ΤΑΚΗΣ ΜΑΣΤΡΟΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ, Η άνοδος και η πτώση των εργατικώνδιεθνών: Κύκλος 1ος: Από τουςΠροδρόμους στην 1η Διεθνή, εκδόσειςΤόπος, σελ. 645

Η εικόνα που πάντα είχα από τον Τά-κη Μαστρογιαννόπουλο, περιείχε μια

θετική αποτύπωση και μια αισιοδοξία. Πρινμάθω τη χρόνια ενασχόλησή του με την ι-στορία του εργατικού κινήματος, είχα την αί-σθηση ότι αυτή η αισιοδοξία ήταν απλά έ-νας ευχάριστος, κατά τα άλλα, θετικός βερ-μπαλισμός. Σήμερα διαπιστώνω ότι ήτανγνώση. Βαθιά ιστορική γνώση.

Θα προσπαθήσω να αποτυπώσω τη γνώ-μη μου για το βιβλίο του, ένα πολύ σημαντι-κό έργο, σημαντικό για τουλάχιστον δύο γε-νιές αγωνιστών. Μετά την κατάρρευση του υ-παρκτού σοσιαλισμού και την παγκόσμια υ-ποχώρηση, ιδεολογική, ηθική και υλική, τουαριστερού κινήματος, στις αρχές της δεκαε-τίας του ’90, ο Τάκης Μαστρογιαννόπουλοςαισθάνεται την ανάγκη να αποδείξει στον ε-αυτό του, και στις επόμενες γενιές των αγω-νιστών, ότι η ιστορία δεν τελείωσε και ότι ημελέτη της μπορεί να μας αποδείξει ότι πά-ντα υπήρχαν πισωγυρίσματα και σκαμπα-νεβάσματα, αλλά πάντα προχωρούσε και ε-ξελισσόταν.

Διαβάζοντας το βιβλίο, εντυπωσιάζεται κα-νείς από τη συνέπεια και τη μεθοδικότηταμε την οποία ο συγγραφέας έχει συγκεντρώ-σει το υλικό του για γεγονότα και πρόσωπα,πιο πολύ όμως για το κοινωνικό και ταξικόπλαίσιο, μέσα στο οποίο συγκροτήθηκαν καιλειτούργησαν οι Διεθνείς.

Το πρώτο που καταλαβαίνει κανείς, είναι ό-τι το να κατανοήσεις το ιστορικό πλαίσιο, εί-ναι απαραίτητο για να εμβαθύνεις στονΜαρξισμό. Τα μαρξιστικά κείμενα -και κυ-ρίως τα πολιτικά, όχι τόσο τα φιλοσοφικά καιτα οικονομικά- δεν είναι δόγματα γενικήςχρήσης, διατυπωμένα για κάθε εποχή και γιακάθε συγκυρία. Γράφτηκαν μέσα σε ένα συ-γκεκριμένο πλαίσιο, για να απαντήσουν σεσυγκεκριμένα ζητήματα στρατηγικής.

Αυτό που μας μαθαίνουν είναι τον τρόπονα αναλύουμε τα φαινόμενα, τον τρόπο νασκεφτόμαστε, να καταλαβαίνουμε τα πράγ-ματα που γίνονται γύρω μας. Ο Μαρξισμόςδεν είναι τσιτάτα, ούτε Παγκόσμιοι Νόμοικάποιας μυστικιστικής νομοτέλειας, αλλά ερ-γαλείο για να καταλαβαίνουμε τον κόσμο. Γι’αυτό ο Μαρξισμός υπάρχει ακόμα ως θεω-

ρητικό εργαλείο, περνώντας μέσα από εποχέςπου χαρακτηρίστηκαν από κοσμογονικές αλ-λαγές. Από τα κλωστήρια του Μάντσεστερ,τότε που οι εργάτες συνειδητοποίησαν, πο-λύ αργά, ότι το ζήτημα δεν είναι οι μηχανέςπου φτιάχνουν τις κλωστές αλλά η υλική σχέ-ση που συνδέει τη χειρωνακτική εργασίατους με τις μηχανές και τα αφεντικά τους, μέ-χρι τη σημερινή παγκοσμιοποίηση. Γι’ αυ-τόν ακριβώς τον λόγο, το βιβλίο του ΤάκηΜαστρογιαννόπουλου είναι εξαιρετικά χρή-σιμο. Γιατί σου εξηγεί όλα όσα σημείωνες στοπεριθώριο των μαρξιστικών βιβλίων, για ναμπορέσεις κάποτε να διευκρινίσεις και νακατανοήσεις καλύτερα. Αυτό όμως είναι το

λιγότερο. Το περισσότερο είναι αυτή καθ’ αυ-τή η ευχαρίστηση να διαβάζεις την ιστορία,με τρόπο που να κάνει το μυαλό σου να δου-λεύει, να σκέφτεται και να συγκρίνει.

