάθηµα της Iστορίας. Με τις ερωτήσειςκρίσης ζητούµε από το µαθητή να συγκρίνει, να αναλύει, να αναζητεί τα αίτια καιτα αποτελέσµατα ενός ιστορικού γεγονότος, να καταλήγει σε συµπεράσµατα κ.α.Εννοείται ότι αυτά δε βρίσκονται αυτούσια στα σχολικά βιβλία.

Mια άλλη σηµαντική διάσταση της αξιολόγησης των µαθητών στην Iστορίααφορά στις εργασίες στο σπίτι και στις συνθετικές εργασίες. Mικρός αριθµόςεκπαιδευτικών φαίνεται να χρησιµοποιεί σήµερα τις εργασίες αυτές για την

11

αξιολόγηση των µαθητών. Είναι ανάγκη όµως να δοθεί σ’ αυτές µεγαλύτερησηµασία, υπό τον όρο βέβαια ότι πρόκειται για δηµιουργικές, µικρές ή µεγάλεςσυνθέσεις, που ανταποκρίνονται στα ενδιαφέροντα των µαθητών, τους βοηθούνστη βαθύτερη κατανόηση της Ιστορίας και καλλιεργούν το πνεύµα της έρευναςκαι της αναζήτησης πηγών άντλησης πληροφοριακού υλικού. Μέσα από τηδιαδικασία αυτή ο µαθητής µαθαίνει πώς να µαθαίνει.

Oι εργασίες µπορούν να συσχετίζονται και µε δραστηριότητες που γίνονταισυλλογικά ή ατοµικά, όπως επισκέψεις σε µουσεία, αρχαιολογικούς χώρους ή σεεκθέσεις ιστορικών τεκµηρίων, ακρόαση διαλέξεων ή συµµετοχή σε σχετικάεκπαιδευτικά προγράµµατα που οργανώνονται από ποικίλους φορείς (ΥΠΠΟ,Μουσεία κ.λπ.) µε υπόδειξη του καθηγητή ή ακόµη και µε πρωτοβουλία τωνµαθητών. Καλό είναι πάντως να αφήνουµε πρωτοβουλίες στο µαθητή καιευχέρεια επιλογής θέµατος.

Στη διαδικασία της αξιολόγησης των µαθητών πρέπει να χρησιµοποιούνταιόλοι οι τύποι των ερωτήσεων, χωρίς να γίνεται µονοµερής χρήση ενός τύπου.Καλό είναι να γίνεται συνδυασµός ερωτήσεων ανοιχτού και κλειστού τύπου, κατάτην κρίση του εκπαιδευτικού, τις ανάγκες της τάξης του και τους συγκεκριµένουςστόχους του µαθήµατος. Η χρήση των ερωτήσεων αντικειµενικού ή κλειστούτύπου ενδείκνυται κυρίως για τον έλεγχο κατανόησης πληροφοριών µεγάληςέκτασης ιστορικής ύλης και καλό είναι να συνδυάζονται και µε ερωτήσειςσύντοµης απάντησης.

Το παρόν τεύχος έχει χαρακτήρα συµβουλευτικό. Στόχος του είναι ναβοηθήσει τον εκπαιδευτικό να διαµορφώνει ο ίδιος τις δικές του ερωτήσεις, ταδικά του κριτήρια αξιολόγησης, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι δεν µπορεί νααξιοποιεί κατάλληλα και τα παραδείγµατα που περιέχονται στα σχολικά εγχειρίδιαή στα φυλλάδια αξιολόγησης της Ιστορίας που αποστέλλονται από το ΥΠΕΠΘ.Αφήνεται στην ευχέρεια του διδάσκοντα να κρίνει ο ίδιος ποιους τύπουςερωτήσεων και σε ποιες περιπτώσεις θα τις χρησιµοποιήσει για την επίτευξη τωνδιδακτικών στόχων που προκύπτουν από την ύλη της συγκεκριµένης διδακτικήςενότητας και σύµφωνα µε τη µεθοδολογία που ακολουθεί.

Η αξιολόγηση και η διδασκαλία είναι δύο όψεις του αυτού νοµίσµατος.Αναβαθµισµένη διαδικασία αξιολόγησης προϋποθέτει ποιοτική βελτίωση τηςδιδακτικής διαδικασίας στην οποία πρέπει να δίνεται µεγάλη βαρύτητα. Ηαξιολόγηση υπηρετεί τη διδακτική πράξη µέσα από τη συνεχή διαδικασία τηςανατροφοδότησης.

12

Η βελτίωση των µεθόδων αξιολόγησης είναι υπόθεση όλων των εκπαιδευτικών.Γι’ αυτό οι παρατηρήσεις και οι υποδείξεις των συναδέλφων θα είναι ιδιαίτεραχρήσιµες. Όσοι επιθυµούν να στείλουν παρατηρήσεις και παραδείγµαταερωτήσεων στο µάθηµα της Ιστορίας της Α΄ Λυκείου, για να συµπεριληφθούν στηντράπεζα ερωτήσεων, µπορούν να απευθύνονται ταχυδροµικά στη διεύθυνση:

ΚΕΝΤΡΟ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣΑδριανού 91, Αθήναή στο FAX: 33.15.493

Αθήνα, Σεπτέµβριος 1998

Η Οµάδα Σύνταξης

A΄ ΤΕΥΧΟΣ

15

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ

Η ύλη του µαθήµατος της Ιστορίας προσφέρεται για όλα τα είδη τωνερωτήσεων που αναλύονται λεπτοµερέστερα στο Γενικό Οδηγό Αξιολόγησης τουµαθητή. Για την περαιτέρω υποβοήθηση των εκπαιδευτικών δίνονται στησυνέχεια µερικά ενδεικτικά παραδείγµατα ερωτήσεων ανάπτυξης, σύντοµηςαπάντησης και κλειστού τύπου, από την ύλη που προβλέπεται να διδαχτεί στοπρώτο τρίµηνο της Α΄ τάξης του Λυκείου. Η επιλογή των κεφαλαίων, στα οποίααναφέρονται οι ερωτήσεις αυτές, έγινε τυχαία.

Πριν όµως παρουσιάσουµε τα παραδείγµατα αυτά, θεωρούµε απαραίτητο νατονίσουµε, ακόµη µια φορά, δύο στοιχεία:

• την ανάγκη συνδυασµού διαφορετικών τύπων ερωτήσεων καιδιαφορετικών τρόπων αξιολόγησης του µαθητή (εξετάσεις προφορικές -γραπτές, ασκήσεις, εργασίες) για να υπάρξουν πιο έγκυρα και αξιόπιστααποτέλεσµα,

• τη δυνατότητα που έχουν οι εκπαιδευτικοί να διατυπώνουν και δικές τουςερωτήσεις και να αποφεύγουν να χρησιµοποιούν µόνο αυτές πουπεριέχονται στο τεύχος αυτό.

• Ερωτήσεις ανάπτυξης

Oι ερωτήσεις αυτές είναι αρκετά γνωστές στους εκπαιδευτικούς, αφού τιςχρησιµοποιούν µέχρι σήµερα σχεδόν αποκλειστικά στις εξετάσεις πουπραγµατοποιούν. Μπορούν να χρησιµοποιηθούν για τον έλεγχο όλων τωνδιδακτικών στόχων στο µάθηµα της Iστορίας. Προσφέρονται όµως περισσότερογια την αξιολόγηση της συνθετικής-δηµιουργικής ικανότητας του µαθητή και τηςκριτικής του σκέψης, της έκφρασης των απόψεών του και της ικανότηταςσύγκρισης των ιστορικών γεγονότων και φαινοµένων. Για τον έλεγχο τωνγνώσεων θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν µε µεγαλύτερη επιτυχία ερωτήσειςσύντοµης απάντησης καθώς και ερωτήσεις αντικειµενικού τύπου ή συνδυασµόςτους.

16

Παραδείγµατα

1. Σε ποιες κοινωνικο-πολιτικές και οικονοµικές διαδικασίες οφείλεται το γεγονόςότι κατά τον 13ο αιώνα π.Χ. ο ελληνικός κόσµος (Βοιωτία - Μυκήνες - Κρήτη)είχε κοινά στοιχεία, όπως γλώσσα - θρησκεία - πολιτισµό;

2. Οι σχέσεις µεταξύ µητρόπολης και αποικίας ήταν συνήθως στενές. Να βρείτε

σε ποιους τοµείς, και για ποιες ανάγκες. Σε ποιες περιπτώσεις οι σχέσειςαυτές γίνονταν πιο χαλαρές;

3. Μπορείτε να εντοπίσετε κοινά χαρακτηριστικά µεταξύ του τρόπου λατρείας

των αρχαίων και των σύγχρονων Ελλήνων; 4. Ποια στοιχεία εξασφάλισαν αυτονοµία στην πόλη κράτος και πώς ερµηνεύετε

το γεγονός ότι η πόλη κράτος θεωρείται ως αναγκαία προϋπόθεση για τηνεξέλιξη της πολιτικής ζωής κατά την αρχαιότητα;

5. Ποιες διαφορές µπορείτε να διακρίνετε ανάµεσα στο πολίτευµα της

ΤΥΡΑΝΝΙ∆ΑΣ κατά την αρχαιότητα και στις σύγχρονες δικτατορίες; 6. Πώς συνετέλεσε, κατά τη γνώµη σας, η επανάσταση των Ιωνικών πόλεων

στη δηµιουργία της πανελλήνιας συνείδησης και εθνικής αυτοπεποίθησης; 7. Πώς ερµηνεύετε τη στάση των Σπαρτιατών απέναντι στους Πέρσες κατά το

412 π.Χ.; 8. Ο Αριστοτέλης, ο δάσκαλος του Αλεξάνδρου, τον συµβούλευσε «να κυβερνά

τους µεν Έλληνες ως αρχηγός, τους δε βαρβάρους ως δεσπότης,µεταχειριζόµενος τους πρώτους ως φίλους και οικείους, και τους άλλους ωςζώα και φυτά». Την εφάρµοσε αυτή τη συµβουλή και µέχρι ποίου σηµείου οΑλέξανδρος; ∆ικαιολογήστε την άποψή σας µε βάση τα όσα γνωρίζετε γύρωαπό τη ζωή και τη δράση του Αλεξάνδρου.

9. Εξηγήστε την πολιτική και στρατιωτική σπουδαιότητα της δηµιουργίας των

Συµπολιτειών κατά τον 3ο π.Χ. αιώνα.

17

• Ερωτήσεις σύντοµης απάντησης

Oι ερωτήσεις σύντοµης απάντησης µπορούν να χρησιµοποιηθούν στηνIστορία για:

− τον έλεγχο των γνώσεων των µαθητών κατά τρόπο έγκυρο, γιατί µπορούννα τεθούν πολλές ερωτήσεις και να καλυφθούν διαφορετικά σηµεία τηςεξεταζόµενης ύλης,

− την αξιολόγηση της ικανότητας των µαθητών να συνοψίζουν µε λίγα λόγιαεκτενή ιστορικά κείµενα και να διακρίνουν το ουσιώδες από τοεπουσιώδες.


1. Να αναφέρετε τα στοιχεία βάσει των οποίων εξάγονται συµπεράσµατασχετικά µε το χρόνο και τον τρόπο εγκατάστασης των Ινδοευρωπαίων στονΕλλαδικό χώρο.

2. α) Ονοµάστε τρεις Αιγαιακούς πολιτισµούς που αναπτύχθηκαν πριν από την

έλευση των Ελλήνων.β) Αναφέρετε σε λίγες γραµµές (όχι περισσότερες από 5) τα κύρια χαρακτηριστικά

τους.

3. α) Να αναφέρετε τα ονόµατα των γραφών της µινωικής και της µυκηναϊκής περιόδου.β) Να αναφέρετε τους λόγους, για τους οποίους οι επιστήµονες έδωσαν αυτές

τις ονοµασίες στις συγκεκριµένες γραφές.

4. Να δώσετε έναν σύντοµο ορισµό του αποικισµού.

5. Σε δύο περιόδους της ελληνικής Ιστορίας η γλώσσα ονοµάζεται κοινή.α) Ποιες ήταν αυτές;β) Για ποιο λόγο, κατά τη γνώµη σας, η γλώσσα ονοµάστηκε κοινή;

6. Να αναφέρετε τα τρία σπουδαιότερα, κατά τη γνώµη σας, στοιχεία πουαποδεικνύουν την πολιτισµική ενότητα του αρχαίου ελληνικού κόσµου.

18

7. Να αποδώσετε το περιεχόµενο των όρων: α) τύραννος, β) τυραννίδα.

8. Η Κόρινθος επιλέγεται δύο φορές (481 π.Χ., 337 π.Χ.) για να φιλοξενήσει δύο

σηµαντικά συνέδρια. Αναφέρετε µε λίγα λόγια τους κυριότερους λόγους γιατους οποίους επιλέχθηκε η πόλη αυτή.

9. α) Ποιοι ρήτορες του 4ου αιώνα π.Χ. στήριξαν ιδεολογικά και πολιτικά µε το έργο και τη δράση τους την πολιτική του Φιλίππου Β’ και ποιοι προσπάθησαν να την υπονοµεύσουν;β) Ποιο βασικό επιχείρηµα χρησιµοποίησαν για να στηρίξουν την άποψή

τους;

10. Θεωρείται ότι η µεγαλύτερη προσφορά του Μ. Αλεξάνδρου στον Ελληνισµόυπήρξε η ίδρυση νέων πόλεων. Μπορείτε να αναφέρετε δύο πόλεις πουίδρυσε ο Αλέξανδρος και να δώσετε δύο, τουλάχιστον, λόγους, για τουςοποίους επικρατεί η άποψη αυτή;

11. Να διαβάσετε το κείµενο και να απαντήσετε στις ερωτήσεις που ακολουθούν.

Η Συµµαχία της ∆ήλουΟι Αθηναίοι ανάλαβαν, έτσι, την αρχηγία µε τη θέληση των συµµάχων εξαιτίαςτης έχθρας τους εναντίον του Παυσανία. Όρισαν ποιοι από τους συµµάχουςέπρεπε να συνεισφέρουν χρήµατα και ποιοι να προµηθεύουν καράβια για τηναντιµετώπιση των βαρβάρων. Σκοπός, έλεγαν, ήταν να λεηλατήσουν τιςκτήσεις του Βασιλέως, αντίποινα για τα όσα είχαν πάθει. Για πρώτη φορά,τότε, οι Αθηναίοι διόρισαν Ελληνοταµίες που πηγαίναν και εισπράτταν τοφόρο. Έτσι ονοµάστηκε, τότε, η εισφορά. Το ύψος του πρώτου φόρου πουορίστηκε ήταν τετρακόσια εξήντα τάλαντα, ταµείο ήταν η ∆ήλος και οισυνελεύσεις της συµµαχίας γίνονταν στον Ναό.

Θουκυδίδης, Ιστορία, Α, 96 (µτφρ. Αγγ. Βλάχου)

α) Σε ποιες ενέργειες προέβησαν οι Αθηναίοι µετά την ανάληψη της αρχηγίαςτης συµµαχίας της ∆ήλου;

β) Πώς σχολιάζετε τη διάσταση µεταξύ του σκοπού της ίδρυσης της συµ-µαχίας και του τρόπου λειτουργίας της;

• Συνδυασµός ερωτήσεων ανάπτυξης και σύντοµης απάντησης

19

Σε µερικές περιπτώσεις οι ερωτήσεις σύντοµης απάντησης µπορεί νασυνδυάζονται µε ερωτήσεις ανάπτυξης. Ο συνδυασµός αυτός µας επιτρέπει ναελέγξουµε και τη συγκράτηση των ιστορικών πληροφοριών, αλλά και πιοσύνθετους διδακτικούς στόχους, όπως την ικανότητα ανάλυσης των γεγονότων,τη διατύπωση κρίσεων κ.λπ.

Παράδειγµα

Να διαβάσετε το παρακάτω κείµενο και να απαντήσετε στις ερωτήσεις που τοσυνοδεύουν:

Ύµνος προς τιµήν του ∆ηµητρίου του Πολιορκητή

[ Τιµηµένος σαν Θεός στο πέρασµά του από την Αθήνα στα 307 ο ∆ηµήτριοςδέχεται την προσφορά σ’ αυτόν ενός ύµνου κατά τη διάρκεια µιας νέαςπαραµονής του στην Αθήνα, περί το τέλος της βασιλείας του σε µια χρονικήστιγµή όπου οι Αθηναίοι ετοιµάζονταν να πανηγυρίσουν τις εορτές προς τιµήν τηςθεάς ∆ήµητρας ].Οι πιο ένδοξοι και οι πιο αγαπηµένοι Θεοί ήρθαν στην πόλη µας. Πράγµατι, οισυγκυρίες οδήγησαν εδώ, µαζί, την ∆ήµητρα και τον ∆ηµήτριο. Η ∆ήµητρα έρχεταιγια να γιορτάσει τα θεία µυστήρια της θυγατέρας της ενώ ο ∆ηµήτριος,ακτινοβόλος όπως αρµόζει σε θεό, βρίσκεται εδώ, ωραίος και γελαστός. Φαίνεταισαν κάτι υπερούσιο, όλοι οι φίλοι του γύρω του, µοιάζουν µε τ’ άστρα και στη µέσητους, ο ίδιος, είναι ο ήλιος ο υπέρλαµπρος.Χαίρε, γιε, του πανίσχυρου Θεού Ποσειδώνα και της Αφροδίτης. Οι άλλοι Θεοίβρίσκονταν µακριά, ή δεν έχουν καθόλου αυτιά, ή δεν υπάρχουν καθόλου, ή δεδίνουν καµία σηµασία σε µας. Ενώ εσένα, σε βλέπουµε παρόντα, ούτε ξύλινο ούτεπέτρινο, αλλά πραγµατικό. Γι’ αυτό και σε παρακαλούµε. Αρχικά, συ οπολυαγαπηµένος, φέρε µας την ειρήνη.Συ είσαι ο κύριος. Αυτή η σφίγγα που συντρίβει όχι µόνο τη Θήβα, αλλά ολόκληρητην Ελλάδα, ο Αιτωλός, που παραµονεύει στις ακτές όπως η αλλοτινή σφίγγα,ορµά και αιχµαλωτίζει όλους τους άνδρες µας. ∆εν είµαι σε θέση να πολεµήσω.Αυτός ο Αιτωλός αρπάζει όλα τα αγαθά των γειτόνων τώρα στρέφεται και σεαπόµακρες περιοχές. Εσύ θα πρέπει να τον τιµωρήσεις. Εάν όχι, βρες κάποιονΟιδίποδα που θα σκοτώσει αυτή τη σφίγγα ή θα τη µεταµορφώσει σε βράχο.

20

1. Σε ποιο γεγονός αναφέρεται ο ύµνος αυτός;

2. Τι υποδηλώνει ο συγγραφέας µε τις λέξεις: α) Αιτωλός β) Σφίγγα γ) Οιδίποδας

3. Για ποιο λόγο πιστεύετε ότι γράφτηκε;

4. Πώς µπορεί να ερµηνευθεί το γεγονός ότι ο ∆ηµήτριος ο Πολιορκητής γίνεταιδεκτός στην Αθήνα σαν Θεός; Να λάβετε υπόψη σας στην απάντηση που θαδώσετε την κοινωνικο-πολιτική κατάσταση των Αθηνών εκείνη την περίοδο.

• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου

Oι ερωτήσεις αυτές, οι οποίες εµφανίζουν έναντι των δύο άλλων κατηγοριώντο πλεονέκτηµα της αντικειµενικής εκτίµησης της ορθότητας µιας απάντησης,µπορούν να χρησιµοποιηθούν για τον έλεγχο πολλών διδακτικών στόχων στηνIστορία και ειδικότερα για την κατοχή ιστορικών πληροφοριών (γεγονότα,χρονολογίες, ονόµατα, συνθήκες κ.λπ.), για συσχετίσεις µεταξύ ιστορικώνγεγονότων ή µεταξύ διαφορετικών ιστορικών στοιχείων αλλά και για τον έλεγχοτης κατανόησης ιστορικών εννοιών, όπως φαίνεται από τα παραδείγµατα πουακολουθούν. Καλό είναι όµως να συνδυάζονται µε ερωτήσεις σύντοµηςαπάντησης και ανάπτυξης (βλ. παρακάτω). Για την αντιµετώπιση τωνµειονεκτηµάτων των ερωτήσεων αυτών παραπέµπουµε στα όσα αναφέρονταιστο τεύχος των γενικών οδηγιών αξιολόγησης των µαθητών.


α) Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής

Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.

1. Mε ποια µάχη καταλύεται το Περσικό κράτος;Mε τη µάχη: α) στο Γρανικό

β) στην Iσσόγ) στα Γαυγάµηλαδ) στα Eκβάταναε) µε καµία από τις παραπάνω

21

2. O Mέγας Aλέξανδρος έζησε:α) Aπό το 343 ως το 320 π.Χ.β) Aπό το 356 ως το 323 π.X.γ) Aπό το 334 ως το 326 π.X.δ) Aπό το 339 ως το 320 π.X.ε) Aπό το 232 ως το 205 π.X.

3. Στο A' Συνέδριο της Kορίνθου πάρθηκαν οι παρακάτω αποφάσεις;α) Πάρθηκε απόφαση για τη δηµιουργία Πανελληνίου Συνασπισµού.β) Συµµετείχαν όλες οι ελληνικές πόλεις-κράτη.γ) Καταργήθηκε η ελεύθερη ναυσιπλοϊα.δ) Παραδόθηκαν τα όπλα όλων των πόλεων στο Φίλιππο.ε) Στέφθηκε ο Φίλιππος βασιλιάς των Eλλήνων.

4. Ποια από τις παρακάτω οµάδες γεγονότων είναι σε πλήρη χρονολογικήσειρά;

A. H πρώτη B. H δεύτερη Γ. H Τρίτη

Aα) O M. Aλέξανδρος συγκάλεσε το B' Συνέδριο της Kορίνθουβ) O Φίλιππος ένωσε τις πόλεις της Eλλάδαςγ) O M. Aλέξανδρος κατέκτησε την Aίγυπτο

Bα) O Φίλιππος δολοφονήθηκε στις Aιγέςβ) Iδρύθηκε το Bασίλειο των Πτολεµαίωνγ) O Aλέξανδρος παντρεύτηκε τη Pωξάνη

Γα) Oι Mακεδόνες συγκρότησαν ισχυρό κράτοςβ) O Iσοκράτης συνέταξε το λόγο του Φιλίππουγ) O Aλέξανδρος καταλαµβάνει τα Σούσα

22

β) Ερωτήσεις διάταξης

1. Τοποθετήστε στη σωστή σειρά τα παρακάτω γεγονότα.

Λανθασµένη σειρά Σωστή σειρά

α) Eκστρατεία M. Aλεξάνδρου α) ......................................................

β) Ιωνική Επανάσταση β) ......................................................

γ) Ίδρυση του βασιλείου της Περγάµου γ) ......................................................

δ) Β΄ αποικισµός δ) ......................................................

ε) Α΄ Συνέδριο Κορίνθου ε) ......................................................

στ) Μηδικοί πόλεµοι στ) ......................................................

2. Τις τύχες του αρχαίου κόσµου καθόρισαν σε σηµαντικό βαθµό οι µάχες, οι

πόλεµοι και οι συγκρούσεις που ακολουθούν. Μπορείτε να τις βάλετε στησωστή χρονολογική σειρά;

Λανθασµένη σειρά Σωστή σειρά

α) Χρεµωνίδειος Πόλεµος α) ......................................................

β) Μάχη της Χερώνειας β) ......................................................

γ) Μάχη των Πλαταιών γ) ......................................................

δ) Μάχη των Γαυγαµήλων δ) ......................................................

ε) Μάχη της Ιψού ε) ......................................................

23

γ) Ερωτήσεις αντιστοίχισης ή σύζευξης

1. Να γράψετε στο διάστικτο κενό αριστερά, το γράµµα του δεδοµένου της Βστήλης που αντιστοιχεί στο δεδοµένο της Α στήλης. (Κάποια από τα δεδοµένατης στήλης Β περισσεύουν).

Α Β……… Αρισταγόρας α) ολιγαρχία

……… Μίκαελ Βέντρις β) τιµοκρατία

……… Περικλής γ) Ίλιον

……… Ερίκος Σλήµαν δ) Πύλος

……… Σόλων ε) Γραµµική Β΄

στ) Ιωνική Επανάσταση

ζ) Ναυµαχία Σαλαµίνας

η) Τριακονταετείς Σπονδές

2. Να συσχετίσετε τα πρόσωπα των παρακάτω στηλών γράφοντας µπροστάαπό τους αριθµούς της Α στήλης το αντίστοιχο γράµµα της Β στήλης.Κριτήριο για τη συσχέτισή τους είναι η διαδοχή των προσώπων πουαναφέρονται. (Σε κάθε στοιχείο της στήλης Α αντιστοιχεί ένα µόνο στοιχείο τηςστήλης Β).

Α Β……… 1. Φίλιππος Β΄ α) Άτταλος Α΄

……… 2. Σέλευκος β) Ιέρων Β΄

……… 3. Αγαθοκλής γ) ∆ηµήτριος ο Πολιορκητής

……… 4. Αντίγονος δ) Αντίοχος Α΄

……… 5. Φιλέταιρος ε) Αλέξανδρος ο Μέγας

στ) Αντίγονος Γονατάς

ζ) Λυσίµαχος

η) Πτολεµαίος

24

δ) Ερωτήσεις συµπλήρωσης κενού

1. Να συµπληρώσετε τα κενά του αποσπάσµατος που ακολουθεί βάζοντας στηνκατάλληλη θέση και πτώση τις παρακάτω λέξεις:

φύλο, φυλετικός, άναξ, αρχαγέτας, φατρία, φυλή, ταγός, γένος

Η οργάνωση του ................................. κράτους στην Αρχαϊκή Ελλάδα.Κάθε ................................. αποτελούσε ένα είδος κράτους. Επικεφαλής του................................. κράτους ήταν ένας αρχηγός που άλλοτε ονοµαζόταν................................., άλλοτε ................................., ή ................................. .Τη βάση της οργάνωσης αυτής αποτελούσε το ................................. . Πολλά................................. αποτελούσαν τη ................................. και πολλές................................. τη ................................., ενώ πολλές................................. αποτελούσαν το ................................. Έτσι ένα άτοµοανήκε πρώτα σε ένα ................................., µετά σε µία .................................και κατόπιν σε µία ................................. .

2. Να επιλέξετε από τις παρακάτω λέξεις όσες είναι κατάλληλες για νασυµπληρωθούν τα κενά του κειµένου που ακολουθεί.

αναδασµός, αποικία, µητρόπολη, δηµογραφικός, στενοχωρία, πληθυσµιακή,παλιννόστηση, µεταναστευτικός, κλήρωση, αποικισµός, εστία.

∆ύο είναι οι αιτίες του Β’ Αποικισµού: οι ανάγκες του εµπορίου και η............................... . Εξαιτίας της ................................. αύξησης παρατηρείταιαυξηµένη ζήτηση αγροτικών προϊόντων. Η ................................. αυτή εξέλιξηδηµιουργεί και το πρόβληµα της ................................. . Τα αριστοκρατικά καιολιγαρχικά καθεστώτα αρνούνται να προχωρήσουν σε .................................της γης. Έτσι ένας µεγάλος αριθµός κατοίκων των πόλεων εξαναγκάζεται ναεγκαταλείψει τις ................................. του και να ιδρύσει µια νέα πόλη σε ξένηχώρα, την ................................. . Σε αντίθεση µε το .................................ρεύµα του 10ου - 9ου αιώνα που ήταν ανοργάνωτο, ο ............................. του8ου - 6ου αιώνα π.Χ. οργανώνεται από την πόλη-κράτος.

25

ε) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου «σωστό-λάθος»

Να χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις ως Σωστές ή Λανθασµένες,σηµειώνοντας Χ στο αντίστοιχο τετράγωνο.

Σωστό Λάθος

1. Κατά τους αρχαίους χρόνους οι βασιλείς εκλέγοντανπάντα από το συµβούλιο των ευγενών.

2. Το άστυ περιελάµβανε το ιερό, τα δηµόσια κτήρια καιτην ακρόπολη.

3. Υπήρχαν στην Ελλάδα ταυτόχρονα µε τις πόλεις-κρά-τη και φυλετικά κράτη.

4. Κατά τους ελληνιστικούς χρόνους τα µισθοφορικά στρα-τεύµατα συνέβαλαν στη δηµιουργία τραπεζών.

5. Ο Αλέξανδρος χρησιµοποίησε Πέρσες στρατιώτες γιατο στράτευµά του, γιατί οι Έλληνες ήταν ολιγάριθµοι.

6. Ολόκληρος ο Ελληνισµός αναγνώρισε τη στρατιωτικήυπεροχή του Φιλίππου, διότι δεν είχε άλλη εναλλακτικήλύση.

• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και ανοιχτής απάντησης

Ο συνδυασµός των ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου µε ανοιχτές ερωτήσειςόχι µόνο δίνει τη δυνατότητα ελέγχου της τυχαίας επιλογής της σωστήςαπάντησης, αλλά επιπρόσθετα επιτρέπει τον έλεγχο της επίτευξης πιο σύνθετωνκαι πολύπλοκων στόχων και ταυτόχρονα την κάλυψη ύλης µεγαλύτερης έκτασης.Με τις ερωτήσεις αυτές µπορεί να ζητάµε από το µαθητή να αιτιολογήσει τηναπάντησή του, να αναφερθεί σε όρους και προϋποθέσεις κάτω από τις οποίεςισχύει η απάντηση που δόθηκε, να κάνει συσχετισµούς µε άλλα στοιχεία(χρονολογίες, πρόσωπα, γεγονότα κ.λπ.). Έτσι µειώνονται οι αδυναµίες τωνκλειστού τύπου ερωτήσεων, τις οποίες αναφέραµε αναλυτικά στο Γενικό ΟδηγόΑξιολόγησης των µαθητών.

26


1. Α. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.Μια από τις αιτίες των πληθυσµιακών µετακινήσεων κατά τον 11ο π.Χ.αιώνα ήταν:α) Η πίεση που δέχθηκαν οι προέλληνες από την άφιξη των Ελλήνων.β) Η κάθοδος των ∆ωριέων.γ) Η στενοχωρία.δ) Η σκληρή νοµοθεσία του ∆ράκοντα.

Β. Αιτιολογήστε την απάντησή σας: ............................................................................................................................................................................................

2. Βάλτε ένα σταυρό στο αντίστοιχο τετραγωνάκι και δικαιολογήστε την

απάντησή σας: Η πτώση του Μυκηναϊκού κόσµου οφείλεται κατά κύριο λόγο σε οικονοµικά αίτια.

σωστό λάθος ........................................................................................................................... 3. Για ποιο λόγο πραγµατοποιήθηκε ο Β’ Αποικισµός; (Βάλτε σε κύκλο το

γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση):α) για θρησκευτικά προβλήµατα που δηµιούργησε η άφιξη των ∆ωριέων,β) για οικονοµικούς και δηµογραφικούς λόγους,γ) εξαιτίας της ανάπτυξης της ναυπηγικής τέχνης,δ) εξαιτίας εχθρικών επιδροµών.Αιτιολογήστε την επιλογή σας:......................................................................................................................................................................................................

4. Να βάλετε στη χρονολογική σειρά που εµφανίστηκαν τα παρακάτω πολιτεύµατα:

ολιγαρχία, αριστοκρατία, δηµοκρατία, τυραννία, βασιλεία α) ............... β) ............... γ) ............... δ) ............... ε) ...............

Να αναλύσετε µια από τις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες που καθόρισαν τη σειράεµφάνισης αυτών των πολιτευµάτων..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Αν η παρακάτω πρόταση είναι σωστή, βάλτε Χ στο «Σωστό», αν είναιλανθασµένη βάλτε σταυρό στο «Λάθος»:

27


• Οι άποικοι συχνά συναντούσαν αντιδράσεις απότους ντόπιους κατοίκους στην περιοχή που ίδρυαννέες πόλεις - αποικίες.

Αν η άποψη αυτή είναι σωστή, µπορείτε να αναφέρετε τι είδους αντιδράσεις

συναντούσαν; Αν είναι λανθασµένη, γιατί, κατά τη γνώµη σας, δεν υπήρχαν αντιδράσεις;

...........................................................................................................................

........................................................................................................................... 6. ∆ιαβάστε προσεκτικά τις παρακάτω προτάσεις που αναφέρονται στο γιατί

πραγµατοποιήθηκε η Ιωνική Επανάσταση:α) για την απελευθέρωση των Ιωνικών πόλεων από τους Πέρσες κατακτητές,β) για την απελευθέρωση των Ιωνικών πόλεων από τυραννικά καθεστώτα,γ) γιατί η εµπορική ανάπτυξη των πόλεων έδωσε δύναµη στις µεσαίες τάξεις,δ) γιατί οι Ιωνικές πόλεις απέκτησαν ισχυρούς αρχηγούς,ε) για κανέναν από τους παραπάνω λόγους.

Γράψτε ποιες είναι αυτές και αιτιολογήστε την απάντησή σας.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

28

3. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆EIΓMATA KPITHPIΩN AΞIOΛOΓHΣHΣ

3.1. Ολιγόλεπτα κριτήρια αξιολόγησης

Ας υποθέσουµε ότι ένας καθηγητής έχει διδάξει τις ενότητες 7-8 του Α΄κεφαλαίου του σχολικού βιβλίου και κρίνει σκόπιµο στο σηµείο αυτό, σύµφωναµε τον αρχικό σχεδιασµό του µαθήµατος και την έµφαση που έδωσε σε ορισµένασηµεία κατά τη διδασκαλία του, να αξιολογήσει τους µαθητές του ως προς:

• την κατανόηση των δυσκολότερων εννοιών που περιέχονται στις ενότητεςαυτές,

• την κατανόηση και αφοµοίωση των σηµαντικότερων ιστορικών πληροφοριών,• την ικανότητα των µαθητών του να εφαρµόζουν, να αξιολογούν και να

ερµηνεύουν το ιστορικό υλικό, καθώς και να διατυπώνουν τις προσωπικέςτους απόψεις.

Για τον έλεγχο των στόχων αυτών προτείνονται ενδεικτικά τα ακόλουθαολιγόλεπτα κριτήρια.

29

Παράδειγµα 1ο

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΑΘΗΤΗ: ......................................................................ΤΑΞΗ: ......................................................ΤΜΗΜΑ:..........................................∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Αλέξανδρος και η ∆ιάδοση του Ελληνικού ΠολιτισµούΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ................................................................................................

Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Σηµειώστε, αν η καθεµιά απ’ τις παρακάτω προτάσεις είναι σωστή ή

λανθασµένη, βάζοντας ένα σταυρό στο αντίστοιχο τετραγωνάκι:

Σωστό Λάθοςα) Μόλις ανήλθε στο θρόνο ο Αλέξανδρος συγκάλεσε

το πρώτο πανελλήνιο συνέδριο στην Κόρινθο.

β) Την τελευταία µεγάλη µάχη του ο Αλέξανδρος έδωσεστον Υδάσπη αντιµέτωπος µε τον ινδό βασιλιά Πώρο.

γ) Το περσικό κράτος καταλύεται µε τη µάχη στα Εκβάτανα.

δ) Το κυριότερο νέο όπλο που χρησιµοποιούσε η Μακεδο-νική Φάλαγγα ήταν ο καταπέλτης.

ε) Μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου ο Μέγας Αλέξανδροςαποµακρύνεται από τους αρχικούς στόχους της εκστρα-τείας του.

Μονάδες 5 (1 x 5)

2. Επιλέξτε τη σωστή απάντηση, βάζοντας σε κύκλο το αντίστοιχο γράµµα:Επίγονοι ήταν:α) Πέρσες αξιωµατούχοιβ) ∆ιάδοχοι του Αλεξάνδρουγ) Νέο στρατιωτικό σώµαδ) Η προσωπική φρουρά του Μ. Αλεξάνδρου

Μονάδα 1

30

3. Μελετήστε το παρακάτω γράφηµα που αναφέρεται στο εκστρατευτικό σώµατου Μ. Αλεξάνδρου:

10 -

9 -

8 -

7 -

6 -

5 -

4 -

3 -

2 -

1 -

α β γ δ ε στ

Το γράφηµα έγινε µε βάση πίνακα της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους, τ. ∆΄, σ. 46.

α) Επιτελείο β) ∆ιπλωµατική Υπηρεσία γ) Στρατόςδ) Ναυτικό ε) Επιστήµονες στ) Καλλιτέχνες

Α. Με βάση το παραπάνω γράφηµα βάλτε σε κύκλο τη σωστή απάντηση:α) Οι Τεχνικές και άλλες υπηρεσίες κατέχουν την πρώτη θέσηβ) Το Ναυτικό, το Ιππικό και το Πεζικό κατέχουν την πρώτη θέσηγ) Το Επιτελείο και το Ιππικό κατέχουν τη δεύτερη θέσηδ) Το Ιππικό, το Πεζικό και οι Τεχνικές υπηρεσίες κατέχουν την τρίτη θέσηε) Το Ιππικό, το Πεζικό και οι Τεχνικές υπηρεσίες κατέχουν την πρώτη

θέση, ενώ οι επιστήµονες κατέχουν τη δεύτερη θέση Μονάδα 1

Β. Τι συµπεράσµατα µπορείτε να βγάλετε ως προς τα είδη των τµηµάτων, τις

µεταξύ τους αναλογίες, την πρωτοτυπία του στρατεύµατος και ταενδιαφέροντα του Μ. Αλεξάνδρου µε βάση το γράφηµα αυτό;....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Μονάδες 4

31

4. Συµπληρώστε τις παρακάτω φράσεις:α) Οι Σατράπες ήταν..........................................................................................β) Πανελλήνια εκστρατεία ονοµάζουµε..............................................................γ) Ο Μ. Αλέξανδρος χρησιµοποίησε αυτόχθονες αξιωµατούχους για να .....................................................................................................................................δ) Ο Μ. Αλέξανδρος έγινε δεκτός ως απελευθερωτής σε µερικές χώρες διότι.............................................................................................................................


5. Θεωρείται ότι η µεγαλύτερη προσφορά του Μ. Αλεξάνδρου στον Ελληνισµόυπήρξε η ίδρυση νέων πόλεων.α) Σηµειώστε δύο από αυτές .............................................................................β) Αιτιολογήστε την παραπάνω άποψη...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Μονάδες 5 (α = 1 β = 4)

Σηµείωση: Οι απαντήσεις µπορούν να γραφούν στο φυλλάδιο του κριτηρίου. Αν δεφτάνει ο διαθέσιµος χώρος χρησιµοποιούνται συµπληρωµατικές λευκέςσελίδες. Αν όµως ο διδάσκων θέλει να ξαναχρησιµοποιήσει το φυλλάδιο, οιαπαντήσεις των µαθητών µπορούν να γραφούν σε χωριστό φύλλοαπαντήσεων που επισυνάπτεται στο κριτήριο. Στην περίπτωση αυτή ταστοιχεία του µαθητή γράφονται πάνω στο φύλλο απαντήσεων, στο οποίοµπορούν επίσης να προστεθούν, αν απαιτούνται, λευκές σελίδες.

32


Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΑΘΗΤΗ: ......................................................................ΤΑΞΗ: ......................................................ΤΜΗΜΑ:..........................................∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η εποχή των ΒασιλείωνΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ................................................................................................

Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

Α. Ελληνιστικοί χρόνοι ονοµάζεται η περίοδος που:α) αρχίζει µε τους Περσικούς πολέµους και τελειώνει µε την κατάκτηση της

Περσίας από τον Μ. Αλέξανδροβ) αρχίζει µε το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου και τελειώνει µε την κατάκτηση

των ελληνιστικών κρατών από τους Ρωµαίουςγ) αρχίζει από το 301 π.Χ. και τελειώνει το 281 π.Χ.δ) κυβερνούν οι Λαγίδες

Β. Το περσικό διοικητικό σύστηµα βασιζόταν:

α) στους Επιγόνουςβ) στις σατραπείεςγ) στην ισχύ του Πέρση µονάρχηδ) στους ισχυρούς αυτόχθονες αξιωµατικούς

Γ. Τον Μ. Αλέξανδρο διαδέχτηκε στο θρόνο:

α) ο στρατηγός Περδίκαςβ) ο γιός του ο Αλέξανδρος ο ∆’ και ο Φίλιππος Αρριδαίοςγ) ο ∆ηµήτριος ο Πολιορκητήςδ) κανείς από τους παραπάνω

∆. Ο Χρεµωνίδειος πόλεµος αντιπροσωπεύει:

α) τον αγώνα µεταξύ των πόλεων-κρατών για τη δηµιουργία Συµπολιτειώνβ) την τάση της Αθήνας να ανεξαρτητοποιηθεί από την εξουσία της Σπάρτηςγ) την τελευταία προσπάθεια της Αθήνας και της Σπάρτης να ανακτήσουν

την παλαιά τους δύναµηδ) την προσπάθεια της Μακεδονίας να επιβληθεί στην ολοένα αυξανόµενη δύναµη της Αιτωλικής Συµπολιτείας

33

Ε. Ποιο από τα παρακάτω στοιχεία της οικονοµίας της Αιγύπτου µπορεί ναθεωρηθεί πρωτοποριακό;

α) Η γη ανήκε στο βασιλιά. β) Αυξήθηκαν οι εισαγωγές και µειώθηκαν οι εισαγωγές. γ) Ο βασιλιάς συχνά παραχωρούσε γη σε ανώτερους αξιωµατούχους. δ) Οι εµπορικές δραστηριότητες ήταν βασιλικό µονοπώλιο. ε) Οι χωρικοί εργάζονταν αποκλειστικά για τους Φαραώ.

Μονάδες 5 2. Γράψτε στα διάστικτα κενά το όνοµα του στρατηγού του Μ. Αλεξάνδρου που

µετά το θάνατό του κατόρθωσε να αποκτήσει το αντίστοιχο βασίλειο:Βασίλεια: Αίγυπτος Συρία Μακεδονία Θράκη

.................. ................. ................. ................. Στρατηγοί: 1. Σέλευκος

2. Κάσσανδρος 3. Λυσίµαχος 4. Πτολεµαίος 5. Περδίκας 6. Αντίγονος

Μονάδες 4 (1 x 4) 3. Το βασίλειο των Σελευκιδών εκτεινόταν από τον Καύκασο έως τον Περσικό

κόλπο και από το Αιγαίο ως την Ινδία:α) Αναφέρετε τα ονόµατα των λαών που ζούσαν σ’ αυτό το κράτος.

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................β) Πώς αντιµετωπίστηκε το πρόβληµα που δηµιουργούσε η πληθυσµιακή

ανοµοιογένεια;..........................................................................................................................................................................................................................................

Μονάδες 5 (2 + 3) 4. Μετά το θάνατο του Μ. Αλεξάνδρου η συνολική εικόνα της επικράτειάς του

άλλαξε τόσο στη διοίκηση, όσο και στην οικονοµία και τον πολιτισµό.Μπορείτε να αναφέρετε πολύ σύντοµα τα νέα στοιχεία που άλλαξαν τηνεικόνα των χωρών αυτών κατά τους ελληνιστικούς χρόνους;......................................................................................................................................................................................................................................................

Μονάδες 6

34

3.2. Κριτήρια για ωραία εξέταση

Επειδή µέσα από τα ολιγόλεπτα τεστ δεν είναι δυνατόν να έχουµε µιαπληρέστερη εικόνα για τις δυνατότητες των µαθητών µας και το βαθµόαφοµοίωσης της διδασκόµενης ύλης, κρίνεται σκόπιµο να δίνονται και ωριαίεςγραπτές δοκιµασίες. Με µια ωριαία γραπτή δοκιµασία µπορούµε νασυνδυάσουµε µεγαλύτερο αριθµό διαφορετικού τύπου ερωτήσεων (αντικειµενικούτύπου, σύντοµης απάντησης, ελεύθερης ανάπτυξης), έτσι ώστε:

α) να ελεγχθεί σε µεγαλύτερη έκταση και βάθος η κατανόηση των ιστορικώνπληροφοριών.

β) να αξιολογηθεί ο βαθµός επίτευξης διδακτικών στόχων των ανώτερωνβαθµίδων (δηλαδή η ικανότητα των µαθητών να κρίνουν, να εφαρµόζουν,να αναλύουν, να αξιολογούν, να συνθέτουν κ.ά).

γ) να εξασφαλισθεί µεγαλύτερη εγκυρότητα της γραπτής δοκιµασίας.Ενδεικτικά παραδείγµατα ωριαίας εξέτασης που καλύπτει τους στόχους που

προαναφέραµε, θα µπορούσαν να είναι τα παρακάτω.

35


Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ*

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΑΘΗΤΗ: ......................................................................ΤΑΞΗ: ......................................................ΤΜΗΜΑ:..........................................∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Η Ανασυγκρότηση του Ελληνικού Κόσµου: α, β, γΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ................................................................................................

Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

Ο∆ΗΓΙΑ:** Μη γράψετε τις απαντήσεις σας πάνω στο φυλλάδιο. Χρησιµοποιήστε τοσυνηµµένο φύλλο απαντήσεων. Αν δεν επαρκεί χρησιµοποιήστε και λευκέςσελίδες.

Ι. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση, σε καθεµιάαπό τις παρακάτω ερωτήσεις. Σε κάθε ερώτηση υπάρχει µια µόνο σωστήαπάντηση.

1. Πριν από την εγκατάστασή τους στην περιοχή που ανήκε στη µυκηναϊκήεπικράτεια οι ∆ωριείς ζούσαν:α) στα παράλια της Mικράς Aσίας,β) στην Kεντρική Πίνδο και στις ορεινές περιοχές της B. Eλλάδος,γ) στις περιοχές των Bαλκανίων όπου βρίσκονται σήµερα η Bουλγαρία και η

Pουµανία,δ) στην περιοχή των Iνδιών,ε) στην Kρήτη και στην περιοχή των Kυκλάδων.

2. Tα νέα φύλα που εγκαταστάθηκαν στις περιοχές της πρώην µυκηναϊκήςεπικράτειας:α) έδωσαν νέα ώθηση οικονοµικής και πολιτιστικής ανάπτυξης στις περιοχές

αυτές, της οποίας τα αποτελέσµατα φάνηκαν πολύ γρήγορα,β) επιβράδυναν την πολιτιστική, οικονοµική και κοινωνική ανάπτυξη των

περιοχών αυτών,γ) συνέχισαν τον ίδιο ρυθµό ανάπτυξης των περιοχών αυτών, χωρίς καµιά

αισθητή µεταβολή,

* Αν χρησιµοποιείται φύλλο απαντήσεων τα στοιχεία του µαθητή γράφονται σ’ αυτό.** ∆ίνεται, αν χρησιµοποιείται φύλλο απαντήσεων.

36

δ) αφοµοιώθηκαν γρήγορα από τους παλαιούς κατοίκους των περιοχώναυτών, των οποίων τον πολιτισµό αποδέχτηκαν,

ε) προσπάθησαν να ενισχύσουν κυρίως το εµπόριο και τις θαλάσσιεςεπικοινωνίες και παραµέλησαν τη γεωργία.

3. Στα νέα φυλετικά κράτη που δηµιουργήθηκαν στον ελληνικό χώρο κατά τον9ο π.Χ. αιώνα διοικούνταν από βασιλιά που:α) έπαιρνε το αξίωµα του κληρονοµικά,β) εκλεγόταν µε δηµοψήφισµα από το λαό,γ) εκλεγόταν από τη συνέλευση του δήµου,δ) εκλεγόταν από τη συνέλευση των πολεµιστών,ε) αυτοαναγορευόταν συνήθως βασιλιάς, λόγω της δύναµης που διέθετε.

4. Πρότυπο του ελληνικού αλφαβήτου υπήρξε:α) το αλφάβητο που είχε χρησιµοποιηθεί στην Kνωσό,β) το Λατινικό αλφάβητο, το οποίο προσαρµόστηκε στην ελληνική γλώσσα,γ) το αλφάβητο των Aρχαίων Aιγυπτίων, των οποίων ο πολιτισµός επηρέασε

τον ελληνικό,δ) το σηµιτικό αλφάβητο, το οποίο χρησιµοποιούσαν οι φοίνικες,ε) κανένα από τα παραπάνω.

5. Ως αρχαιότερο ιερό θεωρείται το ιερό:α) της Oλυµπίαςβ) της ∆ωδώνηςγ) των ∆ελφώνδ) της Σάµουε) της ∆ήλου

Μονάδες 5

37

ΙΙ. Σηµειώστε στα κενά του φύλλου απαντήσεων τα γράµµατα και τους αριθµούςτων στοιχείων των παρακάτω στηλών που πάνε µαζί. (Π.χ. δίπλα από τογράµµα ε θα βάλουµε τον αριθµό 9 (9ε) γιατί το 776 έγιναν για πρώτη φορά οιΟλυµπιακοί Αγώνες στην Ολυµπία από όπου πήραν και το όνοµα τους).α) Τιµοκρατία 1. 8ος αιώναςβ) Ισηγορία 2. Βοιωτοίγ) Κοινή λατρεία 3. Κράτος - πόληδ) Αποικισµός 4. 856 π.Χ.ε) Ολύµπια 5. ∆ωριείςστ) Αποικιστές της Κρήτης και των 6. Έθνος

∆ωδεκανήσων 7. ∆ηµοκρατίαζ) Εξέλιξη του συµβουλίου των 8. Ολιγαρχία

ευγενών 9. 776 π.Χ.10. Βουλή

Μονάδες 3 (0,5 µονάδα η κάθε αντιστοίχισηεκτός από την ε που δεν υπολογίζεται)

ΙΙΙ. Aπαντήστε σύντοµα στις παρακάτω ερωτήσεις. (Σηµειώστε τις απαντήσειςσας στο χώρο που έχει αφεθεί στο φύλλο απαντήσεων):α) Tι συµβόλιζε η ανάπτυξη των αρχαίων πόλεων γύρω από ιερά;β) Mέχρι την εµφάνιση της γραφής πως διαδίδονταν τα διάφορα έπη;γ) Κάθε πόλη-κράτος είχε δύο µέρη: το άστυ και τη χώρα. Σηµείωσε πολύ

σύντοµα τι περιλάµβανε το καθένα από αυτά.δ) Πώς ονοµαζόταν το στρατιωτικό σώµα πεζών που δηµιουργήθηκε µε την

ανάπτυξη των πόλεων-κρατών;Μονάδες 6 (1,5 x 4)

IV. Nα γράψετε σε χωριστή κόλλα:α) τις κύριες διαφορές ανάµεσα στην αριστοκρατία, την ολιγαρχία, και

τυραννία, όπως αυτές αναπτύχθηκαν κατά την αρχαιότητα καιβ) τους παράγοντες που, κατά τη γνώµη σας, συνέβαλαν στην εµφάνισή τους

(χωρίς να τους αναλύσετε).Μονάδες 6 (3 x 2)

38

ΦYΛΛO AΠANTHΣEΩN

ΣTOIXEIA ΤOY MAΘHTH1. Eπώνυµο ................................... 2. Όνοµα ...............................................3. Όνοµα Πατέρα ........................... 4. Tάξη .................. 5. Tµήµα ...........…Mάθηµα ..................................................................................................................Hµεροµηνία ............................................................................................................Παρατηρήσεις......................................................................................................................................................................................................................................….

AΠANTHΣEIΣI.1. α β γ δ ε2. α β γ δ ε3. α β γ δ ε4. α β γ δ ε5. α β γ δ ε

II.α................, β................, γ................, δ................,ε................, στ................, η................

III.

1.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................2.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................3...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

39

ΠAPA∆EIΓMA 2ο

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ*

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΑΘΗΤΗ: ......................................................................ΤΑΞΗ: ......................................................ΤΜΗΜΑ:..........................................∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Μηδικά - Προσπάθειες για πανελλήνια ηγεµονίαΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ................................................................................................

Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Ελέγξτε αν οι παρακάτω προτάσεις είναι σωστές ή εσφαλµένες και βάλτε

ανάλογα µέσα σε κύκλο το γράµµα Σ (σωστή) ή το Λ (λανθασµένη) τουφύλλου απαντήσεων:α) Οι Σάρδεις ήταν πρωτεύουσα του λυδικού βασιλείου.β) Στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. ο ∆αρείος ο Α΄ εφάρµοσε πολιτική ανεκτικότητας

απέναντι στις ελληνικές πόλεις.γ) Το 492 π.Χ. οι Πέρσες, µε αρχηγό το Μαρδόνιο, σταθεροποίησαν την κυριαρχία

τους στη Θράκη.δ) Ο Κίµων αντιτάχθηκε στις ιδέες του συνεδρίου της Κορίνθου.ε) Οι σχέσεις Αθήνας και Σπάρτης διαταράχθηκαν το 402 π.Χ. µε το Μεσσηνιακό

πόλεµο. στ) Η συνθήκη του Καλλία υπονόµευσε τη σύµπηξη της αθηναϊκής συµµαχίας

το 478 π.Χ.ζ) Ο λαµπρότερος ελληνικός πολιτισµός κατά την αρχαιότητα δηµιουργήθηκε

ανάµεσα στο 431 και το 380 π.Χ.η) Τα χρόνια που ακολούθησαν µετά τον Πελοποννησιακό πόλεµο χαρακτηρίζονται

από πολιτική ανανέωση.θ) Η “Βασίλειος Ειρήνη” επιβλήθηκε το 386 π.Χ.ι) Η πανελλήνια ιδέα διατυπώθηκε για πρώτη φορά σε δύο Ολυµπιακούς

λόγους, έναν του ∆ηµοσθένη και έναν του Ισοκράτη. Μονάδες 5 (0,5 x 10)

2. Επιλέξετε τρεις από τις παραπάνω προτάσεις που θεωρείτε λανθασµένες καιδιατυπώστε τις σωστά στα σχετικά κενά του φύλλου απαντήσεων.


* Αν χρησιµοποιείται φύλλο απαντήσεων, εξηγούµε στους µαθητές ότι τα στοιχεία τους και οιαπαντήσεις τους θα σηµειωθούν σ’ αυτό.

40

3. Για καθεµιά απ’ τις ερωτήσεις που ακολουθούν βάλτε σε κύκλο το γράµµα τουφύλλου απαντήσεων που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. (Σε κάθεπερίπτωση υπάρχει µια µόνο σωστή απάντηση).Α. Ο τύραννος της Μιλήτου Ιστιαίος θεωρήθηκε ύποπτος και αντικαταστάθηκε

από τον:α) Αναξαγόραβ) Αρίσταρχογ) Αρισταγόραδ) Μαρδόνιοε) Κανέναν από τους παραπάνω

Β. Η αποτυχηµένη εκστρατεία του ∆αρείου κατά των Σκυθών το 513 π.Χ.:α) έγινε αφορµή για την ανατροπή του,β) οδήγησε σε κρίση το περσικό κράτος,γ) έδειξε στους Έλληνες ότι οι Πέρσες δεν ήταν αήττητοι,δ) ανάγκασε το ∆αρείο να κάνει σηµαντικές αλλαγές στο στρατό,ε) προκάλεσε τη γενική επανάσταση των πόλεων που ήταν υποταγµένες

στους Πέρσες.

Γ. Ο µεγάλος περσικός κίνδυνος:α) προκάλεσε φιλονικίες ανάµεσα στις ελληνικές πόλεις που ήθελαν να

αναλάβουν την πρωτοβουλία της αντιµετώπισής τουβ) οδήγησε σε οικονοµική παρακµή τον Ελληνισµόγ) ξύπνησε το αίσθηµα της κοινής ευθύνης για την υπεράσπιση του Ελληνισµούδ) ανάγκασε τους Έλληνες να φτιάξουν για πρώτη φορά σηµαντικά

οχυρωµατικά έργαε) βρήκε τους Έλληνες απροετοίµαστους

∆. Ο Ξέρξης µετά την ήττα στη Σαλαµίνα:α) επέστρεψε στις Σάρδεις, όπου δολοφονήθηκεβ) παρέδωσε την αρχηγία του στρατού στο Μαρδόνιογ) επεδίωξε να συµφιλιωθεί µε τους Αθηναίουςδ) συµµάχησε µε τους Σπαρτιάτεςε) κατέλαβε τα νησιά των Κυκλάδων

41

Ε. Η συµµαχία της ∆ήλου συγκροτήθηκε µε σκοπό:α) τη συνέχιση του αγώνα εναντίον των Περσώνβ) την ενίσχυση της ναυτικής δύναµης του Ελληνισµούγ) την προώθηση του θαλάσσιου εµπορίουδ) τον περιορισµό της δύναµης των Αθηνώνε) την αύξηση του ρόλου της ∆ήλου στην περιοχή


4. Aπαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις. Γράψτε την απάντησή σας στησυνηµµένη λευκή σελίδα του φύλλου απαντήσεων:α) Ποιοι ήταν οι όροι της συµφωνίας που υπέγραψαν οι Αθηναίοι και οι

σύµµαχοί τους το 449 π.Χ. µε τους Πέρσες;β) Να αναφέρετε τις συνέπειες του Πελοποννησιακού πολέµου. Ποια ήταν,

κατά τη γνώµη σας, η πιο σηµαντική και γιατί;Μονάδες 7 (3 για την α και 4 για τη β)

42


ΣTOIXEIA ΤOY MAΘHTH1. Eπώνυµο ................................... 2. Όνοµα ...............................................3. Όνοµα Πατέρα ........................... 4. Tάξη .................. 5. Tµήµα ...........…Mάθηµα ..................................................................................................................Hµεροµηνία ............................................................................................................Παρατηρήσεις..........................................................................................................