Η Διεθνής είναι παιδί του εργατικού κι-νήματος. Το εργατικό κίνημα είναι γέννηματων άθλιων συνθηκών που δημιούργησε ηβιομηχανική επανάσταση. Αλλά αυτό πουτείνουμε να ξεχνάμε, είναι ότι πριν από κά-θε τέτοια γέννα υπάρχει μια μακρά κυοφο-ρία, γεμάτη αντιφάσεις, αντιπαραθέσεις, συ-γκρούσεις και προβληματισμούς. Τείνουμεεπίσης να ξεχνάμε ότι η ιστορία των κοινω-νικών αγώνων είναι μια ιστορία κάθε άλλοπαρά γραμμική, γεμάτη βήματα εμπρός, και

βήματα πίσω, νίκες και οπισθοχωρήσεις, εν-θουσιασμούς και απογοητεύσεις.

Ο Μάρξ είδε τις τάξεις ως ιστορικά υπο-κείμενα. Το προλεταριάτο γεννήθηκε, ωρί-μασε μέσα από μια μακρά διαδικασία. Από τονα σπάει τις μηχανές για να προστατεύσειτη ζωή του, πέρασε στους οργανωμένους τα-ξικούς αγώνες και από εκεί στην πολιτικήοργάνωση. Έφτασε στο σημείο να διεκδική-σει να αλλάξει τον κόσμο, να περιγράψει μιακοινωνία απελευθερωμένη από την ταξικήεκμετάλλευση.

Ανάδειξε ανθρώπους με κοφτερά μυαλά,ενεργητικότητα και μόρφωση, οικοδόμησεμια τεράστια αυτοπεποίθηση, πάλεψε με αυ-ταπάρνηση και αυτοθυσία για έναν καλύτε-ρο και πιο δίκαιο κόσμο. Γνώρισε και ήττες,αλλά καμιά ήττα δεν πήγε χαμένη. Κάθε θυ-σία και κάθε υποχώρηση ήταν το σκαλοπά-τι για καινούριους αγώνες. Παράλληλα, πο-τέ δεν έπαψαν οι εσωτερικές αντιπαραθέ-σεις, η αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στους με-ταρρυθμιστές και τους επαναστάτες, τους ρε-αλιστές και τους τολμηρούς.

Όμως το βιβλίο του Τάκη Μαστρογιαννό-πουλου έχει γραφτεί για να το διαβάσουμεσήμερα, και είναι αδύνατον να το διαβάσου-με χωρίς το μυαλό μας να βρίσκεται στο σή-μερα, σε μια ακόμα περίοδο όπου μια βαθειάκαπιταλιστική κρίση εκδηλώνεται. Η σημε-ρινή κρίση έχει μεγάλες ομοιότητες αλλά καιμεγάλες διαφορές με τα γεγονότα που αφη-γείται η ιστορία της πρώτης Διεθνούς.

Τι μας λέει σήμερα η ιστορία των εργατικών αγώνων;

Το πρώτο που μας λέει είναι ότι κάθε αλ-λαγή στον τρόπο παραγωγής δημιουργεί ε-ντελώς καινούρια κοινωνικά δεδομένα. Καιτα καινούρια αυτά δεδομένα οφείλουμε νατα εξετάζουμε και να τα αναλύουμε χωρίς φό-βο και χωρίς προκατάληψη. Το ζήτημα δενείναι να προσαρμόζουμε τη σημερινή πραγ-ματικότητα στα ιστορικά συμπεράσματα,γιατί αυτό δεν είναι τίποτα περισσότερο α-πό στείρος δογματισμός. Το ζήτημα είναι ναχρησιμοποιούμε τα ιστορικά συμπεράσμα-τα για να ενδυναμώνουμε την ικανότητά μαςνα σκεφτόμαστε και να αναλύουμε κριτικάτο σήμερα.