AΠANTHΣEIΣ1. α) Σ Λ β) Σ Λ γ) Σ Λ δ) Σ Λ ε) Σ Λ

στ) Σ Λ ζ) Σ Λ η) Σ Λ θ) Σ Λ ι) Σ Λ

2. 1...................................................................................................................... 2. .................................................................................................................... 3. ....................................................................................................................

3.Α. α β γ δ εΒ. α β γ δ εΓ. α β γ δ ε∆. α β γ δ εΕ. α β γ δ ε

Eπισυνάπτονται δύο λευκές σελίδες για να απαντήσει ο µαθητής στις ανοικτές ερωτήσεις.H ωριαία εξέταση µπορεί να γίνει και µε ερωτήσεις ανοικτού τύπου µόνο (ανάπτυξης καισύντοµης απάντησης). Aυτή η µορφή ενδείκνυται, όταν στις ολιγόλεπτες εξετάσειςχρησιµοποιούνται άλλου τύπου ερωτήσεις. Kαλό είναι πάντως να γίνεται, όπου είναιδυνατό, συνδυασµός διαφορετικών τύπων ερωτήσεων.3.3. Κριτήρια εξέτασης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα

43

Aς θεωρήσουµε ότι κάποιος εκπαιδευτικός τελείωσε την πρώτη ευρύτερηενότητα της ύλης που έχει να διδάξει π.χ. "Πολιτισµική Ενότητα του AρχαίουEλληνικού Κόσµου". και θεωρεί απαραίτητη την αξιολόγηση των µαθητών τουστην ενότητα αυτή. Mε βάση τον προγραµµατισµό που είχε κάνει και τιςπαρατηρήσεις που κράτησε κατά τη διάρκεια των µαθηµάτων διαπίστωσε ότιασχολήθηκε κυρίως µε:

α) την παροχή ιστορικών πληροφοριών γύρω από τα θέµατα που περιέχονταιστην ενότητα αυτή,

β) την κατανόησή τους, την ερµηνεία τους, την προέκτασή τους σε άλλεςιστορικές περιόδους ή σε σύγχρονες καταστάσεις,

γ) αναλύσεις των σχετικών ιστορικών φαινοµένων τόσο µε βάση όσααναφέρει το σχολικό βιβλίο όσο και µε υλικό που προσκόµιζε ο ίδιος στουςµαθητές του, και

δ) σε κριτικές παρατηρήσεις (ρόλος διαφόρων παραγόντων, σχέσεις µεταξύγεγονότων, επιπτώσεις αρνητικές και θετικές στην εξέλιξη του ελληνισµού,σχολιασµός διαφόρων καταστάσεων κ.λπ.).

Για να αξιολογήσει την επίτευξη όλων αυτών µπορεί να χρησιµοποιήσει τοπαρακάτω κριτήριο, η απάντηση στο οποίο απαιτεί τουλάχιστον µία διδακτικήώρα. Aν υπάρχει διαθέσιµος χρόνος (π.χ. δύο συνεχόµενες ώρες), αυτό θαµπορούσε να ήταν πλουσιότερο και µεγαλύτερο.

44

Παράδειγµα κριτηρίου ευρύτερης διδακτικής ενότητας

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΜΑΘΗΤΗ: ......................................................................ΤΑΞΗ: ......................................................ΤΜΗΜΑ:..........................................∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: Πολιτισµική ενότητα του Αρχαίου Ελληνικού ΚόσµουΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ................................................................................................


Α. Aπαντήστε στις παρακάτω ερωτήσεις βάζοντας ένα σταυρό στην αντίστοιχηπερίπτωση του φύλλου απαντήσεων, στο τετραγωνάκι που βρίσκεται κοντάστη λέξη "σωστό", αν αυτό που εκφράζει η κάθε πρόταση είναι απόλυτασωστό, ή στο τετραγωνάκι που βρίσκεται κοντά στη λέξη "λάθος", αν αυτόπου εκφράζει η αντίστοιχη πρόταση είναι ολικά ή µερικά λάθος.

1. Όλες οι ινδοευρωπαϊκές γλώσσες συγγενεύουν µεταξύ τους, καµιά όµως δεδιατηρεί αυτούσιο το χαρακτήρα της αρχέγονης ινδοευρωπαϊκής γλώσσας.

2. Oι επιστήµονες πίστευαν αρχικά ότι τα Eλληνικά φύλα έφτασαν στον

Eλληνικό χώρο ανάµεσα στο 3.000 και 2.000 π.Χ. Nεότερες όµως µελέτεςαπέδειξαν ότι αυτό συνέβη µετά το 1900 π.Χ.

3. Oι κυριότεροι αιγαιακοί πολιτισµοί που αναπτύχθηκαν γύρω στην 3η

χιλιετηρίδα π.Χ. είναι: ο πρωτοελληνικός, ο πρωτοµινωϊκός, ο πρωτοκυκλαδικόςκαι ο πολιτισµός του βορειοανατολικού Aιγαίου.

4. Σηµαντικό σταθµό στην µελέτη της αιγαιακής προϊστορίας ήταν το ξεκίνηµα

των ανασκαφών στην Tροία από το Γερµανό Aρχαιολόγο Eρρίκο Mίλλερ. 5. ∆ωριείς από την Πελοπόννησο και την Kρήτη αποίκισαν τα νότια παράλια

της M. Aσίας, όπου συγκρότησαν τη ∆ωρική εξάπολη Kνίδο. 6. H ακρόπολη και το άστυ στις αρχαίες πόλεις - κράτη περιβάλλονταν από

τείχη. 7. Kάθε πόλη-κράτος ήταν ένας αυτόνοµος πολιτικός οργανισµός.

45

8. Bασική αιτία της εκστρατείας των Περσών κατά της Eλλάδος ήταν, σύµφωναµε τον Hρόδοτο, η συµµετοχή των Aθηναίων στην Iωνική επανάσταση.

9. O Περικλής συνήψε το 445 π.X. ειρήνη µε τους Σπαρτάτες και τους

συµµάχους τους, η οποία κράτησε τριάντα ολόκληρα χρόνια.

10. Μεταξύ των Eλληνικών βασιλείων που δηµιουργήθηκαν µετά το διαµελισµότου κράτους του M. Aλεξάνδρου, το βασίλειο της Συρίας ή των Σελευκιδώνήταν το µεγαλύτερο και περιλάµβανε όλες σχεδόν τις ασιατικές κτήσεις τουM. Aλεξάνδρου.

Μονάδες 5 (0,5 x 10)

B. Nα γράψετε στα διάστικτα κενά του φύλου απαντήσεων τα γράµµατα και τουςαριθµούς των παρακάτω στοιχείων που πάνε µαζί:

1. Βασίλειο της Μακεδονίας2. Βασίλειο της Περγάµου3. Βασίλειο των Λαγιδών4. Θούριοι5. Κάθοδος των ∆ωριέων

α) Αντίγονος Γονατάςβ) Παρακµή Μυκηναϊκού

κόσµουγ) Πτολεµαίος ο Α΄δ) Φιλέταιροςε) Αθήνα

Α. 1100 π.Χ.Β. 468 π.Χ.Γ. Μικρό βασίλειο∆. ΑλεξάνδρειαΕ. Πέλλα


Γ. Να απαντήσετε σε χωριστή κόλλα στις δύο επόµενες ερωτήσεις:1. Nα αναφέρετε τα κύρια χαρακτηριστικά της πολιτικής και κοινωνικής

συγκρότησης της µυκηναϊκής κοινωνίας. Nα διατυπώσετε την προσωπικήσας άποψη για την οργάνωση της κοινωνίας αυτής και να τη δικαιολογήσετε.

Μονάδες 4

2. Στο προοίµιο της 4ης ενότητας του Α΄ κεφαλαίου του σχολικού εγχειριδίου τηςIστορίας της A' Λυκείου αναφέρονται τα εξής: "Στις δύο διαδοχικές εκστρατείεςτων Περσών εναντίον της Eλλάδος οι Έλληνες αποδείχθηκαν νικητές. Όµως ηνίκη αυτή είχε άµεσες συνέπειες στη διαµόρφωση της ελληνικής,πολιτισµικής, εθνικής και πολιτικής νοοτροπίας". Πώς εκφράζεται αυτή ηνοοτροπία στην πολιτική, κοινωνική και πολιτιστική οργάνωση των Eλλήνωνκαι πώς κρίνετε τις συνέπειές της στην εξέλιξη του Eλληνισµού;

Μονάδες 6

46


ΣTOIXEIA ΤOY MAΘHTH1. Eπώνυµο ................................... 2. Όνοµα ...............................................3. Όνοµα Πατέρα ........................... 4. Tάξη .................. 5. Tµήµα ...........…Mάθηµα ..................................................................................................................Hµεροµηνία ............................................................................................................Παρατηρήσεις..........................................................................................................

AΠANTHΣEIΣ

Α. Σ Λ1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

Β. 1 ................ 2 ................. 3 ................. 4 ................. 5 ............... 6 ............... 7 ................. 8 ................. 9 ................. 10 ............

Γ. Επισυνάπτονται λευκές σελίδες για τις ερωτήσεις Γ1 και Γ2.

47

4. ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣ

Οι εργασίες - ασκήσεις στο µάθηµα της Ιστορίας στοχεύουν στην κατανόησητων ιστορικών γεγονότων / φαινοµένων, στην ανάλυση των πολιτικών,κοινωνικών και οικονοµικών παραγόντων, στο συσχετισµό και παραλληλισµόιστορικών φαινοµένων διαφορετικών εποχών, στην ανάπτυξη των πνευµατικώνδεξιοτήτων του µαθητή (σωστή χρήση εννοιών-ιστορικών όρων, αξιολόγηση τουυλικού που θα χρησιµοποιήσει, καταγραφή και ταξινόµηση των ιστορικώνπληροφοριών και συνθετική ικανότητα). Οι εργασίες - ασκήσεις είτε γίνονται στοσπίτι είτε στο σχολείο έχουν το πλεονέκτηµα ότι ενεργοποιούν τους µαθητές,κινούν το ενδιαφέρον τους και τους δίνουν την ικανοποίηση τηςδηµιουργικότητας. Ας υποθέσουµε ότι έχουµε διδάξει την ενότητα (7) για το Μ.Αλέξανδρο. Μια πολύ ενδιαφέρουσα πλευρά της εκστρατείας του είναι τα νέα γιατην εποχή εκείνη πολεµικά µέσα που χρησιµοποίησε. Ο στρατός του και ταµηχανήµατά του (πολιορκητικές µηχανές, καταπέλτες κ.τ.λ.) αποτελούν µιαενδιαφέρουσα θεµατική για µελέτη και σύγκριση µε πολεµικές µεθόδους άλλωνλαών και άλλων εποχών.

Ενδεικτικά θέµατα εργασιών-ασκήσεων για το σχολείο ή το σπίτι

1. Να σχεδιάσετε ένα χάρτη µε την πορεία του Μ. Αλεξάνδρου.

2. Να σχεδιάσετε ένα χάρτη µε τις ελληνικές αποικίες: α) Στον Εύξεινο πόντο, β) Στη Σικελία και Μεγάλη Ελλάδα.

3. Να παρουσιάσετε τη συµβολή του Αριστοτέλη στη διαµόρφωση του

χαρακτήρα του Αλεξάνδρου.

4. Να καταγράψετε την πορεία που ακολούθησε η εξέλιξη της ελληνικήςγλώσσας από το 6000 π.Χ. έως τους Ελληνιστικούς χρόνους.

5. α) Να σχεδιάσετε ένα χάρτη στον οποίο να παρουσιάζεται η εξάπλωση του

Μυκηναϊκού κόσµου κατά την περίοδο της ακµής του. β) Να σχηµατίσετε την πυραµίδα της κοινωνίας των Μυκηναίων.

48

6. Να εντοπίσετε τα κοινά στοιχεία και τις διαφορές που είχε ο ρόλος τουβασιλέα κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους, στα φυλετικά κράτη και στουςΕλληνιστικούς χρόνους.

7. Να παρουσιάσετε στοιχεία για το δηµόσιο και ιδιωτικό βίο του Μινωϊκού

Πολιτισµού. (Ο εκπαιδευτικός δίνει και ενδεικτική βιβλιογραφία προσιτή στοµαθητή).

8. Να συγκρίνετε τον αποικισµό κατά τους αρχαίους χρόνους µε νεότερες

µορφές αποικισµού.

9. ∆ίνεται στους µαθητές αντίγραφο της τοιχογραφίας της µάχης της Ισσού.*

(Έργο του Φιλοξένου της Ερετρίας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, ΕκδοτικήΑθηνών, τ. ∆’, 1973, σ. 78) και τίθενται ερωτήσεις όπως για παράδειγµα:• Να περιγράψετε τη µάχη (να εντοπίσετε τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, να

αναγνωρίσετε τους αρχηγούς τους, να περιγράψετε τις εκφράσεις σταπρόσωπα των µαχοµένων).

10. Υποστηρίζεται ότι ο Α΄ και ο Β΄ αποικισµός θα ήταν αδύνατος χωρίς την

ανάπτυξη της ναυπηγικής τέχνης. Τι γνωρίζετε γι’ αυτήν; Να βρείτε κάποιεςεικόνες και στοιχεία για τα πλοία της εποχής αυτής (δίνονται και ενδεικτικέςπηγές).

11. Ποιοι παράγοντες συνέβαλαν στην εξέλιξη της αριστοκρατίας σε ολιγαρχία

και στη µετάβαση από την τυραννία στη δηµοκρατία;

12. Εκτός από τον Αλέξανδρο, και άλλα πρόσωπα της Ιστορίας ονοµάστηκανΜεγάλοι. Μπορείτε να συγκρίνετε µε έναν από αυτούς τον Μ. Αλέξανδρο; Σετι µοιάζουν και σε τι διαφέρουν;

13. Παρακάτω θα βρείτε έναν πίνακα µε τα συλλαβογράµµατα της γραµµικής

γραφής Β. Προσπαθήστε να χαράξετε σε ένα ξύλο τη φράση «Κάτω από τησυκιά κρύβεται χρυσάφι». Για να το γράψετε πρέπει να έχετε υπόψη σας ότι:

* Βλ. συνηµµένη εικόνα της µάχης της Ισσού.

49

α) Η ορθογραφία της Νέας Ελληνικής δεν ισχύει. Για το λόγο αυτό αναλύουµετις λέξεις στους ήχους που τους απαρτίζουν π.χ. κρύβεται = ΚΙ-ΡΙ-ΒΕ-ΤΕ.

β) Αν ο ήχος της Νέας Ελληνικής δεν περιλαµβάνεται στο αλφαβητάρι, τότεεπιλέγεται ο πλησιέστερος.

γ) ∆ύο σύµφωνα αναλύονται µε το ίδιο πάντα φωνήεν π.χ. Κρ = ΚΙ-ΡΙ **

** Βλ. Προγράµµατα ΥΠΠΟ, Έκθεση «Η Γέννηση της Γραφής». Ειδικό έντυπο συµβόλων διαφόρων

γραφών, τα οποία χρησιµοποιούν οι µαθητές που επισκέπτονται την Έκθεση, για νασυµµετέχουν σε οµαδικά παιχνίδια. Τα Συλλαβογράµµατα Γραµµικής Β βρίσκονται στη σελίδα19 του σχετικού εντύπου.

50

5. ΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ - ∆HMIOYPΓIKΕΣ EPΓAΣIΕΣ

Το µάθηµα της Ιστορίας προσφέρεται ιδιαίτερα για την εκτέλεση συνθετικώνδηµιουργικών εργασιών, οι οποίες, όπως αναφέρεται στο Γενικό ΟδηγόΑξιολόγησης, έχουν, σ’ αυτή τη δοκιµαστική φάση, προαιρετικό χαρακτήρα. Οτρόπος συνυπολογισµού τους στην αξιολόγηση των µαθητών, σε όποιεςπεριπτώσεις αυτές πραγµατοποιηθούν, αναφέρεται στον παραπάνω Οδηγό καιγια το λόγο αυτό δε θεωρούµε απαραίτητο να δώσουµε εδώ περισσότερεςπληροφορίες.

Οι συνθετικές - δηµιουργικές εργασίες στο µάθηµα της Ιστορίας µπορούν ναείναι:

• σχεδίαση ιστορικών χαρτών και σχετικών διαγραµµάτων, µεγαλύτερωναπαιτήσεων από τις ανάλογες εργασίες για το σπίτι,

• µικρές µελέτες για διάφορα θέµατα,• συγκέντρωση εικόνων ή άλλου εποπτικού υλικού που αφορά

συγκεκριµένη ιστορική περίοδο ή συγκεκριµένα ιστορικά γεγονότα καισχολιασµός τους ή διοργάνωση σχετικών εκθέσεων (ιδιαίτερα ότανπρόκειται για οµαδική εργασία),

• βιογραφίες ιστορικών προσώπων,• παραγωγή διηγηµάτων ή µικρών θεατρικών έργων που λαµβάνουν χώρα

µέσα σε συγκεκριµένο ιστορικό πλαίσιο,• θεατρικές παραστάσεις µε ιστορικό περιεχόµενο,• κατασκευές ή αναπαραστάσεις εργαλείων, συγκοινωνιακών µέσων,

οικηµάτων, ναών, ακροπόλεων, όπλων κλπ. σχετικών µε την ιστορικήπερίοδο που εξετάζεται.

Οι συνθετικές - δηµιουργικές εργασίες µπορούν να είναι ατοµικές ή οµαδικές.Οι απαιτήσεις γι’ αυτές κλιµακώνονται ανάλογα µε τον αριθµό των ατόµων πουσυµµετέχουν σε µια εργασία. Εξυπακούεται ότι ο εκπαιδευτικός δίνειπληροφορίες για βιβλιογραφικές και άλλες πηγές και υποδεικνύει τον τρόποεργασίας των µαθητών, χωρίς να τους αφαιρεί την πρωτοβουλία στο πως θακάνουν και θα παρουσιάσουν την εργασία τους.

51

Ενδεικτικά θέµατα συνθετικών-δηµιουργικών εργασιών.

1. Να σχεδιάσει ο µαθητής ένα χάρτη, στον οποίο να παρουσιάζεται ηεξάπλωση του ελληνισµού κατά την αρχαιότητα. Να βρει δικούς τουπρωτότυπους τρόπους απεικόνισης των διαφόρων περιόδων εξάπλωσης τουελληνισµού και να σηµειώσει επάνω σ’ αυτόν όποιες πληροφορίες θεωρείαναγκαίες (ονόµατα αποικιών, πρώτοι άποικοι, ιστορικές προσωπικότητεςπου συνδέονται µ’ αυτές, πολεµικά γεγονότα κ.λ.π).

2. Να παρουσιάσει ο µαθητής τις κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτικές συνθήκες

που οδήγησαν τους Έλληνες στον αποικισµό, αξιοποιώντας πληροφορίεςαπό διάφορα βιβλία που θα του υποδειχθούν από τον καθηγητή ή θα τα βρειµόνος του.

3. Να παρουσιάσουν οι µαθητές µε εικόνες που θα βρουν ή θα φτιάξουν οι ίδιοι,

µε διαγράµµατα και κείµενα τη ζωή σε µια πόλη - κράτος της αρχαιότητας. 4. Να ασχοληθούν οι µαθητές µε ορισµένες µορφές τέχνης (της δικής τους

επιλογής) που αναπτύχθηκαν σε µια ιστορική περίοδο. Να συγκεντρώσουνσχετικό οπτικό ή άλλο υλικό, να το αναλύσουν και να παρουσιάσουν τιςδιάφορες τάσεις και τεχνοτροπίες που παρατηρούνται, τις πιθανές επιδράσειςπου υπάρχουν από άλλα σχετικά ρεύµατα ή ανάλογη δραστηριότητα άλλωνλαών κ.λπ.

5. Να µελετήσουν οι µαθητές κάποια πτυχή της ζωής στην Αρχαία Αθήνα ή στη

Σπάρτη (π.χ. επαγγελµατική ζωή, ήθη, έθιµα, τελετές, οικογενειακή ζωή,δηµόσια ζωή και πολιτική, τρόποι ψυχαγωγίας, ενδυµασία, εκπαίδευση,αθλητισµός κ.λπ.) και να παρουσιάσουν στην τάξη τα συµπεράσµατα τηςµελέτής τους, µαζί µε όποιο εποπτικό υλικό µπορέσουν να συγκεντρώσουν. Ηεργασία αυτή µπορεί να ανατεθεί και σε οµάδες µαθητών, κάθε µία από τιςοποίες θα αναλάβει να παρουσιάσει µια πτυχή της ζωής στις παραπάνωπόλεις.

6. Να ασχοληθούν µε τη θέση της γυναίκας στην αρχαιότητα και να συγκρίνουν

τις στάσεις των ανθρώπων ως προς το θέµα αυτό σε διαφορετικές χρονικέςπεριόδους, π.χ. κατά την περίοδο των οµηρικών επών και κατά τον 5ο π.Χ.

52

7. Να ασχοληθούν οι µαθητές µε τη θέση των δούλων στην αρχαία κοινωνία, νακάνουν συγκρίσεις διαφορετικών κοινωνιών ως προς το θέµα αυτό και νασυσχετίσουν τις αντιλήψεις αυτές µε νεότερες κοινωνικές καταστάσεις.

8. Να αναλύσουν οι µαθητές το ρόλο των ιερών στην αρχαιότητα και να πάρουν

ως παράδειγµα κάποιο συγκεκριµένο ιερό (π.χ. το ιερό των ∆ελφών) για τοοποίο να συγκεντρώσουν πληροφορίες, φωτογραφικό και άλλο υλικό και ναπραγµατοποιήσουν µια µικρή µελέτη γι’ αυτό.

9. Να εκπονήσουν κάποια εργασία σχετική µε την Ακρόπολη των Αθηνών(ιστορική αναδροµή, µύθοι, ιερά που κτίστηκαν στο βράχο της Ακροπόλεωςκαι αποστολή του καθενός κ.λπ), αξιοποιώντας πληροφορίες καιφωτογραφικό υλικό το οποίο θα συλλέξουν µόνοι τους.

10. Να συνθέσουν µια φανταστική διήγηση της επιλογής τους, της οποίας η

υπόθεση να τοποθετείται σε ορισµένη ιστορική περίοδο και σε συγκεκριµένηπόλη της αρχαιότητας.

11. Να αναλάβει µια οµάδα µαθητών να παρουσιάσει ένα ιστορικό θεατρικό έργο

σχετικό µε την περίοδο που εξετάστηκε.

12. Να κατασκευάσουν οµοίωµα αρχαίου πλοίου ή κάποια οµοιώµατα πολεµικώνόπλων (π.χ. ένα άρµα, ένα τόξο κ.λπ).

Β΄ ΤΕΥΧΟΣ

55

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ

Στο προηγούµενο τεύχος τα παραδείγµατα που παρατέθηκαν, αναφέροντανσε ενδεικτικά τµήµατα της ύλης του Α΄ τριµήνου και ο αριθµός των ερωτήσεωνανάπτυξης, σύντοµης απάντησης και κλειστού τύπου ήταν σχετικά µικρός.Σ’ αυτό το τεύχος τα παραδείγµατα είναι περισσότερα και καλύπτουν την ύλη τουΒ΄ τριµήνου, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι την εξαντλούν. Η παρουσίασή τουςακολουθεί τα περιεχόµενα του σχολικού εγχειριδίου «Η Πολιτισµική Προσφοράτου Ελληνισµού, από την αρχαιότητα ως την Αναγέννηση» ΟΕ∆Β 1997 καιαναφέρονται στο Κεφάλαιο Β΄ και σε µέρος του Κεφαλαίου Γ΄ (Ενότητες 1-6).

2.1. ∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

2.1.1. Γραµµατεία - Τέχνες - Επιστήµες

• Eρωτήσεις ανάπτυξης

1. Να αναφέρετε µέσα από ποια στοιχεία εντοπίζεται η πολιτισµική ταυτότηταενός λαού.

2. Ποια είναι η συµβολή της Αρχαίας Ελληνικής Φιλοσοφίας στην εξέλιξη του

παγκόσµιου πολιτισµού; 3. Γιατί, κατά τη γνώµη σας, η ποιητική δηµιουργία του 5ου αιώνα π.Χ. (Αθήνα,

κυρίως) θεωρείται σηµαντική και ποια επίδραση άσκησε στην εξέλιξη τουπαγκόσµιου πολιτισµού;

4. Xρησιµοποιήστε τους όρους «παρατήρηση, εµπειρία, πείραµα, υπόθεση,

απόδειξη», και σκιαγραφήστε τα βήµατα που πραγµατοποίησε ο άνθρωποςγια την κατάκτηση της επιστήµης.

5. Να εξηγήσετε τους λόγους για τους οποίους ο Ευκλείδης ονοµάστηκε

«Φειδίας της Γεωµετρίας».

56

• Eρωτήσεις σύντοµης απάντησης

1. Να αποδώσετε περιληπτικά τη σηµασία µε την οποία χρησιµοποιούµε σήµερατους παρακάτω όρους:α) Έθνοςβ) Εθνότηταγ) Εθνικότηταδ) Εθνική συνείδησηε) Εθνική µειονότητα

2. α) Να αναφέρετε ποια ήταν τα βασικά γνωρίσµατα της εθνότητας κατά τον Ηρόδοτο.β) Να συγκρίνετε τη σηµασία που απέδιδε στον όρο «έθνος» ο Ηρόδοτος

(5ος αιώνας π.Χ), µε τη σηµερινή χρήση του όρου.

3. Να ονοµάσετε τα είδη του πεζού λόγου που καλλιεργήθηκαν κατά τηνΕλληνική Αρχαιότητα και να αναφερθείτε σύντοµα στο περιεχόµενο τουκαθενός.

4. α) Να βρείτε τις διαφορές µεταξύ του ηρωικού και του διδακτικού έπους.β) Να αναφέρετε τους εκπροσώπους και τα έργα τους.

5. Τι εννοούµε µε τον όρο Αρχαία Ελληνική Γραµµατεία;

6. Να αναφερθείτε περιληπτικά στο περιεχόµενο της προσωκρατικήςφιλοσοφίας και να ονοµάσετε τρεις εκπροσώπους της.

7. Ο 5ος και ο 4ος αιώνας ονοµάζονται «κλασικοί χρόνοι» της Ιστορίας της

Αρχαίας Ελλάδας.α) Να αναλύσετε τον όρο «κλασικός».β) Να αιτιολογήσετε αυτή την προσωνυµία.γ) Να δώσετε παραδείγµατα, τα οποία να δείχνουν και άλλες χρήσεις του όρου

«κλασικός».

8. α) Να ονοµάσετε τους αρχιτεκτονικούς ρυθµούς της αρχαίας ελληνικής τέχνης.β) Να αναφέρετε τα κυριότερα χαρακτηριστικά του κάθε ρυθµού.

57

9. Τα αρχιτεκτονικά µνηµεία της ελληνικής κλασικής αρχαιότητας θεωρούνταιαριστουργήµατα. Πολλοί νεότεροι λαοί τα µιµήθηκαν και επισκέπτες από ταπέρατα του κόσµου έρχονται να τα θαυµάσουν.α) Να αναφέρετε µερικά παραδείγµατα αρχιτεκτονικών αριστουργηµάτων της

κλασικής περιόδου. β) Να δώσετε τρεις σηµαντικούς λόγους που δικαιολογούν αυτό το θαυµασµό.

10. Ο Παρθενώνας χαρακτηρίζεται ως διαχρονικό, παγκόσµιο πρότυποαρχιτεκτονικής. Ποια, κατά τη γνώµη σας, είναι τα στοιχεία που οδήγησανσ’ αυτό το χαρακτηρισµό;

11. α) Με τον όρο «Πλαστική» εννοούµε: β) Να ονοµάσετε δύο γνωστά δείγµατα της πλαστικής από την αρχαία εποχή

και να αναφερθείτε πολύ σύντοµα στους λόγους για τους οποίουςθεωρούνται σπουδαία.

12. Να συγκρίνετε τον ορισµό της «Επιστήµης», όπως την εννοούµε σήµερα, µετον ορισµό του Πλάτωνα: «έστιν επιστήµη δόξα αληθής µετά λόγου»(επιστήµη είναι η υποκειµενική γνώµη που αποδεικνύεται αληθινή µεεπιχειρήµατα).

13. α) Πώς ορίζει την «Υπόθεση» η σύγχρονη επιστηµολογία;

β) Να αξιολογήσετε την υπόθεση του Αρίσταρχου του Σάµιου σε σχέση µε τασηµερινά επιστηµονικά δεδοµένα: «Υπέθετο τον ήλιον µένειν ακίνητον τηνδε γην φέρεσθαι περί τον ήλιον κατά λοξού κύκλου περιφέρειαν»(«διατύπωσε την υπόθεση ότι ο ήλιος έµενε ακίνητος και ότι η γηπεριφερόταν γύρω από τον ήλιο, σε λοξή κυκλική τροχιά»).

58


1. Αγγειοπλαστική τέχνηΝα παρατηρήσετε τις εικόνες και:α) Να ονοµάσετε κάθε αγγείο ανάλογα µε το είδος του.β) Να αναφέρετε τη χρήση του καθενός απ’ αυτά.

Α. Β.

Γ. ∆.

59

2. α) Αφού παρατηρήσετε το χάρτη του «Εκαταίου» να βρείτε τις περιοχές τηςγης που λείπουν.

β) Να ονοµάσετε τις περιοχές, των οποίων η χαρτογράφηση µοιάζεισηµαντικά µε τη σηµερινή εικόνα που έχουµε για τη γη.

γ) Να παρατηρήσετε το χάρτη και να κάνετε την περιγραφή της γης κατά τονΕκαταίο.

δ) Να συγκρίνετε το χάρτη του «Εκαταίου» µε το χάρτη του ΚλαύδιουΠτολεµαίου, να εντοπίσετε τις διαφορές που παρατηρείτε στηχαρτογράφηση και να τις σχολιάσετε.

Η Γη κατά τον Εκαταίο Ο χάρτης της Ελλάδος κατά τον Κλαύδιο Πτολεµαίο

60

3. Να µελετήσετε προσεκτικά το απόσπασµα από το Α΄ βιβλίου της Συγγραφήςτου Θουκυδίδη (Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 121):

«... πριν από τα Τρωικά δε φαίνεται να έπραξε η Ελλάδα κάτι µε κοινήπροσπάθεια· µου φαίνεται µάλιστα ότι ούτε το όνοµα αυτό είχε όλη η Ελλάδα.Αντίθετα, πριν από το ∆ευκαλίωνα και το γιο του Έλληνα δεν υπήρχε καντέτοια ονοµασία, αλλά ζούσαν οι πιο πολλοί κατά φύλα (‘έθνη’) χωριστά,όπως λ.χ. οι Πελασγοί. Όταν όµως ο Έλλην και τα παιδιά του επικράτησανστη Φθιώτιδα και απλωνόταν ευεργετικά η παρουσία τους και σε άλλεςπόλεις, τότε άρχισαν να ονοµάζονται µερικοί Έλληνες αλλά χωριστά· καιχρειάστηκε χρόνος πολύς για να επικρατήσει αυτή η επωνυµία, να γενικευτεί.Τρανή απόδειξη ο Όµηρος (τα οµηρικά έπη). Γιατί, ενώ έζησε αιώνεςαργότερα, ∆ε χρησιµοποιεί το όνοµα αυτό πουθενά για όλους, παρά µόνογια κείνους που οδήγησε στον πόλεµο ο Αχιλλέας (από τη Φθία), που ήτανκαι οι πρώτοι µε το όνοµα Έλληνες. Στα έπη τους ονοµάζει ∆αναούς,Αργείους, Αχαιούς...»

Να παρουσιάσετε τη γνώµη του συγγραφέα ως προς:α) Την προέλευση του όρου «Έλλην».β) Την περίοδο κατά την οποία πρωτοχρησιµοποιήθηκε και µε ποια χρήση.



Να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση:1. Πότε πρωτοεµφανίζεται σε γραπτές πηγές, το όνοµα Έλλην, ελληνικός,

Ελλάδα, µε νόηµα εθνικό και πολιτισµικό;α) τον 8ο αιώνα π.Χ.β) την αρχαϊκή εποχήγ) τον 4ο αιώνα π.Χ.δ) στα τέλη του 6ου προς τις αρχές του 5ου αιώνα π.Χ.

2. Γραπτές πηγές βρίσκουµε:α) σε παπύρουςβ) σε πήλινες πινακίδεςγ) σε αρχιτεκτονικά µνηµείαδ) σε αγάλµαταε) σε όλα τα παραπάνω.

3. Ο Πυθαγόρας διατύπωσε τον 6ο π. Χ αιώνα:

61

α) τη γεωκεντρική θεωρίαβ) την ιδέα της σφαιρικότητας της γηςγ) την ατοµική θεωρίαδ) την ιδέα ότι η γη είναι επίπεδη

4. Τα ωοκέλυφα αγγεία είναι ονοµαστά για:α) το µελανόµορφο ρυθµό τουςβ) τη λεπτότητα των τοιχωµάτων τουςγ) τη γεωµετρική διακόσµησή τουςδ) το ωοειδές σχήµα τους

5. Τα καµαραϊκά αγγεία φηµίζονται:α) για το περίεργο σχήµα τους και πήραν το όνοµά τους από την περιοχή

στην οποία βρέθηκανβ) για τη διακόσµησή τους και πήραν το όνοµά τους από τα σπήλαια της

Κρήτης στα οποία βρέθηκανγ) γιατί είναι σπάνια και βρέθηκαν µόνο σε µια περιοχή της Κρήτηςδ) είναι κλασικά δείγµατα αγγείων της αρχαϊκής περιόδου

β) Ερωτήσεις διάταξης

1. Να τοποθετήσετε στις παρακάτω στήλες σύµφωνα µε το περιεχόµενο τηςδιδασκαλίας τους, τα ονόµατα των εξής φιλοσόφων και σοφιστών:

Αναξαγόρας, Αναξίµανδρος, Αναξιµένης, Αριστοτέλης, Γοργίας, ∆ηµόκριτος,Ηράκλειτος, Θαλής, Πλάτων, Πρόδικος, Πρωταγόρας, Σωκράτης

Α. ΚοσµολογικόςΠροσανατολισµός

Β. ΑνθρωπολογικόςΠροσανατολισµός

1.2.3.4.5.6.7.8.9.

2. Να τοποθετήσετε στις παρακάτω στήλες τις εξής λέξεις:

62

αγγείο, αγγειογράφος, αµφορέας, ανάκτορο, ∆ισκοβόλος, ∆ορυφόρος,ερυθρόµορφος, Ηραίον, Ηνίοχος, Θερσίλειο, Κούρος, λήκυθος, Μαυσωλείο,

µέγαρο, µελανόµορφος, Μύρων, ναός, Ολυµπιείον, Παρθενώνας,Πολύκλειτος, Πραξιτέλης, Προπύλαια, Πρυτανείο, Σκόπας, Φειδίας

Αρχιτεκτονική Γλυπτική Κεραµική

γ) Ερωτήσεις συµπλήρωσης κενού

1. Συµπληρώστε τις παρακάτω προτάσεις:α) Το Συµπόσιον ήταν έργο του .......................................................................β) Οι έννοιες, η κρίση, ο συλλογισµός είναι όροι που ανήκουν στην επιστήµη

της ...............................................................................................................γ) Προσωκρατική περίοδο στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία ονοµάζουµε την

περίοδο.........................................................................................................δ) Ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης είναι φιλόσοφοι της ……………

περιόδου.ε) Κοσµολογικός προσανατολισµός στη φιλοσοφία ήταν .................................

.....................................................................................................................ενώ Ανθρωπολογικός προσανατολισµός ήταν .................................................................................................................................................................

στ) Οι Σκεπτικοί, ο Επίκουρος της Σάµου και ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρουήταν φιλόσοφοι της ......................................................................περιόδου.

2. Να συµπληρώσετε τα κενά του αποσπάσµατος που ακολουθεί, βάζονταςστην κατάλληλη θέση τις παρακάτω λέξεις:

63

δικανικός, ∆ηµοσθένης, επιδεικτικός, Λυσίας, Ισοκράτης,εκκλησία του ∆ήµου, προάσπιση, Ισαίος, συµβουλευτικός.

Οι ρητορικοί λόγοι διακρίνονται σε τρία είδη:α) τον ...............................τον οποίο εκφωνούσαν πολιτικοί άνδρες στη βουλή

ή στην ............................ Κύριος εκπρόσωπος ήταν ο .................................β) τον ..............................τον οποίο εκφωνούσαν στα δικαστήρια και

αποσκοπούσε στην.........................του δικαίου. Κύριοι εκπρόσωποι ήταν ο.........................και ο ........................

γ) τον ............................. τον οποίο εκφωνούσαν σε δηµόσιες συγκεντρώσεις.Κύριος εκπρόσωπος ήταν ο ................................

3. Να συµπληρώσετε τα κενά του κειµένου που ακολουθεί:Στις τοιχογραφίες των µινωικών ανακτόρων, ως τεχνοτροπία επικρατούσε ο................................. Αξίζει επίσης να σηµειωθεί ο χρωµατικός διαχωρισµόςανάµεσα στα δύο φύλα επειδή τα ανδρικά σώµατα χρωµατίζονταν................................ και τα γυναικεία .............................Υπήρχε ακόµα,ανάµεσα στους Μινωίτες και στους Μυκηναίους καλλιτέχνες, διαφοροποίησηστη θεµατογραφία, αφού οι Μυκηναίοι αρέσκονταν περισσότερο σε σκηνές.............................. ενώ οι Μινωίτες σε σκηνές ............................. Στηνκλασική εποχή, ο ∆ιονύσιος ο Κολοφώνιος ζωγράφιζε τους ανθρώπουςακολουθώντας τεχνοτροπία ....................................... ενώ αντίθετα οΠολύγνωτος ο Θάσιος ζωγράφιζε τους ανθρώπους ιδανικούς.

64

δ) Ερωτήσεις αντιστοίχισης ή σύζευξης

1. Ενώστε µε µία γραµµή τα κύρια ονόµατα της στήλης Α µε τα στοιχεία τηςστήλης Β (σε κάθε όνοµα αντιστοιχεί ένα µόνο στοιχείο της στήλης Β).

Α ΒΗράκλειτος Λογική

Αριστοτέλης νους Σαπφώ πυρ αείζωον Αριστοφάνης Ελληνικά Τυρταίος µελική ποίηση ∆ηµόκριτος ελεγείες Επίκουρος από τη Σάµο ρήτορας

∆ηµοσθένης ατοµική θεωρίαΘουκυδίδης επιγράµµαταΞενοφών ο Αθηναίος ΛυσιστράτηΠολύβιος ιστορικό ήθος

Ξυγγραφήφιλόσοφος ελληνιστικήςπεριόδου

2. Να αντιστοιχίσετε τα ονόµατα των καλλιτεχνών της Α στήλης µε τα έργα της Βστήλης. Σε κάθε καλλιτέχνη µπορεί να αντιστοιχούν περισσότερα από έναέργα.

Α ΒΑπολλόδωρος ο Αθηναίος Ο Ηρακλής και τα φίδιαΜινωίτης καλλιτέχνης Ποικίλη ΣτοάΠολύγνωτος ο Θάσιος Αναδυοµένη ΑφροδίτηΖεύξις ΑνάκειοΑπελλής ΚροκοσυλλέκτηςΜίκων ο Αθηναίος ∆ιακόσµηση ανακτόρου Αρχελάου

ΤαυροκαθάψιαΞύλινοι πίνακεςΠορτραίτα Αλεξάνδρου

65

3. Να ενώσετε µε µια γραµµή τα στοιχεία της στήλης Α µε τα στοιχεία της στήληςΒ. Σε κάθε στοιχείο της στήλης Α αντιστοιχούν περισσότερα από ένα στοιχείατης στήλης Β.

Α ΒΑρίσταρχος ο Σάµιος ΤριγωνοµετρίαΙπποκράτης ο Κώος ΙατρόςΚλαύδιος Γαληνός ΜαθηµατικόςΘεόδωρος Σφαιρικότητα της γηςΕρατοσθένης Ηλιοκεντρική θεωρίαΊππαρχος ο Νικαεύς Γεωγραφικές συντεταγµένεςΠυθαγόρας ο Σάµιος Ηθικός κώδικας ιατρικής δεοντολογίαςΚλαύδιος Πτολεµαίος ΓεωγραφικάΕυκλείδης ∆ήλιο πρόβληµα

«Στοιχεία»Υπολογισµός περιφέρειας γης σε252.000 στάδια«Περί Φυσικών ∆υνάµεων»

ε) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου «σωστό-λάθος»

1. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (Σ για τοσωστό, Λ για το λάθος):• Οι Μινωίτες γνώριζαν το δεκαδικό σύστηµα και

κρατούσαν λογιστικά βιβλία. Σ Λ• Ο Αρίσταρχος ο Σάµιος «υπέθετο τον ήλιον µέ-

νειν ακίνητον την δε γην φέρεσθαι περί τον ήλιονκατά λοξού κύκλου περιφέρειαν». Σ Λ

• Ο Ασκληπιάδης από την Προύσα (130 - 40 π.Χ.)χρησιµοποίησε τις γεωµετρικές µεθόδους στηνΑστρονοµία Σ Λ

• Ο Αναξίµανδρος ο Μιλήσιος θεωρούσε ως «αρχήτων όντων» (πηγή των πραγµάτων) το νερό. Σ Λ

• Ο Νέαρχος µε εντολή του Μ. Αλεξάνδρου επιχεί-ρησε τον περίπλου της Αφρικής. Σ Λ

66

• Το έργο του Κλαύδιου Πτολεµαίου «ΓεωγραφίαςΥφήγησις» (2ος αι. π.Χ.) µεταφράστηκε στα λατι-νικά το 15ο µ.Χ. αι. από τον Εµµανουήλ Χρυσο-λωρά. Σ Λ

• Ο Κλαύδιος Γαληνός υπήρξε φηµισµένος ζωγρά-φος από την Πέργαµο κατά τους ελληνιστικούςχρόνους. Σ Λ

• Ο Ερατοσθένης ο Κυρηναίος (275 - 194 π.Χ.)έγραψε στο Ζ βιβλίο των «Γεωγραφικών» του ότι«έστιν ουν Ελλάς και η Μακεδονία». Σ Λ

• Ο Λεύκιππος από τα Άβδηρα τον 5ο αι. υπολόγισεµε αρκετή προσέγγιση την περιφέρεια της γης. Σ Λ

• Ο Εκαταίος ο Μιλήσιος λογογράφος θεωρείται ότιπρώτος σχεδίασε χάρτη της γης. Σ Λ

2. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (Σ για τοσωστό, Λ για το λάθος):• Ο ποιητής Ησίοδος στο έργο του «Έργα και Ηµέραι»

εκθειάζει την Αρετή και κατακρίνει την Κακία (τεµπε-λιά - κακοµοιριά). Σ Λ

• Ο Συρακόσιος Κόρακας είναι γνωστός για το έργοτου «Ιστορική Βιβλιοθήκη». Σ Λ

• Ο Μένανδρος θεωρείται κύριος εκπρόσωπος τηςχορικής ποίησης. Σ Λ

• Ο Πολύβιος υπήρξε έξοχος λογογράφος ασχολού-µενος ιδιαίτερα µε γενεαλογικούς καταλόγους. Σ Λ


1. Σε ποια από τις παρακάτω διαλέκτους της κλασικής περιόδου αναφερόµαστεόταν χρησιµοποιούµε τον όρο «αρχαία ελληνική γλώσσα»;(Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση)α) δωρικήβ) αττικήγ) ιωνικήδ) αιολική

67

Εξηγήστε τους λόγους για τους οποίους προέκυψε αυτή η «ταύτιση»: ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Ο ναός του Ηφαίστου σήµερα ονοµάζεται:(Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση)α) Ηφαιστείοβ) Θησείογ) Ανάκειοδ) ΕρεχθείοΕξηγήστε τους λόγους για τους οποίους πήρε την ονοµασία που επιλέξατε ωςσωστή: ....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Οι κλέφτες των σπιτιών στην αρχαία Αθήνα ονοµάζονταν:(Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση)α) τυµβωρύχοιβ) τοιχωρύχοιγ) διαρρήκτεςδ) τειχωρύχοιΝα εξηγήσετε τη σχέση της λέξης που επιλέξατε µε τα οικιστικά προβλήµατατης Αθήνας του 5ου αιώνα: .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. «Κανών» ονοµάστηκε:(Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση)α) Ο Ερµής του Πραξιτέληβ) Ο ∆ορυφόρος του Πολυκλείτουγ) Ο ∆ισκοβόλος του Μύρωναδ) Ο ∆ίας του Φειδία στην ΟλυµπίαΝα επιλέξετε τη σωστή απάντηση και να εξηγήσετε τους λόγους για τουςοποίους το έργο αυτό ονοµάστηκε «Κανών»: .........................................................................................................................................................................................................................................................................................................

68

2.1.2. Κοινοί ∆εσµοί των Αρχαίων Ελλήνων - Παιδεία


1. Να αναλύσετε το ρόλο που έπαιξαν οι Αµφικτυονίες ως θρησκευτικοί,πολιτικοί και κοινωνικοί θεσµοί των αρχαίων Ελλήνων.

2. Να αναλύσετε την άποψη ότι ∆ιεθνείς Οργανισµοί όπως η Κ.Τ.Ε και ο Ο.Η.Ε

θεωρούνται σύγχρονες αµφικτυονίες. 3. Ο Περικλής στον Επιτάφιο υποστηρίζει: «Φιλοκαλούµεν µετ’ ευτελείας και

φιλοσοφούµεν άνευ µαλακίας». ∆ηλαδή, «Αγαπούµε το ωραίο χωρίς νααποµακρυνόµαστε από την απλότητα και καλλιεργούµε τα γράµµατα χωρίςνα χάνουµε τη µαχητική µας ικανότητα.» (Θουκυδίδη Ξυγγραφή, Β΄, 40.1) (βλ.Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 165.)Με βάση αυτή την περιεκτική φράση του Περικλή, να βρείτε ποιες είναι οιαξίες των πολιτών της Αθήνας του 5ου αιώνα και να τις συγκρίνετε µε αυτέςτων πολιτών της αρχαίας Σπάρτης.

4. α) Σκιαγραφήστε τις δύο Συµπολιτείες, Αχαϊκή και Αιτωλική ως πολιτειακούς - πολιτικούς θεσµούς.β) Αναζητήστε σχέσεις και διαφορές µεταξύ των συµπολιτειών και των

πόλεων-κρατών. 5. «Αιέν αριστεύειν και υπείροχον έµµεναι άλλων», δηλαδή «να είσαι πάντα

πρώτος και να υπερέχεις των άλλων» είχε πει στην Ιλιάδα (Μ 243) ένας απότους ήρωές της, ο Ιππόλοχος, προς το γιο του Γλαύκο.

Στηριζόµενοι στην παραπάνω παρότρυνση, που µπορεί να θεωρηθείταυτόχρονη µε την καθιέρωση των Ολυµπιακών Αγώνων (776 π.Χ.):

α) Να παρουσιάσετε αναλυτικά το ανδρικό ιδανικό πρότυπο της οµηρικής καιαρχαϊκής εποχής.

β) Να αναφέρετε τους τρόπους και τα µέσα που χρησιµοποίησαν για να τοεπιτύχουν.

γ) Να εκθέσετε γενικότερα την άποψή σας για τη γέννηση και ανάπτυξη τουΟλυµπιακού πνεύµατος στην αρχαία Ελλάδα.

69


1. Να αναπτύξετε µε συντοµία δύο από τα παρακάτω θέµατα:α) η οργάνωση µιας αµφικτυονίαςβ) οι λόγοι δηµιουργίας του θεσµούγ) η εξέλιξη του θεσµού από θρησκευτικό σε πολιτικό όργανοδ) το κύρος του θεσµού.

2. Να αναφέρετε περιληπτικά τα στοιχεία που καθόριζαν το θρησκευτικόχαρακτήρα της Αµφικτυονίας.

3. Συµπληρώστε τις παρακάτω φράσεις:

• «Η Πυθία Φιλιππίζει» µια έκφραση η οποία σηµαίνει: ...................................................................................................................................................

• «Οµφαλός της γης» θεωρούνταν ..............................................................διότι ............................................................................................................

• «Κρύπτη» ή «Στοά της Ηχούς» ονοµαζόταν .................................................................................................................................................................

• «Σπονδοφόροι κήρυκες» ήταν ......................................................................................................................................................................................

• «Λοξίας» ονοµαζόταν ο Απόλλωνας διότι .......................................................................................................................................................................

• «∆ελφύς» σηµαίνει .....................................................................................και από αυτή τη λέξη προέρχεται ο .............................................................απ’ όπου πήραν το όνοµά τους οι ...............................................................

4. α) Τι ήταν η «κρυπτεία»;β) Να ερµηνεύσετε τους λόγους για τους οποίους χρησιµοποιήθηκε η

«κρυπτεία» για την αγωγή των Σπαρτιατών.

70



Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:1. Το µαντείο των ∆ελφών έχασε σταδιακά την αίγλη του επειδή:

α) πραγµατοποιήθηκε η Ανταλκίδειος Ειρήνηβ) δηµιουργήθηκαν και άλλα µαντείαγ) η ανάπτυξη του ορθολογισµού οδήγησε σε αµφισβήτηση της εγκυρότητας

των χρησµώνδ) χτίστηκαν στο χώρο του µαντείου χριστιανικές εκκλησίες.

2. «Η διδαχή µεταρυσµοί την φύσιν, µεταρυσµούσα δε φυσιοποιεί», δηλαδή ηδύναµη της διδασκαλίας επιδρά καταλυτικά πάνω στον άνθρωπο τόσο, ώστενα τον µεταµορφώσει σε καινούργια προσωπικότητα.

Η παραπάνω άποψη για τη δύναµη της διδασκαλίας ανήκει: α) στον αρχαίο φυσικό φιλόσοφο ∆ηµόκριτο β) στον Αριστοφάνη στο έργο του «Νεφέλες» γ) στον Πλάτωνα στο έργο του «Κρίτων» δ) στον «Επιτάφιο» του Θουκυδίδη

3. Ποιο ήταν το νοηµατικό περιεχόµενο του όρου «παιδεία» στην αρχαία Αθήνα;α) η εκπαίδευση των παιδιών στην πειθαρχία και την υποταγή στους νόµουςβ) η προπόνησή τους από παιδοτρίβες στα διάφορα αγωνίσµαταγ) η ολόπλευρη καλλιέργεια της προσωπικότητάς τους µε την ποίηση, τη

µουσική και τη γυµναστικήδ) η αποστήθιση των οµηρικών επών µε τη βοήθεια γραµµατιστών

71

β) Ερωτήσεις συµπλήρωσης κενού

1. Συµπληρώστε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις αφού τις τοποθετήσετε στηνκατάλληλη πτώση:

γενναίοι, πειθαρχία, γραµµατιστές, σκληραγωγία, πολεµιστές, παιδοτρίβες,κιθαριστές, σπαρτιατική, πνεύµα, αγωγή, σώµα, ιδιωτική

Σύµφωνα µε τον Πλούταρχο, ο Λυκούργος δεν επέτρεπε στους Σπαρτιάτες ναπαραδίδουν τα παιδιά τους σε µισθωτούς ............................. . Σκοπός τηςσπαρτιατικής αγωγής ήταν η ............................. και η ............................. µεαπώτερο σκοπό τη δηµιουργία ............................. . Αντίθετα, στην αρχαίαΑθήνα, η εκπαίδευση ήταν ............................. . Σκοπός της αθηναϊκής αγωγήςήταν η αρµονική ανάπτυξη του ............................. µε το ............................. .Το σώµα το εκπαίδευαν οι ............................., το πνεύµα οι .............................και οι ............................. .

2. Συµπληρώστε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις αφού τις τοποθετήσετε στην

κατάλληλη πτώση:

χρονολογικό σύστηµα, χρονολογική αναφορά, ολυµπιάδες, ιέρεια της Ήρας,ο επώνυµος άρχοντας, Αθήνα, Σπάρτη, Άργος, έφοροι, πόλεις-κράτη

Πριν από την καθιέρωση των Ολυµπιακών αγώνων του 776 π.Χ. ως............................. ............................. όλων των .......................................................... κάθε πόλη είχε το δικό της σύστηµα χρονολόγησης. Έτσιστην αρχαία ............................. χρονολογούσαν µε βάση το όνοµα του............................. ............................., στην αρχαία ............................. µεβάση τα ονόµατα των ............................. και στο ............................. µε βάσητο όνοµα της ............................. ............................. ............................. .Όµως από το 776 π.Χ., επικράτησε η συνήθεια να χρονολογούν ανά............................. παράλληλα µε τα τοπικά τους .......................................................... .

72


1. Να ενώσετε τα στοιχεία της στήλης Α µε αυτά της στήλης Β και της στήλης ΓΑ Β Γ

386π..Χ Ιεροί ∆εσµοί ΑµφικτυονίαΆγαλµα του ∆ιός Μητριαρχία ΆρατοςΚαλλιπάτειρα Αχαϊκή Συµπολιτεία Ολυµπιακοί ΑγώνεςΙσοκράτης Αθήνα Ολυµπία280 π. Χ Βασίλειος Συνθήκη ΑνταλκίδαςΛυκίσκος Πανηγυρικός Ενότητα των ΕλλήνωνΠυθία Ελλανοδίκες ∆ελφοίΙεροµνήµων Ακαρνάν Ρωµαϊκή απειλή

2. Να αντιστοιχίσετε τα ονόµατα της στήλης Α µε αυτά της στήλης Β και Γ:Α Β Γ

γενική παιδεία πολιτική ρητορική Πρωταγόραςπαιδοτρίβες Αριστοτέλης Φίλιππος ο Β΄τροφοί Σπάρτη ΧαρώνδαςΑκαδήµεια Αθήνα Πλάτωνπαιδαγωγός φιλόσοφος ΛυκούργοςσοφιστήςευβουλίαΑλέξανδρος

3. Να αντιστοιχίσετε τα ονόµατα της στήλης Α µε αυτά της στήλης Β:Α Β

Πλάτων αρνητικός στη διδασκαλία του ΣωκράτηΣωκράτης «η πόλη µας είναι σχολείο όλης της Ελλάδος»Αριστοφάνης «παιδεία γενική για όλους µε δυνατότητα ειδίκευσης»Χαρώνδας αποκάλεσε τον Όµηρο «παιδείας ηγεµόνα»Περικλής εισηγητής της υποχρεωτικής εκπαίδευσηςΛυκούργος

73

2.1.3. Πολίτευµα - Φορείς ∆ιάδοσης του Ελληνικού Πολιτισµού


«Καί Γνοµα µέν διά τό µή •ς Ώλίγους,€λλ’ •ς πλείονας ο²κε¶ν δηµοκρατίακέκληται· µέτεστι δέ κατά µέν τούς νόµουςπρός τά ·δια διάφορα π„σι τό ·σον, κατάδέ τήν €ξίωσιν, Υς ›καστος ™ν τίεΗδοκιµεί, οΗκ €πό µέρους τό πλέον •ςτά κοινά Ά €π’ €ρετ΅ς προτιµ„ται, οΗδ’αΠ κατά πενίαν, ™χων γέ τι €γαθόνδρ„σαι τήν πόλιν, €ξιώµατος €φανεί‹κεκώλυται»

(Θουκυδίδης, Β΄ 37, 1)

«Το όνοµά του (του πολιτεύµατος) επειδήδεν ζούµε στηριγµένοι πάνω στους λίγουςπαρά στους περισσότερους, είναι κυριαρχίατου δήµου, δηµοκρατία· ωστόσο οι νόµοι,όταν είναι για τις ιδιωτικές τους διαφορές,δίνουν σε όλους τα ίδια δικαιώµατα· όσοπάλι για την προσωπική επιβολή, κατά πουβλέπουν τον καθένα να προκόβει σε κάτι,όχι από τη σειρά, όσο γιατί είναι ικανός,γι’ αυτό τον προτιµούν να πάρει µέρος σταδηµόσια πράγµατα· ούτε πάλι κανένας απόφτώχια, κι όταν ακόµα έχει να κάνει κάτικαλό στην πόλη µας, βρίσκεται εµποδισµένος,επειδή του λείπει η κοινωνική επιβολή.