Από την άλλη, όμως, ούτε τις ομοιότητες μετο ιστορικό παρελθόν πρέπει να φοβόμαστε.Η καταπίεση, η αλλοτρίωση, ο έλεγχος πάνωστις συνειδήσεις των καταπιεσμένων, δεν εί-ναι σημερινά φαινόμενα. Ούτε ο φόβος και οδισταγμός μεγάλης μερίδας της κοινωνίας,

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣΚΡΙΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

www.avgi-anagnoseis.blogspot.com

Σύνταξη: Κώστας Βούλγαρης, Κώστας Γαβρόγλου, Γιώργος Μερτίκας, Άλκης Ρήγος, Πέτρος-Ιωσήφ Στανγκανέλλης, Kώστας Χριστόπουλος

Η ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣΗ ΑΥΓΗΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ

20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013ΤΕΥΧΟΣ 566

ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΠΟΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Η ιστορία διαρκεί πολύ

ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΤΣΙΠΡΑ

«Το Ίδρυμα Ωνάση απέκτησε την κυριότητα του αρχείουτου Κωνσταντίνου Καβάφη και αποφάσισε να βγάλει ‘βόλτα’

τον μεγάλο ποιητή στους δρόμους της πόλης. Ο αλεξανδρινός ποιη-τής ‘κυκλοφορεί’ από σήμερα με λεωφορεία, τραίνα, τραμ και μετρόστην Αθήνα, σε μια συνομιλία με τους κατοίκους της πρωτεύουσας.Με αυτόν τον τρόπο, το Ίδρυμα αποτίει φόρο τιμής στον Καβάφη καιπαρουσιάζει το αρχείο του.

Το κάλεσμα του Αρχείου Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση είναι σα-

φές: Αν συναντήσετε κάπου τον Καβάφη, συνομιλήστε μαζί του. Ηποίησή του σάς ανήκει. Για όσους νιώθουν ‘ξένοι’, όσους θέλουν ‘νατραβήξουν μπροστά’, για όσους ‘σήμερα δεν έχουν κεφάλι για δου-λειά’ και που ‘εδώ που έφτασαν, λίγο δεν είναι’, ο Κ. Π. Καβάφης κα-θρεφτίζει τη σκέψη τους.

Το δημιουργικό υπογράφουν οι βραβευμένοι Beetroot, ανατρέ-ποντας τα δεδομένα, δίνοντας μια ποπ νότα στην εικόνα του ποιητήκαι κάνοντας τους στίχους οικείους και προσιτούς».

Έτσι περιγράφεται, σε ημερήσια εφημερίδα, η κιτς αθλιότη-τα που έχει γεμίσει εσχάτως την αθηναϊκή καθημερινότητά μας.Όμως, μέσα από την αφέλεια της περιγραφής, λέγεται όλη η α-λήθεια, για τα 9 αποσπάσματα στίχων του Καβάφη που διακο-σμούν τα Μέσα Μαζικής Μεταφοράς.

Γνωρίζουμε βέβαια ότι ο Καβάφης είναι επιγραμματικός, καιθα μπορούσε ίσως κάποιος καλοπροαίρετος να συγχωρήσει τοντεμαχισμό ενός στίχου του, έξω από κάθε συμφραζόμενο του ποι-ήματος, έξω από κάθε συμφραζόμενο Λόγου. Ίσως, ακόμα, θαμπορούσε κανείς να ανεχθεί και την εικόνα ενός καβαφικούστίχου πάνω από τη ζέουσα εξάτμιση ενός λεωφορείου. Έστωκι αν ποιητής δεν ήταν διαφημιστής, ώστε να κατασκευάζεισλόγκαν, αλλά, αντίθετα, είναι μαιτρ του υπαινιγμού.