(µτφρ. Ι. Θ. Κακριδή, ΠερικλέουςΕπιτάφιος, Εστία, 1986, σ. 19).

1. Να µελετήσετε προσεκτικά το κείµενο και να αναλύσετε:α) Τις βασικές αρχές που διέπουν το δηµοκρατικό πολίτευµα της Αθήνας.β) Τον τρόπο µε τον οποίο το πολίτευµα των Αθηναίων συναιρεί αντινοµικές

αρχές σε γόνιµη σύνθεση.

2. Να αναλύσετε τις κοινωνικοπολιτικές και οικονοµικές εξελίξεις που οδήγησανστη µετατροπή του πολιτεύµατος από ολιγαρχικό σε τυραννικό ήδηµοκρατικό.

3. Κύρια συστατικά του δηµοκρατικού πολιτεύµατος είναι η ισονοµία και το

«εκλέγειν και εκλέγεσθαι», δηλαδή η ισότητα των πολιτών απέναντι στο νόµοκαι η δυνατότητα να µπορούν να εκλέγουν άλλους ή να εκλέγονται οι ίδιοι σταδηµόσια αξιώµατα. Να εξηγήσετε µε ποιες µεταρρυθµίσεις εφαρµόστηκαν ταπαραπάνω βασικά συστατικά της δηµοκρατίας, στην αρχαία Αθήνα.

74

4. Να ερµηνεύσετε την πράξη του Μ. Αλεξάνδρου να µετατρέψει την εκστρατείαστην Ασία εναντίον των Περσών σε «ένοπλη εξερεύνηση».

5. Να εντοπίσετε τα στοιχεία εκείνα που συνετέλεσαν στο άπλωµα των συνόρων

του ελληνισµού και στη µετατόπιση του κέντρου βάρους του ελληνικούπολιτισµού από την Ελλάδα στην Ανατολή και νότια στην Αίγυπτο.

6. Έλληνες Άποικοι, Μακεδόνες, Ρωµαίοι, Άραβες: Ποια η συµβολή τους στον

ευρωπαϊκό πολιτισµό;


1. α) Να δώσετε τον Αριστοτελικό ορισµό του «πολιτεύµατος».β) Να ονοµάσετε τα βασικά πολιτεύµατα της αρχαιότητας.γ) Να αναφέρετε µε συντοµία τους φορείς εξουσίας σε καθένα από αυτά.

2. Πείτε µε δικά σας λόγια τι σηµαίνει τιµοκρατικό πολίτευµα. Να αναφέρετεπαραδείγµατα που να πιστοποιούν την ύπαρξη τιµοκρατικού συστήµατος στοπολίτευµα της αρχαίας Αθήνας.

3. Χρησιµοποιώντας τις γνώσεις που έχετε, να αναφέρετε τα δηµοκρατικά

στοιχεία του ολιγαρχικού πολιτεύµατος της Σπάρτης. 4. Να αναφερθείτε σύντοµα στους θεσµούς και τη λειτουργία: α) της Ηλιαίας β) της γραφής παρανόµων γ) των θεωρικών

5. Σε ποιους αναφέρονταν οι Ρωµαίοι όταν έλεγαν: graecus, semigraecus καιgraeculi; Πώς προήλθε η προσωνυµία αυτή και πώς διασώθηκε µέχρι σήµερα;

75


1. Νέφη από την ΕσπερίαΟ πρεσβευτής των Ακαρνάνων Λυκίσκος συνιστά στους Λακεδαιµονίους νασυµµαχήσουν µε τους Μακεδόνες, γιατί ένας θανάσιµος κίνδυνος από τη ∆ύσηαπειλεί την ύπαρξη ολόκληρου του έθνους: Στο απόσπασµα κατηγορεί τουςΑιτωλούς Χλαινέα και Κλεόνικο υπέρµαχους της συµµαχίας µε τη Ρώµη:«Τώρα όµως ο πόλεµος αφορά την υποδούλωση της Ελλάδας και γίνεται εναντίοναλλοφύλων ανθρώπων, τους οποιους σεις νοµίζετε ότι προσκαλείτε κατά τουΦιλίππου, χωρίς όµως να κατανοείτε ότι τους έχετε προσκαλέσει εναντίον τουίδιου του εαυτού σας και ολόκληρης της Ελλάδας. ∆ιότι, όπως εκείνοι, οι οποίοι σεπολεµικές περιστάσεις εγκαθιστούν στις πόλεις, για ασφάλεια, µεγαλύτερηφρουρά από τη δύναµή τους, αποµακρύνουν µεν το φόβο των εχθρών,ταυτόχρονα όµως γίνονται δούλοι των φίλων τους, έτσι τώρα σκέπτονται οιΑιτωλοί. Θέλοντας δηλαδή να νικήσουν το Φίλιππο και να ταπεινώσουν τουςΜακεδόνες, χωρίς να το καταλάβουν, προκάλεσαν από τη ∆ύση τόσα σύννεφα, ταοποία στην αρχή θα σκεπάσουν ίσως τη Μακεδονία, ύστερα όµως θαπροκαλέσουν τις µεγαλύτερες συµφορές στους ΄Ελληνες»

Πολύβιος, Ιστορία, 9.38(Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 161)

α) Να παρουσιάσετε σύντοµα το συγγραφέα και το έργο του.β) Πώς διαγράφεται, µέσα από το κείµενο, η πολιτική κατάσταση που

επικρατούσε στον ελλαδικό χώρο κατά την περίοδο που αναφέρεται οσυγγραφέας του κειµένου;

γ) Ποιες πληροφορίες αποδεικνύουν την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε»της Ρώµης;

δ) Να αναφέρετε ένα άλλο παράδειγµα παρόµοιων συνθηκών από τηνΑρχαία Ελληνική Ιστορία.

2. α) Να αναφέρετε τι ήταν οι λειτουργίες και ποιες ήταν αυτές.β) Να εξηγήσετε πώς εναρµονίζεται η παρουσία της µε το δηµοκρατικό

πολίτευµα της αρχαίας Αθήνας.

3. «Φοβού τους ∆αναούς και δώρα φέροντας», δηλαδή: «Να φοβάσαι τους∆αναούς ακόµα και αν φέρουν δώρα».

α) Σε ποιο έργο βρίσκεται η παραπάνω φράση και σε ποιο συγγραφέα ανήκει; β) Αναζητήστε τα βαθύτερα αίτια που την υπαγόρευσαν.• Ερωτήσεις κλειστού ή αντικειµενικού τύπου

76


Να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση:1. Ο σύγχρονος του Κίµωνα πολιτικός Εφιάλτης:

α) χώρισε την Αττική σε 10 φυλές και έτσι ανέβασε τα µέλη της Βουλής στα500 (50 από κάθε φυλή)

β) εισήγαγε το τιµοκρατικό σύστηµα για να διευρύνει το δικαίωµα του«εκλέγειν και εκλέγεσθαι»

γ) αφαίρεσε τις ουσιαστικότερες αρµοδιότητες από τον Άρειο Πάγο και τιςπαραχώρησε στη Βουλή ή στην Εκκλησία του ∆ήµου

δ) πραγµατοποίησε όλα τα παραπάνω.

2. Η παροχή δικαιώµατος στους θήτες να εκλέγονται ως άρχοντες στα ανώτατααξιώµατα στην Αθήνα των χρόνων του Περικλή:α) προκάλεσε τα ευµενή σχόλια του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου που

αποφάσισε να µεταφέρει το θεσµό στο βασίλειό τουβ) υπήρξε µια από τις κυριότερες αφορµές του Πελοποννησιακού πολέµουγ) αποτέλεσε την έµπρακτη απόδειξη της ουσιαστικής λειτουργίας της δηµοκρατίας

στην αρχαία Αθήναδ) εξόργισε τον πολιτικό Εφιάλτη τόσο, ώστε να ζητήσει τον εξοστρακισµό του

Περικλή. 3. Η µαθήτρια του νεοπλατωνικού φιλόσοφου Λογγίνου Ζηνοβία τον 3ο µ.Χ.

αιώνα:α) συνέθεσε το έπος των Λατίνων Αινειάδα κατά το πρότυπο της Οδύσσειας

και Ιλιάδαςβ) υπήρξε βασίλισσα της Βαγδάτης που ασπάστηκε το χριστιανισµόγ) βασίλευσε στην εξελληνισµένη Παλµύρα και έτσι έγινε η αιτία να διαδοθεί η

ελληνική σκέψη στους Άραβεςδ) υπήρξε βασίλισσα της Βακτριανής που προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον

του Μ. Αλεξάνδρου

77


1. Συµπληρώστε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις, αφού τις τοποθετήσετε στηνκατάλληλη πτώση:

Σόλων, εξουσία, επιστάτης των πρυτάνεων, νοµοθέτης, εισοδήµατα,τιµοκρατικό σύστηµα, θήτες, µεταρρυθµίσεις, «εκλέγειν και εκλέγεσθαι»,ανώτατος άρχοντας, ασήµαντος, αθηναϊκή δηµοκρατία, Κλεισθένης.

Τα πρώτα βήµατα για την οργάνωση της .......................... ..........................έγιναν από τον .......................... που ως .......................... καθόρισε για τουςΑθηναίους το .......................... .......................... . Σύµφωνα µε αυτό, τοδικαίωµα του αθηναίου πολίτη και η δυνατότητα συµµετοχής του στην.......................... εξαρτιόνταν από το µέγεθος των .......................... του. Όσοµεγαλύτερα τα .......................... τόσο περισσότερα τα δικαιώµατά τους.

Αργότερα, µε τις .......................... του .......................... η δηµοκρατίαθεµελιώθηκε και το δικαίωµα του ....................... ....................... .......................επεκτάθηκε και στους πλέον φτωχούς .......................... . Είναι χαρακτηριστικόότι και ο πλέον .......................... αθηναίος πολίτης µπορούσε για µια µέρα τοχρόνο να κληρωθεί .......................... .......................... .......................... και ναγίνει έτσι .......................... .......................... του κράτους.

2. Συµπληρώστε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις, αφού τις τοποθετήσετε στονκατάλληλο αριθµό και πτώση:

οµοσπονδιακή, πόλη-κράτος, µόνιµη, εξουσία, πάθος, τοπικισµός,Ρωµαίος, Αιτωλική συµπολιτεία, Μακεδόνας, συµµαχία, Ρώµη

Οι συµπολιτείες ήταν χαλαρές .......................... ενώσεις .................................................... χωρίς .......................... πρωτεύουσα και κατά συνέπειαχωρίς κεντρική .......................... . Οργανώθηκαν από την ανάγκη προάσπισηςτων συµφερόντων γειτονικών .......................... .......................... από τιςκατακτητικές βλέψεις είτε των οµοφύλων τους Ελλήνων είτε των εξωτερικώντους εχθρών.

Όµως τα .......................... και ο .......................... προκάλεσαν συγκρούσειςµεταξύ τους που έφτασαν σε τέτοιο σηµείο, ώστε στην κρίσιµη στιγµή τηςκατακτητικής προς ανατολάς ορµής των .......................... η .................................................... θέλοντας να ταπεινώσει τους .......................... να επιζητήσειτη .......................... της .......................... .

78


3. Να ενώσετε µε µια γραµµή τα στοιχεία της στήλης Α µε τα στοιχεία της στήληςΒ:

Α ΒΆρειος Πάγος λαϊκό δικαστήριο (µε 6.000 δικαστές)ζευγίτης ένας από τους εννέα άρχοντεςτριηραρχία λειτουργίαευπατρίδης βουλευτήςθεσµοθέτης είχε ετήσιο εισόδηµα 200 µεδίµνουςαισυµνήτης νοµοθέτηςέφορος Σπαρτιάτηςπρύτανης ευγενής, αριστοκράτηςΗλιαία παλιό αριστοκρατικό δικαστήριο

79

2.2. ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

2.2.1. Οι Ρωµαίοι κύριοι της Ανατολικής Μεσογείου - Ελληνισµός και Ρώµη - Χριστιανισµός και Ελληνισµός


1. Περιγράψτε τα παρακάτω γεγονότα και αναλύστε την ιστορική σηµασία τους.168 π.Χ Πύδνα146 π.Χ Κόρινθος31 π.Χ Άκτιο

2. * Το 31 π.Χ. στη ναυµαχία στο Άκτιο ο στόλος της βασίλισσας Κλεοπάτραςτης Αιγύπτου έπαθε πραγµατική πανωλεθρία από τις δυνάµεις του ρωµαίουΟκταβίου µε τελικό αποτέλεσµα την προσάρτηση του τελευταίου ελληνιστικούκράτους στους Ρωµαίους. Εάν οι δυνάµεις της Κλεοπάτρας νικούσαν στηνπαραπάνω ναυµαχία, µπορείτε να φανταστείτε ποιες βραχυπρόθεσµες αλλάκαι µακροπρόθεσµες επιπτώσεις/εξελίξεις θα είχε η νίκη της:α) για τη διατήρηση και ισχυροποίηση του ελληνισµού στο νοτιοανατολικό

άκρο της Μεσογειακής λεκάνηςβ) για την κατάσταση των υποδούλων στη Ρώµη Ελλήνων της κυρίως Ελλάδαςγ) για την ανάσχεση της κατακτητικής ορµής των Ρωµαίων αλλά και για τη

δυνατότητα µονιµότητας της ανάσχεσης των κατακτήσεών τους.Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας στηριζόµενοι στις ιστορικές σας γνώσεις,τόσο για τις δυνάµεις των δύο αντιπάλων Ρώµης και Αιγύπτου, όσο και για τηδύναµη εχθρών και φίλων του ρωµαϊκού και ελληνικού κόσµου αλλά και γιατις πολιτικές και διπλωµατικές συσχετίσεις µεταξύ των κρατών της εποχής.

3. Πώς ερµηνεύετε τη στάση του Βασιλείου της Περγάµου στα Ελληνορωµαϊκάπράγµατα;

* Η παραπάνω ερώτηση αποτελεί ενδεικτικό παράδειγµα για ανάλογες ερωτήσεις που αποσκοπούνστην ανάπτυξη της δεξιότητας της προέκτασης, για τις οποίες γίνεται αναφορά στο εισαγωγικόσηµείωµα. Όµως καλό είναι η χρησιµοποίησή τους να γίνεται µε περίσκεψη και αφού προηγηθείσυζήτηση στην τάξη, η οποία θα ξεκαθαρίσει στους µαθητές την έννοια του υποθετικού από τοιστορικό γεγονός.

80

4. Είναι γνωστό ότι οι Ρωµαίοι µετά το τέλος του 2ου Καρχηδονικού πολέµου(219-201 π.Χ.) έστρεψαν τις ιµπεριαλιστικές τους βλέψεις προς ανατολάς καισε σύντοµο χρονικό διάστηµα υπέταξαν τη Μακεδονία στην αρχή και κατόπινόλη την υπόλοιπη Ελλάδα.α) Πώς ερµηνεύετε τη ραγδαία προς Ανατολάς εξάπλωση των Ρωµαίων;β) Με ποιες µεθοδικές πολιτικές και διπλωµατικές ενέργειες προετοίµασε η

Ρώµη τα κατακτητικά της σχέδια; 5. PAX ROMANA: Πώς επηρέασε την οικονοµική, κοινωνική και πνευµατική

ζωή των υποδουλωµένων στους Ρωµαίους λαών; 6. Πώς ερµηνεύετε την πολιτική της Ρώµης απέναντι στους κατακτηµένους

λαούς, µε βάση:α) τη χορήγηση του δικαιώµατος του ρωµαίου πολίτηβ) την παραχώρηση αυτονοµίας σε ορισµένες πόλεις.

7. Ποιον αντίκτυπο είχε για την εξέλιξη της οικονοµίας της Ρώµης το γεγονός, ότιοι Ρωµαίοι µε τις κατακτήσεις τους έπαψαν να ασχολούνται µε κάθεπαραγωγική δραστηριότητα;

8. Στην ευαγγελική φράση (Κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο, α, 14, 1-2) «και ο λόγος

σαρξ εγένετο και εσκήνωσεν εν ηµίν», περικλείεται το καινούργιο µήνυµα τηςδιδασκαλίας του.Να αντιπαραβάλλετε τη σηµασία του µηνύµατος αυτού προς τα παλαιότεραφιλοσοφικά κηρύγµατα:α) του µωσαϊκού νόµουβ) των στωικών

9. Ο Απόστολος Παύλος, στην «προς Γαλάτας Επιστολή του», (Κεφάλαιο Γ΄28), αναφέρει ότι «ουκ ένι Ιουδαίος ουδέ Έλλην, ουκ ένι δούλος ουδέελεύθερος, ουκ ένι άρσεν και θήλυ».α) Ποιο είναι το νόηµα αυτής της φράσης;β) Να συγκρίνετε τη διακήρυξη του Παύλου

• µε την απολυταρχική αντίληψη της ρωµαϊκής εξουσίας• µε ανάλογα κηρύγµατα αρχαίων Ελλήνων σοφιστών.

81


1. Να αναφέρετε µε συντοµία την άποψη του Πλουτάρχου (Βίοι, Αιµίλιος ΠαύλοςΧVIII - XIX) για την αιτία της συντριβής της µακεδονικής φάλαγγας στη µάχητης Πύδνας (168 π.Χ.).

2. Για ποιο έργο του έµεινε στην Ιστορία το όνοµα του Λεύκιου Μόµµιου; 3. Να αναφέρετε ποιο γεγονός συνέβη στις Κυνός Κεφαλές τον Ιούνιο του 197

π.Χ.α) Ποιοι έλαβαν µέρος;β) Ποια η σηµασία του γεγονότος;

4. α) Να ονοµάσετε τις περιπτώσεις που ο ρωµαϊκός πολιτισµός επηρεάστηκεαπό τον ελληνικό, πριν από την υποταγή της Ελλάδος (146 π.Χ.) στουςΡωµαίους.

β) Να αναφέρετε τους συγκεκριµένους τοµείς επίδρασης.

5. Τι ονοµάζουµε «ρωµαϊκό αντίγραφο»;

6. Ποια από τις κοινωνικο-θρησκευτικές οµάδες, οι Σαδδουκαίοι ή οι Εσσαίοι,επηρέασαν την οργάνωση του χριστιανικού ασκητισµού και πώς;

7. Ποιοι ήταν οι Ζηλωτές και πώς συνδέεται το όνοµά τους µε την καταστροφήτης Ιερουσαλήµ (70 π.Χ.);



Να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση:1. Με διαταγή της Συγκλήτου ο Λεύκιος Μόµµιος:

α) κατέστρεψε την Πύδναβ) ισοπέδωσε την Κόρινθογ) συµµάχησε µε τους Αιτωλούςδ) αιχµαλώτισε τον Περσέα.

82

2. Ο Ρωµαίος Κάτων ο Πρεσβύτερος (234-147 π.Χ.) έµεινε γνωστός στηνιστορία διότι:α) αντέδρασε στην αποµίµηση του ελληνικού τρόπου ζωής των Ρωµαίωνβ) υπήρξε συγγραφέας του έπους των Ρωµαίων «Αινειάδα»γ) συνέτριψε στην Πύδνα το 168 π.Χ. το µακεδονικό στρατόδ) νίκησε το στόλο της βασίλισσας της Αιγύπτου Κλεοπάτρας στο Άκτιο

(31 π.Χ.)

3. Η στωική φιλοσοφία κατέκτησε τις ψυχές των Ρωµαίων επειδή:α) ασχολείτο µε την αριθµολογία των Πυθαγορείων για τη λύση πρακτικών

προβληµάτων που ιδιαίτερα τους ενδιέφερανβ) εκήρυττε την παγκοσµιότητα του ανθρωπίνου πνεύµατος και ανταποκρινόταν

έτσι στις ηγετικές τους βλέψειςγ) δίδασκε τις ευδαιµονικές επιδιώξεις για την ικανοποίηση του ανθρωπίνου

σώµατος και την απόλαυση της ζωήςδ) για κανέναν από τους παραπάνω λόγους

4. Ο Ρωµαίος Κικέρων υπήρξε:α) κορυφαίος ρωµαίος ρήτορας, που υποστήριζε ότι η ρωµαϊκή δωδεκάδελτος

ήταν κατά πολύ ανώτερη από τους νόµους του Λυκούργου, του ∆ράκοντακαι του Σόλωνα

β) ρωµαίος κωµωδιογράφος, που µιµήθηκε το ελληνικό θέατρο, τόσο σταθέµατα των κωµωδιών του, όσο και στα ονόµατα των ηρώων του.

γ) ρωµαίος συγγραφέας, που στο έργο του Προφορική διδασκαλία (ΧΙΙ, Χ)διατύπωσε µε πάθος την άποψη για την πενία της λατινικής γλώσσας καιτην κατωτερότητά της σε σχέση µε την ελληνική

5. Οι αριστοκρατικές τάξεις των Ρωµαίων:α) αντιδρούσαν στη διάδοση της ελληνικής γλώσσαςβ) αποστρέφονταν την εκµάθηση της ελληνικής γλώσσαςγ) κολακεύονταν όταν µιλούσαν ή έγραφαν άψογα τα ελληνικάδ) απαγόρευαν να οµιλείται η ελληνική γλώσσα

6. Το πολιτικό «πιστεύω» των Ρωµαίων εκφράστηκε :

83

α) µε την πυθαγόρεια φιλοσοφίαβ) µε τη στωική φιλοσοφίαγ) µε την προσωκρατική φιλοσοφίαδ) µε τη νεοπλατωνική φιλοσοφία

7. Μετά την κατάρρευση του Ισραήλ, «περιούσιος λαός του Θεού» θεωρήθηκαν:α) οι εξ Ιουδαίων χριστιανοίβ) οι οπαδοί των Ζηλωτώνγ) οι ελληνόφωνοι πληθυσµοί της Ασίαςδ) όσοι δέχτηκαν το χριστιανισµό µέσω της ελληνικής γλώσσας


1. Να συµπληρώσετε τα κενά τοποθετώντας τις παρακάτω λέξεις στον κατάλληλογραµµατικό τύπο:

εισβολή, Ετρούσκοι, παιδαγωγός, διείσδυση,πολιτιστική, υποταγή, στάθµη, τέχνη

Οι Ρωµαίοι, πολύ πριν την κατάκτηση της Ελλάδας, είχαν έρθει σε επαφή µετον ελληνικό πολιτισµό. Τα πρώτα στοιχεία τα δέχτηκαν από τους.......................... οι οποίοι διατηρούσαν στενές εµπορικές και .........................σχέσεις µε τους Έλληνες των αποικιών και της µητροπολιτικής Ελλάδας.Αργότερα οι πολιτιστικές ................................. πολλαπλασιάστηκαν µε τουςΈλληνες αποίκους της κάτω Ιταλίας και Σικελίας. Όµως, η τελική ώθηση γιατη µαζική ........................ του ελληνικού πνεύµατος στη Ρώµηπραγµατοποιείται µε την .............................. της Ελλάδας και τωνελληνιστικών κρατών. Τα κορυφαία αριστουργήµατα της ελληνικής............................. που µεταφέρθηκαν ως πολεµική λεία, προκάλεσαν τοθαυµασµό. Οι Έλληνες που οδηγήθηκαν ως δούλοι στη Ρώµη διακρίνονταιγια την υψηλή ............................. της παιδείας και γίνονται .........................στις πλούσιες ρωµαϊκές οικογένειες.

84

2. Εβραίοι της διασποράς ονοµάστηκαν οι: ..........................................................«Εξ Ιουδαίων Χριστιανοί» ονοµάστηκαν οι .......................................................διότι:...................................................................................................................«Μετάφραση των Εβδοµήκοντα» ονοµάστηκε ..................................................Ο όρος «εκκλησία» για τους πιστούς του Χριστού καθιερώθηκε..................................................................................................................................................Η ονοµασία Χριστιανοί για τους πιστούς του Χριστού καθιερώθηκε ............................................................................................................................................

γ) Ερωτήσεις αντιστοίχησης ή σύζευξης1. Να ενώσετε µε µια γραµµή τα στοιχεία της Α στήλης µε τα στοιχεία της στήλης

Β.Α Β

Σκιπίων Αιµιλιανός ΡήτοραςΠλαύτος ΙταλίαΈννιος ΑγώνεςΚικέρων ΚαρχηδόναΒιργίλιος Στωική φιλοσοφίαΠαναίτιος Ρόδιος ΧρονικάΕτρούσκοι ΠαραστάσειςΤίτος Λίβιος ΙστορικόςΘέατρο ΑινειάδαΑµφιθέατρο Κωµωδιογράφος

2. Ενώστε µε µια γραµµή τα στοιχεία της στήλης Α µε τα στοιχεία της στήλης Β:Α Β

Περσεύς ΚλεοπάτραΠύδνα (168 π.Χ.) Τίτος Κβίντιος ΦλαµινίνοςΚυνός Κεφαλές (197 π.Χ.) Αιµίλιος ΠαύλοςΠολύβιος Βασιλέας των ΜακεδόνωνΛευκόπετρα (146 π.Χ.) ΙστορικόςΆκτιο (31 π.Χ.) Λεύκιος ΜόµµιοςΜάρκος Αντώνιος ΟκτάβιοςΚορνήλιος Σκιπίων Σίπυλο (190 π.Χ.)

85

δ) Ερωτήσεις διαζευκτικής απάντησης ή του τύπου «σωστό-λάθος»1. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (Σ για το

σωστό, Λ για το λάθος):α) Η αριστοκρατική τάξη των Ρωµαίων επεδίωκε

την άριστη προφορική και γραπτή εκµάθηση τηςελληνικής γλώσσας. Σ Λ

β) Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος (234 - 147 π.Χ.) ήταναρνητικός προς τον ελληνικό πολιτισµό µέχρι τοτέλος της ζωής του. Σ Λ

γ) Ο Ρωµαίος ποιητής Έννιος εµπνέεται από τον Όµηρο. Σ Λδ) Τα έργα των Ρωµαίων κωµωδιογράφων Πλαύτου και

Τερέντιου είναι µιµήσεις των ελληνικών τραγωδιών. Σ Λε) Η διδασκαλία του στωικού φιλοσόφου Παναίτιου του

Ρόδιου (180 - 110 π.Χ.) αποδοκιµάστηκε στη Ρώµη. Σ Λστ) Ο Κικέρωνας (Περί Ρήτορος, Ι, XLIV) υποστήριζε ότι

η ρωµαϊκή νοµοθεσία ήταν ανώτερη της ελληνικής. Σ Λ


1. Α. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση.Εθνικός ποιητής των Ρωµαίων ήταν:α) ο Έννιοςβ) ο Τερέντιοςγ) ο Βιργίλιοςδ) ο ΟράτιοςΒ. Επιλέξτε έναν από τους ποιητές και αναφερθείτε σύντοµα στο έργο του.......................................................................................................................................................................................................................................................

2. Συµφωνείτε µε την άποψη ότι η λογοτεχνία υπήρξε δώρο της Ελλάδας προςτη Ρώµη; (Σηµειώστε Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι).

Ναι ΌχιΝα δικαιολογήσετε µε παραδείγµατα την απάντησή σας.

86

2.2.2. Η Ανατολική Λεκάνη της Μεσογείου κατά τους τρεις πρώτους µ.Χ.αιώνες - Το Ελληνικό Πνεύµα κατά τους τρεις πρώτους µ.Χ. αιώνες -Η Παλαιοχριστιανική τέχνης - Μια Τέχνη Ελληνική


1. Να αναλύσετε το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύχθηκε ηδεύτερη σοφιστική και να βρείτε τη σχέση της µε τους σοφιστές τηςαρχαιότητας.

2. α) Να αναφέρετε τα κύρια χαρακτηριστικά της ιστοριογραφίας των

αυτοκρατορικών χρόνων και τους κυριότερους αντιπροσώπους της.β) Να συγκρίνετε τους ιστοριογράφους του 5ου π.Χ. αιώνα µε τους

ιστοριογράφους των αυτοκρατορικών χρόνων.

3. Να αναλύσετε τον τρόπο µε τον οποίο η στωική φιλοσοφία και ονεοπλατωνισµός επηρέασαν τους Απολογητές και τους Πατέρες τηςΕκκλησίας.

4. Να εκθέσετε τα στοιχεία που κατέστησαν, κατά τον 3ο αιώνα µ.Χ., την

Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου το ιδανικότερο κέντρο για τη µορφοποίηση τουχριστιανικού ελληνισµού.

5. Σύµφωνα µε το Γρηγόριο το Θαυµατουργό, «η κύρια ιδέα της διδασκαλίας του

Ωριγένη συνίστατο στο ότι χωρίς τη φιλοσοφία είναι απολύτως αδύνατον νααποκτήσει κανείς αληθινή θρησκευτική συνείδηση και να στραφεί προς τοΘεό». (Ευχαριστίαι προς Ωριγένη, 53-67, Η Πολιτισµική Προσφορά τουΕλληνισµού, σ. 215).α) Να αναφερθείτε περιληπτικά στο πρόσωπο του Ωριγένη και το έργο του.β) Να αναλύσετε τη σηµασία της πιο πάνω διαπίστωσης ως προς την

προσαρµογή του χριστιανισµού στο ελληνικό πνεύµα.

87


1. Ποιον αντίκτυπο είχε στην οικονοµική ζωή της Αιγύπτου το γεγονός ότι οΟκταβιανός, µετά τη νίκη του στο Άκτιο, εµφανίστηκε ως διάδοχος τωνΦαραώ;

2. Ποιες από τις λατρευτικές εκδηλώσεις των χριστιανών προκάλεσαν την οργή

των Ρωµαίων; ∆ικαιολογήστε τη στάση τους.

3. Στωική φιλοσοφία:α) Να αναφέρετε περιληπτικά τις βασικές αρχές της.β) Να ονοµάσετε τρεις από τους εκπροσώπους της.

4. Το µυθιστόρηµα είναι το λογοτεχνικό είδος που διαµορφώθηκε στην όψιµηΕλληνιστική εποχή.α) Να αναλύσετε το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που ευνόησε την ανάπτυξή

του.β) Να αναφέρετε τρία αντιπροσωπευτικά µυθιστορήµατα της εποχής και το

περιεχόµενό τους. 5. Για ποιο λόγο όλα τα διακοσµητικά στοιχεία της παλαιοχριστιανικής τέχνης

έχουν συµβολικό χαρακτήρα; 6. Οι τοιχογραφίες, τα µωσαϊκά και οι σαρκοφάγοι είναι τα αντιπροσωπευτικότερα

µνηµεία της παλαιοχριστιανικής τέχνης.α) Να αναφέρετε ποιες ανάγκες εξυπηρετούσε το καθένα.β) Να αναλύσετε το συµβολικό χαρακτήρα του ζωγραφικού διάκοσµου της

παλαιοχριστιανικής τέχνης.

88



Να βάλετε σε κύκλο τη σωστή απάντηση:1. Μετά τη ναυµαχία στο Άκτιο, το κέντρο βάρους της οικονοµικής ζωής, στη

µητροπολιτική Ελλάδα, συγκεντρώνεται:α) στις πόλεις Αθήνα και Σπάρτηβ) στις πόλεις Νικόπολη, Κόρινθο και Πάτραγ) στις περιοχές της Μακεδονίας και Θράκηςδ) στις συµπολιτείες Αιτωλική και Αχαίκή

2. Ο Μάρκος Αυρήλιος υπήρξε:α) διώκτης των χριστιανώνβ) στωικός φιλόσοφοςγ) σατιρικός συγγραφέαςδ) σπουδαίος µυθιστοριογράφος

3. Κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους (100 π.Χ. - 300 µ.Χ.) ένα νέολογοτεχνικό είδος κάνει την εµφάνισή του:α) το σατυρικό δράµαβ) ο φιλοσοφικός διάλογοςγ) το µυθιστόρηµαδ) η εγκυκλοπαιδική γεωγραφία

4. Οι απολογητές προσπάθησαν να αντιµετωπίσουν τις κατηγορίες πουστρέφονταν κατά του Χριστιανισµού µε:α) απολογίες προς τον αυτοκράτοραβ) αντίκρουση των λαϊκών δοξασιών σε βάρος των χριστιανώνγ) σκοπό να προσελκύσουν πολλούς φιλοσόφους στη χριστιανική πίστηδ) όλα τα παραπάνω.

89

β) Ερωτήσεις διάταξης1. Να τοποθετήσετε κατά συγγραφέα τα έργα: Βίοι, Ενάλιοι ∆ιάλογοι, Ευβοϊκός

Λόγος, Ηθικά, Θεών ∆ιάλογοι, Νεκρικοί ∆ιάλογοι, Ολυµπιακός Λόγος, 31ος

Λόγος.∆ίων ο Χρυσόστοµος Λουκιανός Πλούταρχος

2. Τους παρακάτω φιλοσόφους να τους εντάξετε στο αντίστοιχο φιλοσοφικόρεύµα που ανήκουν και να αναφερθείτε επιγραµµατικά στη διδασκαλία και τοέργο του καθενός.

Φιλοσοφικό ρεύµα ∆ιδασκαλία Έργο

Επίκτητος

Μάρκος Αυρήλιος

Πλωτίνος

Πορφύριος

3. Να τοποθετήσετε κατά συγγραφέα τα µυθιστορήµατα:Συγγραφείς: Αχιλλέας Τάτιος Ηλιόδωρος Λόγγος

........................... ................. .....................Μυθιστορήµατα: 1. Αιθιοπικά

2. Λευκίππη και Κλειτοφών 3. Τα κατά ∆άφνιν και Χλόην.

90


1. Συµφωνείτε µε την άποψη ότι οι Απολογητές επιχείρησαν µια «κίνησηδιαφωτιστική, προσηλυτιστική» και επέτυχαν έναν ήπιο Εξελληνισµό τουΧριστιανισµού; (σηµειώστε Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι).

Ναι ΌχιΑιτιολογήστε την απάντησή σας.

2. Α. Να τοποθετήσετε στην αντίστοιχη στήλη τα εξής πληροφοριακά στοιχεία:

Αθηναγόρας, Ειρηναίος, Θεόφιλος, Ιγνάτιος, Ιουστίνος, Κλήµης.

Απολογητής Πατέρας της Εκκλησίας

Β. Να επιλέξετε ένα από τα παραπάνω πρόσωπα και να παρουσιάσετε τηντάση που αντιπροσωπεύει.

3. Α. Με µια ευθεία γραµµή να συσχετίσετε τα στοιχεία της στήλης Α µε ταστοιχεία της στήλης Β.

Α ΒΝέρων Μετάφραση των ΕβδοµήκονταΗρώδης Α΄ «κατ’ οίκον εκκλησία»Αντώνιος νεοπλατωνικοίΑπόστολος Παύλος πυθαγόρειοιΗλιόδωρος ΖηλωτέςΠλωτίνος ΠνύκαΕσσαίοι Σταύρωση ΧριστούΜεγάλη Ελλάδα ΚλεοπάτραΑίγυπτος διωγµοί∆ούρα - Ευρωπός Αιθιοπικά

Β. Να επιλέξετε δύο από τα ζεύγη που θα σχηµατισθούν και να αναλύσετε τηµεταξύ τους σχέση.

91

3. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

3.1. Ολιγόλεπτα κριτήρια αξιολόγησης

1o Παράδειγµα (Κεφάλαιο B΄, Ενότητα 7η)

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ..................................................................ΤΑΞΗ: .................................................ΤΜΗΜΑ: ..........................ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ........................................................ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ............................................................................

Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Να επιλέξετε δύο από τα παρακάτω θέµατα (ένα από την ενότητα Α και ένα

από την ενότητα Β) και να τα αναπτύξετε σε χωριστή λευκή κόλλα.

Α. α) Να ονοµάσετε τα στοιχεία του ελληνικού πολιτισµού που διαδόθηκανµέσω των Αποίκων, των Μακεδόνων και των Ρωµαίων.

β) Έννιος, Βιργίλιος, Κικέρων. Αναφερθείτε σύντοµα στην επίδραση πουδέχτηκαν από τους έλληνες οµοτέχνους τους.

10 Μονάδες

Β. α) Με ποιους τρόπους οι Ρωµαίοι λειτούργησαν ως φορείς διάδοσης τουελληνικού πολιτισµού στο χώρο της Μεσογείου;

β) Ποια τα βασικά χαρακτηριστικά της διοικητικής, οικονοµικής και πνευµατικήςζωής των πόλεων που ίδρυσε ο Μέγας Αλέξανδρος;

10 Μονάδες

92

ΦΥΛΛΟ ΑΠΑΝΤΗΣΕΩΝ


Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ

Α. ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Β. ...........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Για την ανάπτυξη των απαντήσεων µπορεί να χρησιµοποιηθεί η πίσω λευκήσελίδα του φύλλου απαντήσεων ή να επισυναφθεί ξεχωριστή λευκή κόλλα.

93

2o Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 5η)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣΑ. Να επιλέξετε, από τον παρακάτω πίνακα, δύο περιπτώσεις και να εξηγήσετε

την ιστορική τους σπουδαιότητα:∆εύτερη ΣοφιστικήΗρώδης ο ΑττικόςΑχιλλέας Τάτιος«Αλεξάνδρου Ανάβασις»Μάρκος ΑυρήλιοςΝεοπλατωνισµός

10 Μονάδες

Β. Να απαντήσετε σε ένα από τα παρακάτω θέµατα:1. α) Να σκιαγραφήστε το κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο που συνετέλεσε στη

γέννηση και διαµόρφωση του «µυθιστορήµατος».β) Να αναφερθείτε περιληπτικά στη θεµατολογία του ελληνιστικού µυθιστορήµατος.

2. Να αναλύσετε τη συµβολή των απολογητών στον εξελληνισµό τουχριστιανισµού.

3. Να αναλύσετε τη συµβολή των Πατέρων της Εκκλησίας στον εκχριστιανισµό

του ελληνισµού.10 Μονάδες

94




Α.1. .....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

2. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

Β. Για την ανάπτυξη του θέµατος αυτού µπορεί να χρησιµοποιηθεί η πίσω λευκήσελίδα του φύλλου απαντήσεων ή να επισυναφθεί ξεχωριστή λευκή κόλλα.

95

3.2. Ωριαία κριτήρια αξιολόγησης

1ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 2)(Στο µάθηµα της ηµέρας, χωρίς προειδοποίηση)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣΑ. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:1. «Η ηττηµένη Ελλάς νίκησε τη νικήτρια Ρώµη και µεταλαµπάδευσε τις τέχνες

στο αγροίκο Λάτιο», είπε ο: α) ποιητής Βιργίλιος β) Κάτων ο Πρεσβύτερος γ) ποιητής Οράτιος δ) ρήτορας Κικέρων

2. Η στωική φιλοσοφία ήταν ένα σύστηµα ιδεών, που: α) εκθείαζε την αρµονία του σύµπαντος β) δίδασκε την ιεραρχική συγκρότηση της κοινωνίας γ) την παγκοσµιότητα του ανθρωπίνου πνεύµατος δ) ισχύουν όλα τα παραπάνω

3. Η συστηµατική ρωµαϊκή φιλοσοφία εµπνέεται από:

α) το φιλοσοφικό ρεύµα των Πυθαγορείωνβ) το φιλοσοφικό ρεύµα των Επικούρειωνγ) το φιλοσοφικό ρεύµα των Στωικώνδ) κανένα από τα παραπάνω δεν ισχύειΑιτιολογήστε, σύντοµα, την επιλογή σας.......................................................................................................................................................................................................................................................

Μονάδες 5 (3 + 2)

96

Β. Τοποθετήστε στα κενά του αποσπάσµατος που ακολουθεί, τον κατάλληλογραµµατικό τύπο των λέξεων:

γλώσσα, διάλεκτος, λέξη, µεταφορά, όνοµα, όρος, πενία, ποίηµα, στίχος

«Η ελληνική γλώσσα είναι πιο ευχάριστη στην ακοή απ’ ό,τι η δική µας, ώστεοι ποιητές µας, κάθε φορά που επιθυµούν να συνθέσουν ένα αρµονικό............................ τοποθετούν σ’ αυτό ελληνικές ............................ για νακαλλωπίσουν τους ............................ τους. Η κατωτερότητα της............................ εντοπίζεται κυρίως στο γεγονός ότι για ένα µεγάλο αριθµόπραγµάτων δεν έχουµε τους κατάλληλους λεκτικούς ............................ για νατο ονοµάσουµε, και βρισκόµαστε στην ανάγκη να καταφεύγουµε σε............................ ή περιφράσεις. Ακόµη και για τα πράγµατα που έχουν ένα............................, η άκρα ............................ µας µας αναγκάζει νακαταφεύγουµε στην ίδια ............................ . Αντίθετα, οι έλληνες έχουν στηδιάθεσή τους, σε αφθονία, όχι µόνο λεκτικούς όρους, αλλά και διαφορετικές............................».

(Κβιντιλιανός, Προφορική ∆ιδασκαλία, ΧΙΙ, Χ)Μονάδες 5

Γ. Να απαντήσετε σε χωριστή κόλλα τις επόµενες ερωτήσεις:1. α) Να αναφέρετε τις διαφορές που εντοπίζετε στη λειτουργική χρήση του

ελληνικού θεάτρου και του ρωµαϊκού αµφιθεάτρου.β) Να ερµηνεύσετε τις διαφορές αυτές µε βάση τη φιλοσοφική θεώρηση της

ζωής του κάθε λαού.

2. α) Να αναλύσετε την έννοια του όρου: ρωµαϊκό «αντίγραφο».β) Να εξηγήσετε, σύντοµα, τη σηµασία που έχουν τα ρωµαϊκά αντίγραφα στη

µελέτη της ελληνικής τέχνης. Μονάδες 5

97

∆. Να απαντήσετε σε µία από τις παρακάτω ερωτήσεις:1. Να αναφέρετε τις σηµαντικές στιγµές που οι Ρωµαίοι, πριν και µετά την

υποταγή των ελληνιστικών κρατών, ήρθαν σε επαφή µε τον ελληνικόπολιτισµό. Ποια, κατά τη γνώµη σας, υπήρξε η περισσότερο καθοριστική;Αιτιολογήστε µε επιχειρήµατα την απάντησή σας.

2. Να αναλύσετε τους λόγους για τους οποίους η διδασκαλία του στωικούφιλόσοφου Παναίτιου του Ρόδιου (180 - 110 π.Χ.) είχε πλατιά απήχηση στηΡώµη.

3. Υποστηρίζεται ότι «η λογοτεχνία υπήρξε δώρο της Ελλάδας στη Ρώµη».Αναλύστε την εγκυρότητα αυτού του ισχυρισµού, προσδιορίζοντας τιςεπιδράσεις που δέχτηκαν οι παρακάτω συγκεκριµένοι λατίνοι συγγραφείς καιποιητές από τους έλληνες οµοτέχνους τους: Τερέντιος, Έννιος, Κικέρων,Βιργίλιος.

Μονάδες 5

98

2ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 6)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Α. Επιβεβαιώστε την ορθότητα των παρακάτω φράσεων τοποθετώντας σε

κύκλο το γράµµα Σ (σωστό) ή το γράµµα Λ (λάθος) του φύλλου απαντήσεων.α) Η παλαιοχριστιανική τέχνη παρουσιάζεται µε πλήθος παραδείγµατα

αρχιτεκτονικών µνηµείων.β) Η τεχνοτροπία της παλαιοχριστιανικής τέχνης είναι εξπρεσσιονιστική.γ) Στην παλαιοχριστιανική αρχιτεκτονική η έµφαση δίνεται στους εξωτερικούς

χώρους. δ) Οι πρώτοι Χριστιανοί ένιωθαν αποστροφή προς την απεικόνιση του Θεού.ε) Στην παλαιοχριστιανική πλαστική χάνεται η ατοµικότητα των µορφών.

στ) Η παλαιοχριστιανική ζωγραφική εκµηδενίζει τη στερεότητα των τοίχων.Β. Αιτιολογήστε µία από τις απαντήσεις σας.

Μονάδες 3 + 4 = 7

2. Γράψτε σε καθεµιά από τις γραµµές του φύλλου απαντήσεων τις λέξεις πουσυµπληρώνουν τα κενά του κειµένου. Κάθε γραµµή αντιστοιχεί σε µία λέξη.

αποδεικτικός, ζωγραφικός, ιδιωτικός, «κατακόµβη», «κατ’ οίκον εκκλησία»,κοιµητήριο, ναός, οικοδόµηµα, σαρκοφάγος, τοιχογραφία.

Το κύριο ..................... υλικό για την εξέταση της τέχνης πριν από τονΚωνσταντίνο είναι οι ..................... ναοί («κατ’ οίκον εκκλησίαι»), τα«µαρτύρια» (memoria), που προορίζονταν για την ανάδειξη των τάφων τωνµαρτύρων, οι τάφοι µε τις ..................... τους και τις διακοσµηµένες..................... πλούσιων χριστιανών.

Αξίζει να σηµειωθεί η ..................... που ανακαλύφθηκε στα ∆ούρα καιΕυρωπό (Μεσοποταµία). Πρόκειται για µια οικία που µεταβλήθηκε σε..................... Το ..................... αναπτύσσεται γύρω από µια τετράγωνη αυλή.

99

Ο ιδιωτικός αυτός ναός επιβεβαιώνει ότι το κύριο βάρος δινόταν στηΒάπτιση, την Ευχαριστία και το κήρυγµα. Το Βαπτιστήριό του ξεχωρίζει γιατο ..................... διάκοσµο, µε σκηνές από την Παλαιά και την Καινή ∆ιαθήκη,που συµβολίζουν την πτώση και τη λύτρωση της ανθρωπότητας.

Τα σηµαντικότερα υπόγεια ....................., οι λεγόµενες .....................σώζονται στη Ρώµη.

Μονάδες 5

3. Να αναπτύξετε σε χωριστή κόλλα τις δύο επόµενες ερωτήσεις:α) Να εξηγήσετε τη σπουδαιότητα που έχουν για την παλαιοχριστιανική τέχνη

οι σαρκοφάγοι, τα βαπτιστήρια και οι κατακόµβες.β) Να αναφέρετε µερικά παραδείγµατα που να αποδεικνύουν το συµβολικό

χαρακτήρα της παλαιοχριστιανικής τέχνης. Μονάδες 8

Σύνολο: 20 Μονάδες

100




1. Α.α) Σ Λβ) Σ Λγ) Σ Λδ) Σ Λε) Σ Λ

στ) Σ ΛΒ. .....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

2. …………… …………… …………… …………… ………………………… …………… …………… …………… ……………

3. Επισυνάπτονται λευκές σελίδες για την ανάπτυξη των ερωτήσεων (α) και (β).

101

3.3. Παράδειγµα κριτηρίου αξιολόγησης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα(Κεφάλαιο Β΄, Ενότητες 5-6)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Γράψτε σε καθεµιά από τις γραµµές του φύλλου απαντήσεων τις λέξεις που

συµπληρώνουν τα κενά του κειµένου. Κάθε γραµµή αντιστοιχεί σε µία λέξη.άριστος, ευπατρίδης, βασιλεία, έγγειος ιδιοκτησία, απόλυτη εξουσία,

µοναρχικός, ολιγαρχικός, αριστοκρατικός, στρατιωτικός,θρησκευτική αρµοδιότητα.

Κατά τα τέλη του 8ου αι. η ……………………….σαν θεσµός κλυδωνίζεται. Σεπολλά µέρη την εξουσία αναλαµβάνουν οι ………………………. δηλαδήπλούσιοι ………………………. οι οποίοι κυρίως στήριζαν τη δύναµή τους στηµεγάλη ………………………. τους. Αυτοί αρχικά πλαισίωναν το βασιλέα,όπως φαίνεται και στα έπη του Οµήρου, εµποδίζοντάς τον να ασκήσει………………………. . Σταδιακά υποβίβασαν το ρόλο του περιορίζοντάς τονσε κάποιες ………………………. και ………………………. ή µοιράστηκανµαζί του την εξουσία. Σε µερικές µάλιστα περιπτώσεις τον αποµάκρυνανεντελώς κυβερνώντας προσωπικά. ‘Ετσι τότε το πολίτευµα µετατράπηκε από………………………. σε ………………………. . Και επειδή οι λίγοι ασκούσαντην εξουσία πάνω σε όλους ονοµάστηκε ………………………. .

Μονάδες 5

2. Να συµπληρώσετε τις προτάσεις στις γραµµές του φύλλου απαντήσεων:α) Αισυµνήτης στην Αθήνα των κλασικών χρόνων ήταν .................................β) Η Γραφή παρανόµων έδινε το δικαίωµα στους Αθηναίους πολίτες να.........

.....................................................................................................................γ) Η Βουλή των Πεντακοσίων αποτελούνταν από............................................δ) Οι αρµοδιότητες της Εκκλησίας του ∆ήµου ήταν..........................................ε) Με τον όρο ισονοµία εννοούµε .....................................................................

Μονάδες 5

102

3. α) Σηµειώστε στα κενά του φύλλου απαντήσεων τα γράµµατα και τουςαριθµούς των στοιχείων των παρακάτω στηλών που πάνε µαζί:

Α Β1. Σχολή Κρότωνα α. Γοργίας2. Σχολή Αβδήρων β. Επίκουρος3. Ακαδήµεια γ. ∆ηµόκριτος4. Λύκειο δ. Πυθαγόρειοι5. Στοά ε. Πλάτων6. Κήπος στ. Αριστοτέλης ζ. Ιπποκράτης η. Ζήνων

β) Να επιλέξετε δύο σχολές και να αναφερθείτε σύντοµα στο περιεχόµενο τωνσπουδών που παρείχε η κάθε µία.

5 Μονάδες

4. Σε µια ξεχωριστή κόλλα να αναπτύξετε ελεύθερα ένα από τα παρακάτωθέµατα:α) «Καλός καγαθός ανήρ» Παιδαγωγός Όµηρος

«Αρετή ανδρός» Γραµµατιστής ΗσίοδοςΣοφιστές Κιθαριστής ΣόλωνΊωνες φιλόσοφοι Παιδοτρίβης Λυρικοί ποιητές«Αν ακολουθήσει ο νέος την αρχαία παιδεία, θα είναι φρέσκος σανλουλούδι, µε στήθος γερό και φωτεινό δέρµα, αν όµως ακολουθήσει ταήθη του καιρού του, θα είναι χλωµός, µε στενούς και σκυφτούς ώµους απότην έλλειψη της σωµατικής ασκήσεως»

Αριστοφάνης, «Νεφέλες», Πηγή: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους,τ. Β΄, σ. 463, Εκδοτική Αθηνών.

Με βάση τα στοιχεία των τριών στηλών, να συνθέσετε τη συνοπτική εικόνατης παρεχόµενης παιδείας στην Αθήνα i) κατά την αρχαϊκή περίοδο, ii)κατά τα µέσα του 4ου αιώνα π.Χ.Με βάση το κείµενο του Αριστοφάνη, να συµπεράνετε τις απόψεις τωνΑθηναίων για την παιδεία στα µέσα του 4ου αιώνα π.Χ.

β) Να συγκρίνετε την εκπαίδευση των νέων της αρχαίας Αθήνας και τηςΣπάρτης και να ερµηνεύσετε τις διαφορές που θα εντοπίσετε στηριζόµενοιστην κοινωνική και πολιτική οργάνωση των δύο πόλεων.

Μονάδες 5

103




1. …………… …………… …………… …………… ………………………… …………… …………… …………… ……………

2. α) ......................................................................................................................β) .....................................................................................................................γ) ......................................................................................................................δ) .....................................................................................................................ε) ......................................................................................................................

3. α) 1. ………… 2. ………… 3. ………… 4. ………… 5. ………… 6. …………β) .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Επισυνάπτεται µια ξεχωριστή κόλλα για να αναπτύξει ο µαθητής ένα από ταδύο θέµατα.

104

4. ΕΡΓΑΣΙΕΣ - ΑΣΚΗΣΕΙΣΣΥΝΘΕΤΙΚΕΣ - ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ

Τα θέµατα των εργασιών που κατατίθενται ως προτάσεις και ως αφετηριακόσηµείο και αφορµή βαθύτερης επεξεργασίας και προβληµατισµού, κινούνται στοπλαίσιο των κατευθύνσεων που έχουν ήδη δοθεί µε τα τεύχη:

• «Αξιολόγηση των Μαθητών της Α΄ Λυκείου, Γενικές Οδηγίες και στοιχείαµεθοδολογίας» (σσ. 19-20 και 40-45)

• «Αξιολόγηση των Μαθητών της Α΄ Λυκείου στην Ιστορία» (σσ. 45 και 49-50).Στη βάση αυτών των οδηγιών σχεδιάστηκαν, ενδεικτικά, ορισµένα θέµατα για

εργασίες από την ύλη του ∆ευτέρου Κεφαλαίου: “Πολιτισµική προσφορά τουΑρχαίου Ελληνισµού” και από τµήµα της ύλης του Τρίτου Κεφαλαίου: “Από τηΡώµη στο Βυζάντιο” (ενότητες 1-6), σε µια προσπάθεια να καλυφθούν οιαπαιτήσεις των συναδέλφων για πιο συγκεκριµένες προτάσεις.

Από τις εργασίες που ακολουθούν, άλλες προτείνονται ως ασκήσεις πουµπορούν να εκτελούνται στο σχολείο και στο πλαίσιο της διδακτικής ώρας καιάλλες ως θέµατα που µπορεί να αναθέσει ο διδάσκων ή η διδάσκουσα γιαεπεξεργασία και σύνθεση στο σπίτι.

Επίσης, για τη διευκόλυνση των συναδέλφων και την τροφοδότηση τουσχετικού προβληµατισµού συντάχθηκαν, κατά λεπτοµερή σχέδια, θέµαταΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ - ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ είτε ατοµικών είτε οµαδικών, µεδιεπιστηµονικές απαιτήσεις.

Κατά την παρουσίαση των θεµάτων των εργασιών παρακολουθείται η διάταξηκαι η πορεία της διδακτέας ύλης, όπως αυτή εξελίσσεται στο σχολικό βιβλίο, καισηµειώνεται σε κάθε θέµα η πρότασή µας για εκτέλεση στο σχολείο ή στο σπίτιόπως επίσης και οι προτάσεις για θέµατα συνθετικών - δηµιουργικών εργασιών.

Για την καθοδήγηση των µαθητών στο χώρο της βιβλιογραφίας σηµειώνουµεστα επιµέρους θέµατα λίγα βασικά βιβλία µε κριτήρια:

α) να καλύπτουν έγκυρα το ερευνούµενο ζήτηµα, β) να είναι προσιτά στο µαθητή.Σε όσα θέµατα δεν υποδεικνύεται βιβλιογραφία, θεωρούµε ότι οι γνώσεις που

έχουν οι µαθητές από το γυµνάσιο και αυτές που αντλούν από τη διδασκαλία τηςαρχαίας ελληνικής γραµµατείας κατά τη φετινή χρονιά, σε συνδυασµό µε τηνπροσφερόµενη από το βιβλίο τους (Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ)πληροφόρηση, επαρκούν, για να ανταποκριθούν οι µαθητές στα ζητούµενα.

Πιστεύουµε όµως ότι είναι χρήσιµο να τους υποδειχθεί, κατά την κρίση τουδιδάσκοντος, ένα βασικό βιβλίο αναφοράς, στο οποίο θα αναζητούν και από τοοποίο θα αντλούν τα απαραίτητα για κάθε εργασία ιστορικά στοιχεία.