Γνωρίζουμε επίσης ότι η ποίησή του έχει μια διδακτικότητα,και πως αυτή είναι η κυριότερη αδυναμία της (κυρίως των ό-ποιων αδύναμων ποιημάτων του). Αλλά, και πάλι, κάποιος ιδι-αίτερα καλοπροαίρετος θα μπορούσε ίσως να ανεχθεί και τού-τη την εικόνα του Καβάφη, ο οποίος τους επόμενους μήνες θαπεριφέρεται στους αθηναϊκούς δρόμους, ως βλαχοδήμαρχοςσκεφτόμενος ενδόμυχα: «Εδώ που έφθασες, λίγο δεν είναι». Ή ψελ-λίζοντας το success story του Σαμαρά: «Και τέλος πάντων, νά, τρα-βούμ’ εμπρός». Ή μονολογώντας σαν αργόμισθος υπάλληλος(διορισθείς υπό Παγκάλου): «σήμερα δεν έχω κεφάλι για δουλειά».Ναι, πρόκειται για μερικές από τις 9 καβαφικές φράσεις που α-ναρτήθηκαν ως σλόγκαν στα Μέσα Μεταφοράς.

Υπάρχει όμως και η απόλυτη ιδεολογική χρήση του Καβάφη,στην ακόλουθη φράση-σλόγκαν: «Είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία».

Εδώ, είναι να απορείς, αν το συγκεκριμένο ημιστίχιο επελέγη,ή τέλος πάντων ενεκρίθη από τον φιλολογικό σύμβουλο του Ι-δρύματος (γνωρίζετε ποιος είναι; και πόσα παίρνει;), και όχι α-πό το υπόγειο του Μαξίμου, δηλαδή από τον κ. Μπαλτάκο ήτον κ. Χρύσανθο Λαζαρίδη.

Γιατί η «βία» στο ποίημα δεν έχει την προφανή σημασία τήςβίας, δηλαδή αυτή τη σημασία που όλοι οι αθηναίοι πολίτες θαεισπράξουν ως προτροπή του Καβάφη, ώστε να ενοχοποιήσουνκάθε σκέψη αντίδρασής τους απέναντι στη ζοφερή πραγματι-κότητα που ζούμε. Αντίθετα, στο ποίημα του Καβάφη, η «βία»έχει έκδηλα την έννοια της βιασύνης:

Ίσως δεν έφθασεν ακόμη ο καιρόςΝα μη βιαζόμεθα. είν’ επικίνδυνον πράγμα η βία.Τα πρόωρα μέτρα φέρνουν μεταμέλεια.

Πρόκειται δε για μια εξόχως ειρωνική αποστροφή. Στο ποί-ημα αυτό, ο Καβάφης ειρωνεύεται σκληρά, μέχρι πτώσεως, τημακαριότητα, την αναβλητικότητα, τη μοιρολατρία, εν τέλει τηνυποταγή, των υπηκόων της «Αποικίας». Ειρωνεύεται όσους, ε-πειδή δεν θέλουν να πάρουν δήθεν βιαστικές αποφάσεις, δενπράττουν τίποτα.

Μα σε αυτό το ποίημα ο Καβάφης μιλά και για τους «μεταρ-ρυθμιστές»:

κ’ ευθύς στον νου τους ριζικές μεταρρυθμίσεις βάζουν,με την απαίτηση να εκτελεσθούν άνευ αναβολής.

Έχουνε και μια κλίσι στες θυσίες.Παραιτηθείτε από την πρόσοδον αυτή,κι από την άλληνα την συναφή,κι από την τρίτη τούτην: ως συνέπεια φυσική·είναι μεν ουσιώδεις, αλλά τί να γίνει;

[...] Κι όσο στον έλεγχό τους προχωρούνε,βρίσκουν και βρίσκουν περιττά, και να παυθούν ζητούνε.

πράγματα που όμως δύσκολα τα καταργεί κανείς.

Κι όταν, με το καλό, τελειώσουνε την εργασία,κι ορίσαντες και περικόψαντες το παν λεπτομερώς,απέλθουν, παίρνοντας και την δικαία μισθοδοσία,να δούμε τι απομένει πια, μετάτόση δεινότητα χειρουργική...

Συμπέρασμα; Ας ανατρέξουμε στην αρχή τού εν λόγω ποιήμα-τος:

Ότι τα πράγματα δεν βαίνουν κατ’ ευχήν στην Αποικίαδεν μέν’ η ελάχιστη αμφιβολία...

[Ο τίτλος του ποιήματος είναι «Εν μεγάλη ελληνική αποικία,200 π.Χ.»]

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ24

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

2

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

μπροστά σε ριζοσπαστικές αλλαγές, είναι φαινόμενο ση-μερινό. Αυτά τα πράγματα υπάρχουν από τότε που υ-πάρχει εκμετάλλευση. Και ξέρουμε ότι μπορούν να νι-κηθούν, να βρούμε τα αίτιά τους και να μπορέσουμε ναδράσουμε με τρόπο που να απελευθερώνει συνειδήσεις.

Το δεύτερο, και πολύ σημαντικό, είναι το εξής: Δεν αρ-κεί να θέλεις να απαλλαγείς από ένα άδικο και κατα-στροφικό σύστημα. Πρέπει να ξέρεις με τι θέλεις να το α-ντικαταστήσεις. Πρέπει να ξέρεις τι είναι το καινούριο πουθέλεις να φέρεις, γιατί αυτό είναι που δημιουργεί το ό-ραμα. Αυτό είναι που μετατρέπει τις στρατιές των αδύ-ναμων και των απελπισμένων σε στρατιές αποφασι-σμένων περήφανων επαναστατών. Κανείς δεν πάει στηνσύγκρουση για να θυσιαστεί. Πάει στην σύγκρουση γιανα νικήσει.

Το τρίτο είναι ότι, όσα και αν έχουν αλλάξει από τα τέ-λη του 19ου αιώνα, σήμερα ο αγώνας είναι ξανά μια υ-πόθεση διεθνής. Μπορεί να ξεκινάει από έναν χώρο δου-λειάς, μια γειτονιά ή μια περιοχή, αλλά ο ορίζοντας τηςανατροπής είναι πάντα πέρα από τα όρια μιας χώρας.Βρίσκεται στην ενότητα και την αλληλεγγύη όλων των κα-ταπιεσμένων, πέρα από εθνικά σύνορα. Αυτό είναι σή-μερα το νόημα του δικού μας αγώνα, ενός αγώνα για μιαάλλη Ελλάδα σε μια άλλη Ευρώπη.

Είναι ένας αγώνας στον οποίο θέση έχουν οι λαοί τουΝότου κατά κύριο λόγο, γιατί είναι οι πιο καταπιεσμένοι,και από εκεί πάντα ξεκινούν οι μεγάλες διεκδικήσεις,αλλά και οι καταπιεσμένες τάξεις του Βορρά, με τελικό ό-ραμα την απελευθέρωση από τα δεσμά τής πιο επιθετι-κής μορφής καπιταλισμού που έχουμε γνωρίσει, τουσύγχρονου φιλελεύθερου καπιταλισμού, του παγκο-σμιοποιημένου καπιταλισμού.

Τέλος, είναι καλό να μην ξεχνάμε ότι το κίνημα έχειτα προβλήματα και τις αντιφάσεις του, τόσο σε περιό-δους υποχώρησης, όσο και σε περιόδους ανόδου. Ότι οιεσωτερικές συζητήσεις, διαφωνίες και αντιπαραθέσειςγύρω από την στρατηγική ποτέ δεν θα σταματούν.

Και εδώ είναι ένα σημείο στο οποίο πρέπει να στα-θούμε. Γιατί, κακά τα ψέματα, οι περισσότεροι και πε-ρισσότερες από εμάς μεγαλώσαμε σε κόμματα της αρι-στεράς που πάλευαν ασταμάτητα μεταξύ τους, ίσως πε-ρισσότερο απ’ ό,τι με τον αντίπαλο... Για το ποιο κατέχειτην σωστή γραμμή που θα οδηγήσει στη νίκη, ποιο είναιπιο αδιάλλακτα προσηλωμένο στην υπόθεση της κοι-νωνικής απελευθέρωσης, σε αντίθεση με όλους τους υ-πόλοιπους που είναι εκτός πραγματικότητας.

Και ξεχάσαμε αυτό που σήμερα το βιβλίο του Μα-στρογιαννόπουλου μας ξαναθυμίζει: Ότι το πιο σημα-ντικό δεν είναι το ποιος έχει δίκιο, αλλά πώς οι διαφο-ρετικές απόψεις, τα διαφορετικά ρεύματα, οι διαφορετι-κές ερμηνείες, μπορούν να συγκλίνουν σε ένα ευρύ κοι-νωνικό μέτωπο με σαφή και καθορισμένο στόχο. Η ενό-τητα είναι λοιπόν που κερδίζει τις μάχες και αλλάζει την ι-στορία, και όχι ο ανταγωνισμός για την ιδεολογική καθαρό-τητα και την εσωτερική ηγεμονία.