105

4.1. Ενδεικτικά θέµατα εργασιών - ασκήσεων για το σχολείο ή το σπίτι

∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥΜερικοί σταθµοί από την Ιστορία των όρωνΈλλην, Ελλάς , Ελληνικόν, Πανελλήνιος , Ελληνισµός

∆ιερευνήστε και παρουσιάστε συνοπτικά πώς εξελίσσεται το περιεχόµενοτων όρων «Έλλην» και «Ελλάς», από την πρώτη εµφάνισή τους σεγραπτά κείµενα µέχρι και τον 4ο π.Χ. αι. Λάβετε υπόψη σας τις φιλολογικέςµαρτυρίες, για την περίοδο αυτή, που παραθέτει το σχολικό σας βιβλίοκαθώς επίσης και τις ακόλουθες:• «... •γχείη δ’ •κέκαστο Πανέλληνας καί Αχαιούς»

(ξεπερνούσε στο δόρυ τους Πανέλληνες και τους ωΑχαιούς).Όµηρος, Β, 350 (µέσα 8ου π.Χ. αι.)

• «υΕλληνος δ’ •γένοντο φιλοπτολέµου βασιλ΅ος∆Ψρος τε ΞοΛθος τε καί Α·ολος ³ππιοχάρµης»(Κι απ’ τον Έλληνα το φιλοπόλεµο βασιλιά,γεννήθηκαν κι ο ∆ώρος κι ο Ξούθος και ο Αίολος, που χαιρότανε ναπολεµάει έφιππος)

Ησίοδος, «Κατάλογος Γυναικών» (περίπου 700 π.χ.)• «Υς Πανελλήνων Ώιζύς •ς Θάσον συνέδραµεν»

(Στη Θάσο συγκεντρώθηκε η δυστυχία των Πανελλήνων)Αρχίλοχος, 54D (680-640 π.Χ.)

• «Τό ϊΕλληνικόν •όν Εµαιµόν τε καί ΐµόγλωσσον καί θεΨν ³δρύµατά τε κοινάκαι θυσίαι Άθεά τε ΐµότροπα»(Οι Έλληνες όλοι είναι από το ίδιο αίµα και οµόγλωσσοι κι έχουν ναούςκι αγάλµατα θεών και θυσίες, όλα κοινά και ήθη οµότροπα)

Ηρόδοτος, Ιστορίαι VIII, § 144, (484-425 π.Χ.)• «... χρή ... ε²ς ΐµόνοιαν καταστ΅σαι τούς υΕλληνας .... τούς µέν βαρβάρους

€ναγκάσ¨ς ε³λωτεύειν το¶ς υΕλλησι ....»(… πρέπει … να κάνεις τους Έλληνες να συµφιλιωθούν … και νααναγκάσεις τους βαρβάρους να γίνουν δούλοι των Ελλήνων)

Ισοκράτης, β΄ «προς τον Φίλιππον επιστολή», 2, 5, (338 π.Χ.)

106

Με βάση τα στοιχεία αυτά (και όσα άλλα έχετε στη διάθεσή σας) να κρίνετετις απόψεις που παρατίθενται στα κείµενα που ακολουθούν σχετικά µε τηδιαµόρφωση εθνικής ταυτότητας και εθνικής συνείδησης κατά την ελληνικήαρχαιότητα. Να υποστηρίξετε µε επιχειρήµατα και να αντικρούσετεαντίστοιχα όποια άποψη θεωρείτε τεκµηριωµένη ιστορικά:

i) «Αν και µεταξύ των πόλεων-κρατών υπήρχαν σηµαντικές οικονοµικο-

κοινωνικοπολιτικές διαφορές, η πολιτιστική και η εθνική ενότητα τουελληνικού κόσµου δηλώθηκε µε την επικράτηση των ονοµάτων «Έλλην»και «Ελλάς» ....Η εθνική συνείδηση του ελληνικού κόσµου δεν διαµορφώθηκε µόνο απότην πολιτιστική ενότητά του αλλά και από την αντίθεσή του προς τουςβαρβάρους».

(Κρεµµυδάς, Β., και Μαρκιανός, Σ., Ο αρχαίος κόσµος,Αθήνα, Εκδ. Γνώση, 1982, σ. 196-197)

ii) «Από τις αρχές του 5ου αιώνα και ειδικότερα µετά την εµφάνιση τουπερσικού κινδύνου οι όροι Έλληνες (ή Πανέλληνες) τείνουν ναπροσλάβουν νόηµα εθνικό και πολιτισµικό µε εµφανή αντιδιαστολή προςάλλους λαούς, µη Έλληνες».

(από το σχολικό σου βιβλίο, σ. 121).

iii) «Ελληνικό έθνος και ελληνική εθνική συνείδηση δεν υφίστανται στηναρχαιότητα, διότι ούτε το όνοµα «Ελλάς» χρησιµοποιούνταν για ολόκληρο τοχώρο όπου κατοικούσαν Έλληνες, ούτε η ονοµασία «Έλλην» είχε κάποιασχέση µε την ταυτότητα των κατοίκων ..... Εθνική συνείδηση και έθνος δενµπορεί να υπήρξαν παρά µόνον κατά τους νεότερους χρόνους ....»

(από τον ηµερήσιο τύπο)

107

«Η εθνική συνείδηση του ελληνικού κόσµου δεν διαµορφώθηκε µόνο απότην πολιτισµική ενότητά του αλλά και από την αντίθεσή του προς τουςβαρβάρους» (Κρεµµυδάς, Β., και Μαρκιανός, Σ., Ο αρχαίος κόσµος,Αθήνα, Εκδ. Γνώση, 1982, σ. 197).α) Να υποστηρίξετε µε ιστορικά επιχειρήµατα την παραπάνω άποψη.β) Να εξηγήσετε τη διαπλοκή των δύο παραγόντων, που αναφέρονται ως

βασικοί συντελεστές για τη διαµόρφωση της εθνικής συνείδησης τωναρχαίων Ελλήνων.

Ο ελληνικός κόσµος καθ’ όλη σχεδόν την περίοδο της αρχαιότηταςπαρουσιάζεται:α) διεσπαρµένος γεωγραφικά σ’ ολόκληρη τη Μεσόγειοβ) κατακερµατισµένος πολιτικά σε πόλεις - κράτη µε σηµαντικές µεταξύ

τους διαφορές οικονοµικές, κοινωνικές και πολιτικές.Παράλληλα όµως µε τις διασπαστικές αυτές τάσεις, αναπτύσσονται τάσειςενοποίησης των Ελλήνων.Να αναλύσετε τους παράγοντες που συνετέλεσαν, ώστε να διαµορφωθείσταδιακά ενιαία πολιτισµική ταυτότητα και εθνική συνείδηση.

Σηµείωση: Τα θέµατα 2 και 3 αποτελούν εναλλακτικές µορφές εργασίας για το σπίτι, πουµπορούν να δοθούν στους µαθητές ανάλογα µε τη διδασκαλία που έχειπροηγηθεί και τους στόχους που επιδιώκει ειδικότερα κάθε συνάδελφος.

108

Γ ρ α µ µ α τ ε ί α

(για το σχολείο)

Να αποτυπώσετε στη γραµµή του ιστορικού χρόνου την εξέλιξη τηςαρχαίας ελληνικής γραµµατείας από τη γεωµετρική περίοδο µέχρι τηνελληνιστική εποχή.

Σηµείωση: Η γραµµή του ιστορικού χρόνου µπορεί να αποτυπωθεί ως εξής:

γεωµετρική: 1100-700 π.Χ αρχαϊκή: 700-500 π.Χ. κλασική: 500-323 π.Χ. ελληνιστική: 323-146 π.Χ.

Να κατασκευάσετε έναν πίνακα συνολικής και συνοπτικής παρουσίασηςτης αρχαίας ελληνικής γραµµατείας στην εξέλιξή της. Να διακρίνονται ταείδη που αναπτύχθηκαν σε κάθε περίοδο (και ανά αιώνα, όπου χρειάζεται)και οι κυριότεροι εκπρόσωποι κάθε είδους.

Να κατασκευάσετε έναν πίνακα, µε τον οποίο θα παρουσιάζετε σεσυσχέτιση την ανάπτυξη ανά αιώνα των ειδών της γραµµατείας, τωνµορφών της τέχνης και των περιοχών της επιστήµης που καλλιέργησαν οιαρχαίοι Έλληνες. Στον πίνακα να αναφέρονται οι σηµαντικότεροιδηµιουργοί και αντιπροσωπευτικά έργα τους.

Τα αρχαιότερα γραπτά δηµιουργήµατα του ελληνικού πνεύµατος είναιποιητικά. Η ανάπτυξη του πεζού λόγου ακολουθεί έπειτα από δύο αιώνεςπερίπου. Σκεφτείτε ότι κατ’ αναλογία και στη ζωή των ανθρώπινωνκοινωνιών ο προφορικός λόγος είναι πολύ αρχαιότερος της γραφής καιεξηγήστε γιατί η ποίηση προηγείται του γραπτού λόγου.

109

Συγκρίνετε τον κόσµο που εκφράζει ο Όµηρος στα έπη του µε τον κόσµοπου αναδύεται από το έργο του Ησίοδου.Να καταγράψετε τις διαφορές που διαπιστώνετε ως προς το περιεχόµενοµεταξύ ηρωικού και διδακτικού έπους και να τις συσχετίσετε µε την εξέλιξηπου παρατηρήθηκε στην αρχαία ελληνική κοινωνία κατά τη µετάβαση απότη γεωµετρική στην αρχαϊκή εποχή.

Να συσχετίσετε την ανάπτυξη κάθε είδους της αρχαίας ελληνικής ποίησης(έπος - λυρική ποίηση - δράµα) µε τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκεςπου επικρατούσαν στις ελληνικές πόλεις την αντίστοιχη περίοδο.Σκιαγραφήστε µε βάση τα συµπεράσµατά σας τον άνθρωπο στον οποίοαπευθυνόταν κάθε ποιητικό είδος, µε τις πνευµατικές του ανησυχίες και τιςανάγκες της ψυχής του.Σηµείωση: Παραπέµπουµε τους µαθητές:

α) στην «Οµήρου Οδύσσεια», Α΄ Γυµνασίου και «Οµήρου Ιλιάδα»,Β΄ Γυµνασίου, ΟΕ∆Β

β) στη «∆ραµατική Ποίηση», Γ΄ Γυµνασίου, ΟΕ∆Βγ) στο «Ανθολόγιο Λυρικής Ποίησης», Α΄ Λυκείου, ΟΕ∆Β.

Στη σελίδα 126 του σχολικού σας βιβλίου ανθολογούνται αποσπάσµαταλυρικής ποίησης ενδεικτικά της θεµατολογίας της. Χρησιµοποιώντας τοσχολικό σας εγχειρίδιο «Ανθολόγιο Λυρικής Ποίησης», να επιλέξετε και ναπαρουσιάσετε στην τάξη άλλα ποιήµατα που σας συγκινούν και κατά τηγνώµη σας αγγίζουν το σύγχρονο άνθρωπο γενικά.

Ο Shelley στον πρόλογο του έργου του Hellas γράφει:“Είµαστε όλοι Έλληνες. Οι νόµοι, η λογοτεχνία, η θρησκεία,

οι τέχνες µας έχουν τις ρίζες τους στην Ελλάδα”.(Η Πολιτισµική προσφορά του Ελληνισµού, ΟΕΒ∆, σ. 127)

Μπορείτε να τεκµηριώσετε αυτή την οµολογία; Σκεφθείτε από την ξένηγλώσσα (ή τις ξένες γλώσσες) που ξέρετε ποιες λέξεις αναφέρονται στουςνόµους, στη λογοτεχνία, στη θρησκεία και στις τέχνες έχουν ελληνική ρίζα.

110


Το 1959 ο Ξενοφών Ζολώτας, Πανεπιστηµιακός ∆άσκαλος και Ακαδηµαϊκός,µίλησε στην Αµερική µπροστά σε πολυάριθµο ακροατήριο για οικονοµικάθέµατα.α) ∆ιαβάστε την οµιλία του και προσέξτε το λεξιλόγιο που χρησιµοποιεί.β) Τι κάνει την οµιλία αυτή µοναδική στο είδος της;

STATEMENT BY THE HON. XENOPHON ZOLOTAS, GOVERNOR OF THE BANK OF GREECEAND GOVERNOR OF THE FUND OF GREECE, AT THE CLOSING JOINT SESSION

«Kyrie,It is Zeus anathema on our epoch for the dynamism of our economics and the heresy of our

economic methods and policies that we should agonize between the Scylla of numismatic plethoraand the Charybdis of economic anathema.

It is not my idiosyncracy to be ironic or sarcastic but my diagnosis would be that politicians arerather cryptoplethorists.

Although they emphatically stigmatize numismatic plethora, they energize it through their tacticsand practices.

Our policies should be based more on economic and less on political criteria.Our gnomon has to be a metron between economic, strategic and philanthropic scopes. Political

magic has always been antieconomic.In an epoch characterized by monopolies, oligopolies, monopolistic antagonism and polymorphous

inelasticities, our policies have to be more orthological. But this should be not be metamorphosedinto plethorophobia which is endemic among academic economists.

Numismatic symmetry should not hyper-antagonize economic acme.A greater harmonization between the practices of the economic and numismatic archons is

basic.Parallel to this, we have to synchronize and harmonize more and more our economic and

numismatic policies panethnically.These scopes, are more practicable now, when the prognostics of the political and economic

barometer are halcyonic.The history of our didymous organizations in this sphere has been didactic and their gnostic

practices will always be a tonic to the polyonynous and idiomorphous ethnical economies. Thegenesis of the programme organization, will dynamize these policies. Therefore, I sympathize,although not without criticism on one or two themes, with the apostles and the hierarchy of ourorganizations in their zeal to program orthodox economic and numismatic policies.

I apologize for having tyrannized you with my hellenic phraseology.In my epilogue, I emphasize my eulogy to the philoxenous authochthones of this cosmopolitan

metropolis and my engomium to you, Kyrie, and the stenographers».

111

Τ έ χ ν ε ς

∆ίνουµε τις φωτογραφίες:

Αρχαία Αίγυπτος: Οι Πυραµίδεςτης Γκίζας. ∆εξιά η πυραµίδα τουΦαραώ Χέοπα, ύψους 146 µ., ηµεγαλύτερη της Αιγύπτου. Τέταρτη∆υναστεία, 2723-2563 π.Χ.

Αρχαία Ελλάδα: Ο Παρθενώνας στηνΑκρόπολη της Αθήνας. Οικοδοµήθηκεπρος τιµήν της Αθηνάς Παρθένου απότο 447 ως το 432 π.Χ. Σχεδιάστηκεαπό τον Ικτίνο.

Να συγκρίνετε τα αντιπροσωπευτικά αυτά µνηµεία του Αιγυπτιακού και τουΕλληνικού πολιτισµού και να γράψετε:α) τις παρατηρήσεις σας από αρχιτεκτονική άποψη σχετικά µε:

• το κοινό στοιχείο ανάµεσα στα δύο µνηµεία (λάβε υπόψη σου τονλειτουργικό τους ρόλο)

• τις θεµελιώδεις διαφορές τους• το βασικό χαρακτηριστικό κάθε µνηµείου

β) τα συµπεράσµατά σας για την αντανάκλαση του φυσικού περιβάλλοντοςαφενός και του κοινωνικοπολιτικού συστήµατος αφετέρου στην τέχνη αυτώντων λαών.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Gombrich, S., H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.

112

«∆εν υπάρχει τίποτα ισοδύναµο στην αρχιτεκτονική της οικουµένης καιόλων των εποχών ... η πλαστική επεξεργασία του Παρθενώνα είναιαλάθητη, αµείλικτη. Η αυστηρότητά του ξεπερνά τις συνήθειές µας και τιςφυσιολογικές δυνατότητες του ανθρώπου», σηµειώνει ο Le Corbusier(Vers une architecture, 1923), ένας από τους πιο διάσηµους αρχιτέκτονεςτου 20ου αιώνα.Αφού µελετήσετε τις αισθητικές ιδιαιτερότητες του Παρθενώνα σχετικά µε:α) τις αναλογίες των επιφανειών και των όγκων του καιβ) τις εκλεπτύνσεις του,να κρίνετε αν είναι δικαιολογηµένος ο θαυµασµός του ελβετού αρχιτέκτονα.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, Αθήνα, 1972, τ. Γ2.− Καρούζος, Χ., Αρχαία Τέχνη, Εκδοτική Ερµής ΕΠΕ, Αθήνα, 1981.− Τουρνικιώτης, Π. (επιστηµονική επιµέλεια και συντονισµός), Ο Παρθενώνας και η

ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια, Εκδοτικός οίκος Μέλισσα, Αθήνα, 1994.− Φωκά, Ι., και Βαλαβάνης, Π., Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία, Κέδρος, Αθήνα, 1992.

113


1. Άγαλµα ιερέα του Ρανόφερ.Ασβεστόλιθος ζωγραφισµένος.3η χιλιετία π.Χ. Κάιρο, ΑιγυπτιακόΜουσείο.

2. Αγάλµατα δύο νέων. Βρέθηκανστους ∆ελφούς. Έργο τουΠολυµήδη από το Άργος.Παριστάνουν πιθανότατα τουςαδερφούς Κλέοβι και Βίτωνα.Γύρω στο 580 π.Χ. ∆ελφοί,Μουσείο.

3. Ο «Ποσειδών του Αρτεµισίου» ( ή κατ’ άλλους ο ∆ίας). Χάλκινο έργο που χρονολογείται γύρωστο 460 π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

4. ∆ισκοβόλος. Ρωµαϊκό αντίγραφο σε µάρµαρο, από ένα χάλκινο άγαλµα του Μύρωνα. Γύρω στο450 π.Χ. Ρώµη, Εθνικό Ρωµαϊκό Μουσείο.

114

«Οι Αρχαίοι Έλληνες µαθήτευσαν τους Αιγυπτίους και όλοι εµείςµαθητεύσαµε στους Έλληνες», υποστηρίζει ο S. H. Gombrich.

Μελετήστε προσεκτικά τα αγάλµατα που εικονίζονται στις φωτογραφίες καιδιατυπώστε την άποψή σας σχετικά µε τον ισχυρισµό του Gombrich.

Ειδικότερα:

• Συγκρίνετε την εικόνα 2 µε την εικόνα 1. Από τη σύγκριση µπορείτε ναυποστηρίξετε ότι «οι Έλληνες καλλιτέχνες ξεκίνησαν από κει που είχανσταµατήσει οι Αιγύπτιοι»; Γιατί;

• Συγκρίνετε την εικόνα 3 µε την εικόνα 2. Ποια είναι τα βήµατα πουσηµειώθηκαν στη γλυπτική τέχνη των Ελλήνων µέσα σ’ έναν αιώνα;

• Συγκρίνετε τέλος την εικόνα 4 µε τις προηγούµενες. Τι κάνει τους ειδικούς ναυποστηρίζουν ότι στην Αθήνα του 5ου π.Χ. αι. «καρποφόρησε η πιο µεγάληκαι πιο εκπληκτική επανάσταση σ’ όλη την ιστορία της τέχνης»;

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Gombrich, S. H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.− Καρούζος, Χ., Αρχαία Τέχνη, Αθήνα, 1981.

115


1. Αναπαράσταση της Ιεράς Άλτεως της Ολυµπίας κατά την αρχαιότητα. (Ιστορία του ΕλληνικούΈθνους, τ. Β., σ. 475).

2. Αναπαράσταση αθηναϊκής κατοικίας µε βάση ανασκαφικά ευρήµατα και πληροφορίες από τα

κείµενα (Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία, σ. 28)

«Σε αντίθεση προς τη µνηµειώδη αρχιτεκτονική των ναών και των δηµοσίωνκτηρίων ..., η αρχιτεκτονική των ιδιωτικών κατοικιών ήταν λιτή και φτωχή»κατά την κλασική εποχή (5ος - 4ος π.Χ. αι.) αναφέρει το βιβλίο σας (σ. 131).

Να εξηγήσετε το φαινόµενο αυτό, λαµβάνοντας υπόψη σας τις κοινωνικο-πολιτικές συνθήκες της εποχής και να σκιαγραφήσετε µε βάση τα συµπεράσµατάσας τον άνθρωπο ως πολίτη και ως ιδιώτη κατά την εποχή αυτή.

116


1. Ο Φαραώ Τουταγχαµών και η γυναίκα του.Επιχρυσωµένο και χρωµατισµένο ανάγλυφοσε ξύλο από το θρόνο που βρέθηκε στοντάφο του. Γύρω στο 1350 π.Χ. Κάιρο, Μουσείο.

2. Επιτύµβια στήλη της Ηγησώς. Γύρω στο 420π.Χ. Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Μελετήστε προσεκτικά τα δύο ανάγλυφα.Σηµειώστε τις οµοιότητες που παρατηρείτε ως προς:

• τη διάταξη των µορφών στο πλαίσιο• τη στάση των σωµάτων• την απόδοση των λεπτοµερειών

Στη συνέχεια προσπαθήστε να καταλάβετε τι διαφοροποιεί τα δύο έργα τόσοώστε το αιγυπτιακό να χαρακτηρίζεται «µάλλον άκαµπτο και αφύσικο» (Gombrich,σ. 64) και το ελληνικό «τραγουδισµένο µνηµείο της αθηναϊκής εξαΰλωσης τουπόνου, αλλά και της γυναικείας οµορφιάς» (Γενικός Οδηγός Εθνικού Μουσείου,σ. 63), στο οποίο «όλα συνδυάζονται για να συνθέσουν εκείνη την απλή αρµονίαπου πρωτογνώρισε ο κόσµος µε την ελληνική τέχνη του 5ου αιώνα» (Gombrich,σ. 64).Με βάση τις παρατηρήσεις σας κρίνετε την άποψη: «Οι Έλληνες µαθήτευσανστους Αιγυπτίους και όλοι εµείς µαθητεύσαµε στους Έλληνες» (Gombrich, σ. 31).

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Gombrich, S. H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.− Καρούζος, Χ., Αρχαία Τέχνη, Αθήνα, 1981.− Γενικός Οδηγός Εθνικού Μουσείου.

117


1. Πραξιτέλης: Ο Ερµής µε τον µικρό ∆ιόνυσο.Γύρω στο 350 π.Χ. Ολυµπία, Μουσείο.

2. Ο Λαοκόων και οι γιοι του. Μαρµάρινοσύµπλεγµα από το εργαστήρι του Αγησάνδρου,του Αθηνοδώρου και του Πολυδώρου από τηΡόδο. Έργο του 25 π.Χ. περίπου. Βατικανό,Μουσείο.

«Κατά την ελληνιστική εποχή η ηρεµία της κλασικής τέχνης σταδιακά υποχωρεί.Το µέτρο και η αρµονία παραχωρούν τη θέση τους στο πάθος και το ρεαλισµό»,αναφέρει το σχολικό σας βιβλίο (σ. 140).Από τη σύγκριση των δύο αγαλµάτων, που αποτελούν κορυφαία δείγµατα τηςγλυπτικής των δύο εποχών, ποια, κατά τη γνώµη σας, στοιχεία, διαφοροποιούντην κλασική από την ελληνιστική τέχνη;

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Gombrich, S. H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1972 και 1974, τ. Γ2 και Ε’.− Καρούζος, Χ., Αρχαία Τέχνη, Αθήνα, 1981.

118


Α. ΙΩΝΙΚΟΣ Β. ∆ΩΡΙΚΟΣ

Σχέδια από το βιβλίο «Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία», Εκδόσεις ΚΕ∆ΡΟΣ, σ. 82-83

Γ.

ΣίµηΓείσονΖωοφόροςΚυµάτιονΕπιστύλιονΆβαξΈλικες

Ακρωτήριον

ΣίµηΓείσον καταέτιον

ΤύµπανονΓείσον (οριζόντιον)

ΜετόπηΕπιστύλιον

ΆβαξΕχίνος

ΣτυλοβάτηςΕυθυντηρία

Τα αρχιτεκτονικά µέλη των ελληνικών ναών και η ονοµασία τους (αριστερά: ιωνικού, δεξιά: δωρικούρυθµού), από την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τόµος Β΄, σελ. 398, Εκδοτική Αθηνών.

Μελετήστε προσεκτικά τα σχέδια Α και Β, µε τα οποία απεικονίζεται η πρόσοψηενός Ιωνικού και ενός ∆ωρικού ναού. Χρησιµοποιήστε για τη µελέτη σας τασχεδιάσµατα Γ και ∆ µε τα οποία αναπαριστάνονται τα αρχιτεκτονικά µέλη τωνναών και η ονοµασία τους.α) Παρουσιάστε τις διαφορές του ∆ωρικού από τον Ιωνικό ρυθµό.β) Μπορείτε να δικαιολογήσετε τώρα γιατί ο ∆ωρικός ρυθµός χαρακτηρίστηκε

βαρύς, επιβλητικός, αυστηρός, ενώ ο Ιωνικός ανάλαφρος, κοµψός και χαριτωµένος;

119

Να βρείτε τους σπουδαιότερους σωζόµενους αρχαίους ελληνικούς ναούςτόσο στον ελλαδικό χώρο, όσο και στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου.Να τους κατατάξετε ανάλογα µε το ρυθµό τους σε δωρικούς και ιωνικούςκαι να αναφέρετε τη χρονολογία κατασκευής τους και την ονοµασίακαθενός. Παρουσιάστε φωτογραφίες για όσους ναούς µπορείτε.

(Παραπέµπουµε τους µαθητές για µια πρώτη άντληση συγκεντρωτικών στοιχείων στοβιβλίο: «Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία», Εκδόσεις ΚΕ∆ΡΟΣ. Υποδεικνύουµε ναεργασθούν παράλληλα µε την «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τ. Β΄, Γ1, Γ2. Ειδικότεραοι µαθητές µπορούν να ασχοληθούν µε τους σωζόµενους ναούς στην ευρύτερη περιοχή,όπου ανήκει το σχολείο τους).

120

Ε π ι σ τ ή µ ε ς

“ Ο Ιπποκρατικός Όρκος”

Ορκίζοµαι στον Απόλλωνα το γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια καισ’ όλους τους θεούς και σ’ όλες τις θεές, και µάρτυρες τους βάζω, πως θα εκτελέσω τον όρκο µουαυτό κι αυτό µου το συµβόλαιο όσο οι δυνάµεις µου και η κρίση µου το επιτρέπουν.

Θα τιµώ εκείνον που την τέχνη αυτή µου δίδαξε όσο και τους γονείς µου· στο βιός µου θα τονκάνω κοινωνό, και όταν βρεθεί σε ανάγκη, απ’ τα δικά µου θα του δίνω· τους γιους του θα τουςλογαριάζω αδελφούς µου και την τέχνη αυτή θα τους διδάξω -αν θέλουν να τη µάθουν- χωρίς µισθόκαι δίχως έγγραφο συµβόλαιο. Στις οδηγίες τις γραπτές ή στις προφορικές διδασκαλίες και στιςυπόλοιπες κάθε λογής καθοδηγήσεις δικαίωµα να έχουν θ’ αφήνω µόνο τους δικούς µου γιους, τουςγιους του διδασκάλου µου, και µαθητές που µε συµβόλαιο και όρκο -κατά το έθος των γιατρών- θαέχουν δεθεί µαζί µου· άλλον κανένα.

Συνταγές θα δίνω ιατρικές που θα ’ναι -όσο από τη δύναµη και τη δική µου κρίση εξαρτάται- µόνογια το καλό του αρρώστου, και θα φυλάγοµαι µη δώσω συνταγή για το κακό ή για να βλάψω.

Και να µου το ζητήσουν, φάρµακο θανατηφόρο σε κανέναν δεν θα δώσω, κι ούτε θα βγει απόµένα µια τέτοια συµβουλή· ούτε θα δώσω σε γυναίκα φάρµακο να καταστρέψει το βλαστό της. Αγνήκαι καθαρή θα φυλάξω τη ζωή µου και την τέχνη µου.

∆εν θα εγχειρίσω ούτε και άνθρωπο που υποφέρει από πέτρα· έργα τέτοια θα τα αφήνω σεανθρώπους που είναι σ’ αυτά εξασκηµένοι.

Σε όποια σπίτια θα µπαίνω, για το καλό θα µπαίνω των αρρώστων. Θα µένω µακριά από κάθεαδικία θεληµατική και από κάθε βλάβη· ιδίως θα µένω µακριά από κάθε πράξη αφροδισιακή πάνω σεσώµατα γυναικεία ή ανδρικά ελεύθερων ή σκλάβων.

Όσα ασκώντας το επάγγελµά µου θα δω ή θ’ ακούσω -ας είναι και πέρα από το επάγγελµά µου,στην αναστροφή µε τους ανθρώπους- που δεν θα πρέπει ποτέ στους έξω να κοινολογηθούν, θα τασκεπάζω µε τη σιωπή µου: µυστικά θα τα θεωρώ, που κανείς δεν πρέπει γι’ αυτά να µιλά.

Όσο τον όρκο µου αυτόν θα τον κρατώ και δεν θα τον πατάω, άµποτε να χαίροµαι τη ζωή και τηντέχνη µου, έχοντας πάντα καλό όνοµα ανάµεσα στους ανθρώπους· αν όµως παραβώ τον όρκο µουκαι τον πατήσω, να µου συµβούν ακριβώς τα αντίθετα.

(Μετάφραση: Λυπουρλή, ∆., Ιπποκρατική Ιατρική, Θεσ/νίκη, 1983, σσ. 91-92)

Ο Ιπποκρατικός Όρκος αποτελεί τον καταστατικό χάρτη της ιατρικής ηθικής καιτον κώδικα-πρότυπο της επαγγελµατικής δεοντολογίας όλων των εποχών.Μελετήστε πώς προσδιορίζονται στο κείµενο οι ηθικοί κανόνες του ιατρικούλειτουργήµατος και εξηγήστε την αντοχή του Όρκου στη δοκιµασία του χρόνου.Αναζητήστε και παρουσιάστε στην τάξη τον όρκο που δίνουν σήµερα οι Έλληνεςγιατροί συγκριτικά προς τον «Ιπποκρατικό Όρκο».

121

Κ ο ι ν ο ί ∆ ε σ µ ο ί τ ω ν Α ρ χ α ί ω ν Ε λ λ ή ν ω ν


Να µελετήσετε τον κατάλογο των αρχαίων ολυµπιονικών (ΙστορίαΕλληνικού Έθνους, τ. Β, σ. 502-507) και να παρουσιάσετε:1. τεκµήρια για τον πανελλήνιο χαρακτήρα των Ολυµπιακών αγώνων2. τα αθλήµατα στα οποία διαγωνίζονταν οι αθλητέςΣυγκρίνετε µε το αγωνιστικό πρόγραµµα των σύγχρονων Ολυµπιακώναγώνων.

(συνέχεια για το σπίτι)

Να συγκεντρώσετε παραστάσεις των αθληµάτων από αγγεία και νακατηγοριοποιήσετε τα αγγεία σύµφωνα µε το ρυθµό τους.Επίσης παραστάσεις αθληµάτων σε τοιχογραφίες (βλ. βουτηχτήΠοσειδωνίας, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β,. σ. 499) και σεανάγλυφα.

Σηµείωση: Εφόσον στον ευρύτερο χώρο όπου ανήκει το σχολείο υπάρχει ΑρχαιολογικόΜουσείο, θα µπορούσε είτε να οργανωθεί επίσκεψη της τάξης καιοργανωµένη επιτόπια µελέτη των σχετικών θεµάτων, είτε να ανατεθεί σεοµάδα µαθητών να εργασθεί στο Μουσείο και να παρουσιάσει την εργασίατης στη συνέχεια στην τάξη.Και στη µία και στην άλλη περίπτωση, είναι απαραίτητη η σωστή οργάνωσηκαι καθοδήγηση των µαθητών από την πλευρά του διδάσκοντος.

122

Π α ι δ ε ί α


Να κατασκευάσετε έναν συγκριτικό πίνακα µε θέµα:

«Η εκπαίδευση στη Σπάρτη και την Αθήνα κατά την αρχαιότητα».

Στον πίνακα να συµπεριλάβετε / να καταγράψετε τα βασικά στοιχεία τηςεκπαίδευσης στις δύο πόλεις-κράτη, δηλαδή:α) τα χαρακτηριστικάβ) το θεµελιώδη σκοπό και τους στόχουςγ) το περιεχόµενοδ) τα παιδευτικά µέσαε) τους δασκάλους

στ) τις βαθµίδες σύµφωνα µε την ηλικία των παιδιώνζ) το φύλο των εκπαιδευοµένων

123

Π ο λ ί τ ε υ µ α

Να συγκρίνετε τον τρόπο λειτουργίας των σύγχρονων δηµοκρατικώνπολιτευµάτων µε την Αρχαία Αθηναϊκή ∆ηµοκρατία. Υπάρχουν πλευρέςαπ’ τις οποίες ξεπεράστηκε η Αρχαία ∆ηµοκρατία κι άλλες πουπαραµένουν αιτήµατα για τον σύγχρονο κόσµο και µπορούν ναλειτουργήσουν ως γονιµοποιά σπέρµατα;

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Καστοριάδης, Κ., Η αρχαία Ελληνική δηµοκρατία και η σηµασία της για µας σήµερα,

εκδ. Ύψιλον / Βιβλία, Αθήνα, 1986.− Romilly (de), J., Γιατί η Ελλάδα, εκδ. Άστυ, Αθήνα, 1993.

124

ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:


Οι Ρωµαίοι γίνονται κύριοι της ανατολικής λεκάνης της Μεσογείου


Να σηµειώσετε στη γραµµή του ιστορικού χρόνου τα πολιτικά και πολεµικάγεγονότα, µε τα οποία εξαπλώθηκε η κυριαρχία των Ρωµαίων στηνΕλλάδα και στα ελληνιστικά κράτη της Ανατολής.

Να κατασκευάσετε ένα χρονολογικό πίνακα µε θέµα: Η ΡΩΜΑΪΚΗ∆ΙΕΙΣ∆ΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ, στον οποίο να περιλάβετε:α) τις σηµαντικότερες πολεµικές επιχειρήσεις, τη διάρκειά τους και τις

αποφασιστικές µάχεςβ) τα αντιµαχόµενα κράτη και τους πρωταγωνιστέςγ) τις συµµαχίες που δηµιουργούνταν σε κάθε περίπτωσηδ) το καθεστώς που επιβλήθηκε στους ηττηµένουςε) τις πολιτικές ενέργειες της Ρώµης.

125

∆ίνουµε τη φωτογραφία:

Ρωµαϊκό αµφιθέατρο: το Κολοσσαίοστη Ρώµη. Οικοδοµήθηκε γύρω στο80 µ.Χ.

«Το πιο ξακουστό από τα ρωµαϊκά κτήρια είναι ίσως η πελώρια παλαίστρα,γνωστή ως Κολοσσαίο. Πρόκειται για χαρακτηριστικό κτίσµα, που προκάλεσεαργότερα µεγάλο θαυµασµό» (Gombrich, σ. 80).

• Να παρατηρήσετε προσεκτικά την εικόνα και να επισηµάνετε:α) τα στοιχεία της δοµής του κτηρίου, τα οποία συνιστούν τη ρωµαϊκή

αρχιτεκτονικήβ) τα ελληνικά αρχιτεκτονικά στοιχεία στην εξωτερική διακόσµησή του.

• «Οι Ρωµαίοι συνήθιζαν να παίρνουν από την ελληνική αρχιτεκτονική ό,τι τουςάρεσε και να το εφαρµόζουν όπου το χρειάζονταν». Με βάση τις επισηµάνσειςσας να τεκµηριώσετε και να αναπτύξετε την άποψη του Gombrich (Gombrich,S. H., σ. 82).

• Να βρείτε φωτογραφίες άλλων χαρακτηριστικών ρωµαϊκών αρχιτεκτονηµάτων(π.χ. µιας αψίδας) και να ελέγξετε την ορθότητα της παραπάνω κρίσης,εργαζόµενοι κατ’ ανάλογο τρόπο.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Gombrich, S., H., Iστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, 1981.τ. ΣΤ.− Strong, D., Παγκόσµιος Ιστορία Τέχνης, Εκδοτικός Οργανισµός «Χρυσός Τύπος»

Α.Ε., Αθήνα.

Σηµείωση: Η φωτογραφία να δοθεί σε µεγέθυνση, για να µπορέσουν οι µαθητές ναδιακρίνουν τις λεπτοµέρειες που ζητούνται.

126

Χ ρ ι σ τ ι α ν ι σ µ ό ς - Ε λ λ η ν ι σ µ ό ς

Να αναλύσετε το ρόλο της ελληνικής γλώσσας στην εξάπλωση τουΧριστιανισµού.

Το Ελληνικό Πνεύµα κατά τους τρεις πρώτους αιώνες µ.Χ.

Να αναλύσετε την επίδραση που άσκησε η Στωική Φιλοσοφία στηδιαµόρφωση της χριστιανικής σκέψης.

Με βάση την αρχαιογνωσία σας να αναπτύξετε τα στοιχεία του ελληνικούπνεύµατος, τα οποία, κατά τη γνώµη σας, επηρέασαν τη χριστιανικήαντίληψη για τον κόσµο.

Να αναφέρετε τα στάδια από τα οποία πέρασαν οι σχέσεις Χριστιανισµού -Ελληνισµού και να εξηγήσετε τη συνάντηση που πραγµατοποιήθηκε κατάτον 3ο αιώνα µεταξύ του ελληνικού και του χριστιανικού πνεύµατος.

Να εκτιµήσετε την προσφορά των Ελλήνων στην οργάνωση καικαθοδήγηση της Εκκλησίας.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΣΤ΄ (µε υπόδειξη των αντιστοίχων προς κάθε θέµα

σελίδων).

127

Η Πα λ α ι ο χ ρ ι σ τ ι α ν ι κ ή Τ έ χ νη - Μ ι α Τ έ χ νη Ελ λ η ν ι κ ή


1. Ο «Μοσχοφόρος», 570 π.Χ., Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης2. Ο «Καλός Ποιµήν», αρχές 3ου αι. µ.Χ., Ρώµη, Κατακόµβη Καλλίστου

Η συσχέτιση του «Καλού Ποιµένα» µε τον «Μοσχοφόρο» µας δείχνει ότι «καιστην τέχνη ο Ελληνισµός προσφέρει το ένδυµα, για να ενδυθεί ο Λόγος τουΘεού», όπως αναφέρει το σχολικό σας βιβλίο (σ. 220).Να βρείτε άλλα διακοσµητικά στοιχεία (µοτίβα, µορφές, θέµατα) της ελληνικήςτέχνης που επιβιώνουν την παλαιοχριστιανική τέχνη και να παρουσιάσετεσυγκριτικά τα αντίστοιχα έργα, ώστε να αποκαλύπτεται:α) η εξωτερική οµοιότητα ή ταύτισή τουςβ) η διαφοροποίησή τους στο περιεχόµενο.Για την εργασία σας να στηριχθείτε στα κείµενα και τις εικόνες του βιβλίου σαςκαι να αναζητήσετε τα επιπρόσθετα στοιχεία στην Ιστορία του ΕλληνικούΈθνους, τ. Β - ΣΤ.

Σηµείωση: Οι συνάδελφοι των σχολείων της Θεσσαλονίκης µπορούν να αξιοποιήσουντη µόνιµη έκθεση του Βυζαντινού Μουσείου της πόλης «ΑΠΟ ΤΑ ΗΛΥΣΙΑΠΕ∆ΙΑ ΣΤΟΝ ΠΑΡΑ∆ΕΙΣΟ».

128

4.2. Ενδεικτικά θέµατα συνθετικών - δηµιουργικών εργασιών

∆ΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:

Η ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

θέµα: Ο ΝΕΟΚΛΑΣΙΚΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Α. Στην πόλη, όπου ζείτε, υπάρχουν κτήρια, δηµόσια ή ιδιωτικά, µεαρχιτεκτονικά στοιχεία που θυµίζουν αρχαίους ελληνικούς ναούς; Αφούτα εντοπίσετε, φωτογραφίστε τα.

Β. Παράλληλα, συγκεντρώστε φωτογραφίες δηµοσίων κτισµάτων ξένωνχωρών, στα οποία είναι εµφανής η µίµηση των αρχαίων αρχιτεκτονικώνρυθµών.

Με το υλικό αυτό οργανώστε µια έκθεση φωτογραφίας στην τάξη σας καιετοιµάστε µια µικρή εισήγηση για τους συµµαθητές σας µε την οποία θαεξηγείτε:• Τι είναι ο νεοκλασικισµός, πότε και πώς γεννήθηκε.• Γιατί τα κτήρια αυτά θεωρούνται νεοκλασικά.• Γιατί η νεοκλασική αρχιτεκτονική συγκινεί α) τους ξένους, β) τους

Έλληνες.

Σηµειώσεις: - Αν το σχολείο δεν βρίσκεται σε αστική περιοχή, η εργασία περιορίζεται στο δεύτερο σκέλος.

- Αν το σχολείο βρίσκεται στην Αθήνα ή σε άλλο µεγάλο αστικό κέντρο µεπολλά νεοκλασικά κτήρια, η εργασία ενδείκνυται να γίνει οµαδικά και ηέκθεση, εφόσον συγκεντρωθεί πλούσιο υλικό, µπορεί να οργανωθεί σεόλο το σχολείο.

129

θέµα: Η ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ∆Α

«Τα δηµιουργήµατα της αρχιτεκτονικής των αρχαίων Ελλήνων δεν αποτελούνµόνο καλλιτεχνικές κατακτήσεις αλλά και αποτέλεσµα τεχνικών γνώσεων καιεπιτευγµάτων».Να ερευνήσετε και, µε το ανάλογο εποπτικό υλικό, να παρουσιάσετε στην τάξη:α) τους τρόπους λατόµευσης και µεταφοράς των λίθωνβ) τις µεθόδους οικοδόµησηςγ) τα εργαλεία και τις µηχανές που χρησιµοποιούνταν.

Στη συνέχεια να αναφέρετε τα συµπεράσµατά σας σχετικά µε:α) τα τεχνικά προβλήµατα που αντιµετώπιζαν οι αρχαίοι Έλληνεςβ) τις τεχνικές λύσεις που έδωσαν σ’ αυτάγ) τις τεχνικές γνώσεις που διέθεταν.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Β΄− Κορρές, Μ., Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα, 1993− Φωκά, Ι., και Βαλαβάνης, Π., Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία, εκδ. ΚΕ∆ΡΟΣ, Αθήνα,

1992.

130

θέµα: ΤΑ ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ∆Α

«Η Γεωµετρία των αρχαίων Ελλήνων είναι ίσως το πιο εκπληκτικό πνευµατικόδηµιούργηµα του ανθρώπου. Χάρη στους Έλληνες µπορέσαµε να οικοδοµήσουµετη σύγχρονη επιστήµη», γράφει ο Jean Dieudonnι, διάσηµος Γάλλοςµαθηµατικός.α) Να παρουσιάσετε την εξέλιξη και την ανάπτυξη των µαθηµατικών στην αρχαία

Ελλάδα, από την αυγή του Ιωνικού ορθολογισµού µέχρι το τέλος τηςελληνιστικής εποχής.

β) Να διερευνήσετε τη συµβολή της µαθηµατικής σκέψης των αρχαίων Ελλήνωνστη θεµελίωση των σύγχρονων µαθηµατικών και γενικότερα της σύγχρονηςεπιστήµης και φιλοσοφίας.

Οδηγίες:α) Κατά την κατάρτιση ενός αρχικού διαγράµµατος της εργασίας σας µπορείτε να λάβετε

υπόψη σας ενδεικτικά και τα ακόλουθα ερωτήµατα:• Τι διαφοροποιεί ευθύς εξαρχής τη µαθηµατική σκέψη των Ελλήνων από τα

µαθηµατικά που καλλιέργησαν και σε σηµαντικό βαθµό ανέπτυξαν οι Ανατολικοίλαοί;

• Σε ποια γενική πολιτισµική και κοινωνική ατµόσφαιρα τοποθετούνται οι απαρχέςτης µαθηµατικής επιστήµης, που καλλιέργησαν οι αρχαίοι Έλληνες;

• Ποιοι οι σπουδαιότεροι Έλληνες µαθηµατικοί και ποια η συµβολή τους στηνανάπτυξη των µαθηµατικών, από τον 6ο π.Χ. αι. µέχρι και το τέλος της κλασικήςεποχής;

• Ποια τα «τρία περίφηµα µαθηµατικά προβλήµατα της αρχαιότητας»; Πώς αυτάλειτούργησαν ως γονιµοποιά σπέρµατα για τη σύγχρονη µαθηµατική σκέψη;

• Γιατί ο Ευκλείδης θεωρείται ο µέγιστος µαθηµατικός - οργανωτής ανά τους αιώνες;• Πώς το έργο του Ευκλείδη άνοιξε το δρόµο για την ανακάλυψη των µη

Ευκλείδειων Γεωµετριών;• Γιατί ο Αρχιµήδης θεωρείται ο µέγιστος µαθηµατικός - δηµιουργός όλων των

εποχών;• Ποιοι άλλοι σηµαντικοί µαθηµατικοί έδρασαν κατά την ελληνιστική περίοδο και

ποια η συµβολή καθενός στην επιστήµη;• Ποια η σχέση µαθηµατικών και φιλοσοφίας κατά την ελληνική αρχαιότητα;

131

β) Για τη συγκέντρωση του υλικού σας µπορείτε:• Να χρησιµοποιήσετε καταρχάς τα εξής βιβλία:

− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, 1972, τ. Γ2, Ε΄.− Struik, D., Συνοπτική Ιστορία των Μαθηµατικών, Αθήνα, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος,

1982.− Loria, G., Ιστορία των Μαθηµατικών, Αθήνα, Ελληνική Μαθηµατική Εταιρεία,

1971, τ. 1ος.• Να συνεργαστείτε µε τον/τη µαθηµατικό της τάξης σας.• Να αξιοποιήσετε τα βιβλία σας των µαθηµατικών και τις γενικότερες γνώσεις σας

από τη µέχρι σήµερα φοίτησή σας στο σχολείο.

Σηµειώσεις: 1. Η ανάλυση του θέµατος είναι ενδεικτική. Σε καµιά περίπτωση δεν έχειδεσµευτικό χαρακτήρα. Αποτελεί απλώς µια πρόταση που µπορεί ναεµπλουτιστεί, ή να τροποποιηθεί, ανάλογα µε τις δυνατότητες και ταενδιαφέροντα των µαθητών.

2. Κατ’ ανάλογο τρόπο µπορούν να σχεδιαστούν θέµατα Συνθετικών -∆ηµιουργικών εργασιών για τις Φυσικές Επιστήµες, για τη Γεωγραφία,την Αστρονοµία κ.τ.λ.

132



θέµα: Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ∆ΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΟΥΣ ΚΑΙ ΡΩΜΑΪΚΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ

«Τα ελληνικά διαβάζονται από όλα σχεδόν τα έθνη, ενώ τα λατινικάπεριορίζονται στα σύνορά τους» Κικέρων, 1ος αιώνας π.Χ.

«∆ι’ υµίν οµόφωνος πάσα εγένετο η οικουµένη»Αριστείδης, ρήτορας, 2ος αιώνας µ.Χ. (απευθυνόµενος προς τους Αθηναίους).

«Η πρώτη και µέγιστη συνέπεια της δηµιουργίας των µεγάλων µακεδονικώνβασιλείων και της διασποράς των κέντρων του ελληνισµού είναι η δηµιουργία τηςελληνιστικής γλώσσας, αυτής που πήρε το χαρακτηριστικό όνοµα : Κοινή. Μέσαστον απέραντο ελληνιστικό κόσµο διαµορφώνεται, µε βάση την αττική διάλεκτο,µια ελληνική γλώσσα που χωνεύει και καταλύει όλες τις τοπικές διαλέκτους. Αυτήπου έδωσε στον Παύλο το γλωσσικό όργανο για να µεταδώσει το κήρυγµα τουΧριστιανισµού σε όλη την έκταση του ελληνόφωνου κόσµου, από την Άγκυρα(προς Γαλάτας επιστολή) ως µέσα στην ίδια τη Ρώµη (προς Ρωµαίους). Αυτή πουέγινε η γλώσσα του ελληνικού έθνους µέσα στους αιώνες που ακολούθησαν απότότε ως σήµερα».

Μανόλης Ανδρόνικος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε΄, σ. 255

Να παρουσιάσετε την πορεία της ελληνικής γλώσσας από τη διαλεκτικήπολυµορφία και διάσταση (τέλη της κλασικής αρχαιότητας), ως την οµοιοµορφίακαι ενότητα της ελληνιστικής κοινής (323 π.Χ. - 395 µ.Χ.), αναφέροντας:α) τους λόγους για τους οποίους επικράτησε και διαδόθηκε η αττική διάλεκτος

βάση της Κοινής,β) τις πηγές από τις οποίες αντλούµε τις γνώσεις µας για τη µορφή της Κοινής,

133

γ) τους γλωσσικούς νεωτερισµούς που παρουσιάζονται, κατά τους αιώνες, καιτους οποίους καλύπτει η κοινή ως προς: i) τη φωνητική

ii) τη µορφολογίαiii) τη σύνταξη καιiv) το λεξιλόγιο

της αρχαίας ελληνικής γλώσσας (η αναφορά σας να περιέχει και ενδεικτικάπαραδείγµατα),

δ) τους λόγους για τους οποίους, ενώ δεν υπήρχε ανορθόγραφος αρχαίοςΈλληνας µέχρι το τέλος της κλασικής εποχής, δηµιουργήθηκε κατά τουςελληνιστικούς χρόνους ορθογραφικό πρόβληµα πολύ οξύτερο απ’ ότι σ’ εµάςσήµερα,

ε) τις αιτίες που οδήγησαν στην επινόηση του τονικού συστήµατος κατά τηνελληνιστική περίοδο,

στ) τη σχέση της νέας ελληνικής µε την ελληνιστική Κοινή.

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, Αθήνα, 1972-74, τ. Γ2, Ε.− Τοµπαΐδης, ∆., Επιτοµή της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, Αθήνα, Ο.Ε.∆.Β.

134

θέµα: Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΩΝ ΡΩΜΑΪΚΩΝΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Στην ευρύτερη περιοχή, όπου ανήκει και το σχολείο σας, σώζονται αρχιτεκτονικάµνηµεία που κτίστηκαν κατά τη διάρκεια των ρωµαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων.Να τα εντοπίσετε, να τα επισκεφτείτε, να συγκεντρώσετε φωτογραφίες τους καινα ετοιµάσετε µια σειρά σλάιντς µε τα οποία θα οργανώσετε µια προβολή στηντάξη. Παράλληλα να ετοιµάσετε µια µικρή εισήγηση µε την οποία θα«ξεναγήσετε» τους συµµαθητές σας σε καθένα απ’ αυτά τα µνηµεία και σταχαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής γενικότερα κατά την εποχή αυτή.

Σηµείωση: Η εργασία αυτή ενδείκνυται κυρίως για σχολεία που βρίσκονται στην Αθήνακαι στη Θεσσαλονίκη. Το οικονοµικό κόστος µπορεί να το αναλάβει ηµαθητική κοινότητα και το φωτογραφικό εργαστήριο, εφόσον υπάρχει στοσχολείο. Το θέµα προτείνεται για οµαδική εργασία.

θέµα: Ο Α∆ΡΙΑΝΟΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΛΛΗΝΕΣ

Να µελετήσετε το ιστορικό µυθιστόρηµα της Marguerite Yourcenar “ΑδριανούΑποµνηµονεύµατα” (εκδ. Χατζηνικολή, 1989) και να παρουσιάσετε στην τάξη µιαεισήγηση µε θέµα:

“Ο ελληνικός κόσµος κατά τους πρώτους µεταχριστιανικούς αιώνεςµέσα από τη µατιά ενός Ρωµαίου αυτοκράτορα”

135

θέµα: ΑΛΕΞΑΝ∆ΡΕΙΑ

«Ο Αλέξανδρος δοξάστηκε περισσότερο ιδρύοντας την Αλεξάνδρεια, µε τη σκέψηνα µεταφέρει εκεί την έδρα της αυτοκρατορίας του, παρά για τις πλέον σπουδαίεςνίκες του· αυτή η πόλη θα γινόταν πρωτεύουσα της οικουµένης» γράφει οΝαπολέων στα Αποµνηµονεύµατά του.

Να παρουσιάσετε τεκµήρια για τον ιστορικό ρόλο που διαδραµάτισε η πόλη απότην ίδρυσή της µέχρι το τέλος της Ρωµαιοκρατίας:α) στην πνευµατική ζωή των Ελλήνωνβ) στον πολιτισµό της Μεσογείουγ) στην εξάπλωση του Χριστιανισµού

Επιλογή Βιβλιογραφίας:− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ∆΄ - ΣΤ΄.

132

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. Για τη ∆ιδακτική και την Αξιολόγηση της ΙστορίαςΑΝΤΩΝΙΑ∆ΗΣ, Λ., Η διδακτική της Ιστορίας, εκδ. Πατάκη, 1995.ΒΕΙΚΟΣ, Θ., Θεωρία και Μεθοδολογία της Ιστορίας, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα 1987.ΒΩΡΟΣ, Φ., Σπουδή και διδασκαλία της Ιστορίας, εκδ. Παπαδήµα, 1988.ΒΩΡΟΣ, Φ., Τρόποι σπουδής και διδασκαλίας της Ιστορίας, εκδ. Παπαδήµα, 1988.ΒΩΡΟΣ, Φ., Η διδασκαλία της Ιστορίας µε αξιοποίηση της εικόνας, εκδ. Παπαδήµα, 1993.ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Π., ∆οκίµια θεωρίας και διδακτικής της Ιστορίας, Αθήνα 1997.ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ - ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ, Ε., Η διδασκαλία της Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση,

Αθήνα 1965.ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ, Ι., “∆ιδακτική της Ιστορίας”, Τα Εκπαιδευτικά, 1995, τ. 37-38, σσ. 45-62.∆ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., Εκπαιδευτική Αξιολόγηση (µέρος δεύτερο): Η αξιολόγηση του

µαθητή, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1988.ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, ∆ιδασκαλία της Ιστορίας στη Μέση

Εκπαίδευση, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα.ΚΑΣΣΩΤΑΚΗΣ, Μ., Αξιολόγηση της επιδόσεως των µαθητών, εκδ. Γρηγόρη, 7η έκδοση,

Αθήνα 1979.ΛΕΟΝΤΣΙΝΗΣ, Γ., ∆ιδακτική της Ιστορίας, Γενική-Τοπική Ιστορία και περιβαλλοντική

εκπαίδευση, Αθήνα 1997.ΞΩΧΕΛΛΗΣ, Π., Η διδασκαλία της Ιστορίας στο Γυµνάσιο και το Λύκειο, Ερευνητική

συµβολή στη διδακτική της Ιστορίας, εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1987.Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 3, Αθήνα, 1984.Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 9, Αθήνα, 1988.ΣΚΛΗΡΑΚΗ, Ε., “∆ιδακτική της Ιστορίας στο Λύκειο, Νέα Παιδεία, τ. 82, 1997, σσ. 88-97.

Β. Ενδεικτικά βοηθήµατα για τις Εργασίες - Συνθετικές ∆ηµιουργικές ΕργασίεςΑΜΑΝΤΟΣ, Κ., Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Ιστορίαν. Το τέλος του αρχαίου κόσµου και η

αρχή του Μεσαίωνος, Αθήνα 1980.ΒΕNGTSON, H., Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, µετ. Α. Γαβρίλη, Αθήνα 1979.BONNARD, A., Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισµός, µετ. ∆. Θοιβιδόπουλος, Αθήνα 1983-

1985, τ. 1-3.BOTSFORD & ROBINSON, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, µτφ. Σ. Τσιτσώνη, Μορφωτικό

Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1977.ΒΩΡΟΣ, Φ., ∆ρόµοι Ελληνικής Παιδείας, εκδ. Ειρµός, Αθήνα, 1991.DURANT, W., Παγκόσµια Ιστορία του Πολιτισµού, µτφρ. Ι. Κάβουρα, τ. ∆΄.GOMBRICH, S. H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.HIGHET, G., Η κλασική παράδοση, µτφρ. Τζ. Μαστοράκη, Αθήνα, 1988.ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1971-1974, τ. Β΄ - ΣΤ’ .ΚΑΡΟΥΖΟΣ Χ., Αρχαία Τέχνη, Εκδοτική Ερµής, Αθήνα, 1981.