Δεν μπορούμε ούτε έχουμε δικαίωμα να κάνουμε α-νιστόρητες και εκβιαστικές συγκρίσεις, για να πείθουμετον εαυτό μας, και μερικούς ακόμα αφελείς, ότι εμείς καιμόνο εμείς είμαστε άξιοι συνεχιστές ηρωικών εποχών. Ηιστορία θα γραφτεί, άλλωστε, είτε οι κοινωνικοί αγώνεςτού σήμερα αφήσουν το αποτύπωμά τους είτε όχι. Αυτόπου έχει σημασία είναι εμείς να κάνουμε το σωστό: Ναερμηνεύουμε σωστά τα φαινόμενα, να βελτιώνουμε τιςδικές μας δυνατότητες, και να μη χάνουμε από τα μάτιαμας τον πραγματικό εχθρό, που είναι απέναντί μας. Ο ε-χθρός είναι η κοινωνική αδικία, η δυστυχία, η φτώχεια, η οι-κολογική καταστροφή. Είναι ένα σύστημα που θέλει να κυ-ριαρχεί στην συνείδηση των καταπιεσμένων, και να τους ε-ξοικειώνει με το ανήθικο και το αδιανόητο.

Αν δεν φοβηθούμε να αντιμετωπίσουμε την κατάστα-ση, και προπάντων αν δεν φοβηθούμε να την αλλάξου-με, θα έχουμε κάνει, έστω και στο ελάχιστο, το σωστό.Άλλωστε, το βιβλίο του Τάκη Μαστρογιαννόπουλου είναιη καλύτερη απόδειξη ότι η ιστορία διαρκεί πολύ και ηπάλη των τάξεων αποτελούσε και αποτελεί πάντα τηνκινητήριο δύναμη της εξέλιξής της.

ΣΥΝΕΧΕΙΑ AΠΟ ΤΗΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΗ ΣΕΛΙΔΑ

Ο Καβάφης στο μέγαρο ΜαξίμουΗ ποίησή του στην υπηρεσία της κυβερνητικής προπαγάνδας περί «βίας»

25ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

3

Η απλή, όσο και αθώα, περιοδικά επι-χειρούμενη διάκριση μεταξύ κρατικής

και ατομικής βίας μέσα στο δημοκρατικό πο-λιτικό στίβο είναι συχνότατα εσπευσμένη καιπάντα απλουστευτική. Παθητική και συνάμαεπιθετική στη νοοτροπία της, παραπαίει μοι-ραία ανάμεσα στον αφελή λεγκαλισμό καιστην τυφλή λατρεία της δύναμης για τη δύ-ναμη. Στην παλαιότερη ή και χειρότερη εκ-δοχή της, μάλιστα, η διάκριση αυτή επίμο-να υπονοεί ότι το αποκλειστικό προνόμιο τηςκρατικής βίας πάντοτε και παντού υπερέχειτης ατομικής βίας εκ μέρους των πολιτών, α-

κόμη και σε συνθήκες μη δημοκρατικές, θεω-ρώντας ότι το κράτος διέπεται από εγγενήμετριοπάθεια ενώ, αντίθετα, τα άτομα απόαθεράπευτα πάθη και άγνοια, που τελικά μό-νο πολλαπλασιάζουν τη βία χάνοντας έτσιπάντα τον τελικό της έλεγχο.

Οπωσδήποτε, όταν ως κίνητρο μιας τέτοι-ας διάκρισης διαπιστώνει κανείς την ανα-ζήτηση κάποιου, μοναδικού έστω, σταθερούκριτηρίου στην αντιμετώπιση ενός μονίμωςμεταβαλλόμενου περιβάλλοντος κόσμου, τό-τε οφείλει να συστήσει την κατανόησή της, ανκαι σαφώς όχι τη συμφωνία. Ειδικά όμως ό-ταν το κίνητρο της διάκρισης είναι προσω-πικό ή εφήμερο, για ένα ζήτημα όπως η ίδιαη ισορροπία της δημοκρατίας, που πλησιά-ζει να είναι εντελώς θεμελιακό, απαιτείται ηαυστηρή κριτική της.