133

ΚΑΡΟΥΖΟΥ, Σ., Εθνικό Μουσείο - Γενικός Οδηγός, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1986.ΚΑΣΤΟΡΙΑ∆ΗΣ, Κ., Η Αρχαία Ελληνική δηµοκρατία και η σηµασία της για µας σήµερα,

εκδ. Έψιλον Βιβλία, Αθήνα, 1986.ΚΟΡΡΕΣ, Μ., Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα, 1993.ΚΡΕΜΜΥ∆ΑΣ, Β. - ΜΑΡΚΙΑΝΟΣ, Σ., Ο αρχαίος κόσµος, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1982.LIVINGSTON, R., Το ελληνικό πνεύµα και η σηµασία του, µτφρ. Β. Ν. Τατάκη, Αθήνα.LORIA, G., Ιστορία των Μαθηµατικών, Ελληνική Μαθηµατική Εταιρεία, Αθήνα, 1971 τ. 1ος.ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, ∆., Ιπποκρατική Ιατρική, Θεσσαλονίκη, 1983.ROMILLY de J., Γιατί η Ελλάδα;, εκδ. Το Άστυ, Αθήνα, 1983.STRONG, D., Παγκόσµια Ιστορία Τέχνης, Εκδοτικός Οργανισµός «Χρυσός Τύπος», Α.Ε.

Αθήνα, 1981.STRUIK D., Συνοπτική Ιστορία των Μαθηµατικών, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1982.ΣΧΟΛΗ Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η Συνθετική ∆ηµιουργική Εργασία στο Σχολικό

Πρόγραµµα, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ, Εκδόσεις της Σχολής Ι.Μ.Π., Αθήνα, 1997.ΤΟΜΠΑΪ∆ΗΣ, ∆., Επιτοµή της Ιστορίας της Ελληνικής γλώσσας, ΟΕ∆Β, Αθήνα 1987.ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ, Π. (επιστηµονική επιµέλεια και συντονισµός), Ο Παρθενώνας και η

Ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1994.ΦΩΚΑ, Ι., - ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ Π., Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1992.WILCKEN, U., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, µτφρ. Ι. Τουλουµάκου, Αθήνα, 1976.YOURCENAR, M., Αδριανού Αποµνηµονεύµατα, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 1989.

Γ΄ ΤΕΥΧΟΣ

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ

141


ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΜΕΤΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ

ΚΡΑΤΟΥΣ ΣΕ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ

Ενότητες 7 - 11


1. α) Να αναφέρετε τις ενέργειες του ρωµαϊκού κράτους για τη διατήρηση των κατακτήσεών του.

β) Να αναζητήσετε τα αίτια που υπαγόρευσαν αυτές τις ενέργειες. γ) Να αξιολογήσετε την αποτελεσµατικότητά τους. 2. «Γενικά ο πλούτος και η απραξία φονεύουν την ενεργητικότητα και την

αφοσίωση προς την πατρίδα» (Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού,σ. 221).α) Να συσχετίσετε την παραπάνω φράση µε την όλη κοινωνικοοικονοµική

κατάσταση του Ρωµαϊκού Κράτους κατά το τέλος του 2ου µ.Χ. αιώνα,επιβεβαιώνοντας την ορθότητά της.

β) Να αναζητήσετε περιπτώσεις από την Ιστορία, παλαιότερη και σύγχρονη,που η παραπάνω φράση φαίνεται να επαληθεύεται.

3. α) Να αναλύσετε τους παράγοντες που συνετέλεσαν στη µεγάλη κρίση του 3ου

µ.Χ. αιώνα. β) Να αιτιολογήσετε τις συνέπειές της.

142

4. Το 304 µ.Χ. ο ∆ιοκλητιανός εξαπέλυσε έναν απηνή διωγµό κατά τωνΧριστιανών. Εννέα χρόνια αργότερα, το 313 µ.Χ., ο Κωνσταντίνος εξέδωσε τοδιάταγµα των Μεδιολάνων, αποσκοπώντας στην ανεξιθρησκία και στηναπόλυτη ελευθερία της λατρείας µεταξύ χριστιανών και ειδωλολατρών.α) Να εντοπίσετε και να αναλύσετε τους λόγους, οι οποίοι ώθησαν καθένα

από τους δύο αυτοκράτορες να τηρήσει τη συγκεκριµένη στάση και νααναλάβει τη συγκεκριµένη δράση απέναντι στο Χριστιανισµό.

β) Να αξιολογήσετε το αποτέλεσµα των ενεργειών τους. 5. α) Να παρουσιάσετε διεξοδικά το σύστηµα της τετραρχίας καθώς και τον

εµπνευστή του.β) Να εξηγήσετε τους λόγους που υπαγόρευσαν τη γένεση του συστήµατος

αυτού.γ) Να εκθέσετε την άποψή σας για την αποτελεσµατικότητά του και να την

αιτιολογήσετε. 6. α) Να αντιπαραβάλετε το ρωµαϊκό διοικητικό σύστηµα των χρόνων του

Αυγούστου µε την απολυταρχική διοίκηση που οργάνωσε ο ∆ιοκλητιανός.β) Αφού εντοπίσετε τις διαφορές, να τις ερµηνεύσετε λαµβάνοντας υπόψη το

κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο της κάθε εποχής. 7. Υποστηρίζεται ότι «Ο Κωνσταντίνος, µε τη µεταφορά της πρωτεύουσας

πίστευε ότι θα αναγεννήσει τη (Ρωµαϊκή) Αυτοκρατορία. Όµως χωρίς να τουποπτεύεται, θεµελίωσε µια ελληνική αυτοκρατορία» (Η ΠολιτισµικήΠροσφορά του Ελληνισµού, σ. 230).α) Να αναλύσετε την εγκυρότητα αυτού του ισχυρισµού, προσδιορίζοντας τους

παράγοντες που συνετέλεσαν στη µετατροπή της ΡωµαϊκήςΑυτοκρατορίας σε ελληνική.

β) Να αναζητήσετε και να γράψετε τις συνέπειες αυτής της µετατροπής τόσο γιατον ελληνικό, όσο και για το δυτικό κόσµο και πολιτισµό.

8. Να αξιολογήσετε την απόφαση του Κωνσταντίνου να µεταφέρει τηνπρωτεύουσα της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας από τη Ρώµη στο Βυζάντιο.

143

9. Ο Κωνσταντίνος αρχικά υιοθετεί την πολιτική της Ανεξιθρησκίας, ενώαργότερα τηρεί ευνοϊκή στάση απέναντι στο Χριστιανισµό. Να εξετάσετε τουςλόγους για τους οποίους δεν κατέστησε επίσηµη θρησκεία του κράτους τοΧριστιανισµό, κάτι που αργότερα πραγµατοποίησε ο Θεοδόσιος.

10. Να αναφερθείτε στη σπουδαιότητα του έργου του Μ. Κωνσταντίνου. Είναι

κατά τη γνώµη σας αιτιολογηµένη αυτή η προσωνυµία; Να υποστηρίξετε µεεπιχειρήµατα την απάντησή σας.

11. Να αναφέρετε και να αναλύσετε τα στοιχεία από τα οποία απορρέει η

διοικητική, πολιτειακή και πολιτισµική αυτονοµία του Ανατολικού ΡωµαϊκούΚράτους από το ∆υτικό Ρωµαϊκό Κράτος.

12. Να αναλύσετε τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στα δύο παρακάτω σηµαντικά

ιστορικά γεγονότα:• Θεµελίωση της Κωνσταντινούπολης ως πρωτεύουσας του Ρωµαϊκού Κράτους (330 µ.Χ.)

• ∆ιαίρεση του Ρωµαϊκού Κράτους (395 µ.Χ.) 13. Να αναλύσετε τη σηµασία του γεγονότος ότι µετά το θάνατο του αυτοκράτορα

Θεοδοσίου ο πρωτότοκος γιος του έλαβε τη διακυβέρνηση του ανατολικούτµήµατος της αυτοκρατορίας.

14. Μέγας Κωνσταντίνος, Ιουλιανός, Μέγας Θεοδόσιος:

Να παρουσιάσετε τη στάση των αυτοκρατόρων αυτών απέναντι: α) στις αιρέσεις, β) στην ειδωλολατρία.

15. Να σκιαγραφήσετε την προσωπικότητα του αυτοκράτορα Ιουλιανού, µε βάσητο κείµενο της σελίδας 234 του σχολικού σας βιβλίου:

Ο Ιουλιανός αυτοπροσδιορίζεται«Κάνεις µεγάλο λάθος λέγοντας ότι είµαι φιλόσοφος ή στρατιώτης ή πολιτικός.∆εν είµαι ούτε καν φιλόσοφος που λες ότι νοµίζω πως είµαι. Ωστόσο θα κάνωτο καθήκον µου, αν κληθώ να το κάνω και σ’ όποιον τοµέα κληθώ να το κάνω.Αυτό το ξέρω και το υπόσχοµαι. ∆εν έχω καµιά φιλοδοξία· έχω όµως

144

αυτοπεποίθηση. Προτιµώ να διαβάζω και να φιλοσοφώ· αλλά θα επιδοθώ µετον ίδιο ζήλο σε ο,τιδήποτε άλλο, αν η ιστορία το επιβάλλει. Καµιά φοράονειρεύοµαι τον εαυτό µου ν’ αποµονώνεται, σαν τον Μάρκο Αυρήλιο, ύστερααπό σκληρές µάχες κατά βαρβάρων, σε µία λιτή και απέριττη σκηνή τουστρατοπέδου· κι ακούγοντας, όπως άκουγε ο Μάρκος Αυρήλιος, το ρυθµικόβηµατισµό του σκοπού έξω από τη σκηνή, τη νύχτα όταν όλοι κουρασµένοιαπό την πολύνεκρη µάχη κοιµούνται, ονειρεύοµαι ότι γράφω κι εγώ κάτι πουθα ’ναι στους αιώνες διαρκέστερο κι από τις νίκες µου».

(Π. Κανελλόπουλου, Πέντε Αθηναϊκοί ∆ιάλογοι, σ. 122)

16. Να σκιαγραφήσετε το πορτρέτο του «ιδανικού ηγεµόνα» του ΕλληνικούΜεσαιωνικού Κράτους, σύµφωνα µε τις αντιλήψεις των λογίων, χριστιανώνκαι εθνικών, του 4ου µ.Χ. αιώνα.

17. Να σχολιάσετε τις απόψεις του Μ. Βασιλείου για την αξία της ελληνικής

παιδείας, µε βάση το απόσπασµα της σελίδας 239 του βιβλίου σας:«Από τα έργα [των αρχαίων] λοιπόν, εκείνο το µέρος θα δεχτούµε, που επαινείτην αρετή και κατηγορεί την κακία. Όπως από τα άνθη όλοι απολαµβάνουν τοχρώµα µόνο και την ευωδιά, όµως οι µέλισσες µόνον ξέρουν να τους παίρνουνκαι το µέλι, έτσι κι εδώ, όσοι δεν ζητούν µε το διάβασµα τη χάρη κιευχαρίστηση µόνο, µπορούν να έχουν απ’ αυτό και ωφέλεια ψυχική. Και πάλικαθώς οι µέλισσες θα κάµουν: Κι εκείνες, ούτε σε όλα τα άνθη πηγαίνουν, ούτεσε όσα πηγαίνουν πολεµούν ολόκληρα να τα πάρουν, αλλά µόνο ό,τι τουςχρειάζεται και τα υπόλοιπα τα αφήνουν. Κι εµείς λοιπόν, αν θέλουµε ναείµαστε γνωστικοί, θα πάρουµε µόνο όσα είναι σχετικά µε την αλήθεια, και ταυπόλοιπα θα τα αφήσουµε κατά µέρος. Όπως από την τριανταφυλλιά κόβουµεµόνο το ρόδο κι αποφεύγουµε τ’ αγκάθια, έτσι κι από τα έργα αυτά, θαπάρουµε ό,τι µας είναι χρήσιµο και θα προφυλαχτούµε από τα βλαβερά».

Μέγας Βασίλειος, ΠρΒς τοΚς νέους Επως …ν •ξ –λληνικΨν

Τφελο¶ντο λόγων, ∆, 33-48

18. Πώς συνέβαλαν οι Πατέρες της Εκκλησίας (Μέγας Βασίλειος, ΓρηγόριοςΝαζιανζηνός, Ιωάννης Χρυσόστοµος και Γρηγόριος Νύσσης) στη στήριξη τηςελληνικής παιδείας της Ελληνικής Μεσαιωνικής Αυτοκρατορίας;

19. Να παρουσιάσετε τις σχέσεις Εκκλησίας-Κράτους, κατά τον 4ο µ.Χ. αιώνα και

το ρόλο της χριστιανικής εκκλησίας στη διαµόρφωση της φυσιογνωµίας τουΒυζαντίου.

145

20. Το Βυζάντιο ήταν ένα κράµα από στοιχεία που κληρονόµησε από τον

ελληνικό αλλά και το ρωµαϊκό πολιτισµό. Να παρουσιάσετε και να αναλύσετετα στοιχεία που προέρχονται από τους δυο προγενέστερους πολιτισµούς καιτα οποία συνέβαλαν στη διαµόρφωση ενός νέου, του Βυζαντινού.

21. Ελληνική Παιδεία, Χριστιανισµός και Ρωµαϊκή Κρατική Παράδοση: τρία στοιχεία

που χαρακτηρίζουν το Βυζαντινό Πολιτισµό. Να αναλύσετε το ιστορικόφαινόµενο και να το τεκµηριώσετε δίνοντας ανάλογα παραδείγµατα.


1. Πότε και για ποιους λόγους παραχωρήθηκε το δικαίωµα του ρωµαίου πολίτη σεόλους τους ελεύθερους κατοίκους της αυτοκρατορίας;

2. Να ονοµάσετε:

α) τους εξωτερικούς εχθρούς της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας που διέσπασαν ταοχυρωµένα σύνορά της.

β) τις περιοχές στις οποίες ορισµένοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν µόνιµα. 3. Ο Αλέξανδρος Σεβήρος επεχείρησε να οργανώσει ένα στρατό από γεωργούς

- στρατιώτες. α) Να αναφέρετε τα κίνητρα της απόφασής του. β) Να αναζητήσετε παρόµοια παραδείγµατα στην Ιστορία του Βυζαντίου. 4. Να παρουσιάσετε τα αίτια τα οποία ώθησαν το ∆ιοκλητιανό να διαχωρίσει την

πολιτική από τη στρατιωτική εξουσία στο κράτος του. 5. Να εξηγήσετε γιατί ο ∆ιοκλητιανός επεδίωξε τη δηµιουργία κλειστών

κοινωνικών τάξεων. 6. Να αναφέρετε µε συντοµία τους λόγους που οδήγησαν τον ∆ιοκλητιανό στο

θρησκευτικό διωγµό του 304 µ.Χ. 7. Να αναζητήσετε τα αίτια της αποτυχίας του διοικητικού συστήµατος της

τετραρχίας µετά την αποχώρηση του ∆ιοκλητιανού.

146

8. Το διάταγµα των Μεδιολάνων: α) πότε και από ποιον εκδόθηκε; β) ποιο το περιεχόµενό του; γ) ποια η σηµασία του; 9. Η ίδρυση της Νέας Ρώµης: α) πότε τοποθετείται χρονολογικά; β) σε ποια συγκεκριµένη γεωγραφική θέση τοποθετείται; γ) ποια στρατηγικά πλεονεκτήµατα κάλυπτε;

10. α) Να προσδιορίσετε το περιεχόµενο των όρων: αυτονόµηση και εξελληνισµόςτου ανατολικού τµήµατος της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας.

β) Να αναφερθείτε σύντοµα στο γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που συνετέλεσεστην αυτονόµηση και στον εξελληνισµό της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας.

11. Να παρουσιάσετε τη στάση του αυτοκράτορα Κωνστάντιου Β΄ απέναντι στην

ελληνική παιδεία. 12. Να αναφέρετε:

α) Πότε και ποιος αυτοκράτορας ανακήρυξε το Χριστιανισµό επίσηµηθρησκεία του κράτους.

β) Να εξηγήσετε τη σηµασία της ανακήρυξης αυτής. 13. α) Να ονοµάσετε τους σηµαντικότερους αυτοκράτορες της οικογένειας του Μ.

Κωνσταντίνου. β) Να αναφέρετε τη στάση τους απέναντι στο Χριστιανισµό.

147

14. Να παρατηρήσετε το χάρτη της λεκάνης της Μεσογείου και:

Το ρωµαϊκό κράτος µετά το θάνατο του Θεοδοσίου (395 µ.Χ.) Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z΄, σσ. 94-95.

α) Να αναφέρετε το χρόνο της οριστικής διαίρεσης του Ρωµαϊκού Κράτους.

.....................................................................................................................β) Να ορίσετε το πλαίσιο του ανατολικού και του δυτικού τµήµατος της

Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας...........................................................................................................................................................................................................................................

γ) Να αναφερθείτε σύντοµα στα αίτια που οδήγησαν στη διχοτόµηση τηςΡωµαϊκής Αυτοκρατορίας.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

148

15. Ανεξιθρησκία

Εύνοια προς το Χριστιανισµό

Ο Χριστιανισµός επίσηµη θρησκεία του κράτους:

Να αναφέρετε τις ενέργειες των αυτοκρατόρων του 4ου µ.Χ. αι. οι οποίες έχουνάµεση σχέση µε τους τρεις παραπάνω σταθµούς στην ιστορία τουΧριστιανισµού.

16. α) Να αναλύσετε το λόγο για τον οποίο συγκλήθηκε η Α΄ Οικουµενική

Σύνοδος (Νίκαια, 325 µ.Χ.).β) Να αναφέρετε το θέµα που συζητήθηκε και τις αποφάσεις που πάρθηκαν

σε αυτή.

17. Να παρουσιάσετε τα στοιχεία της πολιτικής δράσης του αυτοκράτοραΙουλιανού, τα οποία δικαιολογούν την προσωνυµία του ως «αποστάτη».

18. Να δώσετε, περιληπτικά, τη σηµασία των παρακάτω όρων:

α) ορθοδοξία β) αίρεση γ) βυζαντινός

19. Γιατί, κατά τη γνώµη σας, η ίδρυση της βασιλικής βιβλιοθήκης και τουαντιγραφικού εργαστηρίου θεωρούνται έργα σηµαντικά;


1. Να διαβάσετε το απόσπασµα από τις «Ιστορίες» του Τάκιτου (Η ΠολιτισµικήΠροσφορά του Ελληνισµού, σελ. 223).α) Να προσδιορίσετε την εποχή στην οποία αναφέρεται το παρόν κείµενο.β) Να αιτιολογήσετε το περιεχόµενό του λαµβάνοντας υπόψη το ευρύτερο πολιτικό,

οικονοµικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής αυτής.

149

2. α) Να εντοπίσετε τα αίτια που ώθησαν το ∆ιοκλητιανό να επιλέξει τη Νικοµήδεια ως έδρα του αντί της Ρώµης.

β) Να αναλύσετε τον ευρύτερο κοινωνικοπολιτικό ρόλο που έπαιξε η επιλογήτου αυτή για τους πληθυσµούς και των δύο τµηµάτων της αυτοκρατορίας.

3. Ο ∆ιοκλητιανός, σε αντίθεση µε το σύνολο σχεδόν των Ρωµαίωναυτοκρατόρων που αναγορεύτηκαν µετά το θάνατο του Μάρκου Αυρηλίου,δεν ανατράπηκε, αλλά εκούσια παραιτήθηκε.α) Να γράψετε το χρόνο παραίτησης καθώς και το πρόσωπο που έπεισε να

παραιτηθεί µαζί του.β) Να αναλύσετε τη σηµασία του γεγονότος αυτού.

4. Να αντιπαραβάλετε τα δύο κείµενα του βιβλίου σας (Η Πολιτισµική Προσφοράτου Ελληνισµού, σσ. 227-229) που αφορούν τις απόψεις των ιστορικών Α. Α.Vasiliev και G. Ostrogorsky για τη µεταστροφή του Κωνσταντίνου από τηνειδωλολατρία στο χριστιανισµό.

α) Να βρείτε τις σχέσεις και τις τυχόν διαφορές µεταξύ τους. β) Να εκθέσετε τη δική σας άποψη και να την αιτιολογήσετε.

150



Σας δίνονται παρακάτω µερικές φράσεις. Για την κάθε φράση, προτείνονταιπέντε δηλώσεις. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα της δήλωσης που νοµίζετε πως είναιη σωστή.

1. Οι Πραιτωριανοί ήταν:α) Στρατιώτες στα τάγµατα της αυτοκρατορικής φρουράς των ρωµαίων

αυτοκρατόρων.β) Στρατιώτες - γεωργοί στις παραµεθόριες περιοχές του ρωµαϊκού κράτους.γ) Συγκλητικοί που µάχονταν ενάντια στην κατάρρευση και διαφθορά του 3ου

µ.Χ. αιώνα.δ) Εξωτερικοί εχθροί που διέσπασαν τα σύνορα και εγκαταστάθηκαν στη

Γαλατία.ε) ∆ούλοι που απελευθερώθηκαν.

2. Το δικαίωµα του ρωµαίου πολίτη παραχωρήθηκε σε όλους τους ελεύθερουςκατοίκους της αυτοκρατορίας:α) Το 212 µ.Χ. από τον Καρακάλλα.β) Το 180 µ.Χ. από τον Μάρκο Αυρήλιο.γ) Το 284 µ.Χ. από τον ∆ιοκλητιανό.δ) Το 313 µ.Χ. από τον Μαξέντιο.ε) Το 270 µ.Χ. από τον Αυρηλιανό.

3. Οι πόλεις στη διάρκεια του 3ου µ.Χ. αι. αναζήτησαν ξανά την προστασίαισχυρών τειχών:α) λόγω της επανάστασης των πραιτωριανών και των απελευθέρωνβ) λόγω του κρατικού παρεµβατισµού που εφάρµοσε ο ∆ιοκλητιανόςγ) λόγω των συνεχών επιδροµών εσωτερικών και εξωτερικών εχθρώνδ) λόγω των µεταρρυθµίσεων των Ιλλυριών αυτοκρατόρωνε) για κανένα από τους παραπάνω λόγους.

151

4. Ο Μαξιµιανός υπήρξε:α) Αύγουστος στο δυτικό τµήµα της Αυτοκρατορίας.β) Καίσαρας του ∆ιοκλητιανού µε έδρα το Σίρµιο.γ) Ένας από τους ιλλυρικής καταγωγής αυτοκράτορας που προσπάθησε να

ανασυγκροτήσει το ρωµαϊκό κράτος.δ) Ο πατέρας του Μ. Κωνσταντίνου.ε) Συνάρχοντας του Μ. Κωνσταντίνου.

5. Η µάχη στη Μουλβία γέφυρα κοντά στη Ρώµη το 312 µ.Χ. υπήρξεαποφασιστικής σηµασίας, επειδή:α) Οδήγησε σε νίκη τον Κωνσταντίνο κατά του Μαξεντίου µε τη βοήθεια των

χριστιανών.β) Επέφερε το θάνατο του αυτοκράτορα Ουάλη από τους Γότθους και στη

συνέχεια την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης.γ) Προκάλεσε το θάνατο του Ιουλιανού από τους Πέρσες.δ) Οδήγησε στην εξουδετέρωση του Λικίνιου, τελευταίου αντιπάλου του

Κωνσταντίνου.ε) ∆ηµιούργησε τις προϋποθέσεις για τη διαίρεση του Ρωµαϊκού Κράτους.

6. Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Α΄, ο γιος του Αρκάδιος:α) Κατήργησε τους Ολυµπιακούς αγώνες.β) Ανέλαβε τη διακυβέρνηση του ανατολικού τµήµατος της αυτοκρατορίας.γ) Ανέλαβε τη διακυβέρνηση του δυτικού τµήµατος της αυτοκρατορίας.δ) Προσπάθησε να επαναφέρει την ειδωλολατρία σε βάρος του χριστιανισµού.ε) Συγκάλεσε την Α΄ Οικουµενική Σύνοδο στη Βιθυνία.

152

β) Ερωτήσεις αντιστοίχησης ή σύζευξης

Γράψτε στο διάστικτο κενό αριστερά, το γράµµα του δεδοµένου της (Β) στήληςπου αντιστοιχεί στο δεδοµένο της (Α) στήλης. (Κάποια από τα δεδοµένα τηςστήλης Β περισσεύουν).

1. Α Β..... αυτοκράτορας Θεοδόσιος

..... αυτοκράτορας Κωνστάντιος Β΄

..... αυτοκράτορας ∆ιοκλητιανός

..... αυτοκράτορας Καρακάλλας

..... αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Μέγας

α) Ανέκοψε πρώτος την κατάρρευσητης ρωµαϊκής αυτοκρατορίας (270-275 µ.Χ.).

β) Παραχώρησε σ’ όλους τους ελεύθε-ρους κατοίκους της ρωµαϊκής αυτο-κρατορίας το δικαίωµα του ρωµαίουπολίτη.

γ) Προσπάθησε να επιβάλει στους υπη-κόους του τον αρειανισµό.

δ) Εξέδωσε το διάταγµα των Μεδιολά-νων (313 µ.Χ.).

ε) Οργάνωσε στα σύνορα του κράτουςστρατό γεωργών - στρατιωτών.

στ) Οργάνωσε το σύστηµα της τετραρχίας.ζ) Υποστήριξε την αρχαία ελληνική πα-

ράδοση και θρησκεία σε βάρος τουΧριστιανισµού (361-363 µ.Χ.).

η) Ανακήρυξε το Χριστιανισµό επίσηµηθρησκεία του κράτους (380 µ.Χ.).

153

2. Α Β..... Μ. Κωνσταντίνος

..... Θεοδόσιος

..... Μαξιµίνος Νταΐα

..... Κωνστάντιος ο Χλωρός

..... Μαξέντιος

..... Λικίνιος

..... Ουαλεντινιανός

α) Βιθυνία

β) τετραρχία

γ) Καίσαρ του Γαλερίου

δ) Πατέρας του Αρκάδιου και Ονώριου

ε) Καίσαρ του Μαξιµιανού

στ) Νέα Ρώµη

ζ) Γιος του Μαξιµιανού

η) Αύγουστος της δύσης

θ) Αύγουστος της Ανατολής

3. Α Β..... Κωνστάντιος

..... Ιουλιανός

..... Θεοδόσιος

..... Λιβάνιος

..... Νίκαια

α) Α΄ Οικουµενική Σύνοδος

β) Έλληνας

γ) πατριάρχης

δ) ρήτορας

ε) ρωµαϊκός

στ) αντιγραφικό εργαστήριο

ζ) ολυµπιακοί αγώνες

η) ειδωλολατρία

154

γ) Ερώτηση συµπλήρωσης κενού

Να συµπληρώσετε τα κενά των παρακάτω προτάσεων:

α) Οι Αλαµανοί ήταν ................................................................................. καιεγκαταστάθηκαν .......................................

β) Ο Κωνστάντιος ο Χλωρός ήταν ............................................................ µε έδρα............................

γ) Ο Μαξιµίνος Νταΐα επιλέχθηκε από τον ............................................... ως........................

δ) Τα εγκαίνια της Νέας Ρώµης έγιναν το ................................ στη θέση.............................................

ε) Ο Αµβρόσιος επίσκοπος Μεδιολάνων αντιτάχθηκε στο Θεοδόσιο επειδή..................................................................................................

στ) Το 395 συνέβη .................................................................................... γι’ αυτόθεωρείται ως ............................................................................

ζ) Το 476 συνέβη ..................................................................................... γι’ αυτόθεωρείται ως ............................................................................

• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης απάντησης1. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενο

των παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο:


α) Ο Αυρηλιανός υπήρξε εµπνευστής του διοικητικούσυστήµατος της τετραρχίας.

β) Το διάταγµα των Μεδιολάνων κήρυξε την απόλυτηελευθερία της λατρείας σε χριστιανούς και ειδωλο-λάτρες.

γ) Ο Κωνστάντιος ο Χλωρός είχε την έδρα του στοΣίρµιο της Σερβίας.

δ) Η επιλογή της Νικοµήδειας ως έδρας του ∆ιοκλητια-νού υπαγορεύθηκε από την ανάγκη της ενίσχυσηςκαι προάσπισης των ανατολικών εδαφών της Αυτο-κρατορίας.

ε) Στις 11 Μαΐου του 330 έγιναν τα εγκαίνια της ΝέαςΡώµης, µετέπειτα Κωνσταντινούπολης.

155

Β. Όσες από τις προτάσεις θεωρήσατε λανθασµένες, να τις αναδιατυπώσετεώστε να γίνουν σωστές..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενοτων παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο:


α) Ο ∆ιοκλητιανός στο θέµα της θρησκείας υπήρξεένθερµος υποστηρικτής του Χριστιανισµού.

β) Το 312 ο Κόµµοδος παραχώρησε το δικαίωµα τουρωµαίου πολίτη σε όλους τους ελεύθερους κατοί-κους της αυτοκρατορίας.

γ) Ο ∆ιοκλητιανός χώρισε την πολιτική από τη στρα-τιωτική εξουσία.

δ) Η οριστική διαίρεση του ρωµαϊκού κράτους έγινε το395 µε τη διανοµή των δύο τµηµάτων του, ανατολι-κού και δυτικού, στους γιους του Θεοδοσίου.

ε) Ο αυτοκράτορας Ιουλιανός έδωσε νέα ώθηση στηνεξάπλωση του Χριστιανισµού.

στ) Ο Αρκάδιος ήταν δευτερότοκος γιος του Θεοδοσίουκαι ανέλαβε το δυτικό τµήµα της αυτοκρατορίας.

Β. Όσες από τις προτάσεις θεωρήσατε λανθασµένες, να τις αναδιατυπώσετεώστε να γίνουν σωστές..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

156



α) Ο Άρειος δίδασκε την αιωνιότητα του Χριστού.

β) Η Α΄ Οικουµενική Σύνοδος καταδίκασε τον Αρειανι-σµό.

γ) Ο Αρειανισµός διαίρεσε το κράτος σε δύο αντίπαλαστρατόπεδα.

δ) Ο Κωνστάντιος υπήρξε πολέµιος του Αρειανισµού.

ε) Ο Κωνστάντιος καθιέρωσε αυστηρά µέτρα κατά τηςειδωλολατρείας.

στ) Ο Ιουλιανός απέλυσε τους χριστιανούς υπαλλήλουςτου κράτους.

ζ) Ο Ιουλιανός κατήργησε τους Ολυµπιακούς Αγώνες.

η) Ο αυτοκράτορας Ουάλης κήρυξε διωγµούς κατά τωνορθοδόξων χριστιανών.

θ) Ο Μέγας Θεοδόσιος επισηµοποίησε µε διάταγµα τοΧριστιανισµό.

ι) Το Σύµβολο της Πίστεως αποτελεί απάντηση στιςαπόψεις του Αρείου.

ια) Οι κάτοικοι της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ονόµαζαντους εαυτούς τους Ρωµαίους.

ιβ) Οι παραδόσεις του Ρωµαϊκού Κράτους επηρέασαν τηνπολιτική των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων.

ιγ) Ο ανώτατος άρχοντας στο Βυζάντιο όφειλε να είναι«µίµηµα και εικών του Θεού».

ιδ) Ο εθνικός Λιβάνιος επιδοκίµασε τα µέτρα του Ιουλιανούκατά των Χριστιανών.

ιε) Εκκλησία και Κράτος στο Βυζάντιο διέπονταν από σχέσειςαλληλεξάρτησης.

Β. Όσες από τις προτάσεις θεωρήσατε λανθασµένες, να τις αναδιατυπώσετεώστε να γίνουν σωστές................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

157

4. Α. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:Το διάταγµα των Μεδιολάνων ήταν αποφασιστικής σηµασίας για την τύχη τωνχριστιανών, επειδή:α) Κήρυττε την ανεξιθρησκία και επέτρεπε στους λαούς της Ρωµαϊκής

Αυτοκρατορίας να λατρεύουν το θεό της επιλογής τους.β) Καθιέρωσε ένα είδος πρωτείου του Χριστιανισµού απέναντι στην ειδωλολατρία.γ) Έλαβε µέτρα κατά της ειδωλολατρίας και διέταξε το κλείσιµο των

ειδωλολατρικών ναών.δ) Καταδίκασε την αίρεση του Αρείου.Β. Να αναφερθείτε σύντοµα στη σπουδαιότητα του διατάγµατος για το

χριστιανισµό αλλά και για τους λαούς της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας...........................................................................................................................................................................................................................................

5. Α. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:Η εξάπλωση του Χριστιανισµού στη διάρκεια της κρίσης του 3ου µ.Χ. αι.:α) Υποχώρησε σηµαντικά.β) Αυξήθηκε αλµατωδώς.γ) Παρέµεινε στάσιµη.δ) ∆έχτηκε έντονες παγανιστικές επιδράσεις.Β. Να αιτιολογήσετε σύντοµα την επιλογή σας:

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

6. Α. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:Οι Πατέρες της Εκκλησίας του 4ου µ.Χ. αιώνα:α) Αποστρέφονταν την ελληνική παιδεία.β) Αναγνώριζαν την αξία της ελληνικής παιδείας.γ) Τηρούσαν ουδέτερη στάση προς την ελληνική φιλοσοφία.δ) Αρνούνταν τον εξελληνισµένο χριστιανισµό.ε) Στηλίτευαν την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, ιδιαίτερα την πλατωνική.Β. Να τεκµηριώσετε την επιλογή σας:

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

158

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ

Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ

1. Παιδεία


1. Να αναλύσετε τα αίτια και τις συνθήκες που συνετέλεσαν στη διαµόρφωσητου χαρακτήρα της βυζαντινής παιδείας.

2. Έχει επικρατήσει η άποψη ότι η εκπαίδευση στο Βυζάντιο είχε χαρακτήρα

ελληνοχριστιανικό. Να αναλύσετε τα στοιχεία εκείνα, που κατά τη γνώµη σαςδικαιολογούν αυτό το χαρακτηρισµό.

3. Να αναλύσετε το ρόλο του Χριστιανισµού στην καλλιέργεια των γραµµάτων,

διερευνώντας αν λειτούργησε ή όχι ως τροχοπέδη στην ανάπτυξη καιπροώθησή τους. Να υποστηρίξετε µε επιχειρήµατα την απάντησή σας.

4. Να αιτιολογήσετε το γεγονός ότι στο Βυζάντιο η αριθµητική, η γεωµετρία, η

αστρονοµία και η µουσική (quadrivium) διδάσκονταν ως φιλοσοφικάµαθήµατα.

5. Να παρουσιάσετε και να σχολιάσετε τη δοµή και οργάνωση της εκπαίδευσης

στο Βυζάντιο (σκοπός - βαθµίδες - φορείς) κατά τη διάρκεια του 9ου - 11ου αι.Να συνδυάσετε την προσφερόµενη εκπαίδευση µε τη δοµή της βυζαντινήςκοινωνίας.

6. Να παρουσιάσετε και να αξιολογήσετε τη στάση του Ιουλιανού (361 - 363

µ.Χ.) και του Ιουστινιανού (525 - 565 µ.Χ.) σε θέµατα παιδείας.

159

7. Να ερµηνεύσετε το γεγονός ότι ο Ιουστινιανός, αφενός µεν κλείνει τηφιλοσοφική σχολή της Αθήνας, αφετέρου δε εκδίδει τις «Νεαρές» στηνελληνική.

8. Να αναλύσετε τη σπουδαιότητα της ίδρυσης του Πανδιδακτηρίου για την

Κωνσταντινούπολη από πλευράς διοικητικής, κοινωνικής και εκπαιδευτικής. 9. Ενώ η ∆ύση προχώρησε και βυθίστηκε στο Μεσαίωνα, στο Βυζαντινό κράτος

υπήρξε έντονη πνευµατική κίνηση µε τη µελέτη και την καλλιέργεια τωνγραµµάτων. Να αιτιολογήσετε µε επιχειρήµατα την παραπάνω διαπίστωση.

10. Να συσχετίσετε την έκρηξη που σηµειώθηκε στη µελέτη των κλασικών

γραµµάτων κατά τον 9ο αι. µ.Χ. στο Βυζάντιο µε το πολιτικό πλαίσιο τηςεποχής.

11. Να παρουσιάσετε το ρόλο και την προσφορά των βυζαντινών λογίων στο

δυτικό πολιτισµό. 12. Να τεκµηριώσετε την άποψη ότι οι Βυζαντινοί δεν πρόσθεσαν ουσιαστικά

νέες γνώσεις στην εξέλιξη των επιστηµών, αλλά κατά κύριο λόγο συνέβαλανστη διατήρησή τους. Να αναζητήσετε τα αίτια στις γενικότερες πολιτικές,οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν την εποχή εκείνη.

13. Να επιλέξετε τρεις από τους παρακάτω βυζαντινούς λογίους και να γράψετε

για τη ζωή και το έργο τους. Μιχαήλ Ψελλός Υπατία Αρέθας Γεώργιος Παχυµέρης Λέων ο Μαθηµατικός Γεώργιος Γεµιστός-Πλήθων

14. Να εξηγήσετε το γεγονός ότι οι Βυζαντινοί από τον 6ο αι. και έπειτα

ασχολήθηκαν, κυρίως, µε τους πρακτικούς υπολογισµούς (π.χ. τη λογιστικήκαι τη γαιωδαισία). Να αναζητήσετε τα αίτια στην οικονοµική πολιτική τωναυτοκρατόρων, τους τρόπους επιβολής φόρων και τη νοµοθεσία περίγαιοκτησίας.

160

15. Να σκιαγραφήσετε την εξελικτική πορεία του βιβλίου στα χρόνια τουΒυζαντίου.*

16. Να παρουσιάσετε την προέλευση, το περιεχόµενο και το ρόλο των

βιβλιοθηκών στα χρόνια του Βυζαντίου. 17. Να συγκρίνετε τις βιβλιοθήκες του Μεσαίωνα µε τη σύγχρονη αντίληψη περί

βιβλιοθηκών και να αναλύσετε το ρόλο τους τόσο κατά το Μεσαίωνα όσο καικατά τη σύγχρονη εποχή.

18. Να αναλύσετε τη σχέση µεταξύ της εκκλησίας και της ανάπτυξης των

γραµµάτων στο Βυζάντιο (βιβλιοθήκες, µοναστήρια, εργαστήρια αντιγραφήςχειρογράφων).

19. Να συσχετίσετε τις διακυµάνσεις στην καλλιέργεια των γραµµάτων (ιδιαίτερα

των αρχαίων ελληνικών κειµένων) µε τις πολιτικές εξελίξεις στο Βυζάντιο. Ναεστιάσετε το ενδιαφέρον σας στις περιόδους:α) 4ος - 6ος αι.β) 6ος - 9ος αι. καιγ) 10ος -11ος αι.

20. Να παρουσιάσετε τον τρόπο µε τον οποίο διασώθηκε η ελληνική πολιτισµικήκληρονοµιά, κατά τα βυζαντινά χρόνια, και διαδόθηκε στον τότε κόσµο.


1. Να αναλύσετε τη σηµασία που είχε ο όρος «παιδεία», κατά τη βυζαντινήπερίοδο.

2. Να περιγράψετε πώς περνούσε τη µέρα του ένας βυζαντινός µαθητής στο

σχολείο του Γραµµατιστή.

* Βλ. και σχετικό εκπαιδευτικό πρόγραµµα του ΥΠΠΟ µε τίτλο «Στον Κόσµο των ΒυζαντινώνΧειρογράφων», το οποίο µπορούν να επισκέπτονται οι µαθητές της Α΄ Λυκείου µε τους καθηγητέςτους, έπειτα από συνεννόηση µε τη ∆ιεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνηµείων(πληροφορίες: τηλ. 01-3304028).

161

3. Με βάση το κείµενο που ακολουθεί, να συγκρίνετε την αίθουσα διδασκαλίαςκατά τους Βυζαντινούς χρόνους µε µια σύγχρονη σχολική τάξη (π.χ. τη δικήσας) και (τηρουµένων των αναλογιών) να επισηµάνετε οµοιότητες καιδιαφορές.

Ο χώρος όπου γινόταν η διδασκαλία λεγόταν σκολείον, διδασκαλείον ήδασκαλειό και Παιδαγωγείον. Στην αίθουσα υπήρχε ο διδασκαλικός θρόνος,ένα υψηλό βήµα απ’ όπου δίδασκε ο δάσκαλος. Γύρω υπήρχαν καθίσµατα(σκίµποδες, σκαµνιά) τοποθετηµένα αµφιθεατρικά. Πολλές φορές οι µαθητέςκάθονταν στο έδαφος πάνω σε προβιές ή µαξιλάρια (τυλάρια). Σε µια γωνιάβρισκόταν το αναλογείον µε διάφορα βιβλία, που έπαιρναν τα παιδιά ναδιαβάζουν. Στους τοίχους της αίθουσας υπήρχαν επιγραφές που έλεγαν:«ΘεΒν φοβοΛ πρώτιστα καµ γονε¶ς σέβου», «τΒν Βασιλέα τίµα».

Φ. ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισµός,τοµ. Α΄1, σσ. 45-48.

4. Να αναφέρετε τα καθήκοντα και να προσδιορίσετε τη θέση του δασκάλου κατάτη βυζαντινή περίοδο.

5. Να συσχετίσετε την παρεχόµενη στα κορίτσια εκπαίδευση µε την κοινωνικήθέση της γυναίκας στο Βυζάντιο.

6. Να εξηγήσετε γιατί, σε επίσηµα βυζαντινά έγγραφα, συναντούµε συχνά τη

φράση: «™γραψα Θπρ τοΛ (τάδε) µό ε²δότος γράµµατα». 7. Να εξηγήσετε περιληπτικά τι σήµαινε, στα βυζαντινά χρόνια, καθένας από

τους παρακάτω όρους: α) Προπαιδεία β) Γραµµατιστής γ) Ψηφιστής δ) Τετρακτύς ε) Οξυγραφία στ) Νοτάριος 8. Γιατί ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός όρισε, µε διάταγµα (Νεαρά ΙΕ΄, α) να

συντάσσονται στην ελληνική γλώσσα οι περισσότεροι νόµοι; 9. α) Να ονοµάσετε τις βαθµίδες εκπαίδευσης στο Βυζάντιο. β) Να αναφερθείτε περιληπτικά στο περιεχόµενο σπουδών της καθεµιάς.

162

10. Πώς προήλθε η φράση «τα παίζει στα δάκτυλα»; 11. Στον πρόλογο του έργου της «Αλεξιάς», η Άννα η Κοµνηνή υπερηφανεύεται

ότι «έχει σπουδάσει πάρα πολύ τα Ελληνικά, µελέτησε ρητορική, σπούδασεµε προσοχή το αριστοτελικό σύστηµα και τους πλατωνικούς διαλόγους καιέχει καλλιεργήσει το πνεύµα της µε τα µαθήµατα της Τετρακτύος».

(Γραµµάτων οΗκ †µοιρος, €λλƒ καµ τΒ –λληνίζειν •ς …κρον •σπουδακυ¶ακαµ ρητορικ΅ς οΗκ €µελετήτως ™χουσα καµ τƒς ωΑριστοτελικƒς τέχνας εΠ€ναλεξαµένη καµ τοΚς ΠλατωνικοΚς διαλόγους καµ τΒν νοΛν €πΒ τ΅ςτετρακτύος τΨν µαθηµάτων πυκάσσασα).

Μπορείτε από τα λόγια της αυτά να καθορίσετε το επίπεδο των σπουδώντης;

12. Να αναφέρετε τους παράγοντες που επέδρασαν, έτσι ώστε οι αιώνες 7ος, 8ος

και 9ος να εµφανίζουν παρακµή στα γράµµατα και τις τέχνες. 13. Στην ιστορική πορεία του βυζαντινού κράτους εντοπίζονται δύο κινήµατα

ανθρωπισµού (ουµανισµού). α) Να οριοθετήσετε χρονολογικά τα δύο αυτά πνευµατικά κινήµατα. β) Να αναφέρετε δύο εκπροσώπους από τον πρώτο και τέσσερις από το

δεύτερο ανθρωπισµό καθώς και το έργο τους για το οποίο έµειναν στηνιστορία.

14. Βυζαντινός Ουµανισµός

Να παρατηρήσετε την εικόνα και να µελετήσετε προσεκτικά τα κείµενα (Α) και(Β).

Κείµενο (Α)Ο Κωνστάντιος εξασφάλισε στην Κωνσταντινούπολη όλα τα αγαθά που µπορούσαννα της προσφέρουν όχι µόνο οι ζωντανοί, αλλά και οι νεκροί: Έτσι σε λίγο θαξαναζήσουν ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης, ο ∆ηµοσθένης, ο Ισοκράτης, ο Θουκυδίδης.Και όχι µόνο οι πιο µεγάλοι, αλλά και τα βλαστάρια του Οµήρου και του Ησιόδου, καιο Χρύσιππος και ο Ζήνων και ο Κλεάνθης και οι χοροί του Λυκείου και τηςΑκαδηµίας, και τα παιδιά των Μουσών.

Θεµίστιος, Λόγος ΙV (απόσπασµα)«Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού», σσ. 284-285.

163

Κείµενο (Β)Ο Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078 µ.Χ.) άφησετο πιο πολύπλευρο συγγραφικό έργο απόοποιονδήποτε άλλο Βυζαντινό συγγραφέα.Τα έργα του καλύπτουν θέµατα θεολογίας,λειτουργικής, πλατωνικής, αριστοτελικής καινεοπλατωνικής φιλοσοφίας, φυσικώνεπιστηµών, φιλολογίας, γραµµατικής,µουσικής, δικαίου, Ιστορίας κ.λπ.

«Ιστορία του Ελληνικού Έθνους»,τ. Η΄, σ. 270

Ο Ιπποκράτης, µινιατούρα σε χειρόγραφοτου 14ου µ.Χ αιώνα,

Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού,σ. 278.

α) Αφού λάβετε υπόψη σας την εικόνα και µελετήσετε τα δύο κείµενα, ναπαρουσιάσετε όσα στοιχεία ανακαλύψετε και κρίνετε ότι πιστοποιούν τηνπαρουσία Ουµανισµού στο Βυζάντιο.......................................................................................................................................................................................................................................................

β) Με βάση τα στοιχεία που εσείς εντοπίσατε, να εξηγήσετε τη σηµασία του όρου«Βυζαντινός Ουµανισµός».......................................................................................................................................................................................................................................................

Πανδιδακτήριο Κωνσταντινουπόλεως15. Α. α) Πότε άρχισε η οργάνωση ανώτατης εκπαίδευσης στηνΚωνσταντινούπολη;

β) Ποιοι παράγοντες την ευνόησαν;γ) Πώς ονοµάστηκε το πρώτο Πανεπιστήµιο στην Κωνσταντινούπολη και

ποιοι συνετέλεσαν στην ίδρυσή του;

Β. α) Να αναφέρετε τις µεταρρυθµίσεις του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ΄του Μονοµάχου σχετικά µε το Πανδιδακτήριο.

β) Να ονοµάσετε τους διευθυντές των σχολών και το είδος των µαθηµάτων.

164

γ) Να εντοπίσετε τις αλλαγές που επήλθαν στο πρόγραµµα σπουδών τουΠανδιδακτηρίου επί Μιχαήλ Γ΄.

16. Να αναφέρετε τους σηµαντικότερους Έλληνες λόγιους που δηµιούργησαντην αναγέννηση των κλασικών σπουδών στην Ιταλία στα χρόνια τωνΠαλαιολόγων αυτοκρατόρων.

17. Στα 529 διατάχθηκε το κλείσιµο των φιλοσοφικών σχολών της Αθήνας.

α) Επί ποίου αυτοκράτορα και γιατί έκλεισαν οι φιλοσοφικές σχολές στηνΑθήνα;

β) Πώς εξηγείτε το γεγονός ότι από το σχετικό διάταγµα εξαιρέθηκε το«Μουσείο» της Αλεξάνδρειας;

18. Οι παρακάτω λέξεις σχετίζονται άµεσα µε τη γραφή και το βιβλίο στοΒυζάντιο. Να επιλέξετε πέντε από αυτές και να γράψετε για καθεµία ένασύντοµο σηµείωµα, στο οποίο θα αναφέρετε τις σχετικές απαραίτητεςπληροφορίες γι’ αυτό που αντιπροσωπεύει η κάθε λέξη.

πάπυρος scriptoriaχαρτί µικρογραφίακώδικας αντιγραφέαςπεργαµηνή χειρόγραφο βιβλίοκύλινδρος µικρογράµµατη γραφή


1. Ποιοι παράγοντες υπήρξαν καθοριστικοί για την ανάπτυξη της παιδείας στοΒυζάντιο;

Ποιος, κατά τη γνώµη σας, υπήρξε ο σηµαντικότερος και γιατί; 2. α) Να αναφέρετε τα στάδια / κύκλους που ήταν χωρισµένη η «εγκύκλιος

παίδευσις» στο Βυζάντιο. β) Να παρουσιάσετε αναλυτικά ένα από αυτά.

3. «ωΕσµν γƒρ ήν γε¶σθέ τε καµ βασιλεύετε υΕλληνες τΒ γένος, Υς ¤ τε φωνό καµ πάτριος παιδεία µαρτυρε¶». (Εµείς στους οποίους βασιλεύετε και κυβερνάτε είµαστεΈλληνες στην καταγωγή όπως η οµιλία και η κληρονοµηµένη από τουςπρογόνους µας παιδεία αποδεικνύει).

165

α) Να αναφέρετε το συγγραφέα καθώς και τον αποδέκτη του παραπάνωαποσπάσµατος από εκτενέστερο υπόµνηµα.

β) Να αναλύσετε τη σηµασία του λαµβάνοντας υπόψη το χώρο, το χρόνο καιτις συνθήκες που υπαγόρευσαν τη συγγραφή του.

4. Να µελετήσετε προσεκτικά τα παρακάτω κείµενα (Α), (Β), (Γ):

Κείµενο (Α)

Τον Κοσµά που ξεµπάρκαρε στις αρχές του 8ου αιώνα από τη γενέτειρά του τη Σικελίαστις συριακές ακτές, ανάµεσα σε άλλους αιχµαλώτους των Αράβων, πλησιάζει έναςΈλληνας της κοινωνίας της ∆αµασκού ο οποίος τον ρωτάει γιατί κλαίει τη χαµένηελευθερία του, αφού ήδη η ζωή του ως µοναχού τον κρατούσε έξω από τον κόσµο.

«Αυτό που µε πονάει είναι το γεγονός ότι εγώ, που µελέτησα ολόκληρη τηνανθρώπινη γνώση, που εξάσκησα τη γλώσσα µου στη ρητορική, εγώ πουµορφώθηκα στις µεθόδους και στις δοκιµασίες του λόγου, εγώ που ερεύνησατην ηθική, εκείνη του Αριστοτέλη και εκείνη του Αρίστωνα της Χίου, εγώ πουµελέτησα ό,τι είναι προσιτό σε ένα ανθρώπινο ον, τις φυσικές επιστήµες, πουέµαθα την αριθµητική, που µελέτησα σε βάθος τη γεωµετρία, που σύνδεσα µεεπιτυχία τις αρµονίες των ήχων και της µουσικής, εγώ που γνωρίζω τηνουράνια κίνηση και την περιφορά των αστέρων και, χάρη στη γνώση µου τουµεγέθους και του κάλλους των πλασµάτων µπορώ να περάσω κατ’ αναλογίαστη µελέτη του Πλάστη... εγώ που έφτασα στα µυστήρια της θεολογίας, ταοποία µας έχουν παραδώσει οι Έλληνες και οι θεολόγοι µας, εγώ που είµαιτόσο γεµάτος από αυτές τις γνώσεις, δεν βρήκα ακόµη κάποιον στον οποίο ναµεταδώσω το όφελος.»

(Ο Έλληνας µε τον οποίο συνοµιλούσε ο µοναχός Κοσµάς από τη Σικελία αποφάσισενα αγοράσει από τους Άραβες το σκλάβο µοναχό, να τον πάρει στο σπίτι του και νατον κάνει δάσκαλο του γιου του Ιωάννη ∆αµασκηνού και του θετού του γιου, Κοσµάτων Ιεροσολύµων).

Α. Guillou, Bυζαντινός Πολιτισµός, σ. 384-385.

Κείµενο (Β)

«Οι Βυζαντινοί ενδιαφέρθηκαν για τους πρακτικούς υπολογισµούς... και τιςβασικές αρχές των τεσσάρων µαθηµατικών επιστηµών (αριθµητικής,γεωµετρίας, αστρονοµίας και µουσικής), που περιελήφθηκαν σε εκπαιδευτικάπρογράµµατα».

K, Vogel, «H Bυζαντινή Επιστήµη», στην Ιστορία της ΒυζαντινήςΑυτοκρατορίας του Πανεπιστηµίου του Καίµπριτζ

(Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 272).

167

Κείµενο (Γ)

« Με το διάταγµα του 425µ.χ. οι έδρες του Πανεπιστηµίου ορίζονταν σε 31,από τις οποίες οι 16 ήταν Ελληνικές και οι υπόλοιπες 15 Λατινικές, καικατανέµονταν ως εξής: 3 έδρες της Ρητορείας των Ρωµαίων και 10 τηςγραµµατικής της λατινικής γλώσσας και φιλολογίας, 5 της ελληνικής Ρητορείας,10 της γραµµατικής και της ελληνικής φιλολογίας, 2 λατινικές της Νοµικής καιµία της ελληνικής φιλολογίας. ∆εν µπορούσε να διοριστεί καθηγητής χωρίςαυστηρή δοκιµασία. Ο υποψήφιος έπρεπε όχι µόνο να δώσει δείγµαταπολυµάθειας, αλλά και να έχει ήθος ανεπίληπτο.Στους καθηγητές του «Πανδιδακτηρίου» παραχωρήθηκαν πάρα πολλάπρονόµια, αποτελούσαν ιδιαίτερο σύλλογο, είχαν δική τους στολή, τίτλους καιµισθοδοτούνταν από το κράτος. Αλλά το πιο µεγάλο από τα προνόµια ήταν ηαπονοµή ύστερα από εικοσαετή υπηρεσία σ’ αυτούς του τίτλου του κόµητος Α΄τάξης και την αποδοχή τους στην τάξη των ευγενών. Για το Πανδιδακτήριοορίστηκαν στο κτίριο του Καπιτωλίου ευρύχωρες αίθουσες παραδόσεων καιδιαλέξεων».

ΘΕΟ∆ΟΣΙΑΝΟΣ ΚΩ∆ΙΚΑΣ XIV, 9,3 BERLIN 1905,«Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού», σ. 257.

α) Αφού διαβάσετε προσεκτικά το κείµενο (Α), να καταγράψετε τις επιστήµεςπου κατείχε ένας µορφωµένος «πολίτης» της Βυζαντινής Αυτοκρατορίαςκατά τον 8ο αιώνα.

β) Αφού µελετήσετε το κείµενο (Γ), να καταγράψετε τις επιστήµες πουδιδάσκονταν τον 5ο αιώνα στο Πανδιδακτήριο της Κωνσταντινούπολης.

γ) Να συνδυάσετε τις πληροφορίες των κειµένων (Α), (Β), και (Γ) µε τιςγνώσεις σας από τα µαθήµατα στην τάξη και να γράψετε τις απόψεις σαςγια το χαρακτήρα της παρεχόµενης εκπαίδευσης στο Βυζάντιο από τον 4ο

µέχρι και τον 8ο αιώνα.

168



Σας δίνονται παρακάτω µερικές δηλώσεις. Για την κάθε δήλωση, προτείνονταιπέντε απαντήσεις. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα της απάντησης που νοµίζετε πωςείναι η σωστή.

1. Η εκπαίδευση στο Βυζάντιο ήταν:α) υποχρεωτικήβ) προαιρετικήγ) οµοιόµορφηδ) κρατικήε) άτυπη

2. Βασικός στόχος της Εκπαίδευσης στο Βυζάντιο ήταν η διαµόρφωση:α) χρηστών πολιτώνβ) πνευµατικών ανθρώπωνγ) χριστιανών πολιτώνδ) χρηστών χριστιανών πολιτώνε) δηµοκρατικών πολιτών

3. Η Πολιτεία στο Βυζάντιο ενδιαφέρθηκε περισσότερο για:α) τη στοιχειώδη εκπαίδευσηβ) την εγκύκλια παίδευσηγ) την ανώτατη εκπαίδευσηδ) την τεχνική εκπαίδευσηε) την εκπαίδευση των γυναικών

4. Η πρώτη ευρωπαϊκή Σχολή ∆ικαίου (Studium generale) ιδρύθηκε στηΜπολώνια της Ιταλίας έχοντας ως πρότυπο:α) Την περίφηµη φιλοσοφική σχολή της Αλεξάνδρειας «Μουσείον».β) Τη νοµική σχολή του Πανεπιστηµίου της Κωνσταντινούπολης,

«∆ιδασκαλείον των Νόµων».γ) Τη νοµική σχολή της Βυρηττού, όπου δίδασκε ο µέγας ρήτορας Λιβάνιος.δ) Τη φηµισµένη σχολή ρητόρων στη Γάζα της Παλαιστίνης.ε) Την Ακαδηµία της Αθήνας.

169

5. Το «Καθολικόν Μουσείον» ήταν:α) Το τελευταίο Πανεπιστήµιο της Κωνσταντινούπολης στα χρόνια του

Ιωάννη Η΄ Παλαιολόγου.β) Ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυµα στην αυτοκρατορία της Νίκαιας στα χρόνια

της κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους.γ) Φιλοσοφική σχολή του Πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας στα χρόνια του

Κωνσταντίνου του Μονοµάχου.δ) Νοµική σχολή στο Πανεπιστήµιο της Πάδοβας.ε) Μουσείο των Καθολικών στην Κωνσταντινούπολη.

6. Ο Γεώργιος Σχολάριος υπήρξε:α) Αυτοκράτορας της Νίκαιας στην οποία ίδρυσε σχολή Φιλοσοφίας.β) Ανώτερος δικαστής, συγκλητικός, καθηγητής του «Καθολικού Μουσείου»

και µετά την άλωση οικουµενικός Πατριάρχης µε το όνοµα Γεννάδιος.γ) Καθηγητής που δίδαξε στο «Οικουµενικό ∆ιδασκαλείο» της

Κωνσταντινούπολης τα ανώτερα µαθήµατα της «τετρακτύος».δ) ∆ιευθυντής του Πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας επί Μιχαήλ Γ΄.ε) Πρωτοασηκρήτης του Ιουστινιανού.

7. Ο Θεόδωρος Στουδίτης διακρίθηκε ως:α) Κορυφαίος εκκλησιαστικός ποιητής του 9ου αιώνα που οργάνωσε στη

µονή του Στουδίου κέντρο αντιγραφής βιβλίων.β) Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως που επανίδρυσε το Πανδιδακτήριο που

είχε προηγουµένως κλείσει ο αυτοκράτορας Φωκάς και ο οποίοςαποσύρθηκε στο τέλος της ζωής του στη µονή του Στουδίου.

γ) Επίσκοπος Πτολεµαΐδος της Αφρικής, ιστορικός και φιλόσοφος που πέθανεστη µονή του Στουδίου.

δ) Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως και εκλεκτός µαθητής του ρήτοραΛιβάνιου στην Αντιόχεια της Συρίας. Ξεκίνησε την καριέρα του ωςµοναχός στη µονή του Στουδίου.

ε) Μοναχός µε εξαιρετικά φιλάνθρωπη δράση στην Αλεξάνδρεια.

170

8. Το έργο «Παρεκβολαί εις την Οδύσσειαν και την Ιλιάδα του Οµήρου» υπήρξεκαρπός µελέτης:α) του Ευσταθίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης (1175-1191)β) του Ισαακίου Κοµνηνού, γιου του Αλέξιου Α΄ Κοµνηνούγ) του Μανουήλ Κοµνηνού, εγγονού του Αλέξιου Α΄ Κοµνηνούδ) του Λέοντος ΣΤ΄ του Σοφού, µαθητή του Φωτίουε) του Πατριάρχη Φωτίου.

9. Η «Μυριόβιβλος» υπήρξε:α) Έργο του πατριάρχη Φωτίου µε σχολιασµούς και κρίσεις για 280 αρχαία

συγγράµµατα.β) Έργο του Γεωργίου Πλήθωνα - Γεµιστού µε το οποίο έγινε ευρύτερα

γνωστός στην Ιταλία.γ) Έργο του Γεωργίου Σχολάριου που κόσµησε το «Καθολικό Μουσείο».δ) Έργο του Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου και της κόρης του

Αγάθης.ε) Έργο του Ρωµανού του Μελωδού.


Γράψτε στο διάστικτο κενό αριστερά, το γράµµα του δεδοµένου της (Β) στήληςπου αντιστοιχεί στο δεδοµένο της (Α) στήλης. (Κάποια από τα δεδοµένα τηςστήλης Β περισσεύουν).

1. Α Β......... επισώρευµα......... νοτάριος......... ρόγα......... ψηφιστής......... ανάγω

α) ανυψώνωβ) εκπαιδεύωγ) πρόσθεσηδ) πολλαπλασιασµόςε) δάσκαλοςστ) µισθόςζ) µαθηµατικόςη) γραµµατέας

171

2. Α Β..... Αλεξάνδρεια

..... Βυρηττός

..... Γάζα

..... Κωνσταντινούπολη

..... Νίκαια

α) «Μουσείον»β) Ακαδηµίαγ) Σχολή ρητόρωνδ) Νοµική Σχολή, «Μητέρα των

Νόµων»ε) Σχολή Θεολογίαςστ) Σχολή Φιλοσοφίαςζ) «Οικουµενικό ∆ιδασκαλείο»η) Πλατωνική Ακαδηµία

3. Α Β..... Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος

..... Ρωµανός ο Μελωδός

..... Πατριάρχης Φώτιος

..... Μιχαήλ Ψελλός

..... Βησσαρίων Τραπεζούντιος, ο Έλληνας

..... Μιχαήλ Ακοµινάτος

..... Ιουστινιανός Α΄

α) Πίνδαρος της βυζαντινήςυµνογραφίας

β) «περί της βασιλείου τάξεως»γ) «Μεγάλη µαθηµατική σύνταξις της

Αστρονοµίας του Πτολεµαίου»δ) «Κεφάλαια παραινετικά προς τον

ίδιον αυτού υιόν Λέοντα»ε) ∆ιευθυντής του «Γυµνασίου»στ) ∆ιευθυντής του «∆ιδασκαλείου

των Νόµων»ζ) Συντάκτης των έργων

«Μυριόβιβλος» και «Λεξικόν».η) Μαθητής του Πλήθωνα, µέγας

ουµανιστήςθ) Κωδικοποίησε το ρωµαϊκό δίκαιοι) Σοφός ιεράρχης των Αθηνών

172

• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης απάντησης

1. Να µελετήσετε προσεκτικά τα κείµενα (Α), (Β) και (Γ).

Κείµενο (Α)

«κάθε αγόρι και κάθε κορίτσι του οποίου οι γονείς µπορούσαν να πληρώνουν,εκπαιδεύονταν, αντίθετα προς τη ∆ύση, όπου στους σκοτεινούς αιώνες η µελέτη τωνβιβλίων περιορίζονταν µόνο στα µοναστήρια.»

J. B. Bury που παραθέτει ο G. Buckler, στο βιβλίο του Βυζαντινή Εκπαίδευση.«Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού», σ. 275.

Κείµενο (Β)

«Στη Γαλλία µικτά µοναστήρια όπως το Jouarre, Reminemont, Chelles ήταν πολύδιαδεδοµένα. Περίπου 13 ή 14 από αυτά διοικούνταν από ηγούµενες. Τον 7ο και τον 8ο

αιώνα άσκησαν µεγάλη επιρροή. Οι ηγούµενες είχαν το δικαίωµα να εξοµολογούν τουςπιστούς και να τιµωρούν τους αµαρτωλούς µε ραβδισµό. Επιπλέον ευλογούσανµοναχούς και µοναχές καθηµερινά. Τα µοναστήρια λειτουργούσαν και ως σχολεία γιααγόρια και κορίτσια, είχαν βιβλιοθήκη και πιθανόν και εργαστήρια χειρογράφων».

Charles Scribners & Sons, N.Y. 1982-89, Dictionary of the Middle Ages, τ.12, σ. 682.(µτφρ. Α. Μέρου)

Κείµενο (Γ)

«Οι αριστοκράτες (9ος αιώνας στη ∆ύση) συχνά δε µεγάλωναν αυτοί τα παιδιά τους.Αποτελούσε συνήθεια να στέλνουν γιους και κόρες σε σπίτια άλλων ευγενών ήκληρικών, για να µορφωθούν. Γι αυτό τα παιδιά τους αισθάνονταν υποχρεωµέναπερισσότερο στους δασκάλους τους παρά στους γονείς τους.Τα αγόρια έκαναν διάφορες εργασίες και µάθαιναν να ιππεύουν και να χειρίζονται τηνπανοπλία. Σε ανταπόδωση για τις υπηρεσίες τους µορφώνονταν στη γραµµατική,ρητορική, θεολογία, λογική, µαθηµατικά (quadrivium), ξένες γλώσσες, συχνότερα ταιταλικά, µάθαιναν να παίζουν µουσικά όργανα, να ιππεύουν, να κυνηγούν ναχορεύουν κλπ.Τα κορίτσια µάθαιναν να ράβουν, να κεντούν, να υφαίνουν, να περιποιούνται πληγές,να παρασκευάζουν φάρµακα και καλλυντικά. Λάµβαναν στοιχειώδη εκπαίδευσηανάγνωση, γραφή και ξένες γλώσσες».

Charles Scribners & Sons, N.Y. 1982-89, Dictionary of the Middle Ages, τ.4, σ. 683.(µτφρ. Α. Μέρου)

α) Αν τις παρακάτω προτάσεις τις θεωρείτε σωστές, να βάλετε σε κύκλο τογράµµα (Σ)· αν τις θεωρείτε λανθασµένες, να βάλετε σε κύκλο το γράµµα (Λ).

173

β) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας µε βάση τις πληροφορίες πουβρίσκετε στα κείµενα. Παραθέτουµε εµείς το πρώτο παράδειγµα.*

Αιτιολόγηση1. Τα τρία κείµενα αποτελούν

ιστορικές πηγές Σ (Λ) Η πρόταση είναι λανθασµένη. Τα

τρία κείµενα δεν αποτελούνιστορικές πηγές, διότι πρόκειταιεδώ για πληροφορίες πουδίνονται από εγκυκλοπαίδειες καισύγχρονους συγγραφείς.

2. Τα τρία κείµενααναφέρονται σεδιαφορετικές ιστορικέςπεριόδους και σεδιαφορετικές περιοχές.

Σ Λ

3. Μόνο αγόριαεκπαιδεύονταν σεµοναστήρια του 7ου αιώνατόσο στο Βυζάντιο όσο καιστη ∆ύση.

Σ Λ

4. Στο Βυζάντιο του 7ου αιώναοι πλούσιοι γονείςπλήρωναν δάσκαλο στοσπίτι για την εκπαίδευσητων παιδιών τουςανεξαρτήτως φύλου.

Σ Λ

5. Η εκπαίδευση στη ∆ύσητον 9ο αιώναπροσφέρονταν µόνο σταµοναστήρια.

Σ Λ

6. Η παρεχόµενη εκπαίδευσηστη δύση και στο Βυζάντιοήταν ίδια τοσο κατά τηδιάρκεια του 7ου όσο καιτου 9ου αιώνα.

Σ Λ

* Οι συνδυαστικού τύπου ερωτήσεις ελέγχουν το βαθµό ικανότητας των µαθητών να κατανοούνπληροφορίες που βρίσκονται µέσα σε κείµενα ή άλλες πηγές, την ικανότητά τους ναεπεξεργάζονται αυτές τις πληροφορίες, να τις συσχετίζουν, να εξάγουν συµπεράσµατα και τέλοςνα συνθέτουν δείγµατα γραπτού λόγου σε συγκεκριµένο θέµα.

174

γ) Να σηµειώσετε τις οµοιότητες και τις διαφορές που εντοπίζετε στον τρόποεκπαίδευσης των νέων στο Βυζάντιο και τη ∆ύση................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

δ) Με βάση τις πληροφορίες που περιέχονται στα τρία κείµενα και τιςγενικότερες γνώσεις σας από τα µαθήµατα στην τάξη, να εξαγάγετε τασυµπεράσµατά σας για την παρεχόµενη εκπαίδευση κατά τη διάρκεια τωναιώνων στους οποίους αναφέρονται τα κείµενα (7ος - 9ος αιώνες)..........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Α. Συµφωνείτε µε την άποψη ότι η Υπατία από την Αλεξάνδρεια υπήρξε

µοναδικό φαινόµενο πανεπιστήµονος γυναίκας;

Ναι Όχι

Β. Να υποστηρίξετε µε επιχειρήµατα την άποψή σας................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. Α. Ο Magister epistolarum graecarum, στο Βυζάντιο, ήταν υπάλληλος που

έγραφε τα δηµόσια έγγραφα: (Σηµειώστε Χ στο τετραγωνάκι της σωστής απάντησης) α) στη λατινική γλώσσα

β) στην ελληνική γλώσσα

γ) στη λατινική και ελληνική γλώσσα

δ) σε όποια ξένη γλώσσα χρειαζόταν

Β. Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

175

4. Α. Αν τις παρακάτω προτάσεις τις θεωρείτε σωστές, να βάλετε σε κύκλο τογράµµα Σ· αν τις θεωρείτε λανθασµένες, να βάλετε σε κύκλο το γράµµα Λ.Στη συνέχεια, αν απαντήσατε µε Λ, να υπογραµµίσετε τη λέξη ή τις λέξειςπου νοµίζετε πως κάνουν την πρόταση λανθασµένη και να δώσετε εκείνητη λέξη που θα έκανε την πρόταση σωστή.α) Οι βυζαντινοί πολίτες θεωρούσαν την εκπαίδευση

ως το πρώτο από τα αγαθά που µπορούσαν νακατέχουν. Σ Λ

β) Οι περισσότεροι δάσκαλοι στοιχειώδους εκπαίδευ-σης, στο Βυζάντιο, ήταν ιερωµένοι. Σ Λ

γ) Στο Βυζάντιο, προϋπόθεση για την κατάληψη µιαςδηµόσιας θέσης ήταν οι γνώσεις του σχολείου τουΓραµµατιστή. Σ Λ

δ) Οι δάσκαλοι στο Βυζάντιο όφειλαν να είναι πρότυπααρετής. Σ Λ

ε) Η εκπαίδευση των κοριτσιών στο Βυζάντιο ήταν όµοιαµε των αγοριών συνοµηλίκων τους. Σ Λ

Β. Να αναλύσετε το περιεχόµενο µιας από τις προτάσεις που θεωρήσατε σωστές...........................................................................................................................................................................................................................................


Σωστό Λάθοςα) Ο Κωνστάντιος Β΄ µε υπερηφάνεια ανέφερε στη

σύγκλητο της Κωνσταντινούπολης ότι ο καθηγη-τής της φιλοσοφίας Θεµίστιος έκανε την Κωνστα-ντινούπολη τόπο παιδείας (κοινόν παιδεύσεωςκαταγώγιον).

β) Ο Ιουλιανός αποµάκρυνε τους χριστιανούς γραµ-µατικούς από τη δηµόσια εκπαίδευση, γιατί δεντου φαινόταν τίµιο να διδάσκουν για µερικές δραχ-µές το αντίθετο από αυτό που πίστευαν.

γ) Το 529 ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ίδρυσε το πρώ-το κρατικό Πανεπιστήµιο µε το όνοµα Πανδιδακτή-ριο.

176

δ) Οι Ίσαυροι αυτοκράτορες µετονόµασαν το Πανδι-δακτήριο σε «Οικουµενικό ∆ιδασκαλείο».

ε) Ο Λέων, ο µαθηµατικός και φιλόσοφος, πριν γίνειδιευθυντής του Πανδιδακτηρίου της Μαγναύρας,υπήρξε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.

στ) Ο πατριάρχης Σέργιος έκλεισε το Πανδιδακτήριοεπί αυτοκράτορος Ηρακλείου.

Β. Να αιτιολογήσετε σύντοµα τρεις από τις απαντήσεις σας................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

6. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενο των παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο:


α) Οι µεγάλοι πατέρες της Εκκλησίας ήταν βαθείςγνώστες της αρχαίας ελληνικής παιδείας.

β) Οι αραβικές κατακτήσεις που απέσπασαν τις νό-τιες επαρχίες της βυζαντινής αυτοκρατορίας συ-νετέλεσαν στην ενίσχυση του ελληνικού χαρακτή-ρα της αυτοκρατορίας.

γ) Ο Κωνσταντίνος ο Α΄ έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρονγια την παιδεία.

δ) Το ρωµαϊκό δίκαιο κωδικοποιήθηκε από τον αυτο-κράτορα Κωνστάντιο Β΄.

ε) Ο πατριάρχης Φώτιος πριν γίνει κληρικός υπήρξεπρωτοασηκρήτης του αυτοκράτορα.

στ) Ο Γεώργιος Γεµιστός άλλαξε το όνοµά του σε Πλή-θωνα για να οµοιάζει µε το όνοµα του Πλάτωνα.

Β. Να αιτιολογήσετε σύντοµα τρεις από τις απαντήσεις σας:...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

177

7. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενο των παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο:


α) Οι κάτοικοι του Βυζαντίου αρέσκονταν να αποκα-λούνται Ρωµαίοι.

β) Στα βυζαντινά χρόνια η έννοια της λέξης «έλληνας»ταυτίστηκε µε τη λέξη ειδωλολάτρης.

γ) Η ελληνική γλώσσα υπήρξε το µέσο έκφρασης τηςχριστιανικής εκκλησίας της Ανατολής.

δ) Κύριος σκοπός της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο ήτανη διαµόρφωση χριστιανών ανθρώπων.

ε) Κατά τη βυζαντινή περίοδο, η Πολιτεία παρείχε στουςνέους δηµόσια δωρεάν εκπαίδευση.

στ) Η Εκκλησία στο Βυζάντιο ασκούσε την επίδρασή τηςµόνο στην κατώτερη βαθµίδα εκπαίδευσης.

ζ) Οι αµοιβές των δασκάλων στο Βυζάντιο ήταν πλου-σιοπάροχες.

η) Οι εύποροι γονείς στο Βυζάντιο πλήρωναν δασκάλουςγια την «κατ’ οίκον» εκπαίδευση των παιδιών τους.

θ) Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών είχε καθιερωθεί ωςγιορτή Παιδείας από τα Βυζαντινά χρόνια.

ι) Η Άννα η Κοµνηνή υπήρξε συγγραφέας του έργου«Αλεξιάς».

Β. Όσες από τις παραπάνω προτάσεις σηµειώσατε ως λανθασµένες, να τιςαποκαταστήσετε, ώστε να γίνουν σωστές......................................................................................................................

8. Α. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος ο Β΄ το 425 µ.Χ. εξέδωσε διάταγµα πουαφορούσε:α) στο κλείσιµο των φιλοσοφικών σχολών της Αθήναςβ) στην ίδρυση του πρώτου κρατικού Πανεπιστηµίου στην Κωνσταντινούπολη.γ) στο κλείσιµο του Πανδιδακτηρίουδ) στην ίδρυση του Πανεπιστηµίου της Μαγναύρας. Β. Αναφερθείτε περιληπτικά στην απάντηση που επιλέξατε.

.....................................................................................................................

178

2. Βυζαντινή Τέχνη


1. «Κάθε τέχνη, για να την κατανοήσουµε και να µετάσχουµε σ’ αυτή, χρειάζεται,εκτός από κάποιες ιστορικές γνώσεις και ερµηνεία», αναφέρεται στο σχολικόσας βιβλίο (σ. 289).α) Να αναλύσετε το περιεχόµενο του όρου «ερµηνεία».β) Να αναφέρετε τους λόγους που καθιστούν αναγκαία την ερµηνεία για την

κατανόηση των έργων τέχνης. γ) Να εξηγήσετε γιατί ειδικά η Βυζαντινή Τέχνη χρειάζεται ερµηνεία. 2. Για ποιους, κατά τη γνώµη σας, λόγους η Τέχνη της Ελληνικής Μεσαιωνικής

Αυτοκρατορίας αποκαλείται βυζαντινή κι όχι Χριστιανική, αφού τα θέµατά τηςείναι χριστιανικά;

3. Να αναλύσετε τα στοιχεία που χαρακτηρίζουν την τέχνη του Ελληνικού

Μεσαιωνικού Κράτους ως Βυζαντινή, Θεολογική και Αυτοκρατορική. 4. Να παρουσιάσετε τα στοιχεία εκείνα που κατατάσσουν τη βυζαντινή τέχνη,

από αισθητική άποψη, στην κατηγορία του υψηλού. 5. ∆ιαβάστε το παρακάτω κείµενο και απαντήστε στα ερωτήµατα που

ακολουθούν:«∆ιαβαίνων οΡτος (ΐ πιστΒς) τΒν νάρθηκα, Εστις συµβολίζει τόν γ΅ν καµ τόν ε²ς τƒγήινα προσκόλλησιν, ε²σέρχεται ε²ς τΒν κυρίως ναόν, Εστις συµβολίζει τΒν €πΒ τοΛκόσµου τούτου καµ τ΅ς γ΅ς €ποκεχωρισµένον χΨρον, τΒν ΐρατΒν οΗρανόν, ™νθαΉσταται €τενίζων πρΒς τΒ ³ερΒν Β΅µα, τΒν Θπερουράνιον χΨρον, τΒν οΗρανΒν τοΛοΗρανοΛ, τΒν παράδεισον, Επου ΐ θρόνος τοΛ ΘεοΛ, α³ µυριάδες τΨν €γγέλων καί ο³χοροµ τΨν δικαίων καµ Επου ποθε¶ διακαΨς νƒ ε²σέλθ¨».

ΣΥΜΕΩΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ, ϊΕρµηνεία περί τε τοΛ θείου ναοΛ, (Η Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 294)

α) Ποιοι είναι οι επιµέρους χώροι του χριστιανικού ναού και ποιος ο ιερόςσυµβολισµός κάθε χώρου, σύµφωνα µε το συγγραφέα;

β) Ποιους στόχους εξυπηρετεί ο συµβολικός χαρακτήρας της βυζαντινήςτέχνης;

179

γ) Σε τι διαφέρει ο χριστιανικός από τον αρχαίο ελληνικό ναό;6. Ποιο ρόλο έπαιξαν τα περίκεντρα οικοδοµήµατα στη λειτουργική ζωή των

πιστών και ποιο οι Βασιλικές; 7. Να αναλύσετε τον κύριο σκοπό της εικονογράφησης του χριστιανικού ναού

και να εξηγήσετε το ρόλο της ζωγραφικής τέχνης στη χριστιανική θρησκεία,όπως προκύπτει από τις παρακάτω φράσεις:

α) «ο»δε γƒρ καµ γραφό σιωπΨσα •ν τοίχί λαλε¶ν, καµ τƒ µέγιστα Τφελε¶ν» Γρηγορίου Νύσσης, «ωΕγκώµιον ε²ς τΒν Μέγαν Μάρτυραν Θεόδωρον»

(MIGNE, P.GR, 4, 737)β) «Ε· τι γƒρ τΒ υΑγιον ΕΗαγγέλιον διƒ τ΅ς €ναγνώσεως •νσηµαίνει µ¶ν, τΒ αΗτΒ

καµ α³ ε²κόνες». Ταρασίου Κωνσταντινουπόλεως, ωΕπιστολό πρΒς ωΙωάννην Πρεσβύτερον

(MIGNE, P.GR, 4, 737) 8. Να µελετήσετε το παρακάτω κείµενο:

«ϊΙστοριΨν δ Παλαι„ς καµ Νέας ∆ιαθήκης πληρΨσαι ™νθεν καµ ™νθεν χειρµκαλλίστου ζωγράφου τΒν ναΒν τΒν ‡γιον, Επως †ν ο³ µό ε²δότες γράµµατα, µηδδυνάµενοι τƒς θείας €ναγιγνώσκειν Γραφƒς τ« θεωρί‹ τ΅ς ζωγραφίας, µνήµην τελαµβάνωσιν τ΅ς τΨν γνησίως τβ €ληθινβ Θεβ δεδουλευκότων €νδραγαθίας, καµ πρΒς‡µιλλαν διεγείρωνται τΨν εΗκλεΨν καµ €οιδίµων €ριστευµάτων...»

ΑΒΒΑΣ ΝΕΙΛΟΣ (450), ωΕπιστολό ΞΑ πρΒς ωΟλυµπιόδωρον. (MIGNE, P.G. 79, σ. 577)

α) Να σχολιάσετε τις απόψεις του συγγραφέα για την εικονογράφηση τουχριστιανικού ναού.

β) Να παρουσιάσετε το περιεχόµενο των εικονογραφικών θεµάτων ενόςχριστιανικού ναού.

9. Να εξετάσετε συγκριτικά την ψηφιδογραφία και την τοιχογραφία ως µορφέςτης Βυζαντινής Ζωγραφικής και να αναφέρετε τις διαφορές τους.

10. Να καταγράψετε και να αναλύσετε την εξέλιξη της ζωγραφικής κατά την

περίοδο της κυρίως βυζαντινής τέχνης (7ος - 11ος αι.). 11. Να αξιολογήσετε την επίδραση που άσκησε η Εικονοµαχία στην εξέλιξη της

Τέχνης της Εικονογραφίας.

180

12. Να αναφέρετε τις σηµαντικότερες επιδράσεις που δέχτηκε η βυζαντινήζωγραφική από την αντίστοιχη τέχνη της ελληνιστικής περιόδου.

13. Να αναλύσετε τη φράση «οι µορφές, στη βυζαντινή αγιογραφία, έχουν

ξεχάσει το σώµα τους». 14. Να αναφέρετε και να αναλύσετε τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα της

βυζαντινής εικόνας. 15. Να αποδείξετε πώς η βυζαντινή εικόνα, από αισθητική άποψη, εντάσσεται

στην κατηγορία του «Υψηλού». 16. Να συγκρίνετε την Τέχνη που αναπτύχθηκε στο Βυζάντιο πριν και µετά την

Εικονοµαχία ως προς το χαρακτήρα, το περιεχόµενο και τους στόχους της.


1. Τι ονοµάζουµε βυζαντινή τέχνη; 2. Ποια στοιχεία προηγούµενων εποχών δανείστηκε η βυζαντινή τέχνη; 3. Ποια είναι τα βασικά µέρη των ναών ρυθµού βασιλικής; 4. Να ονοµάσετε τους αρχιτεκτονικούς ρυθµούς της βυζαντινής ναοδοµίας. 5. Τι γνωρίζετε για τα περίκεντρα κτήρια της βυζαντινής αρχιτεκτονικής; 6. Να περιγράψετε µε συντοµία τι εννοούµε στη βυζαντινή αρχιτεκτονική

λέγοντας:α) κιονοστοιχίαβ) κλίτοςγ) αψίδαδ) Αγία Τράπεζαε) αίθριοστ) φιάληζ) νάρθηκας

181

7. Να προσδιορίσετε µε συντοµία τι εννοούµε, στη βυζαντινή ζωγραφική,λέγοντας:

α) ψηφιδογραφία β) τοιχογραφία γ) φορητή εικόνα δ) µικρογραφία

8. Ποια ήταν η τύχη της βυζαντινής ψηφιδογραφίας από την περίοδο της

εικονοµαχίας (726-843) µέχρι το 12ο αιώνα;

9. Να διαβάσετε το παρακάτω κείµενο και να απαντήσετε στα ερωτήµατα πουακολουθούν, σχετικά µε το πρόγραµµα - κανόνα που καθιερώθηκε µετά τηνΕικονοµαχία για την αγιογράφηση των ναών:

«ωΕπ’ αΗτ΅ς γƒρ τ΅ς Ώροφ΅ς €νδρείκελος ε²κΧν µορφόν φέρουσα τοΛ ΧριστοΛπολυανθέσι ψηφ¶σιν •γγέγραπται· ε·ποις †ν αΗτΒν τόν γ΅ν •φορ„ν καµ τόν περµ ταύτηςδιανοε¶σθαι διακόσµησίν τε καµ κυβέρνησιν· οΞτως €κριβΨς ΐ γραφεΚς κ†ν το¶ςσχήµασι καµ το¶ς χρώµασι τόν τοΛ δηµιουργοΛ περµ µ„ς κηδεµονίαν •πίπνους, ο»µαι,γενόµενος •νετυπώσατο. Το¶ς δ πρΒς αΗτ« τ« Ώροφ« τοΛ µισφαρίου τµήµασιν•γκοίλοις πληθΚς €γγέλων τβ κοινβ δεσπότ δορυφοροΛντες διαµεµόρφωνται. ϊΗ δ’ €πΒτοΛ θυσιαστηρίου €νεγειροµένη ψµς τ« µορφ« τ΅ς παρθένου περιαστράπτεται, τƒς€χράντους χε¶ρας Θπρ µΨν •ξαπλούσης καµ πραττοµένης τβ βασιλε¶ τόν σωτηρίανκαµ τƒ κατ’ •χθρΨν €νδραγαθήµατα. ΧορΒς δ µαρτύρων καµ €ποστόλων, ναµ δό καµπροφητΨν καµ πατριαρχΨν Ελον πληροΛντες τα¶ς ε²κόσι τΒ τέµενος •ξωραΎζουσιν».

ΦΩΤΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ, ϊΟµιλίαι, εκδ. Β. ΛΑΟΥΡ∆Α,Θεσσαλονίκη, 1959, σσ. 102-103.

α) Ποια είναι τα βασικά εικονογραφικά θέµατα και σε ποιους εικονο-γραφικούς κύκλους διακρίνονται;

β) Πώς διατάσσονται τα θέµατα αυτά στο εσωτερικό της εκκλησίας και ποια ησυµβολική σηµασία της διάταξής τους;

10. Να ονοµάσετε τους σηµαντικότερους ζωγράφους της υστεροβυζαντι-νής

περιόδου (12ος - 4ος αι.) και τις περιοχές όπου εργάστηκαν. 11. Ενώ οι βυζαντινοί καλλιτέχνες παρέµειναν ανώνυµοι για αιώνες ολόκληρους,

«κατά την εποχή των Παλαιολόγων... οι αγιογράφοι υπογράφουν τα έργατους». Να ερµηνεύσετε αυτό το νέο στοιχείο της Βυζαντινής Ζωγραφικής.

12. Να αναλύσετε τους λόγους που οδήγησαν στην εισαγωγή της φορητής

εικόνας στην τεχνική της αγιογραφίας.

182

13. Με ποιες µορφές εκδηλώνεται η πλαστική τέχνη κατά τη βυζαντινή περίοδοκαι γιατί;

14. Ποια η σηµασία των έργων της µικροτεχνίας για τη µελέτη της κοινωνικής και

οικονοµικής ζωής του Βυζαντίου;

15. Βυζαντινή ΖωγραφικήΑ. Να παρατηρήσετε προσεκτικά τις παρακάτω εικόνες.

Εικόνα (1) Εικόνα (2)

Εικόνα (3) Εικόνα (4)

Β. Να αναγνωρίσετε τα είδη της βυζαντινής ζωγραφικής και να αναφερθείτεσύντοµα στη χρήση και στη λειτουργικότητά τους.

183

16. Βυζαντινή ΑρχιτεκτονικήΑ. Να παρατηρήσετε προσεκτικά τις παρακάτω εικόνες.

1. Θεσσαλονίκη, Αγ. ∆ηµήτριος 2. Αθήνα, Η «Όµορφη Εκκλησιά» Γαλατσίου

3. Μυστράς, Άγιοι Θεόδωροι 4. Τρίκαλα, Η Πόρτα-Παναγιά

Β. Να χαρακτηρίσετε τους βυζαντινούς ναούς ως προς τον αρχιτεκτονικό τουςτύπο.

184


1. Ποιες εικαστικές τέχνες ευνόησε και ανέπτυξε η χριστιανική εκκλησία και γιατί; 2. Τι γνωρίζετε για την τεχνική της πρωτοβυζαντινής ψηφιδογραφίας;

Να αναφέρετε τα σηµαντικότερα µνηµεία της περιόδου αυτής, στα οποίασυναντούµε ψηφιδωτό διάκοσµο.



Σας δίνονται παρακάτω µερικές δηλώσεις. Για την κάθε δήλωση, προτείνονταιπέντε απαντήσεις. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα της απάντησης που νοµίζετε πωςείναι η σωστή.

1. Η βυζαντινή ζωγραφική αναπτύχθηκε σε βάρος:α) της αρχιτεκτονικήςβ) της γλυπτικήςγ) της ψηφιδογραφίαςδ) της µικροτεχνίαςε) της τοιχογραφίας

2. Οι ψηφιδωτές παραστάσεις, την περίοδο της εικονοµαχίας, απεικόνιζαν:α) πρόσωπα της Παλαιάς ∆ιαθήκης.β) πρόσωπα της Καινής ∆ιαθήκηςγ) το πρόσωπο του Χριστούδ) απλά διακοσµητικά στοιχείαε) θεία και ιερά πρόσωπα

3. Στις βυζαντινές τοιχογραφίες οι µορφές έχουν: α) τα άκρα µικρότερα σε σύγκριση µε το σώµα β) πολύ µεγάλα κεφάλια γ) συµµετρικά όλα τα µέλη του σώµατος δ) έντονα χρώµατα ε) ρεαλιστικότητα

185

4. Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα της βυζαντινής εικόνας είναι: α) η φωτοσκίαση β) η αφαίρεση γ) η προοπτική δ) η φυσική ωραιότητα ε) η φαιδρότητα


1. Σας δίνονται δύο στήλες µε δεδοµένα. Προσπαθήστε να βρείτε ποια από ταδεδοµένα της δεξιάς στήλης σχετίζονται µε τα δεδοµένα της αριστερής.Κατόπιν γράψτε στο κενό αριστερά το γράµµα του δεδοµένου της δεξιάς πουαντιστοιχεί στο κάθε δεδοµένο της αριστερής στήλης.

Α Β......... Μονή ∆αφνίου

......... Άγ. ∆ηµήτριος Θεσσαλονίκης

.........«ροτόντα» Αγ. ΓεωργίουΘεσσαλονίκης

......... Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης

α) Βασιλικήβ) Περίκεντρο οικοδόµηµαγ) Βασιλική µε τρούλοδ) Σταυροειδής εγγεγραµµένος µε

τρούλοε) Τρίκογχοςστ) Οκταγωνικόςζ) Σταυρεπίστεγος

2. Να συµπληρώσετε τον παρακάτω πίνακα τοποθετώντας στη στήλη Β,ανάλογα µε το ρυθµό, τους εξής βυζαντινούς ναούς:α) Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης β) Άγιος Στέφανος Ρώµης,γ) Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης δ) µονές Αγίου Όρους,ε) Μονή της Χώρας (Καχριέ-τζαµί) ζ) εκκλησίες Ηπείρου

Κωνσταντινούπολης στ) Όσιος Λουκάς ΛειβαδιάςΑ. Αρχιτεκτονικός ρυθµός Β. Ναός

ξυλόστεγος βασιλικήπερίκεντρο οικοδόµηµαβασιλική µε τρούλο

σταυροειδής µε τρούλοτρίκογχος µε τρούλο

οκταγωνικός µε τρούλοσταυρεπίστεγος

γ) Ερωτήσεις συµπλήρωσης κενού

186

1. Να συµπληρώσετε τον υποµνηµατισµό των µερών της κάτοψης της ΒασιλικήςΑ΄ των Θεσσαλικών Θηβών.

1. Εξωτερικός περίβολος2. .....................................................3. .....................................................

3α. ....................................................4. .....................................................

4α-β. .................................................5. .....................................................6. .....................................................7. .....................................................8. .....................................................9. Κλιµακοστάσια προς Υπερώο

10. Βαπτιστήριο11. Σκευοφυλάκιο12. Πύργοι

Κάτοψη Βασιλικής Α΄ των Θεσσαλικών Θηβών

2. Να συµπληρώσετε τα κενά του παρακάτω κειµένου:Ο ρυθµός της Βασιλικής

Ο κυρίως ναός έχει σχήµα ορθογώνιο ή σταυρικό και καταλήγει, προςανατολάς, σε µία ...................... Ιερού. Χωρίζεται µε .......................... σε.................... τµήµατα δηλαδή παράλληλα προς τον κατά µήκος άξονα τουναού. Τα κλίτη είναι πάντα σε περιττό αριθµό και δίνουν την ..........................της Βασιλικής: µονόλιτη, τρίκλιτη, πεντάκλιτη κ.λπ. Οι µεγάλες ελληνικέςΒασιλικές έχουν συνήθως στα πλάγια κλίτη και δεύτερο όροφο που λέγεται...................... ή ..................... . Στη µέση ή σε µία πλευρά του µεσαίουκλίτους βρίσκεται ένα υψηλό βήµα, ο ..................... για την ανάγνωση τωνΓραφών, το κήρυγµα κ.λπ. Το ..................... ή ................... χωρίζει τον κυρίωςναό από το Ιερό Βήµα που είναι ψηλότερο από το υπόλοιπο δάπεδο τουναού. Το Ιερό Βήµα καταλαµβάνει το ένα τρίτο του ναού και µέσα σ’ αυτόβρίσκεται η ..................... ...................... .

• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης απάντησης

187

Σας δίνονται παρακάτω µερικές δηλώσεις. Για την κάθε δήλωση, προτείνονταιπέντε απαντήσεις. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα της απάντησης που νοµίζετε πωςείναι η σωστή και απαντήστε στην ερώτηση που ακολουθεί σε κάθε δήλωση.

1. Η βυζαντινή τέχνη, από άποψη αισθητικής ερµηνείας, εντάσσεται στηνκατηγορία:α) του Ωραίουβ) του Υψηλούγ) του Τραγικούδ) του Άσχηµουε) της ΧάρηςΝα δικαιολογήσετε την επιλογή σας.

2. Οι Βασιλικές ελληνικού τύπου είναι εκκλησίες:α) ξυλόστεγεςβ) θολοσκεπείςγ) περίκεντρεςδ) οκταγωνικέςε) τρίκογχεςΝα αναφέρετε τα βασικά χαρακτηριστικά του τύπου αυτού.

3. Τα Βαπτιστήρια και τα Μαρτύρια ήταν κτήρια: α) επιµήκη ορθογώνια β) περίκεντρα γ) ηµισφαιρικά δ) πολυγωνικά ε) τετράγωνα Να αναφέρετε τη λειτουργική χρήση των κτηρίων αυτών.

4. Ο ναός της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη είναι ρυθµού:

α) βασιλικήςβ) βασιλικής µε τρούλογ) σταυροειδούς µε τρούλοδ) ξυλόστεγης βασιλικήςε) σταυρεπίστεγουΝα εξηγήσετε γιατί ο ναός αυτός θεωρείται από αρχιτεκτονική άποψη ωςυπόδειγµα της αισθητικής κατηγορίας του Υψηλού.

188

5. Α. Σας δίνονται παρακάτω µερικές προτάσεις. Αν νοµίζετε πως το περιεχόµενότους είναι σωστό, βάλτε ένα Χ στο τετράγωνο ΣΩΣΤΟ· αν νοµίζετε πωςείναι λανθασµένο, βάλτε ένα Χ στο τετράγωνο ΛΑΘΟΣ.

Σωστό Λάθοςα) Η βυζαντινή τέχνη περιορίζεται µόνο στην Αρχι-

τεκτονική και τη Ζωγραφική.

β) Η βυζαντινή τέχνη επηρεάστηκε κυρίως από τηντέχνη της Ανατολής.

γ) Η βυζαντινή τέχνη είναι θρησκευτική, γιατί υπη-ρετεί τις ανάγκες της χριστιανικής θρησκείας.

δ) Οι ναοί ρυθµού Βασιλικής χωρίζονται σε κλίτηµε µαρµαρένια θωράκια.

ε) Το Τέµπλο χωρίζει το Ιερό Βήµα από τον υπό-λοιπο ναό.

στ) Ο Νάρθηκας ήταν χώρος για τους κατηχουµένους.

ζ) Η Αγία Τράπεζα συµβολίζει τον Τάφο του Χριστού.

η) Η φιάλη ονοµαζόταν και κρήνη των καθαρµών.

θ) Από τις εικαστικές τέχνες, στο Βυζάντιο, ευνοήθη-κε περισσότερο η ζωγραφική.

Β. Να αιτιολογήσετε τρεις από τις απαντήσεις σας.

6. Α. Σας δίνονται παρακάτω µερικές προτάσεις. Αν νοµίζετε πως το περιεχόµενότους είναι σωστό, βάλτε ένα Χ στο τετράγωνο ΣΩΣΤΟ· αν νοµίζετε πωςείναι λανθασµένο, βάλτε ένα Χ στο τετράγωνο ΛΑΘΟΣ.


α) Κατά τη βυζαντινή περίοδο, τα ψηφιδωτά χρησι-µοποιήθηκαν µόνο για τη διακόσµηση των δα-πέδων.

β) Η βυζαντινή γλυπτική απέφυγε τα ολόγλυπταπερίοπτα έργα.

γ) Ο βυζαντινός αγιογράφος συγκέντρωσε την προ-σοχή του στην απόδοση της έκφρασης του προ-σώπου των µορφών.

189

δ) Τα εικονογραφικά θέµατα, στο χριστιανικό ναό,καθορίζονται από τους πιστούς της ενορίας.

ε) Κύριο χαρακτηριστικό γνώρισµα της βυζαντινήςεικόνας είναι το περίγραµµα των µορφών της.

στ) Η βυζαντινή ζωγραφική είναι αφηγηµατική καιδιδακτική.

ζ) Η βυζαντινή αγιογραφία εξαίρει την εσωτερικότητατων παραστάσεων.

η) Η γλυπτική στο Βυζάντιο γίνεται θεραπαινίδα τηςαρχιτεκτονικής.

θ) Η µικροτεχνία είναι µορφή εκδήλωσης της ζωγρα-φικής.

Β. Σε τρεις από τις παραπάνω προτάσεις που σηµειώσατε ως λανθασµένες,να δώσετε τις σωστές απαντήσεις και να τις αιτιολογήσετε.

190

3. Η Κοινωνική Πολιτική στο Βυζάντιο4. Η Κοινωνική Πρόνοια στο Βυζάντιο


1. «... η εφαρµογή κοινωνικής πολιτικής από το κράτος είναι ανάγκη».(Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 319).

α) Να αναλύσετε τη σηµασία του παραπάνω ισχυρισµού προσδιορίζοντας ταστοιχεία εκείνα που υπαγορεύουν την ανάγκη της κοινωνικής πολιτικήςτου κράτους.

β) Να συσχετίσετε την παραπάνω φράση µε την όλη κοινωνικοοικονοµικήκατάσταση των ασθενέστερων κατοίκων της αυτοκρατορίας.

γ) Να εκθέσετε την κοινωνική πολιτική δράση συγκεκριµένων αυτοκρατόρωνυπέρ των αδυνάτων κατοίκων της αυτοκρατορίας.

δ) Να αξιολογήσετε την αποτελεσµατικότητα των κοινωνικών µέτρων πουέλαβαν.

2. «ϊΟ κοιαίστωρ •ξουσίαν ™χει τοΚς •πµ τ΅ς µεγάλης ταύτης •πιδηµοΛντας πόλεως •ξ

ο³ασδηποτοΛν (€ναζητε¶ν) χώρας, ε·τε …νδρας Ά γυνα¶κας Ά κληρικοΚς Ά µοναχοΚς Ά€σκητρίας ε·τε τΨν ™ξω πόλεων συνηγόρους Ά καµ …λλης α³ασοΛν τύχης τε καµ €ξίας, καµπεριεργάζεσθαι τίνες τε ε·εν καµ πόθεν ¤κοιεν καµ •πµ ποία προφάσει, καµ σκοπε¶ν τίνεςαΗτοΚς €δικοΛσι, καµ •πιµελε¶σθαι τοΛ συντόµως αΗτοΚς €παλλάτειν τΨν δυσκόλων δι’ ‡περ•νταυθο¶ παραγεγόνασι, καµ Ετι τάχιστα τούτους Εθεν ¤κουσιν •κπέµπειν τΨν προσηκόντων€πολαύσαντας».

ΕΠΑΝΑΓΩΓΗ(Η Πολιτιστική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 324).

Μετάφραση:«Ο κοιαίστωρ έχει εξουσία να αναζητεί εκείνους οι οποίοι έρχονται στη µεγάλη αυτή Πόλη απόοποιαδήποτε χώρα, είτε άντρες ή γυναίκες ή κληρικούς ή µοναχούς ή ασκήτριες είτε συνηγόρουςτων έξω πόλεων ή και οποιουσδήποτε άλλους ανθρώπους τυχαίους ή ευυπόληπτους και ναασχοληθεί να µάθει ποιοι είναι και από πού έχουν έλθει και µε ποια πρόφαση και να εξετάζει ποιοιτους αδικούν και να φροντίζει να τους απαλλάξει από τις δυσκολίες (προβλήµατα), για τις οποίεςέχουν έλθει εκεί, και το συντοµότερο να τους αποστείλει εκεί απ’ όπου ήλθανε, αφού απολαύσουνόσα χρειάζονται».

α) Να εντοπίσετε από το κείµενο τα καθήκοντα του κοιαίστορα του ιερούπαλατίου.

β) Να αναφέρετε ποια άλλα καθήκοντα είχε ο κοιαίστωρ.

191

γ) Να αναζητήσετε τα αίτια που υπαγόρευσαν τις παραπάνω ενέργειες τουκοιαίστορα.

3. Να αναφερθείτε στη µορφή, στο χρόνο και στα αίτια της εµφάνισης τωνκοινωνικών προβληµάτων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

4. Να παρουσιάσετε και να χαρακτηρίσετε το πολίτευµα του Βυζαντίου. 5. Να αναλύσετε τους λόγους που, κατά τη γνώµη σας, µετά τον 9ο αιώνα,

οδήγησαν ορισµένους αυτοκράτορες του Βυζαντίου στην έκδοση ειδικήςνοµοθεσίας που αφορούσε σε οικονοµικούς περιορισµούς των «δυνατών».

6. Να παρουσιάσετε τη συµβολή της Χριστιανικής Εκκλησίας στην ανάπτυξη

της Κοινωνικής Πρόνοιας στο Βυζάντιο. 7. Να σκιαγραφήσετε το ρόλο και τη σπουδαιότητα της κώµης (κοινότητας) στην

αγροτική ζωή του Βυζαντίου.


1. α) Να παρουσιάσετε την πληθυσµιακή κατάσταση της Κωνσταντινούπολης,αναφέροντας το ποσοστό που κατείχαν οι περιθωριακές οµάδες κατά το10ο αιώνα.

β) Να εξηγήσετε γιατί ο µέσος όρος ζωής στις πόλεις ήταν ιδιαίτερα χαµηλός. 2. Να συσχετίσετε τις αραβικές κατακτήσεις στη Βόρειο Αφρική µε την

επιδείνωση της θέσης των φτωχών κατοίκων της Κωνσταντινούπολης. Νααιτιολογήσετε την απάντησή σας.

3. Να παρουσιάσετε την εικόνα της κατανοµής της αγροτικής ιδιοκτησίας µετά

τον 7ο αιώνα. 4. Να αναφερθείτε µε συντοµία στο θεσµό των θεµάτων και στις ανάγκες που

υπαγόρευσαν τη δηµιουργία του. 5. α) Να αναφέρετε συνοπτικά το περιεχόµενο του Γεωργικού Νόµου.

192

β) Να εντάξετε χρονολογικά τον παραπάνω κώδικα στο γενικότερο κοινωνικο-πολιτικό πλαίσιο της εποχής του.

6. α) Να γράψετε τι ήταν και ποιο περιεχόµενο είχε το «αλληλέγγυον».

β) Να αναφέρετε ποιων αυτοκρατόρων του Βυζαντίου συνδέθηκε το όνοµαµαζί του και για ποιους λόγους.

7. Να αναλύσετε το ρόλο της κοινωνικής πρόνοιας και να τον διακρίνετε από

αυτόν της κοινωνικής πολιτικής.


1. Βυζάντιο: Μια αυτοκρατορία περικυκλωµένη από αδηφάγους εχθρούςΑ. Να παρατηρήσετε προσεκτικά τους χάρτες και το χρονολογικό πίνακα που

παρατίθενται:

Το βυζαντινό έδαφος από τον 6ο έως τον 10ο αι.1. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία γύρω στο 560.2. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία γύρω στο 709-750.3. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία στο τέλος του

9ου αιώνα.

πηγή: Α. Guillou, O Bυζαντινός Πολιτισµός, σσ. 32-33

194

Χρονολογικός Πίνακας

Πόλεµος Ιουστινιανού στη ∆ύση 533-554Οι Λοµβαρδοί εισβάλλουν στην Ιταλία 568Οι Πέρσες φτάνουν µπρος στη Χαλκηδόνα 608Ο Ηράκλειος αρχίζει εκστρατεία κατά των Περσών 622Θάνατος Μωάµεθ-Θεαµατική εξάπλωση των Αράβων 632Πρώτη πολιορκία Κων/λης από τους Άραβες 673-678Εγκατάσταση Βουλγάρων στα Βαλκάνια 679-680Ο Καρλοµάγνος στέφεται αυτοκράτορας στη Ρώµη 800Οι Άραβες κατακτούν την Κρήτη 823-824Ο Νικηφόρος Φωκάς Ελευθερώνει την Κρήτη από τουςΆραβες 961Ο Χαλίφης της Βαγδάτης αναγνωρίζει τον αρχηγό τωνΣελτζούκων ως Σουλτάνο 1055

πηγή: Θεµατική Ιστορία της Α΄ Λυκείου, σ. 115-117

Β. Με βάση τους χάρτες και το χρονολογικό πίνακα:

α) Να σηµειώσετε και να αιτιολογήσετε τις αυξοµειώσεις των εδαφών τηςΒυζαντινής Αυτοκρατορίας για µια περίοδο 500 περίπου ετών...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

β) Να συσχετίσετε τις αυξοµειώσεις των εδαφών µε την οικονοµική καιπολιτισµική πορεία του Βυζαντινού κράτους. Να εστιάσετε το ενδιαφέρονσας στον 4ο, 7ο και 9ο αιώνα....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

195

2. Ήταν η Κωνσταντινούπολη η µοναδική σηµαντική πόλη του Βυζαντίου;

Χάρτης της Βυζαντινής Αυτοκρατορίαςµετά τις κατακτήσεις του Ιουστινιανού 565 µ.Χ.

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, σ. 202-203 τ. Ζ

Να παρατηρήσετε το χάρτη των θεµάτων κατά τον 6ο αι. και:

α) Να σηµειώσετε τις πόλεις που θεωρείτε ότι είχαν να παρουσιάσουν σηµαντικήπολιτιστική, οικονοµική ή /και διοικητική δραστηριότητα..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

β) Να επιλέξετε µια από αυτές και να µιλήσετε εκτενέστερα. (Θέµα στο οποίοανήκε, ρόλο που πιθανόν έπαιξε στην Ιστορία του Βυζαντίου,προσωπικότητες που έδρασαν στην πνευµατική ζωή της πόλης..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

196

γ) Με βάση τις παρατηρήσεις σας στο χάρτη και τις γενικότερες γνώσεις σας νατεκµηριώσετε το γεγονός ότι το Βυζάντιο αποτελούσε ένα πολυεθνικό κράτος.Συνοπτικά να παρουσιάσετε τις επιδράσεις που είχε το γεγονός αυτό στηνοικονοµική και πολιτισµική ζωή της αυτοκρατορίας κατά τον 6ο αιώνα.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. α) Να αναφέρετε το ρόλο των ιδρυµάτων ευποιίας. β) Να ονοµάσετε έξι τουλάχιστον από αυτά. γ) Να αιτιολογήσετε την πληθώρα της παρουσίας τους στο βυζαντινό κόσµο σε σύγκριση µε την ελλιπή παρουσία τους στον αρχαίο ελληνικό και ρωµαϊκό κόσµο.

4. α) Να αναφέρετε ποιοι ήταν οι συντελεστές επιβίωσης του ελληνισµού στηµακραίωνη πορεία του.

β) Να αναλύσετε διεξοδικά το ρόλο καθενός από αυτούς. γ) Να εκθέσετε τα συµπεράσµατά σας.

197



Σας δίνονται παρακάτω µερικές δηλώσεις. Για την κάθε δήλωση, προτείνονταιτέσσερις απαντήσεις. Βάλτε σε κύκλο το γράµµα της απάντησης που νοµίζετεπως είναι η σωστή.

1. Τα θέµατα στο Βυζαντινό κράτος ήταν:α) Μεγάλες διοικητικές περιφέρειες, των οποίων οι διοικητές συγκέντρωναν

και τη στρατιωτική και την πολιτική εξουσία.β) Κοινότητες µε ενιαία φορολογία η οποία επιµεριζόταν κατ’ αναλογία στα

µέλη της.γ) Μικρές ιδιοκτησίες που προστατεύονταν µε ειδικά νοµοθετικά µέτρα από

την επεκτατική τάση των δυνατών.δ) Ειδικά διατάγµατα σύµφωνα µε τα οποία οι δυνατοί έπρεπε να

πληρώνουν τους φόρους των πτωχών γειτόνων τους.

2. Το «αλληλέγγυον» ήταν:α) Νοµοθετικό διάταγµα που κατοχύρωνε το δικαίωµα της ατοµικής ιδιοκτησίας.β) Νοµοθετικό διάταγµα σύµφωνα µε το οποίο οι πλούσιοι γαιοκτήµονες

έπρεπε να πληρώνουν τους φόρους των πτωχών γειτόνων τους.γ) Νοµοθετικό διάταγµα που κατοχύρωνε την ιδιοκτησία κτηµάτων σε

καλλιεργητές µε την υποχρέωση να υπηρετούν το στρατό.δ) Φόρος που η είσπραξή του γινόταν προκαταβολικά για τέσσερα χρόνια.

3. Η Βασιλειάδα ήταν:α) Εκκλησιαστικός κώδικας που συντάχθηκε από το Μ. Βασίλειο.β) Πόλη του Μ. Βασιλείου µε πλήθος ιδρυµάτων ευποιΐας.γ) Νοσοκοµείο 80 κλινών κοντά στη µονή Παντοκράτορος στην

Κωνσταντινούπολη.δ) Πρότυπο φιλανθρωπικό κέντρο του Θεόδωρου Στουδίτη.

198

4. Ποιος παρότρυνε και χρηµατοδότησε τον ιερέα Αρσάκιο να ιδρύσει πολλάξενοδοχεία σε κάθε πόλη; (Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού,παράθεµα σ. 335).α) ο Μέγας Κωνσταντίνοςβ) ο πατριάρχης Φώτιοςγ) ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνοςδ) ο Ιουλιανός ο Παραβάτης.

5. Ποιος επανέφερε σε ισχύ το «αλληλέγγυον»;α) ο Ρωµανός Γ΄ ο Αργυρόςβ) ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνοςγ) ο Βάρδας Φωκάςδ) ο Ιουστινιανός ο Α΄


1. Να συµπληρώσετε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις, αφού τις τοποθετήσετεστον κατάλληλο γραµµατικό τύπο:

η εκκλησία, ο ιδιώτης, η φιλανθρωπική, Καισάρεια, ο λόγος,ο Νύσσης, λωβοκοµείο, Βασιλειάδα, Ιωάννης Ε΄, η ευποιΐα,

ο Θεολόγος, ρακένδυτος, ο Βασίλειος, ψυχιατρικόΣτο τεράστιο κράτος της βυζαντινής αυτοκρατορίας ..... .......................δραστηριότητα που οργανώθηκε κατά πρώτο λόγο από ..... .......................και κατά δεύτερο από ..... ....................... και το κράτος, οδήγησε σεανακούφιση πλήθος φτωχών και αστέγων που γέµιζαν τις πόλεις. Είναιχαρακτηριστικός, στην προκειµένη περίπτωση, ..... ....................... περίΦιλανθρωπίας και ..... ....................... του επισκόπου Γρηγορίου ............................, αδελφού του Γρηγορίου ..... ......................., στον οποίο µετα µελανότερα χρώµατα περιγράφει την κατάσταση των ..... .......................και πεινασµένων που συνωστίζονταν µε το χέρι απλωµένο «στις στοές και τασταυροδρόµια και τα ερηµότερα µέρη της αγοράς, σαν τους νυκτοκόρακες καιτις κουκουβάγιες φωλιασµένοι σε τρύπες». Για την ανακούφιση όλων αυτών..... ....................... επίσκοπος ..... ....................... της Καππαδοκίας έκτισετην πόλη ..... ......................., όπου ανάµεσα στα άλλα ιδρύµατα ευποιίαςυπήρχε και ..... ....................... . Αργότερα στην Κωνσταντινούπολη ............................ ο Κοµνηνός ίδρυσε νοσοκοµείο µε πέντε τµήµατα µεταξύ τωνοποίων και ..... ....................... .

199

2. Να συµπληρώσετε τα κενά µε τις παρακάτω λέξεις, αφού τις τοποθετήσετεστον κατάλληλο γραµµατικό τύπο:

κατώτερη, κοινωνική πολιτική, άρτος και θεάµατα, αδύνατος, χαµηλό επίπεδο,τιµή των τροφίµων, Αίγυπτος, Κωνσταντινούπολη, τάξη, Ηράκλειος,Βασίλειος Β΄, Αρκάδιος, Ρωµανός Β΄, Θεόφιλος, βιοτέχνης, αγρότης,10ος αι., 7ος αι., συνοχή του κράτους, άρτος, µικρός καλλιεργητής

Η κοινωνική µέριµνα του Βυζαντίου, τουλάχιστον στην .......................,συνίστατο µέχρι τα µέσα του....................... σε ....................... ............................... . Όµως µετά την κατάκτηση των νότιων επαρχιών τηςαυτοκρατορίας και κυρίως της ......................., ο ....................... εξέλιπε γιατους πένητες της ....................... ....................... .Βέβαια στη µακραίωνη πορεία του Βυζαντίου υπήρξαν και αυτοκράτορες πουάσκησαν κάποια ....................... ....................... υπέρ των .......................όπως ο ....................... που πρόσφερε δωρεάν τροφή σ’ όλους όσουςδούλευαν για το κράτος ή ο ....................... και ο ....................... πουπροσπάθησαν να διατηρήσουν τις ....................... .......... ....................... στηνπρωτεύουσα σε ....................... ....................... .Παλαιότερα και ο ....................... είχε θελήσει να βοηθήσει τους....................... γι’ αυτό και κατάργησε τους φόρους που πλήρωναν, αλλά γιανα µη ζηµιωθούν τα αυτοκρατορικά ταµεία τους φόρτωσε στους....................... .Αργότερα, κατά τον ....................... ο ....................... συνέτριψε σεστρατιωτική αναµέτρηση τους µεγαλοκτηµατίες που είχαν ισχυροποιηθείτόσο, ώστε να απειλούν τη ....................... ....... ....................... και τηνεξουσία του αυτοκράτορα, ανακουφίζοντας και στηρίζοντας έτσι τους....................... ....................... που ήταν, σε τελευταία ανάλυση, το στήριγµατης δύναµης του αυτοκράτορα.

200

• Συνδυασµός ερωτήσεων αντικειµενικού τύπου και σύντοµης απάντησης1. α) Να αντιστοιχήσετε τα ονόµατα των Βυζαντινών Αυτοκρατόρων της στήλης

(Α) µε τα στοιχεία της στήλης (Β) και τα γεγονότα της στήλης (Γ).

Στήλη (Α) Στήλη (Β) Στήλη (Γ)

Θεοδόσιος 638 ΝεαρέςΗράκλειος 870 Ίδρυση ΠανδιδακτηρίουΒασίλειος Α΄ 425 Εξάπλωση ΑράβωνΡωµανός Β 554 Απώθηση βαρβάρων στη

∆ύσηΙουστινιανός 1002 Θέσπιση του αλληλέγγυουΒασίλειος Β΄ 961 Απελευθέρωση της Κρήτης

από τους Άραβες

β) Να επιλέξετε ένα από τα γεγονότα της της στήλης (Γ) και να αναφερθείτεστη σπουδαιότητα ή τις συνέπειες που είχε για την ιστορία του Βυζαντίου.

..................................................................................................................... ..................................................................................................................... .....................................................................................................................

2. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι, αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενο

των παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο:

Σωστό Λάθοςα) Η διάκριση των τάξεων στο Βυζάντιο στηριζόταν

στον πλούτο, τον έλεγχο των µέσων παραγωγήςκαι στη δύναµη του αξιώµατος.

β) Στην ιεράρχηση της βυζαντινής κοινωνίας ο αυτο-κράτορας του Βυζαντίου αποτελούσε τη βάση τηςπυραµίδας και η εκκλησία την κορυφή της.

γ) Στο Βυζαντινό κράτος δεν υπήρχε συγκεντρωτισµόςτης εξουσίας, επειδή οι κοινωνικές δοµές λειτουργού-σαν δηµοκρατικά.

δ) Στην Κωνσταντινούπολη του 10ου αι. από τους πε-ρίπου 800.000 κατοίκους της οι 30.000 ήταν άποροικαι περίπου άλλοι τόσοι απατεώνες και εγκληµατίες.

201

ε) Η κατάληψη της Ιταλίας από τους Άραβες τον 7ο π.Χ.αιώνα σήµανε το τέλος της δωρεάν διανοµής ψωµιούστους φτωχούς της Πόλης.

στ) Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α΄ Κοµνηνός µας παρέχειτην πληροφορία ότι ελάχιστοι κάτοικοι στο κράτοςκατόρθωναν να ζήσουν ως τα εξήντα χρόνια.

Β. Όσες από τις παραπάνω προτάσεις επιλέξατε ως λανθασµένες, να τιςδιορθώσετε ώστε να γίνουν σωστές και να τις αιτιολογήσετε.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................


Σωστό Λάθοςα) Ο αυτοκράτορας Αναστάσιος κατάργησε ένα βαρύ

φόρο για τους εργαζοµένους που η είσπραξή τουγινόταν προκαταβολικά για τέσσερα χρόνια.

β) «∆υνατοί» ονοµάζονταν οι πλούσιοι αστοί της Κων-σταντινούπολης.

γ) Οι ελεύθεροι πάροικοι ήταν δεµένοι µε το κτήµα µεµακροχρόνια συµβόλαια που πήγαιναν από γενιάσε γενιά.

δ) Οι εναπόγραφοι ήταν ελεύθεροι γεωργοί.

ε) Ο Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος στράφηκε κατάτων µεγαλοκτηµατιών, γι’ αυτό πολέµησε σκληράτον Βάρδα Φωκά και Βάρδα Σκληρό.

στ) Ο «Γεωργικός Νόµος» των Ισαύρων υποστήριζετην επεκτατική τάση των «δυνατών».

Β. Σε τρεις από τις παραπάνω προτάσεις ή σύνολα προτάσεων πουσηµειώσατε ως λανθασµένα, να δώσετε τις σωστές απαντήσεις και να τιςαιτιολογήσετε.

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

202

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................


Σωστό Λάθοςα) Οι «κώµες» ή «χωρία» αποτελούσαν ξεχωριστές

φορολογικές µονάδες υποχρεωµένες να καταβά-λουν κάθε χρόνο ένα ορισµένο ποσό, το οποίοπλήρωναν αναλογικά οι ελεύθεροι κάτοικοί τους.

β) Ο αυτοκράτορας Ρωµανός Γ΄ ο Αργυρός επιζη-τώντας να προασπίσει τη µικρή ιδιοκτησία επα-φέφερε το «αλληλέγγυον φορολόγηµα».

γ) Το «λωβοκοµείο» ήταν φιλανθρωπικό ίδρυµα γιαορφανά.

δ) «στρατωτόπια» ονοµάστηκαν τα κτήµατα πουέδωσαν οι διοικητές των θεµάτων σε καλλιεργη-τές µε την υποχρέωση να υπηρετούν στο στρατό.

ε) Το «Ξενοδοχείο του Σαµψών» στην Κωνσταντι-νούπολη υπήρξε φηµισµένο κέντρο διασκέδασηςκοντά στον ιππόδροµο.

στ) Ο Μιχαήλ Χωνιάτης - Ακοµινάτος ως επίσκοποςΑλεξάνδρειας, συνεργάστηκε µε τον αυτοκράτοραΙουλιανό τον Παραβάτη στην οικοδόµηση ευαγώνιδρυµάτων.

Β. Σε τρεις από τις παραπάνω προτάσεις ή σύνολα προτάσεων πουσηµειώσατε ως λανθασµένα, να δώσετε τις σωστές απαντήσεις και να τιςαιτιολογήσετε.

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

.....................................................................................................................

203

5. Α. Να µελετήσετε προσεκτικά τα παρακάτω κείµενα (Α), (Β) και (Γ).

Κείµενο (Α)«Η βασική αρχή του νέου συστήµατος είναι ο καθορισµός µιας όσο το δυνατόνπλατύτερης φορολογικής βάσεως που να περιλαµβάνει όλα τα στοιχεία της αγροτικήςπεριουσίας και της παραγωγικότητάς της: γη, καλλιεργητές, εργατικά ζώα, όλα γίνονταιφορολογήσιµα αντικείµενα»

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ,. σ.284

Κείµενο (Β)Κάποιου φτωχού γεωργού το βόδι έπεσε και ψόφησε ξαφνικά την ώρα που όργωνε τοχωράφι του. Ο φτωχός δεν µπορούσε πια να βαστάξει τις συµφορές κι απ’ τον καηµότον πήραν τα κλάµατα. Άρχισε να χτυπιέται και να θρηνολογεί λέγοντας τα παράπονάτου στο Θεό.

«Κύριε, τίποτ’ άλλο βιος ποτέ µου δεν είχα παρά αυτό µονάχα το ζευγάρι καιµου το στέρησες κι αυτό. Τώρα από πού θα θρέψω τη γυναίκα µου και τα εννιάπαιδάκια µου; Πώς θα πληρώσω τους φόρους στο βασιλά; Τα δάνεια ποιος θαµου τα ξεπληρώσει; Εσύ, Κύριέ µου, το ξέρεις βέβαια, και πολύ καλά µάλιστα,πως και αυτό το βόδι που τώρα ψόφησε τόχα χρεωµένο. Τι να κάνω πια δενξέρω. Θα παρατήσω το σπίτι µου και θα το σκάσω σε χώρα µακρινή, πριν τοµάθουν οι δανειστές µου και πέσουν σαν τα κοράκια πάνω µου και τα’ άγριαθεριά».

Βίος Φιλαρέτου, απόσπασµα στο βιβλίο του Ι. ΚαραγιαννόπουλουΗ Βυζαντινή ιστορία από τας πηγάς, Θεσ/νίκη 1974

(Θεµατική Ιστορία της Α΄Λυκείου, ΟΕ∆Β 1996, τ. Α΄ σ. 143.)

Κείµενο (Γ)[Ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Κοµνηνός, στο τέλος του 11ου αιώνα, επισκεπτόµενοςένα φηµισµένο ασκητή, έκανε µαζί του τον εξής διάλογο:«Πάτερ, σε ποιον ανήκει αυτό το µικρό µοναστήρι;-- Αυτό το κατεστραµένο µοναστήρι περιήλθε σε µας από τους προγόνους µας, καιπριν από µένα αυτός ο καλόγερος, είπε δείχνοντας τον αδελφό του, το κατοίκησεκαι ... µε τον ιδρώτα του το έκανε όπως το βλέπεις ...— Το έδαφος που κατέχει σήµερα το µοναστήρι του ανήκε από την αρχή ή είσθεεσείς που το αγοράσατε και πώς; ρώτησε ο αυτοκράτορας.— Σου το είπα, προήλθε από τους πόνους και από τους κόπους µας επάνω σεφτωχά τεµάχια που υπόκεινται στο φόρο.--- Αν πιστέψουµε στα λόγια σου, το έδαφος ανήκει µεν στο Ταµείο, δηλαδή στοΚράτος, αλλά από αυτή τη στιγµή για την άγια σου προσευχή εγώ το χαρίζω στο

204

µοναστήρι µε όλα τα δικαιώµατα που έχει το Κράτος και από τα οποία η βασιλείαµου το απελευθερώνει για να του τα παραχωρήσει».

Α. Guillou, Bυζαντινός Πολιτισµός, σ. 285

Β. Με βάση τις πληροφορίες των κειµένων (Α), (Β) και (Γ):α) Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα (Σ), αν τις παρακάτω προτάσεις τις

θεωρείτε σωστές ή το γράµµα (Λ), αν τις θεωρείτε λανθασµένες.β) Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας στα κενά διαστήµατα.

Τα εισοδήµατα του Βυζαντινού κράτους πήγαζαν από:

ΑΙΤΙΟΛΟΓΗΣΗ

1. τη φορολογία τωνπλουσίων

Σ Λ

2. τη φορολογία τωνφτωχών γεωργών

Σ Λ

3. τη φορολογία τωνµοναστηριών

Σ Λ

4. τη φορολογία τηςεκκλησίας

Σ Λ

5. τη φορολογία τωνµικροβιοτεχνών

Σ Λ

6. τις αγροτικές καλλιέργειες Σ Λ

205

Γ. α) Να σχηµατίσετε την πυραµίδα της διαστρωµάτωσης της αγροτικήςβυζαντινής κοινωνίας, χρησιµοποιώντας όποιες λέξεις από τιςπαρακάτω θεωρείτε απαραίτητες.

∆ουλοπάροικοι, «δυνατοί», κοιαίστωρ, ελεύθεροι γεωργοί,εξαρτηµένοι γεωργοί, πάροικοι, δούλοι στρατιωτόπια,

θέµατα, κώµη, αστός, µοναχός.

β) Πάροικοι, δουλοπάροικοι, «δυνατοί»: να µιλήσετε για τη θέση τους στηβυζαντινή κοινωνία κατά το 12ο αιώνα.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

γ) Να γράψετε σύντοµα τα γενικότερα συµπεράσµατά σας για τη ζωή τωναγροτών και τη θέση που κατείχε η γεωργική παραγωγή στηνοικονοµία του Βυζαντινού Κράτους.................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

206

6. Να παρατηρήσετε προσεκτικά τα παρακάτω κείµενα (Α) και (Β) και την εικόνα:

Κείµενο (Α)Στην πρωτεύουσα, στο Παρίσι αυτό του Βοσπόρου, ζούσε µε απολαύσεις µιακοινωνία, που ήξερε να διαµορφώνει τη ζωή της µε εκλέπτυνση κάθε πολυτέλειας καικοµψότητας, που περνούσε τον καιρό της ανάµεσα στο αυτοκρατορικό παλάτι, στηνΑγία Σοφία και στον Ιππόδροµο.

Karl Roth, Ιστορία του Βυζαντινού Πολιτισµού,µεταφρ. Ν. Σβορώνος, εκδ. Μπάϋρον,

στη Θεµατική Ιστορία της Α’ Λυκείου, ΟΕ∆Β 1996, σ. 145.

Κείµενο (Β)Πολλήν αφθονίαν γυµνών και αστέγων µας έχει φέρει ο παρών καιρός. Πλήθοςαιχµαλώτων εµπρός εις την θύραν καθενός. Και ο ξένος και ο µετανάστης δεν λείπει·και παντού βλέπεις το απλωµένο χέρι που ζητά. Εις τούτους σπίτι είναι το ύπαιθρον.Καταφύγια δε αι στοαί και τα σταυροδρόµια και τα ερηµότερα µέρη της αγοράς. Σαντους νυκτοκόρακας και τις κουκουβάγιες εµφωλεύουν εις τας οπάς. Ένδυµά των είναιτα µπαλωµένα κουρέλια.

Γρηγόριος Νύσσης Α΄ Λόγος: Περί Φιλανθρωπίας και Ευποιϊας(Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 333)

Πανοραµική άποψη της Βασιλεύουσαςαπό το ζωγράφο Jean-Leon Hulns

15oς αι., στην Πολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 290.

207

α) Να παρατηρήσετε την εικόνα της Κωνσταντινούπολης και να αριθµήσετετα οικοδοµήµατα που αναφέρονται στο κείµενο (Α), αλλά και όσα ακόµηµπορείτε µόνοι σας να αναγνωρίσετε. Να γράψετε στα κενά διαστήµατατα οικοδοµήµατα που αντιστοιχούν στους αριθµούς που βάλατε στηνεικόνα.

1................... 2................... 3................... 4................... 5...................

β) Με τη βοήθεια των δύο κειµένων και τις γνώσεις σας από τις παραδόσειςστην τάξη να παρουσιάσετε την εικόνα της ζωής στην Κωνσταντινούπολη..............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

208

7. α) Να τοποθετήσετε τις λέξεις που ακολουθούν στα κουτάκια του σχεδιαγράµµατοςέτσι ώστε να σχηµατιστεί η πυραµίδα της Βυζαντινής κοινωνίας.

γεωργικός, λαός, αστικός, δούλοι, πρωτεύουσα, επαρχία,ελεύθεροι, εκκλησία, αριστοκρατία, κληρικοί, αυλή, στρατός,

πάροικοι, αυτοκράτορας, µοναχοί, εξαρτηµένοι

Η διαστρωµάτωση της βυζαντινής κοινωνίας και η δοµή των εξουσιών

πηγή: Θεµατική Ιστορία Α΄ Λυκείου, σ. 123.«Η φεουδαρχία ήταν πολιτικό και κοινωνικό σύστηµα, που επικράτησε στη∆υτική Ευρώπη από τον 9ο ως το 18ο αιώνα. Στηριζόταν στη διάκριση µεταξύµιας κυρίαρχης τάξης, ιδιοκτήτριας της γης, κατόχου στρατιωτικής καιδιοικητικής δύναµης, και των υποτελών στην εξουσία της. Κάτω από τηνεξουσία του µονάρχη, διαµορφώθηκαν µε τον καιρό, δύο προνοµιούχες τάξεις,ο κλήρος και οι ευγενείς, και µια τρίτη τάξη που περιελάµβανε τα στρώµατα τηςαστικής τάξης. Ο λεγόµενος λαός, οι εργάτες των πόλεων και των αγρών, ήτανάµεσα υποδουλωµένοι στη µοναρχία ή στους φεουδάρχες (κλήρο καιευγενείς).... Οι χωρικοί, που λέγονταν βιλάνοι και είχαν µοναδική τους απασχόληση τηνκαλλιέργεια της γης, χωρίζονταν σε δύο τάξεις: α) τους ελεύθερους χωρικούς,που είχαν δική τους γη, β) τους δουλοπάροικους που ήταν και οι περισσότεροι

209

χωρικοί. Οι δουλοπάροικοι καλλιεργούν τη γη, δίνουν στον άρχοντα τοµεγαλύτερο µέρος της παραγωγής, κάνουν διάφορες αγγαρείες. Είναι δεµένοιµε τη γη και δεν έχουν δικαίωµα ν’ αλλάξουν τόπο κατοικίας. Όταν έναςφεουδάρχης µεταβίβαζε την κυριότητα του κτήµατός του µεταβίβαζε µαζί καιτους δουλοπάροικους».

Εγκυκλοπαίδεια Υ∆ΡΙΑ, Γ. Αξιωτέλλης & Σια Ε.Π.Ε.,Αθήνα 1984, τ. 12, σσ. 4016-7.

β) Με βάση τις πληροφορίες του παραπάνω κειµένου, να σχηµατοποιήσετετη διαστρωµάτωση της φεουδαρχικής κοινωνίας στη ∆ύση (Γαλλία 10οςαιώνας).

γ) Να συγκρίνετε τη δοµή των δύο κοινωνιών (βυζαντινής και δυτικο-ευρωπαϊκής) και να βρείτε τις διαφορές και τα κοινά στοιχεία.....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

δ) Ήταν η κοινωνία του Βυζαντίου φεουδαρχική; Να αιτιολογήσετε την απάντησήσας....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

211

2. ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΡΙΤΗΡΙΩΝ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ

2.1 Ολιγόλεπτα Κριτήρια Αξιολόγησης

1ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 11η)

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗ

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ..................................................................ΤΑΞΗ: .......................................ΤΜΗΜΑ: ...................................ΜΑΘΗΜΑ: ....................................................................................ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ...........................................................................


1. Να δώσετε την ιστορική σηµασία των παρακάτω λέξεων ή φράσεων:α) «βυζαντινός»β) «ΠρΒς τοΚς νέους ΐπως †ν •ξ –λληνικΨν Τφελο¶ντο λόγων»γ) αντιγραφικό εργαστήριο

6 µονάδες

2. Να απαντήσετε σε ένα από τα παρακάτω θέµατα:α) Πώς συνέβαλε η ρωµαϊκή κρατική παράδοση στη δηµιουργία της

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας;β) Πώς επέδρασε η ελληνική παιδεία στην ανάπτυξη της πολιτικής θεωρίας

στο Βυζάντιο;8 µονάδες

3. α) Συµφωνείτε µε την άποψη ότι Εκκλησία και Κράτος στο Βυζάντιο αποτελούσαν ένα ενιαίο σύνολο;

β) Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.6 µονάδες

212

2ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο ∆΄, Ενότητα 1η, υποενότητες 4, 5)




1. Α. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:Ο Γεώργιος Γεµιστός-Πλήθων µε το έργο του επηρέασε:α) τον Πεδάνιο ∆ιοσκουρίδηβ) το Χριστόφορο Κολόµβογ) το Μιχαήλ Ψελλόδ) το Γεώργιο Ακροπολίτηε) το Λέοντα το Μαθηµατικό

Β. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.4 µονάδες

2. Α. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση:Η δηµιουργία στο Βυζάντιο εργαστηρίων αντιγραφής κωδίκων (scriptoria)υπήρξε τεράστιας σηµασίας, επειδή:α) Οδήγησε στην ανακάλυψη των αραβικών αριθµών.β) Συνετέλεσε στην ανακάλυψη του χαρτιού από βαµβάκι ή λινάρι.γ) ∆ιέσωσε σηµαντικότατα έργα των αρχαίων συγγραφέων.δ) Εφοδίασε τη «Βιβλιοθήκη του Πανδιδακτηρίου» µε 100 χιλιάδες τόµους

βιβλίων.

Β. Να αιτιολογήσετε την επιλογή σας.4 µονάδες

213

3. Μετά τον Ιουστινιανό και µέχρι τον 9ο αι. παρουσιάζεται διακοπή στηναντιγραφή των παλαιών χειρογράφων. Αντίθετα, µετά τον 9ο αι. εµφανίζεταιαντιγραφική έκρηξη.

α) Να εξετάσετε τους λόγους της διακοπής αυτής.β) Να αιτιολογήσετε την αντιγραφική έκρηξη µετά τον 9ο αι.

6 µονάδες

4. α) Πότε περίπου εµφανίζεται ο Λέων ο Μαθηµατικός και µε ποια γεγονότασυνδέεται το όνοµά του;

β) Να αιτιολογήσετε το χαρακτηρισµό του Λέοντα του Μαθηµατικού ως«υπάτου των φιλοσόφων».

6 µονάδες

214





1. Β. .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Β. .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. α) .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. α) .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

215

2.2 Ωριαία Κριτήρια Αξιολόγησης

1ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 7η)



Θέµα: Ελληνορωµαϊκός Πολιτισµός

Εικόνα (1)Χρυσό περίαπτο (φυλαχτό) µε παράσταση του

Μ. Αλεξάνδρου και του Μ. Κων/νουΠολιτισµική Προσφορά του Ελληνισµού, σ. 180.

Εικόνα (2)Επικήδειος Αυγούστου

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τ. ΣΤ΄ σ. 163

Εικόνα (3) Εικόνα (4)Εικόνα (3). Για να κοσµήσει τον ιππόδροµο ο Θεοδόσιος αναστήλωσε πάνω σε µαρµάρινη βάσηέναν οβελίσκο από την Αίγυπτο. Σε µικρή απόσταση από τον οβελίσκο διακρίνεται η βάση του

τρίποδα των ∆ελφών που είχε µεταφέρει στην Κων/πολη ο Μ. Κωνσταντίνος. Εικόνα (4). Ανάγλυφεςπαραστάσεις από τη βάση του οβελίσκου του Θεοδοσίου. Στο επάνω µέρος η αυτοκρατορικήοικογένεια στο κάθισµα του ιπποδρόµου. «Ιστορία του Ελληνικού Έθνους», τ. Ζ΄, σσ. 80-81

216

α) Να παρατηρήσετε προσεκτικά τις τέσσερις εικόνες. Να καταγράψετε ταστοιχεία που αποδεικνύουν τη σύζευξη στοιχείων του αρχαίου ελληνικού καιτου ρωµαϊκού πολιτισµού.Εικόνα (1) .....................................................................................................................................................................................................................................Εικόνα (2) .....................................................................................................................................................................................................................................Εικόνα (3) .....................................................................................................................................................................................................................................Εικόνα (4) .....................................................................................................................................................................................................................................

8 µονάδες

β) Να διατυπώσετε τη σηµασία του όρου Ελληνορωµαϊκός Πολιτισµός.............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5 µονάδες

γ) Να αιτιολογήσετε τη συνύπαρξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού µε τορωµαϊκό στη λεκάνη της Μεσογείου.........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

7 µονάδες

217

2ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο ∆΄, Ενότητα 1η)(Στο µάθηµα της ηµέρας, χωρίς προειδοποίηση)




1. Να απαντήσετε σε δύο από τα παρακάτω θέµατα:α) Η πρωτοβάθµια εκπαίδευση στο Βυζάντιο: Να αναφερθείτε συγκεκριµένα

στη διάρκεια, στο περιεχόµενο και στις προοπτικές περαιτέρω σπουδών.β) Η δευτεροβάθµια εκπαίδευση στο Βυζάντιο: Να αναφερθείτε συγκεκριµένα

στη διάρκεια, στο περιεχόµενο και στις προοπτικές των περαιτέρωσπουδών.

γ) Να ονοµάσετε τις γυναικείες µορφές, οι οποίες είναι γνωστές για τηνπνευµατική τους δραστηριότητα στο Βυζάντιο και να αναφέρετε µε ποιαεπιστήµη ασχολήθηκε η καθεµιά.

12 µονάδες

2. Να επιλέξετε ένα από τα παρακάτω θέµατα και να το αναπτύξετε:α) Ο ρόλος της Εκκλησίας στην ανάπτυξη της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο.β) Η ελληνική παιδεία και η ανάπτυξη της εκπαίδευσης στο Βυζάντιο.

3 µονάδες

3. Να απαντήσετε και στις δύο ερωτήσεις:α) Τι γνωρίζετε για τα σχολικά κτήρια της πρωτοβάθµιας και δευτεροβάθµιας

εκπαίδευσης στο Βυζάντιο;β) Υπήρχε ισότητα ευκαιριών για εκπαίδευση, µεταξύ αγοριών και κοριτσιών,

στο Βυζάντιο; Να δικαιολογήσετε την απάντησή σας.5 µονάδες

218

3ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο ∆΄, Ενότητες 3η και 4η)




Να απαντήσετε στις παρακάτω ερωτήσεις:1. α) Να δώσετε τη σηµασία του όρου «κοινωνική πολιτική».

β) Να εξηγήσετε την αναγκαιότητα της κοινωνικής πολιτικής από το βυζαντινόκράτος.

5 µονάδες

2. α) Να παρουσιάσετε τη διαστρωµάτωση της βυζαντινής κοινωνίας.β) Να συσχετίσετε τη διαστρωµάτωση αυτή µε την κοινωνικοοικονοµική

κατάσταση των ασθενέστερων κατοίκων της αυτοκρατορίας.5 µονάδες

3. α) Να γράψετε τι ήταν και ποιο περιεχόµενο είχε το «αλληλέγγυον».β) Να αξιολογήσετε την πράξη στην οποία προέβη ο Βασίλειος Β΄ ο

Βουλγαροκτόνος σχετικά µε το «αλληλέγγυο».5 µονάδες

4. Α. Βάλτε ένα Χ στο αντίστοιχο τετραγωνάκι αν νοµίζετε ότι το περιεχόµενοτων παρακάτω προτάσεων είναι σωστό ή λανθασµένο.

Σωστό Λάθοςα) Οι «δυνατοί» ήταν πλούσιοι γαιοκτήµονες µε τε-

ράστιες εκτάσεις γης και ιδιωτικούς στρατούς.

β) Η κατάληψη της Ισπανίας από τους Άραβες τον7ο αι. σήµανε το τέλος της δωρεάν διανοµής ψω-µιού στους φτωχούς της Πόλης.

γ) Οι «κώµες» και τα «χωρία» των ελεύθερων γεωρ-γών αποτελούσαν ξεχωριστές φορολογικές µονά-δες µε ενιαία φορολογία.

219

δ) Όσο µεγάλωνε η δύναµη των «δυνατών» τόσοη κατάσταση των µικροκαλλιεργητών βελτιωνόταν.

ε) Ο «Γεωργικός Νόµος» των Ισαύρων έδωσε ιδιαί-τερη σηµασία στην κατοχύρωση των δικαιωµάτωντων µεγάλων γαιοκτηµόνων.

στ) Σε αντίθεση µε τον αρχαίο κόσµο που µας άφησεκαλλιµάρµαρους ναούς, το Βυζάντιο επιδόθηκε στηνανέγερση ιδρυµάτων ευποιίας.

ζ) Τα «στρατωτόπια» ήταν µεγάλα στρατόπεδα, όπουπαρέµεναν και ασκούνταν οι µισθοφόροι στρατιώτεςτων «δυνατών».

η) Η «Βασιλειάδα» υπήρξε φηµισµένο λωβοκοµείο.

Β. Σε τέσσερις από τις παραπάνω προτάσεις ή σύνολα προτάσεων πουσηµειώσατε ως λανθασµένα, να δώσετε τις σωστές απαντήσεις και να τιςαιτιολογήσετε.

220





1. α) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. α) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. α) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) ............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

221

4. Β. α) ...................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................β) .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................γ) ........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................δ) .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

222

2.3 Κριτήρια Αξιολόγησης σε ευρύτερη διδακτική ενότητα

1ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο Γ΄, Ενότητα 8η-11η)




1. Να απαντήσετε στα θέµατα που ακολουθούν:α) Υποστηρίζεται από µερικούς ιστορικούς ότι η στροφή του Κωνσταντίνου

στο Χριστιανισµό οφείλεται αποκλειστικά σε πολιτική σκοπιµότητα.Συµφωνείτε, ναι ή όχι, µε την άποψη αυτή; Τεκµηριώστε µε επιχειρήµατατην απάντησή σας.

β) Να εξηγήσετε γιατί η ίδρυση της Κωνσταντινούπολης (324 - 11 Μαΐου 330µ.Χ.) θεωρείται γεγονός κοσµοϊστορικής σηµασίας.

10 µονάδες (5 + 5)

2. Να απαντήσετε σε ένα από τα παρακάτω θέµατα:Α. Από τους διαδόχους του Κωνσταντίνου ο Ιουλιανός (361 - 363) επεχείρησε

την αναζωογόνηση της αρχαίας θρησκείας σε βάρος του Χριστιανισµού.Να αναφέρετε τον αντίκτυπο, που είχε η προσπάθειά του αυτή, στηχριστιανική και ειδωλολατρική γραµµατεία της εποχής του.

Β. Να αναλύσετε τα συγκεκριµένα γεγονότα (νοµοθεσία κυρίως) βάσει τωνοποίων εξασφαλίστηκε ο οριστικός θρίαµβος της Ορθοδοξίας, στα χρόνιατης εξουσίας του αυτοκράτορα Θεοδοσίου (379 - 395).

Γ. α) Να προσδιορίσετε την έννοια του όρου αίρεση.β) Να αναλύσετε, σύντοµα τη διδασκαλία του αιρετικού Αρείου.γ) Να αναφέρετε τις αποφάσεις της Α΄ Οικουµενικής Συνόδου (χωρίς να τις

αναλύσετε).5 µονάδες

223

3. Να απαντήσετε σε ένα από τα παρακάτω θέµατα:α) Οι Πατέρες της Εκκλησίας, όσοι υπήρξαν απόφοιτοι των ελληνικών

φιλοσοφικών σχολών, συνέβαλαν µε το έργο τους στη σύζευξη τουελληνικού πνεύµατος και της χριστιανικής σκέψης. Να επιλέξετε δύο απότα ονόµατα των Πατέρων που ακολουθούν και να αναφερθείτε σύντοµαστη συγκεκριµένη συµβολή τους.• Γρηγόριος Ναζιανζηνός• Μέγας Βασίλειος• Γρηγόριος Νύσσης• Ιωάννης Χρυσόστοµος

β) Πολλοί από τους αυτοκράτορες της Κωνσταντινούπολης φρόντισαν ώστενα διαφυλαχθεί ο πλούτος της αρχαίας ελληνικής γραµµατείας. Ναονοµάσετε τους αυτοκράτορες αυτούς και να αξιολογήσετε τασυγκεκριµένα µέτρα που έλαβαν για την πραγµάτωση του σκοπού.

5 µονάδες

224


Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΤΗΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ: ..................................................................ΤΑΞΗ: .......................................ΤΜΗΜΑ: ...................................ΜΑΘΗΜΑ: ....................................................................................ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ: ...........................................................................

Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ1. α) ......................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................β) ..................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

2. Α. ή Β. ή Γ. ...............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. α) ή β) ......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

225

2ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο ∆΄, Ενότητα 1η: Παιδεία, υποενότητες 4, 5)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Γράψτε σε καθεµιά από τις γραµµές του φύλλου απαντήσεων τις λέξεις που

συµπληρώνουν τα κενά του κειµένου αφού τις τοποθετήσετε στον κατάλληλογραµµατικό τύπο. Κάθε γραµµή αντιστοιχεί σε µία λέξη.

γραµµατιστής, εκκλησιαστικός, προγύµνασµα,ταχυγράφος, χειρόγραφο, καλλιγράφος,

εξειδικευµένος, κοσµικός, αντιγραφέας, συναξάριο.Μέχρι το 15ο αιώνα, τα βιβλία ήταν ............................ . Επειδή όµως οιαπαιτήσεις της βυζαντινής κοινωνίας αυξήθηκαν, δηµιουργήθηκε µια ιδιαίτερητάξη επαγγελµατιών που κέρδιζαν τη ζωή τους αντιγράφοντας βιβλία. Ήταν οι............................ πολλοί από τους οποίους ονοµάζονταν ............................διότι ήταν εξειδικευµένοι στο να γράφουν περίτεχνα γράµµατα, ή............................, γιατί έγραφαν ένα είδος στενογραφίας. Το περιεχόµενοτων βυζαντινών βιβλίων µπορεί να ήταν ............................ όπως τα ψαλτήριαή τα ............................, ............................ όπως η Αλεξιάδα της Άννας τηςΚοµνηνής. Οι διανοούµενοι του Βυζαντίου µελετούσαν τους αρχαίουςΈλληνες και έτσι υπήρχαν και ............................ βιβλία. Οι µαθητέςχρησιµοποιούσαν βιβλία µε ασκήσεις τα............................ και µε τηνκαθοδήγηση του............................ διάβαζαν την Ιλιάδα.

5 µονάδες

2. Α. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (Σγια το σωστό, Λ για το λάθος).α) Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία ονόµαζαν οι σύγχρονοί της

αυτό που σήµερα ονοµάζουµε Βυζάντιο. Σ Λβ) Επίσηµη Γλώσσα του βυζαντινού κράτους ήταν τα

ελληνικά. Σ Λ

226

γ) Η πνευµατική καλλιέργεια στο Βυζάντιο αλλά καιστη ∆ύση, πέρασε µία µεγάλη περίοδο ακµής απότον 6ο µέχρι τον 9ο αι. Σ Λ

δ) Κυρίως ο κλήρος ασχολήθηκε στο Βυζάντιο µε τηµελέτη των αρχαίων ελληνικών συγγραµµάτων. Σ Λ

ε) Μεγαλύτερη βαρύτητα δόθηκε από τους Βυζαντι-νούς στη µελέτη και αντιγραφή των αρχαίων ελλη-νικών κειµένων παρά στην ενασχόλησή τους µε τιςεπιστήµες. Σ Λ

στ) Από τον 4ο µέχρι το 15ο αι. η εκπαίδευση παρέχο-νταν δωρεάν και τα παιδιά όλων των κοινωνικώντάξεων µορφώνονταν ακριβώς όπως και σήµερα. Σ Λ

Β. Να επιλέξετε δύο από τις απαντήσεις που σηµειώσατε ως λανθασµένες καινα δώσετε τη σωστή απάντηση αναφερόµενοι αναλυτικότερα στο γεγονός.

6 µονάδες (3 + 3)

3. Να επιλέξετε έναν από τους παρακάτω συνδυασµούς θεµάτων. Να αναλύσετετη σχέση που υπάρχει µεταξύ των δύο ιστορικών γεγονότων του συνδυασµούπου επιλέξατε.

Αντιγραφή χειρογράφων στο Βυζάντιο Άραβες

Αναγέννηση στη ∆ύση Μαθηµατικά4 µονάδες

4. Να επιλέξετε ένα από τα παρακάτω θέµατα και να το αναπτύξετε ελεύθερα σεξεχωριστή κόλλα.α) Να ονοµάσετε τις επιστήµες που άνθισαν κατά τους βυζαντινούς χρόνους

και να παρουσιάσετε ένα τουλάχιστον εκπρόσωπο και το έργο του γιακάθε επιστήµη.

β) Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη, Καισάρεια της Καππαδοκίας:Να αξιολογήσετε τη συµβολή τους στην ανάπτυξη των επιστηµών κατάτους πρώτους αιώνες της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

γ) Να αναζητήσετε τους παράγοντες (κοινωνικούς, οικονοµικούς) που συνετέλεσανστην ανάπτυξη του χειρόγραφου βιβλίου κυρίως µετά το 10ο αιώνα.

5 µονάδες

227



Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ1. ................. ................. ................. ................. .................

................. ................. ................. ................. .................

2. Α. α) Σ Λβ) Σ Λγ) Σ Λδ) Σ Λε) Σ Λστ) Σ Λ

Β. .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

4. Επισυνάπτονται δύο λευκές σελίδες για την απάντηση στην ερώτηση αυτή.

228

3ο Παράδειγµα (Κεφάλαιο ∆΄, Ενότητα 2η)


Β. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ1. Να περιγράψετε τον αρχιτεκτονικό ρυθµό της Τρουλαίας Βασιλικής και να

παρουσιάσετε ένα συγκεκριµένο παράδειγµα ναού του τύπου αυτού.5 µονάδες

2. Να αναλύσετε την τεχνική και την τεχνοτροπία της βυζαντινής εικόνας.5 µονάδες

3. Να παρουσιάσετε την εξέλιξη της βυζαντινής τοιχογραφίας από την περίοδοτης εικονοµαχίας (7ος/8ος αι.) µέχρι την εποχή των Παλαιολόγων (14ος αι.).

7 µονάδες

4. Να ορίσετε περιληπτικά τι εννοούµε στη βυζαντινή τέχνη, λέγοντας:α) πεντάκλιτος Βασιλικήβ) µικρογραφίαγ) απεικονιστική τέχνηδ) έκφραση του Υψηλούε) θεοδοσιανό κιονόκρανοστ) µικροτεχνία

3 µονάδες

229



Β. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ1. ...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

...........................................................................................................................

2. .............................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

3. .......................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

230

4. α) .................................................................................................................................................................................................................................................β) .................................................................................................................................................................................................................................................γ) ..................................................................................................................................................................................................................................................δ) .................................................................................................................................................................................................................................................ε) ..................................................................................................................................................................................................................................................στ).................................................................................................................................................................................................................................................

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΕΡΓΑΣΙΩΝ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΩΝΓΙΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Ή ΓΙΑ ΤΟ ΣΠΙΤΙ

233


ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΕνότητες 7 - 11

(για το σπίτι)

Όπως µάθατε στο Γυµνάσιο, ως αφετηρία της Βυζαντινής Ιστορίας οιπιο πολλοί µελετητές δέχονται το έτος 330 µ.Χ., οπότε εγκαινιάστηκε απότον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο η νέα πρωτεύουσα, η Κωνσταντινούπολη.

Υπάρχουν όµως ιστορικοί που προτείνουν άλλες χρονολογίες.Κατά µια θεωρία (Ε. Stein) η αρχή του Βυζαντινού κράτους τίθεται στο

έτος 284 µ.Χ., οπότε ο ∆ιοκλητιανός ανήλθε στο θρόνο της ΡωµαϊκήςΑυτοκρατορίας.

Αφού µελετήσετε την Ενότητα 7 του 3ου Κεφαλαίου («Το ΚέντροΒάρους της Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας Κλίνει προς την Ανατολή»), νασκεφθείτε και να παρουσιάσετε τα πιθανά επιχειρήµατα µε τα οποία οιστορικός Ε. Stein υποστήριξε τη θεωρία του.


Να κατασκευάσετε ένα χρονολογικό πίνακα µε τα σηµαντικότεραπρόσωπα και γεγονότα που επηρέασαν τις εξελίξεις στη ΒυζαντινήΙστορία έως το 395 µ.Χ. Να συµπεριλάβετε και τους Ύστερους ΡωµαϊκούςΧρόνους (284 µ.Χ. - 330 µ.Χ) και να διακρίνετε τη µεταβατική αυτή προςτο «ΒΥΖΑΝΤΙΟ» περίοδο από τα γεγονότα που ανήκουν στην«ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ» ή «ΠΡΩΙΜΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ» εποχή (330 µ.Χ - 395 µ.Χ).

Για την άντληση των απαραίτητων στοιχείων να χρησιµοποιήσετε καιτο σχολικό εγχειρίδιο της Β΄ Γυµνασίου «Ιστορία Ρωµαϊκή και Βυζαντινή».

234


Το λεγόµενο ∆ΙΑΤΑΓΜΑ ΤΩΝ ΜΕ∆ΙΟΛΑΝΩΝ (313 µ.Χ.) παραδίδεται ως εξής:

«Όταν εγώ ο Αύγουστος Κωνσταντίνος και εγώ ο Αύγουστος Λικίνιοςευτυχήσαµε να συναντηθούµε στο Μεδιόλανο και συζητήσαµε όλα όσαείναι σχετικά µε το κοινό συµφέρον, αποφασίσαµε ότι, ανάµεσα στα άλλαθέµατα, που θεωρούνται πως είναι ωφέλιµα για το σύνολο, έπρεπε πρώτανα ρυθµίσουµε εκείνα που έχουν σχέση µε την ευλάβεια και το σεβασµόπρος το θείο· δηλαδή να δώσουµε και στους χριστιανούς και σ’ όλους τουςάλλους την ελευθερία να ακολουθούν τη θρησκεία που θέλουν, ώστεοποιαδήποτε θεότητα και οποιαδήποτε ουράνια δύναµη υπάρχει, να είναιευνοϊκή σε µας και σε όλους, όσοι βρίσκονται κάτω από την εξουσία µας.

Έτσι λοιπόν, αφού σκεφθήκαµε καθαρά και σωστά, καταλήξαµε στηναπόφαση να µην εµποδίζεται κανένας απολύτως να ασπάζεται τη λατρείακαι τη θρησκεία των χριστιανών κι ακόµη να δοθεί στον καθένα ηδυνατότητα να αφιερώσει τον εαυτό του σ’ εκείνη τη θρησκεία, που νοµίζειότι του ταιριάζει καλύτερα»

Ευσέβιος, Εκκλησιαστική Ιστορία, Χ, 5, 4-5, µετάφραση

Να διαβάσετε προσεκτικά το κείµενο, να υπογραµµίσετε τα χωρία τασχετικά µε τη θρησκευτική λατρεία και πίστη και να συζητήσετε τα εξής:

− Πώς ρυθµίζονται τα θρησκευτικά ζητήµατα;− Ποια θρησκευτική πολιτική υιοθετούν οι δύο συνάρχοντες;− ∆ιαφοροποιούνται από τους προκατόχους τους;− Το ∆ιάταγµα των Μεδιολάνων επηρεάζει τις σχέσεις της

χριστιανικής εκκλησίας και του Ρωµαϊκού κράτους και προς ποιακατεύθυνση;

235


Να µελετήσετε από το σχολικό σας βιβλίο:α) τη µαρτυρία του ιστορικού Λακτάντιου (σ. 226)β) τις κρίσεις που περιέχονται (σσ. 227-229) σχετικά

µε τα κίνητρα της στροφής του Κωνσταντίνου προςτο Χριστιανισµό.

Να λάβετε επίσης υπόψη σας:α) τη µαρτυρία του ιστορικού Ευσέβιου

(Εκκλησιαστική Ιστορία, ΙΧ, 9, 2):

Ο Κωνσταντίνος ξεκινώντας για τη Ρώµη «προσευχήθηκε στοΘεό του ουρανού και στο Λόγο του, τον Ιησού Χριστό, το Λυτρωτήτου σύµπαντος»

β) την κρίση της Ε. Γλύκατζη-Αρβελέρ(Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, σ. 13):

«Η ανοχή απέναντι στη νέα θρησκεία, το Χριστιανισµό ... µαρτυρεί µεβεβαιότητα τη φροντίδα του κράτους να συσφίξει πάλι τους δεσµούς του µετους ανατολικούς πληθυσµούς της αυτοκρατορίας...

Η αποδοχή του Χριστιανισµού ανταποκρινόταν στους πόθους τωνανατολικών πληθυσµών, οι οποίοι προµήθευαν στο κράτος τα µέσα για τηνάµυνά του, σε ανθρώπους και χρήµα».

Με βάση τα στοιχεία αυτά:1) Να αναφέρετε επιγραµµατικά ποιες ερµηνείες δίνονται για τη

στάση του Κωνσταντίνου απέναντι στο Χριστιανισµό και µε ποιαεπιχειρήµατα θεµελιώνεται καθεµιά.

2) Να καταθέσετε τεκµηριωµένη την προσωπική σας κρίση επί τουθέµατος.

236


«Ο Κωνσταντίνος αµέσως µετά τη νίκη του επί του Λικινίουέστρεψε το βλέµµα του ΒΑ και αναζήτησε µια νέα πρωτεύουσα.Η Σερδική, η Θεσσαλονίκη, το Ίλιο και η Χαλκηδών εµφανίστηκανπρος στιγµή ως εναλλακτικές λύσεις, τελικά όµως η προτίµησηδόθηκε στο προνοµιούχο Βυζάντιο που συνδύαζε τις ειδικές αρετέςόλων αυτών των πόλεων»

(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, σ. 35)

Να εξηγήσετε:α) τους λόγους (οικονοµικούς - στρατηγικούς θρησκευτικούς) που ώθησαν

τον Κωνσταντίνο να εγκαταλείψει τη Ρώµη και να ορίσει το νέοδιοικητικό κέντρο της αυτοκρατορίας στην Ανατολή.

β) τα κριτήρια µε τα οποία, πιθανότατα, επέλεξε την αρχαία αποικία τωνΜεγαρέων, για να κτίσει τη νέα πρωτεύουσα.


Να σηµειώσετε στη γραµµή του ιστορικού χρόνου τις αποφάσεις και τιςενέργειες των αυτοκρατόρων του ανατολικού Ρωµαϊκού κράτους, µε τιςοποίες κατά τον 4ο αιώνα ο Χριστιανισµός σταδιακά εδραιώνεται στηνΑυτοκρατορία και στο τέλος θριαµβεύει.


Ο J. B. Bury, ένας από τους µεγάλους της Βυζαντινολογίας,υποστήριξε ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν γεννήθηκε ποτέ, γιατί ηΡωµαϊκή Αυτοκρατορία πέθανε το 1453 µε την άλωση της δεύτερηςΡώµης, της Κωνσταντινούπολης.

Η άποψη αυτή θεωρείται σήµερα από τους µελετητές της ΒυζαντινήςΙστορίας υπερβολική, όχι όµως αβάσιµη.

− Να εξηγήσετε το περιεχόµενό της.− Να σκεφθείτε (δυο - τρία) επιχειρήµατα µε τα οποία θα µπορούσε

να θεµελιωθεί.− Να εξηγήσετε γιατί θεωρήθηκε υπερβολική, παρουσιάζοντας (δυο -

τρία) επιχειρήµατα µε τα οποία θα µπορούσε να ανασκευασθεί.

237


Αφού διαβάσετε προσεκτικά το απόσπασµα από το λόγο του Μ.Βασιλείου «ΠρΒς τοΚς νέους Επως †ν •ξ –λληνικΨν Τφελο¶ντο λόγων», πουπαρατίθεται στη σ. 239 του σχολικού σας βιβλίου, να εξηγήσετε γιατί ολόγος αυτός «αποτελεί, µέχρι σήµερα, την πυξίδα της ελληνοχριστιανικήςπαιδείας», όπως αναφέρει το βιβλίο σας στη σ. 240.

238

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:


Προοίµιο


Να κατασκευάσετε ένα συνοπτικό χρονολογικό πίνακα της ΒυζαντινήςΙστορίας στον οποίο να επισηµάνετε:

α) τις περιόδους στις οποίες διαιρείται η Βυζαντινή Ιστορία:Πρωτοβυζαντινή - Μεσοβυζαντινή - Υστεροβυζαντινή

β) τους αυτοκράτορες του Βυζαντίου κατά δυναστείαγ) τα σηµαντικότερα γεγονότα που καθόρισαν τις εσωτερικές και

εξωτερικές µεταβολές του Βυζαντινού κράτους.Για την εργασία σας να στηριχθείτε στο σχολικό βιβλίο της Β΄

Γυµνασίου «Ιστορία Ρωµαϊκή και Βυζαντινή».

Σηµείωση:Η εργασία αυτή κρίνεται απαραίτητη, προκειµένου οι µαθητές να ανακαλέσουν

στη µνήµη τους βασικές γνώσεις που απέκτησαν στο Γυµνάσιο, ώστε να µπορούννα εντάσσουν στη ροή του ιστορικού χρόνου τα θέµατα που θίγονται στα κεφάλαιαπου ακολουθούν.

Εφόσον ανατέθηκε στους µαθητές η ανάλογη εργασία από το Τρίτο Κεφάλαιο(βλ. σ. 111 του παρόντος τεύχους), αυτή µπορεί να δοθεί ως συνέχειά της.

Χρήσιµο πάντως είναι καθ’ όλη τη διάρκεια των µαθηµάτων οι µαθητέςνα συµβουλεύονται έναν τέτοιο πίνακα, ο οποίος µπορεί, κατασκευασµένοςανάλογα, να αναρτηθεί στην τάξη.

239

1. Παιδεία


Ο Ιουστινιανός στο Προοίµιο µιας «Νεαράς» εξηγεί για τη γλώσσα στηνοποία συντάσσονται οι περισσότεροι νέοι νόµοι:

«ΟΗ τ« πατρίί φων« τΒν νόµον συνεγράψαµεν,€λλƒ ταύτ¨ δό τ « κ ο ι ν « τ ε κ α µ – λ λ ά δ ι ,Ϋ σ τ ε ‡ π α σ ι ν αΗ τ Β ν ε » ν α ι γ ν ώ ρ ι µ ο νδιƒ τΒ πρόχειρον τ΅ς –ρµηνείας»

Νεαρά VΙΙ, Ι[Και δεν γράψαµε το νόµο στην πατροπαράδοτη γλώσσα(δηλαδή τη λατινική), αλλά σ’ αυτή την κοινή, την ελληνική,ώστε να γίνει γνωστός σε όλους, αφού θα µπορούν να τονκαταλάβουν εύκολα]

Να παρουσιάσετε και να αναλύσετε τα στοιχεία της Βυζαντινήςπραγµατικότητας που επιβάλλουν, κατά τον 6ο αιώνα, τη χρησιµοποίησητης ελληνικής γλώσσας και στη διοίκηση.


Κατά το 529 µ.Χ. µε µια «Νεαρά» ο Ιουστινιανός όρισε:

«Μηδεµς •ν ωΑθήναις διδασκέτω φιλοσοφίαν»

Να ερµηνεύσετε την απόφασή του αυτή λαµβάνοντας υπόψη σας καιτο παράθεµα 3 στη σ. 258 του σχολικού σας βιβλίου.

Μπορείτε να υποθέσετε ποιες αντιδράσεις προκάλεσε αυτό τοδιάταγµα και ποια αποτελέσµατα είχε;

Σηµείωση:Σχετικά µε τα θέµατα βλ. και Φ. Βώρου, «Ένα Μοναδικό Μάθηµα», Φιλόλογος,

τ. 87, σσ. 67-70.

240


Να κατασκευάσετε ένα συγκριτικό πίνακα µε θέµα:«Η ΣΤΟΙΧΕΙΩ∆ΗΣ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΑΘΗΝΑ»

καταγράφοντας τα βασικά χαρακτηριστικά της εκπαίδευσης κατά τιςδύο εποχές· δηλαδή:

− το φορέα,− το θεµελιώδη σκοπό και τους στόχους,− το περιεχόµενο,− τα παιδευτικά µέσα,− τους δασκάλους,− την ηλικία των εισερχοµένων και τη διάρκεια φοίτησης,− το φύλο των εκπαιδευοµένων,− το χώρο διδασκαλίας.

Να συζητήσετε στη συνέχεια ποια κοινά στοιχεία και ποιες διαφορέςδιακρίνατε.


Να αποτυπώσετε σε πίνακα την «ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ»,περιλαµβάνοντας κατά βαθµίδα:

− τους στόχους,− τα µαθήµατα,

− τους δασκάλους,− τη διάρκεια της φοίτησης,

− το φύλο των εκπαιδευοµένων,

− τους φορείς εκπαίδευσης.Από ποια στοιχεία τεκµηριώνεται ότι «βασική επιδίωξη ήταν

η µόρφωση χρηστών χριστιανών πολιτών, που να είναι σε θέση ναεκπληρώνουν τα καθήκοντα προς την Εκκλησία και την Πολιτεία»; (βλ.σχολικό βιβλίο σ. 247).


241

Να διαβάσετε το απόσπασµα από τη «∆ηµηγορία» του ΚωνστάντιουΒ΄ που παρατίθεται στη σελίδα 231 του σχολικού σας βιβλίου και ναλάβετε υπόψη σας όσα σχετικά µε την πολιτική του για ζητήµατα παιδείαςαναφέρονται στις σελίδες 255-256.

Να εξηγήσετε γιατί «για πολλούς είναι ο πρώτος πραγµατικά βυζαντινόςαυτοκράτωρ» (Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, σ. 59).


Να συγκρίνετε την ανώτερη παιδεία της κλασικής αρχαιότητας µε ταανώτερα πνευµατικά ιδρύµατα του Βυζαντίου.

Να εκθέσετε τα συµπεράσµατά σας σχετικά µε την εξέλιξη πουσηµειώθηκε και να κρίνετε αν υπάρχει πρόοδος κατά τη Βυζαντινή εποχή.


Να σχεδιάσετε ένα χάρτη του Βυζαντινού κράτους κατά τις αρχές του6ου µ.Χ. αι. και να σηµειώσετε τα ανώτερα πνευµατικά ιδρύµατα πουλειτουργούν σ’ όλη την έκταση της αυτοκρατορίας.

Σε υπόµνηµα να δίνετε τις απαραίτητες για κάθε ίδρυµα πληροφορίες,ώστε ο χάρτης να είναι «εύγλωττος» για την πνευµατική ζωή τουΒυζαντίου κατά την περίοδο αυτή.


Να συσχετίσετε το Προοίµιο της «Νεαράς» του Ιουστινιανού που ορίζει:«οΗ τ« πατρίί φων« τΒν νόµον συνεγράψαµεν,€λλƒ ταύτ¨ δό τ« κοιν« τε καµ –λλάδι...»

µε το απόσπασµα από το έργο του Paul Lemerle «Ο Πρώτος ΒυζαντινόςΟυµανισµός» στη σ. 258 του βιβλίου σας (παράθεµα 3).

Υπάρχει, κατά τη γνώµη σας, αντίφαση στις ενέργειες του Ιουστινιανού;Πώς µπορείτε να την ερµηνεύσετε;


242

Να διερευνήσετε τη σχέση που υπάρχει ανάµεσα στα Πανεπιστήµια τουΒυζαντίου και το Universita ή Université ή το University του ∆υτικού Κόσµου,λαµβάνοντας υπόψη σας το παράθεµα 4 στη σ. 258 του σχολικού σαςβιβλίου.


Να µελετήσετε στις σελίδες 262-263 του σχολικού σας βιβλίου ταπαραθέµατα που αναφέρονται στους µεγάλους πατέρες της Εκκλησίας.

Ποια η σχέση τους µε την αρχαία ελληνική παιδεία;


Να εξηγήσετε γιατί ο φιλόσοφος του Μυστρά, Γεώργιος Πλήθων-Γεµιστός θεωρείται ο θεωρητικός του νέου ελληνισµού, λαµβάνονταςυπόψη σας το παράθεµα από την «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύµατος»του Π. Κανελλόπουλου στη σ. 270 του σχολικού σας βιβλίου.


«Καµ τΒ τΨν ϊΕλλήνων Γνοµα πεποίηκε ... µ„λλον υΕλληναςκαλε¶σθαι τοΚς τ΅ς παιδεύσεως τ΅ς µετέρας £ τοΚς τ΅ς κοιν΅ςφύσεως µετέχοντας»

Ισοκράτης, Πανηγυρικός, § 50, 380 π.Χ.

«ωΕσµν γƒρ οΠν ήν γε¶σθέ τε καµ βασιλεύετε υΕλληνες τΒγένος, Υς ¤ τε φωνό καµ πάτριος παιδεία µαρτυρε¶».

Γεώργιος Πλήθων-Γεµιστός,«Λόγος πρΒς τΒν βασιλέα ωΕµανου΅λον

περµ τΨν •ν Πελοποννήσί πραγµάτων», 1418 µ.Χ.

Να επισηµάνετε και να αναλύσετε το περιεχόµενο που έχειο όρος «Έλληνες» στον Πανηγυρικό του Ισοκράτη και στην επιστολή τουΠλήθωνα προς τον αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγο.

Από τη συσχέτιση των δύο κειµένων (και λαµβάνοντας υπόψη σας ότικατά τα χρόνια της ακµής του Βυζαντίου η λέξη «Έλλην» είχε την έννοιατου ειδωλολάτρη) να αξιολογήσετε τη σηµασία που έχει η διακήρυξη τουΠλήθωνα για την ταυτότητα του Ελληνισµού.

243


Να κατασκευάσετε ένα συγκριτικό πίνακα µε θέµα:«ΟΙ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑ∆Α ΚΑΙ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ».

Στον πίνακα να καταγράψετε ανά εποχή:

− τους κλάδους της επιστηµονικής γνώσης που αναπτύσσονται,− τους επιστήµονες που διακρίνονται σε κάθε κλάδο

(σηµειώνοντας τον αιώνα που έζησαν),− τα αντιπροσωπευτικά συγγράµµατά τους,

τα επιστηµονικά βήµατα που πραγµατοποιούνται σε κάθε κλάδο(επιγραµµατικά).

Στην καταγραφή των στοιχείων για κάθε κλάδο να ακολουθήσετεχρονολογική σειρά.


Με βάση τη µελέτη σας:1. Να αναφέρετε ποιες από τις επιστήµες που αναπτύχθηκαν στην Αρχαία

Ελλάδα καλλιεργούνται κατά τη Βυζαντινή εποχή και προς ποιακατεύθυνση.

2. Να αξιολογήσετε σε ποιες επιστήµες οι Βυζαντινοί προόδευσαν.


Να µελετήσετε το παράθεµα από το έργο του N. G. Wilson: «Από τοΒυζάντιο στην Αναγέννηση» (σ. 282 του σχολικού σας βιβλίου) και:

− να παρουσιάσετε τη σχέση των ανακαλύψεων του ΧριστόφορουΚολόµβου µε τις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων γεωγράφων

− να διερευνήσετε τη συµβολή των Βυζαντινών λογίων στο εγχείρηµάτου.


Να σχεδιάσετε ένα χάρτη µε θέµα:«ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΕΣ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΥ ΚΟΣΜΟΥ»

244

δίνοντας σε υπόµνηµα τις απαραίτητες πληροφορίες σχετικά µε το χρόνοίδρυσης, τον ιδρυτή, το µέγεθος, τη διάρκεια «ζωής» κάθε βιβλιοθήκης κ.τ.λ.

2. Βυζαντινή Τέχνη


∆ίνουµε τις εικόνες:

Παρθενώνας, Αθήνα, 450 π.Χ.Έργο κατεξοχήν αντιπροσωπευτικό

του ΩΡΑΙΟΥ

Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη, 537 µ.Χ.Έργο κατεξοχήν αντιπροσωπευτικό

του ΥΨΗΛΟΥ

«Αν ο αρχιτέκτονας της κλασικής εποχής δούλευε το έργο του, όπως ογλύπτης το µάρµαρο, σκαλίζοντας από τα έξω προς τα µέσα, ο βυζαντινόςαρχιτέκτονας το δούλευε, όπως ο αγγειοπλάστης τον πηλό, από τα µέσαπρος τα έξω. Ο πρώτος έδινε στη µορφή ένα περιεχόµενο, ο δεύτερος στοπεριεχόµενο µια µορφή...» γράφει ο Π. Μιχελής, αισθητοποιώντας τηδιαφορά ανάµεσα στην Κλασική και στη Βυζαντινή Αρχιτεκτονική.

− Να µελετήσετε τους δύο ναούς και να καταγράψετε τις διαπιστώσεις σαςσχετικά µε: • τη θρησκευτική ανάγκη που ο καθένας εξυπηρετούσε,

• την κτηριολογική διάταξη του ενός και του άλλου ναού, • το ρόλο του «κανόνα» των αναλογιών

ή της ανθρώπινης «κλίµακας» στη σύνθεση κάθε ναού,

245

• τη διάρθρωση της µορφής τους (σχέση όλου-µελών).

246

− Με βάση τη µελέτη σας να συναγάγετε τα βασικά γνωρίσµατα µε τα οποίαδιακρίνετε το Υψηλό ως αισθητική κατηγορία από το Ωραίο και νααποκαλύψετε τη διαφορά ανάµεσα στη Βυζαντινή και την Κλασική Τέχνη.

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Μιχελής, Π., Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, Αθήνα, 1978.


Να αποτυπώσετε στη γραµµή του ιστορικού χρόνου τις περιόδους στιςοποίες διακρίνεται η Βυζαντινή Τέχνη και να σηµειώσετε τουςαρχιτεκτονικούς τύπους που χρησιµοποιούνται σε κάθε περίοδο.


Να κατασκευάσετε έναν πίνακα µε θέµα:«Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ»

στον οποίο να αναφέρετε για κάθε περίοδο της Βυζαντινής Τέχνης:− τους αρχιτεκτονικούς τύπους ναών που επικρατούν,− την προέλευση κάθε τύπου,− τους σπουδαιότερους σωζόµενους ναούς κάθε τύπου.


Να επισκεφθείτε το ναό ή τους ναούς της γειτονιάς σας, ναπαρατηρήσετε την αρχιτεκτονική τους εξωτερικά και εσωτερικά και, µεβάση όσα µάθατε για τη βυζαντινή ναοδοµία, να τους κατατάξετε στοναρχιτεκτονικό τύπο όπου ανήκουν.

247



Τοµήτης αρχικής βασιλικής

του Αγ. Πέτρου στη Ρώµη

Κάτοψητης τρίκλιτης βασιλικήςτων Θηβών Θεσσαλίας

Ο Αγ. ∆ηµήτριος στη Θεσσαλονίκη, πεντάκλιτη βασιλική

248

Οι βασικές αρχές στη σύνθεση της ΒΑΣΙΛΙΚΗΣ, που τη διαφοροποιούν απότα ελληνορωµαϊκά πρότυπά της, και συντελούν στη δηµιουργία του αισθήµατοςτου Υψηλού είναι: α) η έξαρση του βάθους,

β) η ανάδειξη του ύψους,γ) το συνεχές και ενιαίο του άπειρου χώρου.

− Να µελετήσετε: 1. τις εικόνες που σας δόθηκαν,

2. τα παραθέµατα στη σ. 294 του σχολικού σας βιβλίουκαι να παρουσιάσετε τα αρχιτεκτονικά στοιχεία µε τα οποία δηµιουργούνταιαυτές οι βασικές αρχές.

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, τ. Α΄, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα, 1975.− Μιχελής, Π., Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, Αθήνα, 1978.

249


∆ίνουµε τα σχέδια (κατόψεως και τοµής) των ναών:

Άγιοι Σέργιος και ΒάκχοςΚωνσταντινούπολης

Άγιοι Θεόδωροι Μυστρά

250

Καθολικό Μονής Αστερίου Άγιοι Θεόδωροι Αργολίδας

− Να παρατηρήσετε προσεκτικά την κάτοψη και την τοµή κάθε ναού και, µεβάση τα στοιχεία που παρέχει το σχολικό σας βιβλίο για τη βυζαντινήαρχιτεκτονική, να χαρακτηρίσετε τους ναούς ως προς τον αρχιτεκτονικό τουςτύπο και να αιτιολογήσετε τους χαρακτηρισµούς που δώσατε.

251


«Όσο είναι γεγονός ότι οι Βυζαντινοί δεν επινόησαν αυτοί πρώτοιτην τεχνική του ψηφιδωτού, άλλο τόσο είναι γεγονός ότι µόνοστα χέρια τους η τέχνη αυτή έφθασε σε µοναδικό εκφραστικόεπίπεδο. Επί χίλια περίπου χρόνια η ψηφιδογραφία αντανακλούσε τηδύναµη, τον πλούτο, τον αισθητικό προβληµατισµό και τηνπνευµατική επάρκεια της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Τα ψηφιδωτάαισθητοποιούσαν την ιδεολογική ιδιαιτερότητα του µεσαιωνικούβυζαντινού κόσµου, όπως ακριβώς ο Παρθενώνας χαρακτήρισε τηνκλασική Ελλάδα του 5ου αι. π.Χ. ή οι Πυραµίδες την Αίγυπτο τωνΦαραώ.... Κατά τη βυζαντινή περίοδο η ψηφιδογραφία έγινε η πιοπροσφιλής ζωγραφική τεχνοτροπία, υποσκέλισε οποιαδήποτε άλληπλαστική µορφή - κυρίως τη γλυπτική - και κατάφερε να αποτελέσειτην υποβλητική εικόνα των φιλοσοφικών, θρησκευτικών ακόµη καιπολιτικών πιστεύω της εποχής».

Μ. Στεφανίδης, Μια ιστορία της ζωγραφικής, σ. 47.

ΤΑ ΠΕΡΙΦΗΜΟΤΕΡΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΨΗΦΙ∆ΩΤΑ (Ραβέννα, Άγιος Βιτάλιος, 547 µ.Χ. περίπου)

Ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός και η ακολουθία του

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα και η ακολουθία της

252

− Να περιγράψετε, όσο πιο λεπτοµερειακά µπορείτε, τα ψηφιδωτά,προσέχοντας:

• τις εικονιζόµενες µορφές,• τη διάταξή τους,• τη στάση τους,• τα ενδύµατά τους,• τα χαρακτηριστικά των προσώπων,• το σκηνικό,• τα χρώµατα,• το σχέδιο,• το ρυθµό των συνθέσεων.

− Να εξηγήσετε, µε βάση τις παρατηρήσεις σας, γιατί τα έργα αυτά θεωρούνταιόχι µόνο αριστουργήµατα της ζωγραφικής αλλά και προπαγανδιστικά τηςαυτοκρατορικής εξουσίας.

Σηµείωση: Για την αισθητοποίηση του θέµατος και τη διευκόλυνση των µαθητών, για ναανταποκριθούν στην εργασία αυτή, ιδιαιτέρως χρήσιµο είναι το εκπαιδευτικόβίντεο «Ιουστινιανός: µια ιστορία σαν ψηφιδωτό» της σειράς «ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΙΣΤΟΡΙΑ» του Ιδρύµατος Μελετών Λαµπράκη, το οποίο προσφέρει δωρεάνστα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης όλο το εκπαιδευτικό υλικό του.

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, τ. Α΄, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα, 1975.− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1978.− Στεφανίδης, Μ., Μια ιστορία της ζωγραφικής, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1994.− Χατζηδάκη, Ν., Βυζαντινά ψηφιδωτά, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1994.

253



ΤΑ ΚΟΡΥΦΑΙΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΨΗΦΙ∆ΟΓΡΑΦΙΑΣΚωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας (Καχριέ-τζαµί), 14ος αιώνας

∆έηση

Το όνειρο του Ιωσήφ και η Φυγή στην Αίγυπτο

254

Ο Θεόδωρος Μετοχίτης γονατιστός στο Χριστό

«Η τελευταία και µεγαλοπρεπέστερη φάση της βυζαντινήςψηφιδογραφίας σχετίζεται µε την αναγέννηση των Παλαιολόγωνκαι καλύπτει το 13ο και 14ο αιώνα. Είναι παράδοξο ότι, ενώη αυτοκρατορία βαδίζει προς το µοιραίο τέλος της, η τέχνη τηςφτάνει στο ύπατο σηµείο εκφραστικής και πνευµατικήςπληρότητας, αγγίζει την τελειότητα, προαναγγέλλει το ανθρωπιστικόµήνυµα της Αναγέννησης στο δυτικό κόσµο»

Μ. Στεφανίδης, Μια ιστορία της ζωγραφικής, σ. 70.

− Να µελετήσετε τις εικόνες συγκριτικά προς τα ψηφιδωτά των προηγουµένωναιώνων, που περιέχονται στις σσ. 302-308 του σχολικού σας βιβλίου και ναεπισηµάνετε: α) την κοινή σε όλα τα ψηφιδωτά καλλιτεχνική γλώσσα,

β) τα εκφραστικά στοιχεία που συνθέτουν το ξεχωριστό ύφοςτων ψηφιδωτών της Μονής της Χώρας.

Σηµείωση: Οι εικόνες είναι απαραίτητο να δοθούν στους µαθητές έγχρωµες και σεµεγέθυνση.

255



Πορτρέτο από το Φαγιούµ,Αίγυπτος, 3ος αι.

Ο Χριστός Παντοκράτωρ,Σινά, α΄ µισό 6ου αι.

Πρότυπα των βυζαντινών εικόνων απετέλεσαν τα αιγυπτιακά πορτρέτανεκρών σε ξύλο, τα οποία σώθηκαν άφθονα στην περιοχή Φαγιούµ.

− Να εξετάσετε συγκριτικά τις εικόνες και να επισηµάνετε τους εκφραστικούςτρόπους που άντλησαν από τις αρχαίες αιγυπτιακές νεκρικέςπροσωπογραφίες οι Βυζαντινοί ζωγράφοι για την απόδοση τουυπερβατικού.

(Παρατηρήστε τα µάτια, τη µύτη, την έκφραση, τη διάταξη της µορφής)

256


∆ίνουµε την εικόνα:

Το θαύµα των άρτων και των ιχθύων.Ψηφιδωτό από τη βασιλική S. Apollinare Nuovo, Ραβέννα, 520 µ.Χ.

Στο έργο εικονογραφείται το χωρίο εκείνο της Καινής ∆ιαθήκης, όπουαναφέρεται ότι ο Χριστός έθρεψε πέντε χιλιάδες ανθρώπους µε πέντε καρβέλιακαι δύο ψάρια.

− Να παρατηρήσετε την εικόνα και να αναλύσετε τον τρόπο µε τον οποίοαφηγείται την ιστορία ο ζωγράφος.

(Προσέξτε: • την οργάνωση του θέµατος,• τη διάταξη των εικονιζοµένων µορφών,• τα χρώµατα,• το φόντο,• τα χαρακτηριστικά και τη θέση της µορφής του Χριστού,• την απόδοση των σωµάτων,• τα χαρακτηριστικά στα οποία δίδεται έµφαση.)

257

− Να εξετάσετε αν όσα παρατηρήσατε για την αφηγηµατική µέθοδοσ’ αυτό το έργο ισχύουν και για τα έργα που εικονίζονται στις σελίδες 302-315 του σχολικού σας βιβλίου.

− Με βάση τις διαπιστώσεις σας µπορείτε να αναφερθείτε στα κύριαχαρακτηριστικά της Βυζαντινής ζωγραφικής και σε ό,τι τη διαφοροποιείαπό την αρχαία κλασική αισθητική;


Να ζωγραφίσετε τη σκηνή, όπως θα τη ζωγράφιζε ένας καλλιτέχνης τηςελληνιστικής εποχής (βλ. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε΄., σσ. 458-468)


«Η µεγαλύτερη απόδειξη της ζωτικότητας της Βυζαντινήςτέχνης είναι η δύναµη που έχει ν’ απλώνεται...Τον 12ο αιώνα στην περιοχή του βυζαντινού πολιτισµού ανήκειόλος ο πολιτισµένος κόσµος»

L. Réau

− Να σχεδιάσετε ένα χάρτη µε θέµα:«ΤΑ ΑΞΙΟΛΟΓΑ ΚΕΝΤΡΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ»,

ώστε να αισθητοποιηθεί η σφαίρα επιρροής και ακτινοβολίας της.

258


∆ίνουµε την εικόνα:

Ένθρονος Παναγία και Βρέφος.Πιθανώς ζωγραφισµένη στην Κωνσταντινούπολη, γύρω στο 1280 µ.Χ.

Ουάσινγκτον, National Gallery of Art.

«Ζητώντας από τον καλλιτέχνη που ζωγράφιζε εικονίσµατα να συµµορφώνεταιαπόλυτα µε τα συγκεκριµένα πρότυπα που είχε καθαγιάσει µια πανάρχαιαπαράδοση, η Βυζαντινή Εκκλησία βοήθησε να διασωθούν οι ιδέες καιτα επιτεύγµατα της ελληνικής τέχνης στους τύπους που χρησιµοποιήθηκαν γιατις π τ υ χ έ ς , το π ρ ό σ ω π ο και τις χ ε ι ρ ο ν ο µ ί ε ς », υποστηρίζειο Gombrich (σ. 98), συνδέοντας τη Βυζαντινή ζωγραφική µε τις ελληνικέςκαταβολές της.

− Να εξετάσετε την εικόνα της Παρθένου και να περιγράψετε τα στοιχεία τηςσύνθεσης που παραπέµπουν στις κατακτήσεις της ελληνικής τέχνης.


259


Λούκα Σινιορέλλι,Σταύρωση µε τη Μαγδαληνή,

16ος αι.

Σταύρωση,Οχρίδα, 14ος αι.

Ο Χριστός του Αγ. Ιωάννηστο σταυρό,

Σαλβατόρ Νταλί, 1951

− Αν δεν γνωρίζατε την ταυτότητα των εικόνων, θα µπορούσατε να πείτε µεβεβαιότητα ποια από τις τρεις είναι Βυζαντινή; Ποιοι είναι οι τρόποι τηςκαλλιτεχνικής έκφρασης που καθιστούν αναγνωρίσιµη και διαφοροποιούνριζικά τη Βυζαντινή εικόνα από τους ζωγραφικούς πίνακες µε το ίδιοθρησκευτικό θέµα;

Σηµείωση: Το υλικό για την άσκηση βρίσκεται στο βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο«Βυζαντινή Τέχνη», εκδ. Κέδρος, 1990, σ. 34 και σ. 38.

260

3. Η Κοινωνική Πολιτική στο Βυζάντιο


Να σχεδιάσετε την κοινωνική πυραµίδα της βυζαντινής κοινωνίας,αισθητοποιώντας την ταξική της διαστρωµάτωση και τη δοµή τηςεξουσίας.

Να υποµνηµατίσετε το σχεδίασµά σας µε τις σηµαντικότερες διαφορέςτων κοινωνικών τάξεων.


Να συγκρίνετε τα κοινωνικά προβλήµατα που αντιµετώπιζανοι λαϊκές τάξεις σε µια µεγαλούπολη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (π.χ.στην Κωνσταντινούπολη) και τα µέτρα της κοινωνικής πολιτικής πουελάµβανε το κράτος για την άµβλυνση αυτών των προβληµάτων, µε τααντίστοιχα προβλήµατα και µέτρα σε µια σύγχρονη Ευρωπαϊκήµεγαλούπολη.

Με βάση τις διαπιστώσεις σας να κρίνετε τη γνώµη που γράφεται στησελίδα 321 του σχολικού σας βιβλίου: «η ζωή των φτωχών είναι πάντα ηίδια σε όλες τις εποχές και σε όλες τις χώρες».

261


ΤΑ ΒΑΣΑΝΑ ΕΝΟΣ ΦΤΩΧΟΥ ΓΕΩΡΓΟΥ,ΟΠΩΣ ΦΑΙΝΟΝΤΑΙ ΣΕ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

«Κάποιου φτωχού γεωργού το βόδι έπεσε και ψόφησε ξαφνικά την ώραπου όργωνε το χωράφι του. Ο φτωχός δεν µπορούσε πια να βαστάξει τιςσυµφορές κι απ’ τον καηµό τον πήραν τα κλάµατα. Άρχισε να χτυπιέται και ναθρηνολογεί λέγοντας τα παράπονά του στο Θεό.

‘Κύριε, τίποτ’ άλλο βιος ποτέ µου δεν είχα παρά αυτό µονάχα τοζευγάρι και µου το στέρησες κι αυτό. Τώρα από πού θα θρέψω τηγυναίκα µου και τα εννιά παιδάκια µου; Πώς θα πληρώσω τουςφόρους στο βασιλιά; Τα δάνεια ποιος θα µου τα ξεπληρώσει; Εσύ,Κύριέ µου, το ξέρεις βέβαια, και πολύ καλά µάλιστα, πως κι αυτό τοβόδι που τώρα ψόφησε τόχα χρεωµένο. Τι να κάνω πια δεν ξέρω. Θαπαρατήσω το σπίτι µου και θα το σκάσω σε χώρα µακρινή, πριν τοµάθουν οι δανειστές µου και πέσουν σαν τα κοράκια πάνω µου καιτ’ άγρια θεριά’».

Βίος Φιλαρέτου 117.30 - 119.7

(Το απόσπασµα βρίσκεται αµετάφραστο στο βιβλίοτου Ι. Καραγιαννόπουλου «Η βυζαντινή ιστορία από τιςπηγές», εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996, σ. 181.Η ελεύθερη απόδοση από το βιβλίο των Μαρκιανού -Ορφανουδάκη - Βαρµάζη «Θεµατική Ιστορία», ΟΕ∆Β,1996, σ. 143).

− Αφού διαβάσετε προσεκτικά τη µαρτυρία, να επισηµάνετε ποια από τακοινωνικά προβλήµατα, που αναφέρει το σχολικό σας βιβλίο ότιµάστιζαν τον αγροτικό πληθυσµό, φέρνουν σε απόγνωση το φτωχόγεωργό.

− Με βάση αυτά τα προβλήµατα και τα ιστορικά στοιχεία που δίνει τοβιβλίο σας να συµπεράνετε σε ποια εποχή θα µπορούσε να ζει ογεωργός αυτός και να υποθέσετε ποιος θα µπορούσε να είναι ο«βασιλιάς» στον οποίο αναφέρεται. Να αιτιολογήσετε την άποψή σας.

− Αν ζούσε στην περίοδο που βασίλευε ο Βασίλειος Β΄ οΒουλγαροκτόνος και το βόδι του το έχανε περίπου το 1000 µ.Χ., θασκεφτόταν «να το σκάσει σε χώρα µακρινή» ή όχι και γιατί;

4. Η Κοινωνική Πρόνοια στο Βυζάντιο

262


«Εις ωρισµένα σηµεία, και µάλιστα εις ό,τι αφορά την κοινωνικήνπρόνοιαν και αλληλεγγύην και τα έργα ευποιίας, οι Βυζαντινοί και ωςαπλοί πολίται και ως κράτος, και µάλιστα ως εκκλησία, επετέλεσανό,τι ούτε ο αρχαίος Ελληνικός κόσµος, αλλ’ ούτε ενίοτε και αινεώτεραι πολιτείαι κατώρθωσαν να επιτύχωσι»

Φαίδων Κουκουλές, Βυζαντινών βίος και πολιτισµός,τ. Β΄1, σ. 64

− Να µελετήσετε τους θεσµούς κοινωνικής πρόνοιας στην κοινωνία τουΒυζαντίου, στην κλασική Ελλάδα (κυρίως στην αρχαία Αθήνα) και στησύγχρονη Ελλάδα και µε τα στοιχεία που θα συγκεντρώσετε, να κρίνετετην άποψη του Φ. Κουκουλέ.


Όπως αναφέρεται στο παράθεµα 8 στις σελίδες 335-336του βιβλίου σας, ο Ιουλιανός, λάτρης της αρχαίας ελληνικής θρησκείας,προτρέπει τους οµοϊδεάτες του να µιµηθούν την Εκκλησία στιςεκδηλώσεις φιλανθρωπίας.

− Να σχολιάσετε και να εξηγήσετε το γεγονός.

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ

ΣΥΝΘΕΤΙΚΩΝ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΙΚΩΝ ΕΡΓΑΣΙΩΝ

265


ΑΠΟ ΤΗ ΡΩΜΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟΕνότητες 7 - 11

θέµα: ΑΡΧΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ ΕΠΙΣΚΕΨΙΣΕπίκτητος

..............................................................................«Αλί εµάς και βάι εµάς, πάρθεν η Ρωµανία!..............................................................................- Η Ρωµανία πέρασε, η Ρωµανία ’πάρθεν.- Η Ρωµανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο»

(Ποντιακό ∆ηµοτικό Τραγούδι,από τα Κ.Ν.Λ. Α΄ Λυκείου, σ. 44)

«Την παγκόσµια αυτοκρατορία του µεσαιοελληνικού ελληνισµού, τη Ρωµαϊκήδηλαδή χριστιανική αυτοκρατορία της Ρωµιοσύνης όλως άκριτα και ανιστόρηταονοµάζουµε σήµερα Βυζάντιο» υποστηρίζει η διαπρεπής ΒυζαντινολόγοςΕ. Γλύκατζη-Αρβελέρ (Ελληνισµός και Ευρώπη, σ. 18).

− Να µελετήσετε πώς χρησιµοποιούνται και ποιο περιεχόµενο έχουν, κατά τηχιλιόχρονη πορεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, τα ονόµατα:

α) Βυζάντιον, Βυζαντινός, Βυζαντιακόςβ) Ρωµαίος, Ρωµαϊκός, Ρωµανίαγ) Ελλάς, Έλληνες, Ελλαδικοίδ) Γραικός

− Να κρίνετε, µε βάση τα στοιχεία που συγκεντρώσατε, την άποψη τηςΕ. Γλύκατζη-Αρβελέρ.

266

− Να παρουσιάσετε δηµοτικά µας τραγούδια µε σχετικές µαρτυρίες και νασυναγάγετε τα συµπεράσµατά σας.

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Browning, R., Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα, 1992.− Γλύκατζη-Αρβελέρ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, εκδ.

Ψυχογιός, Αθήνα, 1988.− Ζακυθηνός, ∆., Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, Αθήνα, 1977.− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1978.− Πολίτης, Ν., ∆ηµοτικά Τραγούδια.

267

ΤΕΤΑΡΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ:


θέµα: Η ΙΟΥΣΤΙΝΙΑΝΕΙΟΣ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ

«Το νοµοθετικόν έργον του Ιουστινιανού κρίνεται ως εγχείρηµατεράστιον, ‘ενδοξότερον των νικών του Βελισαρίου και του Ναρσήκαι πολύ σηµαντικώτερον της αίγλης της Αγίας Σοφίας.Ισχυριζόµεθα άνευ υπερβολής ότι το Corpus Juris Civilisυπερτερεί εις σπουδαιότητα δια την ανέλιξιν του ανθρωπίνουγένους όλων των βιβλίων, οιαδήποτε και αν είναι ταύτα, εξαιρέσειτης Βίβλου’ γράφει ο Ε. Stein, διαπρεπής Βυζαντινολόγος».

(Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία, σ. 80)

− Να µελετήσετε σχετικά µε το νοµοθετικό έργο του Ιουστινιανού καιτις κρίσεις που έχουν διατυπωθεί για τη σηµασία του.

− Με τα στοιχεία που θα συγκεντρώσετε να προετοιµαστείτε κατάλληλα(συντάσσοντας π.χ. έναν κατάλογο ερωτήσεων), για να συζητήσετε το θέµαµε έναν επιστήµονα νοµικό, µε στόχο να αποκαλυφθεί και να γίνει κατανοητήη σχέση της σύγχρονης νοµοθεσίας µε την Ιουστινιάνεια και να σχηµατίσετεπροσωπική εκτίµηση για τη σπουδαιότητα του Corpus Juris Civilis.

− Η συζήτησή σας θα µπορούσε να πάρει τη µορφή συνέντευξης, για ναανακοινωθεί το περιεχόµενό της κατά τρόπο συστηµατικό στους συµµαθητέςσας.

(Αν δεν έχετε τη δυνατότητα να συνοµιλήσετε µε νοµικό του οικείου περιβάλλοντός σας, θαµπορούσατε να απευθυνθείτε στο ∆ικηγορικό Σύλλογο ή το Σύλλογο ∆ικαστών και Εισαγγελέωντης περιοχής σας ή ακόµη και στη Νοµική Σχολή του Πανεπιστηµίου).

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1978.

268

θέµα: ΛΕΩΝ Ο ΦΙΛΟΣΟΦΟΣ Ή ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΟΣ

Στο σχολικό σας βιβλίο (σσ. 273-275) παρατίθεται µια ενδιαφέρουσα διήγησηγια το Λέοντα το Φιλόσοφο ή Μαθηµατικό, ο οποίος κατά τον Paul Lemerle(σ. 129 και σ. 153) υπήρξε «η πρώτη µορφή ενός γνήσιου ‘ανθρώπου τηςΑναγέννησης’ στο Βυζάντιο ... Ένας άνθρωπος που ξαναβρήκε και έµαθε όσαµπορούσε κανείς να µάθει στην εποχή του, και δίδαξε επί µισόν αιώνα. Μορφήπρωτότυπη και ενδιαφέρουσα...»

− Να παρουσιάσετε σε αδρές γραµµές τη ζωή και το έργο του και νασκιαγραφήσετε τα βασικά χαρακτηριστικά της φυσιογνωµίας του.

− Με βάση τα στοιχεία αυτά: 1. Να εξηγήσετε γιατί ο Lemerle τον θεωρεί «γνήσιο άνθρωπο της Αναγέννησης»

2. Να κρίνετε αν ανταποκρίνεται στην προσωπικό-τά του το παρακάτω επιτύµβιο επίγραµµα πουγράφτηκε προς τιµήν του:

«Θεωρίας Ξψωµα, γνώσεως βάθος,πλάτος λόγων, φρόνησις, πλότης, πόνος,θρηνοΛσιν, ο²µώζουσιν· οΗ γάρ •ν βίί,Λέοντα νΛν βλέπουσιν, έ τ΅ς ζηµίας!»

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Η΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1979.− Lemerle, P., Ο πρώτος Βυζαντινός Ουµανισµός, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής

Τραπέζης, Αθήνα, 1985.− Vogel, K., «Η Βυζαντινή Επιστήµη», στην ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

του Πανεπιστηµίου του Καίµπριτζ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1979, τ. Β΄.

269

θέµα: ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΗ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ:

• στη ΓΡΑΦΗ και στους τύπους της• στα ΥΛΙΚΑ ΓΡΑΦΗΣ• στα ΟΡΓΑΝΑ ΓΡΑΦΗΣ• στα ΧΡΩΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗ ΓΡΑΦΗ• στους ΤΥΠΟΥΣ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ• στο ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ και το ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΟ ΚΟΙΝΟ• στην ΕΚ∆ΟΣΗ ΤΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ• στα ΒΙΒΛΙΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

− Να ετοιµάσετε µια σύντοµη εισήγηση και µε το απαραίτητο εποπτικό υλικό (σεέγχρωµες διαφάνειες ή slides) να ξεναγήσετε τους συµµαθητές σας στονκόσµο των Βυζαντινών χειρογράφων, σε µία διδακτική ώρα που θα έχετε στηδιάθεσή σας.

− Παράλληλα να συντάξετε και να διανείµετε σε κάθε συµµαθητή σας ένα µικρόλεξικό µε τους όρους:

• µικρογράµµατη γραφή • περγαµηνή • στάχωση• πύλη • παλίµψηστα • scriptoria• πρωτόγραµµα • βαµβύκινα • γραφέας/αντιγραφέας• κολλυβογράµµατα • ειλητάριο • καλλιγράφος/ταχυγράφος• πάπυρος • χρυσόβουλο • πρωτοκαλλιγράφος• κύλινδρος • κώδικας • κολοφώνες

και όσους άλλους κρίνετε απαραίτητους.

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Η΄, Θ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1979-80.− Τσελίκας, Α., ∆έκα Αιώνες Ελληνικής Γραφής (9ος - 19ος αι.), εκδ. Μουσείου Μπενάκη,

Αθήνα, 1977.− Υπουργείο Πολιτισµού, Στον κόσµο των Βυζαντινών Χειρογράφων, Αθήνα, 1995.− Hunger, H., Ο κόσµος του Βυζαντινού βιβλίου. Γραφή και Ανάγνωση στο Βυζάντιο,

εκδ. Ινστιτούτο του Βιβλίου - Μ. Καρδαµίτσα, Αθήνα, 1995.

270

θέµα: Α Γ Ι Α Σ Ο Φ Ι Α:ΤΟ ΑΡΙΣΤΟΥΡΓΗΜΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΣΠΟΥ∆ΑΙΟΤΕΡΑ ∆ΗΜΙΟΥΡΓΗΜΑΤΑΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΟΛΗΣ ΤΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ

«∆έκα χιλιάδες εργάται ειργάσθησαν και εκατόνµαΐστορες δια να κτισθή ο µεγάλος ναός. Ο ίδιοςο Ιουστινιανός παρηκολούθει την εργασίαν.Εδαπανήθησαν υπέρ τα 300 εκατοµµύριαχρυσών δραχµών, περίπου 4½ δισεκατοµµύριαδραχµών λογίζεται, και το έργον ετελείωσενεις το βραχύτατον διάστηµα των 5 χρόνων,10 µηνών και 4 ηµερών. Εις τας 27 ∆εκεµβρίουτου 537 έγιναν τα εγκαίνια και ο Ιουστινιανόςέδραµε από των βασιλείων πυλών µέχριτου άµβωνος και επεκτείνας τας χείρας αυτούείπε: «∆όξα τβ Θεβ τβ καταξιώσαντί µε τελέσαιτοιοΛτον ™ργον. Νενίκηκά σε Σολοµών»

(∆ρανδάκης, Ν., Βυζαντινή Αρχαιολογία,τ. Α΄, σσ. 415-416).

«ϊΟπηνίκα δ τις εΗξόµενος ε²ς αΗτΒ ·οι, ξυνίησιµν εΗθΚς Υς οΗκ €νθρωπεί‹ δυνάµει £ τέχν¨€λλƒ ΘεοΛ ροπ« τΒ ™ργον τοΛτο €ποτετόρνευται·ΐ νοΛς ο³ πρΒς τΒν ΘεΒν •παιρόµενος €εροβατε¶οΗ µακρƒν που γούµενος αΗτΒν ε»ναι€λλ’ •µφιλοχωρε¶ν µάλιστα οΌς αΗτΒς εΉλετο»(Καθώς εισέρχεται κανείς στην εκκλησία ναπροσευχηθεί, αισθάνεται αµέσως ότι ο ναός αυτόςδεν είναι έργο ανθρώπινης προσπάθειας ή τεχνικής,αλλά της επενέργειας του Θεού. Το πνεύµαανυψούµενο προς τον ουρανό, νιώθει ότι εδώ οΘεός είναι πολύ κοντά και ότι ιδιαιτέρως χαίρει νακατοικεί σ’ αυτό το ναό που ο ίδιος εξέλεξε.)

Προκόπιος, Περί του ∆εσπότου ΙουστινιανούΚτισµάτων, Ι. 397 C).

271

− Έχετε στη διάθεσή σας µια διδακτική ώρα, για να οργανώσετε ένα µάθηµαστην τάξη για την ΑΓΙΑ ΣΟΦΙΑ.

− Να περιγράψετε το ναό εσωτερικά και εξωτερικά (σύµφωνα µε όσα µάθατεστην «Έκφραση - Έκθεση» για τη µεθόδευση και τη γλώσσα της περιγραφής)παρουσιάζοντας το ανάλογο εποπτικό υλικό µε όποιο τρόπο εσείς κρίνετεπαραστατικότερο (διαφάνειες, slides, φωτογραφίες), µε στόχο νακατανοήσουν οι συµµαθητές σας ότι «η Αγία Σοφία έµεινε στην ιστορία ωςµνηµείο της ευσέβειας του αυτοκράτορος Ιουστινιανού, µάρτυρας του µεγαλείουτου Βυζαντίου και της ιδιοφυΐας των αρχιτεκτόνων του Ιουστινιανού, δύοΕλλήνων της Μικράς Ασίας, του Ανθεµίου από τις Τράλλεις και του Ισιδώρουαπό τη Μίλητο» (Γαλάβαρης, Γ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, σ. 381)

Επιλογή Βιβλιογραφίας− Baynes, N.H. και Moss, H.L.B., Βυζάντιο. Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισµό, εκδ. ∆.

Παπαδήµα, Αθήνα, x.x.− Γκιολές, Ν., Βυζαντινή Ναοδοµία (600-1204), εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα, 1987.− Delvoye, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, τ. Α΄, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα, 1975.− Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ζ΄, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1978.− Μιχελής, Π., Αισθητική Θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, Αθήνα, 1978.

272

θέµα: ΓΝΩΡΙΜΙΑ ΜΕ ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ

«Οι βυζαντινές εκκλησίες προσφέρουν το πειστήριο µιαςιστορικής ζωής χωρίς διακοπή, µιας πολιτισµικής συνέχειαςπου φέρνει ανεξίτηλες τις σφραγίδες διάφορων εποχών»

(Α. Βόρνινγκ, Μια σύντοµη ιστορία του ελληνικού πολιτισµού, σ. 96)

− Ερευνούµε ποιοι είναι στον τόπο µας οι σωζόµενοι Βυζαντινοί ναοί,συγκεντρώνουµε στοιχεία για την ταυτότητά τους και τους κατατάσσουµε στοναρχιτεκτονικό τύπο όπου ανήκουν.

− Αποφασίζουµε µε ποιους θα ασχοληθούµε και τους επισκεπτόµαστε για µιαεπιτόπια µελέτη της αρχιτεκτονικής τους και του ζωγραφικού τους διάκοσµου.Παράλληλα φωτογραφίζουµε ό,τι κρίνουµε χαρακτηριστικό και αποκαλυπτικό τηςφυσιογνωµίας τους και σχεδιάζουµε την κάτοψη κάθε ναού.

− Στη συνέχεια παρουσιάζουµε τα ευρήµατά µας στην τάξη αναφερόµενοι καιστην ιστορία κάθε ναού.

− Σε συνεργασία µε τους καθηγητές µας προσκαλούµε ένα άλλο τµήµα τηςτάξης µας για µια ξενάγηση στα ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ ΜΑΣ.

Σηµείωση: Πολύτιµη βοήθεια για µια τέτοια εργασία, που στοχεύει στην προσέγγισητου βυζαντινού πολιτισµού µε τρόπο βιωµατικό και στην έµπνευσησεβασµού για την πολιτιστική κληρονοµιά, µπορεί να δοθεί από τη∆ιεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνηµείων του ΥπουργείουΠολιτισµού και τις κατά τόπους Εφορείες Βυζαντινών Αρχαιοτήτων.

273

θέµα: Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΙΚΟΝΑ

− Να µελετήσετε όλες τις βυζαντινές εικόνες που περιέχονται στο σχολικό σαςβιβλίο παράλληλα µε την ενότητα «Η Βυζαντινή Ζωγραφική και η Ερµηνείατης» (σσ. 301-314) και µε βάση τη µελέτη σας να αναλύσετε (θεωρητικά) καινα δείξετε (εικονιστικά) ότι:

«Η βυζαντινή εικόνα έχει περιεχόµενο θεολογικό,

ρόλο διδακτικό,

χαρακτήρα λατρευτικό και λειτουργικό».

(Κρίνεται σκόπιµη η συνεργασία σας µε τον καθηγητή ή την καθηγήτριά σαςτων Θρησκευτικών).

275

ΕΝ∆ΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ∆ιδακτική και Αξιολόγηση στο µάθηµα της Ιστορίας

ΑΝΤΩΝΙΑ∆ΗΣ, Λ., Η διδακτική της Ιστορίας, εκδ. Πατάκης, Αθήνα, 1995.ΒΑΚΟΥΦΑΡΗΣ, Π., «Πώς µπορούµε να δηµιουργήσουµε ασκήσεις και διάφορα σχήµατα

στα ιστορικά µαθήµατα», ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ, τ. 49, 1989, σσ. 36-40.ΒΕΪΚΟΣ, Θ., Θεωρία και Μεθοδολογία της Ιστορίας, εκδ. Θεµέλιο, Αθήνα, 1987.ΒΕΡΤΣΕΤΗΣ, Α., ∆ιδακτική της Ιστορίας, Αθήνα, 1996.ΒΡΕΤΤΟΣ, Γ., Σχεδιασµός και αξιολόγηση Αναλυτικού Προγράµµατος Ιστορίας, εκδ. Αφοί

Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1987.ΒΡΕΤΤΟΣ, Γ., «Το έργο ζωγραφικής ως πηγή στο µάθηµα της Ιστορίας: εικαστική

διατύπωση και αξιοποίηση του ιστορικού θέµατος», ΠΑΙ∆ΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ,τ. 9, 1988, σσ. 93-122.

ΒΡΕΤΤΟΣ, Γ., Η εικόνα στο Αναλυτικό Πρόγραµµα και στο σχολικό εγχειρίδιο τηςΙστορίας: τέχνη και ιστορικό γεγονός, εκδ. Art of Text, Θεσσαλονίκη, 1994.

ΒΩΡΟΣ, Φ., «Τι σηµαίνει ερώτηση κρίσης στην Ιστορία», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 34,1985, σσ. 139-146.

ΒΩΡΟΣ, Φ., Σπουδή και διδασκαλία της Ιστορίας, εκδ. ∆. Παπαδήµας, 1980.ΒΩΡΟΣ, Φ., Τρόποι σπουδής και διδασκαλίας της Ιστορίας, εκδ. ∆. Παπαδήµας, Αθήνα,

1988.ΒΩΡΟΣ, Φ., Η διδασκαλία της Ιστορίας µε αξιοποίηση της εικόνας, Αθήνα, εκδ.

∆. Παπαδήµας, Αθήνα, 1993.ΒΩΡΟΣ, Φ., «Ιστορία ώρα µηδέν;», ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, τ. 81, 1995, σσ. 181-196.ΒΩΡΟΣ, Φ., «Ένα µοναδικό µάθηµα», ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, τ. 87, 1997, σσ. 67-70.ΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Γ., ∆οκίµια θεωρίας και διδακτικής της Ιστορίας, εκδ. Βιβλιογονία,

Αθήνα, 1997.ΓΙΟΚΑΡΙΝΗΣ, Κ., Η τεχνική των ερωτήσεων στη διδακτική πράξη και την αξιολόγηση,

∆ράµα, 1988.ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΣΙΣΙΛΙΑΝΟΥ, Ε., Η διδασκαλία της Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση,

Αθήνα, 1965.ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ, Ι. - ΡΑΠΙΤΟΥ, ΑΙΚ., «Η ανάγνωση του έργου τέχνης στη διαδικασία της

διδασκαλίας της Ιστορίας», ΤΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΑ, τ. 17, 1990, σσ. 58-91.ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ, Ι., «∆ιδακτική της Ιστορίας», ΤΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΑ, τ. 37-38, 1995, σσ. 45-62.ΓΡΥΝΤΑΚΗΣ, Ι., «∆ιδακτική της Ιστορίας: Παράγοντες ιστορικής εξέλιξης», ΤΑ

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΑ, τ. 44-45, 1997, σσ. 60-67.∆ΑΛΚΟΣ, Γ., «Η χρήση της εικόνας στη διδασκαλία της Ιστορίας», ΤΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΤΙΚΑ, τ.

18-19, 1990, σσ. 93-104.∆ΑΛΚΟΣ, Γ., «Οι ενότητες τέχνης των βιβλίων Ιστορίας Γυµνασίου - Λυκείου: Μια

χρήσιµη ανάλυση», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 63, 1992, σσ. 87-100.∆ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ε., Εκπαιδευτική Αξιολόγηση - Η Αξιολόγηση του Μαθητή - Θεωρία,

Πράξη, Προβλήµατα, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 51998.Ε. Μ. Ν. Ε., Η ∆ιδασκαλία της Ιστορίας στη Μέση Εκπαίδευση, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 1988.

276

Η ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΟΥ, Ιστορία: α) θέµατα διδασκαλίας της Ιστορίας, β)γενικά θέµατα Ιστορίας, εκδ. Φιλόλογος, Θεσσαλονίκη, 1997.

ΘΕΟΦΙΛΙ∆ΗΣ, Χ., Η τέχνη των ερωτήσεων, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα, 31988.ΚΑΣΣΩΤΑΚΗΣ, Μ., Η αξιολόγηση της επιδόσεως των µαθητών, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα,

81998.ΛΕΟΝΤΣΙΝΗΣ, Γ., ∆ιδακτική της Ιστορίας, Γενική-Τοπική Ιστορία και περιβαλλοντική

εκπαίδευση, Αθήνα, 1997.ΜΑΥΡΟΓΙΩΡΓΟΣ, Γ., Η εγκυρότητα περιεχοµένου των γραπτών εξετάσεων στο µάθηµα

της Ιστορίας, Ιωάννινα, 1981 (διδ. διατριβή).ΞΩΧΕΛΛΗΣ, Π., Η διδασκαλία της Ιστορίας στο Γυµνάσιο και το Λύκειο. Ερευνητική

συµβολή στη ∆ιδακτική της Ιστορίας, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1987.Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 3, Ιστορία, Αθήνα, 1984.Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 9, Το µάθηµα της Ιστορίας στην Πρωτοβάθµια και ∆ευτεροβάθµια

Εκπαίδευση, Αθήνα, 1988.Π.Ε.Φ., Σεµινάριο 17, Εθνική Συνείδηση και Ιστορική Παιδεία, Αθήνα, 1994.ΠΕΛΑΓΙ∆ΗΣ, ΣΤ., «Προτάσεις για την κριτική διδασκαλία της Ιστορίας στις τρεις τάξεις

του Γυµνασίου», ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, τ. 81. 1995, σσ. 197-213.ΣΚΛΗΡΑΚΗ, Ε., Η διδασκαλία της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές.

Θεωρία και πράξη, εκδ. Σµίλη, Αθήνα, 1987.ΣΚΛΗΡΑΚΗ, Ε., «∆ιδακτική της Ιστορίας στο Λύκειο», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 82, 1997, σσ. 88-97.ΣΚΟΥΛΑΤΟΣ, Β., «Η διδασκαλία της ιστορίας και η ανθρώπινη καλλιέργεια», ΝΕΑ

ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 13, 1980, σσ. 67-76.ΣΚΟΥΛΑΤΟΣ, Β., «Ο άνθρωπος και η ιστορία», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 44, 1987, σσ. 137-146.ΣΚΟΥΛΑΤΟΣ, Β., «Ιστορική µνήµη και εκπαίδευση», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ, τ. 57, 1991, σσ. 158-169.ΣΚΟΥΛΑΤΟΣ, Β., «Το µάθηµα της Ιστορίας στο ελληνικό σχολείο κατά την τελευταία

εικοσαετία: εγγενείς παθογένειες και προσπάθειες ανανέωσης», ΝΕΑ ΠΑΙ∆ΕΙΑ,τ. 81, 1987, σσ. 62-68.

Β. ΙστορίαΑΜΑΝΤΟΣ, Κ., Εισαγωγή εις την Βυζαντινήν Ιστορίαν. Το τέλος του αρχαίου κόσµου και η

αρχή του Μεσαίωνος, Αθήνα, 1980.ΑΜΑΝΤΟΣ, Κ., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Αθήναι, 1953-1957, τ. 1-2.ΒΑΛΑΣΗΣ, ∆., Μια περιπέτεια χωρίς τέλος, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1985.BAYNES, N., H. και MOSS, H. St., L., B., Βυζάντιο. Εισαγωγή στο Βυζαντινό Πολιτισµό,

µτφρ. ∆. Σακκάς, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα, 1996.ΒΕNGTSON, H., Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, µετ. Α. Γαβρίλη, Αθήνα 1979.BONNARD, A., Ο Αρχαίος Ελληνικός Πολιτισµός, µετ. ∆. Θοιβιδόπουλος, Αθήνα 1983-

1985, τ. 1-3.ΒΟΡΝΙΝΓΚ, Α., Μια σύντοµη ιστορία του ελληνικού πολιτισµού, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα,

1997.BOTSFORD & ROBINSON, Αρχαία Ελληνική Ιστορία, µτφ. Σ. Τσιτσώνη, Μορφωτικό

Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1977.BROWNING, R., Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, µτφρ. Ν. Κονοµής, εκδ. ∆. Παπαδήµα,

Αθήνα, 1992.

277

ΒΩΡΟΣ, Φ., ∆ρόµοι Ελληνικής Παιδείας, εκδ. Ειρµός, Αθήνα, 1991.ΓΑΛΑΒΑΡΗΣ, Γ., Ζωγραφική Βυζαντινών Χειρογράφων, Ελληνική Τέχνη, Εκδοτική

Αθηνών, Αθήνα, 1996.ΓΚΙΟΛΕΣ, Ν., Βυζαντινή Ναοδοµία (600-1204), εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα, 1987.ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ, Ε., Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µτφρ.

Τούλα ∆ρακοπούλου, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 31988.ΓΛΥΚΑΤΖΗ-ΑΡΒΕΛΕΡ, Ε., Ελληνισµός και Ευρώπη, εκδ. Ιδρύµατος Γουλανδρή-Χορν,

Αθήνα, 1995.DELVOYE, Ch., Βυζαντινή Τέχνη, µτφρ. Μαντώ Παπαδάκη, εκδ. ∆. Παπαδήµα, Αθήνα,

1975, τ. Α΄ - Β΄.DURANT, W., Παγκόσµια Ιστορία του Πολιτισµού, µτφρ. Ι. Κάβουρα, τ. ∆΄.ΖΑΚΥΘΗΝΟΣ, ∆., Βυζαντινή Ιστορία 324-1071, Αθήνα, 1977.GOMBRICH, S. H., Ιστορία της Τέχνης, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 1994.GOMBRICH, E., H., Ιστορία της Τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα,

1994.GUILLOU, A., Bυζαντινός Πολιτισµός, µτφρ. Paolo Odorico - Σµαράγδα Τσοxανταρίδου,

εκδ. Eλληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 1996.HIGHET, G., Η κλασική παράδοση, µτφρ. Τζ. Μαστοράκη, Αθήνα, 1988.HUNGER, H., Ο κόσµος του Βυζαντινού βιβλίου. Γραφή και ανάγνωση στο Βυζάντιο,

µτφρ. Γ. Βασίλαρος, εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα, 1995.ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1971-1974, τ. Β΄ - ΣΤ’ .ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1978, τ. Ζ΄, 1979,

τ. Η΄, 1980, τ. Θ΄.JEAN, G., Γραφή η Μνήµη των Ανθρώπων, Αθήνα, 1991.ΚΑΡΟΥΖΟΣ Χ., Αρχαία Τέχνη, Εκδοτική Ερµής, Αθήνα, 1981.ΚΑΡΟΥΖΟΥ, Σ., Εθνικό Μουσείο - Γενικός Οδηγός, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1986.ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Ι., Η Βυζαντινή Ιστορία από τις πηγές, εκδ. Βάνιας,

Θεσσαλονίκη, 21996.ΚΑΣΤΟΡΙΑ∆ΗΣ, Κ., Η Αρχαία Ελληνική δηµοκρατία και η σηµασία της για µας σήµερα,

εκδ. Έψιλον Βιβλία, Αθήνα, 1986.ΚΟΡΡΕΣ, Μ., Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα, Αθήνα, 1993.ΚΟΥΚΟΥΛΕΣ, Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισµός, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, x.x., τ. Α΄-

ΣΤ΄.ΚΡΕΜΜΥ∆ΑΣ, Β. - ΜΑΡΚΙΑΝΟΣ, Σ., Ο αρχαίος κόσµος, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1982.LEMERLE, P., Ο πρώτος Βυζαντινός ουµανισµός, µτφρ. Μαρία Νυσταζοπούλου-

Πελεκίδου, Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 21985.LIVINGSTON, R., Το ελληνικό πνεύµα και η σηµασία του, µτφρ. Β. Ν. Τατάκη, Αθήνα.LORIA, G., Ιστορία των Μαθηµατικών, Ελληνική Μαθηµατική Εταιρεία, Αθήνα, 1971 τ. 1ος.ΛΥΠΟΥΡΛΗΣ, ∆., Ιπποκρατική Ιατρική, Θεσσαλονίκη, 1983.ΜΑΡΚΙΑΝΟΣ, Σ., - ΟΡΦΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ, Ζ., - ΒΑΡΜΑΖΗΣ, Ν., Θεµατική Ιστορία,

τ. Α΄, Ο.Ε.∆.Β., Αθήνα, 111996.ΜΙΧΕΛΗΣ, Π., Αισθητική θεώρηση της Βυζαντινής Τέχνης, Αθήνα, 41978.OSTROGORSKY, G., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, µτφρ. Ι. Παναγόπουλος, εκδ.

Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981, τ. 1-3.

278

ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΕΧΝΗΣ, Παλαιοχριστιανικός και Βυζαντινός Κόσµος, υπό JeanLassus, µτφρ. ∆έσπω Σολωµού, εκδ. Χρυσός Τύπος Ε.Π.Ε. και Φυτράκη, Αθήνα,1967.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΟΥ ΚΑΙΜΠΡΙΤΖ, Η ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, µτφρ.Ντουντού Σαούλ, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1979, τ. Α΄ - Β΄.

ROMILLY de J., Γιατί η Ελλάδα;, εκδ. Το Άστυ, Αθήνα, 1983.STRONG, D., Παγκόσµια Ιστορία Τέχνης, Εκδοτικός Οργανισµός «Χρυσός Τύπος», Α.Ε.

Αθήνα, 1981.STRUIK D., Συνοπτική Ιστορία των Μαθηµατικών, εκδ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα, 1982.ΣΙΓΑΛΑΣ, Α., Ιστορία της Ελληνικής Γραφής, Θεσσαλονίκη, 1934.ΣΤΕΦΑΝΙ∆ΗΣ, Μ., Μια ιστορία της ζωγραφικής. Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση και

από τους ιµπρεσσιονιστές στον Πικάσσο, εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα, 1994.ΣΧΟΛΗ Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ, Η Συνθετική ∆ηµιουργική Εργασία στο Σχολικό

Πρόγραµµα, ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ, Εκδόσεις της Σχολής Ι.Μ.Π., Αθήνα, 1997.TALBOT RICE, T., Ο δηµόσιος και ιδιωτικός βίος των Βυζαντινών, µτφρ. Φ. Βώρος, εκδ.

Παπαδήµα, Αθήνα 51990.ΤΟΜΠΑΪ∆ΗΣ, ∆., Επιτοµή της Ιστορίας της Ελληνικής γλώσσας, ΟΕ∆Β, Αθήνα 1987.ΤΟΥΡΝΙΚΙΩΤΗΣ, Π. (επιστηµονική επιµέλεια και συντονισµός), Ο Παρθενώνας και η

Ακτινοβολία του στα νεώτερα χρόνια, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα, 1994.ΤΣΑΚΤΣΙΡΑΣ, Λ. - ΟΡΦΑΝΟΥ∆ΑΚΗΣ, Ζ. - ΘΕΟΧΑΡΗ, Μ., Ιστορία Ρωµαϊκή και

Βυζαντινή (για τη Β΄ Γυµνασίου), εκδ. Ο.Ε.∆.Β., Αθήνα, 121993.ΤΣΕΛΙΚΑΣ, Α., ∆έκα αιώνες ελληνικής γραφής (9ος-19ος αι.), εκδ. Μουσείου Μπενάκη,

Αθήνα, 1977.ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, Στον κόσµο των Βυζαντινών χειρογράφων. Εκπαιδευτικό

πρόγραµµα, Αθήνα, 1995.ΦΩΚΑ, Ι., - ΒΑΛΑΒΑΝΗΣ Π., Αρχιτεκτονική και Πολεοδοµία, εκδ. Κέδρος, Αθήνα, 1992.VASILIEV, A., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1453, µτφρ. ∆. Σαβράµης, εκδ.

Μπεργαδή, Αθήνα, 1954.WILCKEN, U., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, µτφρ. Ι. Τουλουµάκου, Αθήνα, 1976.WILSON, N.,G., Οι Λόγιοι στο Βυζάντιο, µτφρ. Ν. Κονοµής), εκδ. Καρδαµίτσα, Αθήνα,

1991.WILSON, N.,G., Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση, µτφρ. Φωτεινή Πρεβεδούρου-

Γεωργίνη, εκδ. Νέα Σύνορα, Αθήνα, 1994.YOURCENAR, M., Αδριανού Αποµνηµονεύµατα, εκδ. Χατζηνικολή, Αθήνα, 1989.ΧΑΤΖΗ∆ΑΚΗ, Ν., Βυζαντινά Ψηφιδωτά, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα, 1995.ΧΑΤΖΗ∆ΑΚΗΣ, Μ., Τα ελληνικά µουσεία. Βυζαντινό Μουσείο, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.,

Αθήνα, 1994.ΧΡΥΣΟΣ, Ε., (επιµ.): CΟΦΙΑ, µια ηλεκτρονική βιβλιοθήκη για το Βυζάντιο, εκδ. Ιδρύµατος

Μελετών Λαµπράκη, Αθήνα, 1995.

Ευχαριστούµε θερµά την ΕΚ∆ΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ, ΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ και το ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, Τµήµα Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνηµείων για την άδεια που µας έδωσαν ναχρησιµοποιήσουµε κείµενα και εικόνες στο παρόν φυλλάδιο.

A_Istoria

Documents

Transcript of A_Istoria