α΄. Δεν είναι βέβαια όλες οι βίαιες ενέρ-γειες από μέρους τού κράτους εκ προοιμίουνόμιμες, ούτε όλες οι βίαιες ενέργειες απόμέρους των πολιτών ως ατόμων παράνομεςή κατακριτέες. Μέσα στον 20ό αιώνα και μό-νο, οι καταδίκες κρατικών λειτουργών, συ-χνά ανώτατων, καθώς και των οργάνων τους,για βίαιη κατάχρηση εξουσίας -από το Γου-ώτεργκεητ στο Μύ Λάι και στην υπόθεση Λα-μπράκη- ιστορικά το αποδεικνύουν αυτό. Ό-πως το αποδεικνύουν επίσης τόσο οι επιβε-βλημένες αντιστάσεις πολιτών σε καιρούςδημοκρατικής εκτροπής -από τοποθέτησηβόμβας μέχρι ένοπλη ανταρσία και απόπει-ρα τυραννοκτονίας- όσο και συνειδητές πρά-ξεις βίας από πολίτες σε συνθήκες εντελώςδημοκρατικές, οπωσδήποτε κατά τον εμ-βληματικό Μάη τού ‘68 στη Γαλλία. Όποιοςταυτίζει λοιπόν τη δημοκρατία με την ειρή-νη, και το κράτος με την εγγύησή της, διατυ-πώνει απλώς ευχολογίες και εξομολογείταινοσταλγικότητες.

β΄. Δεν υπάρχει στη δημοκρατική πραγ-ματικότητα των ανειλημμένων ευθυνών κά-ποιο χάσμα μεταξύ κράτους και πολιτών, κα-θώς και οι δύο πλευρές θα όφειλαν να αι-σθάνονται υπόλογες έναντι των επώνυμωνπρωτοβουλιών τις οποίες αναλαμβάνουν, μεμεγαλύτερη σημασία να έχει εδώ η συνεξέ-ταση και των προθέσεων, και όχι μόνο τού α-ποτελέσματος τής πράξης, περισσότερο απόοπουδήποτε αλλού σε ολόκληρο το ποινικό ήαστικό δίκαιο. Ταυτόχρονα, η οποιαδήποτε α-πόπειρα, τόσο κρατική όσο και ατομική, ναχαρακτηρισθούν ενέργειες ως πολιτικές πρά-ξεις, με την έννοια ότι δεν είναι πλέον αρμό-

δια τα δικαστήρια αλλά μόνο ο λαός, έστω μετην ψήφο του, να τις κρίνει, αποτελεί κατά-φωρη άρνηση ή παραχάραξη της αμέσωςπροηγούμενης αρχής, δηλαδή της ανάγκηςγια εξονυχιστική εξέταση και των κινήτρωντης βίαιης πράξης, και μάλιστα κατά περί-πτωση. Την ημέρα πού ένας πολίτης αισθάνεται,θεωρεί, και παίρνει πάνω του την ευθύνη για τηνεφαρμογή τού νόμου, εγκαλώντας έτσι την ε-ξουσία για τη δράση ή και την αδράνεια της, τοοποιοδήποτε χάσμα μεταξύ τους εξαφανίζεται.Πάλι υπενθυμίζεται ότι στην ιστορία τού πα-γκόσμιου δημοκρατικού κινήματος οι πολί-τες έχουν κατά καιρούς κάνει ευφυέστατηκαι κρίσιμη χρήση των περιθωρίων που τούςδίνει ο νόμος, με το να διαπράττουν εν γνώ-σει τους μικρότερα εγκλήματα ή παραβιάσειςτού νόμου, προκειμένου να δοθεί δημοσιό-τητα και λύση σε άλλα κατά την γνώμη τουςπολύ μεγαλύτερα εγκλήματα ή παραβιάσεις,και μάλιστα διαπραττόμενα από λειτουργούςτου κράτους. Τέτοια βέβαια ήταν η περίπτω-ση γενναίων πράξεων της έννομης ή εύτα-κτης λεγόμενης ανυπακοής στην Αμερικήτού ‘60 και ‘70, που όπως έχει εκ των υστέ-ρων παρατηρηθεί δεν ήταν, και δεν μπορού-σε να είναι, πάντα ειρηνική, και με αυτή τηλανθασμένη έννοια «έννομη», ούτε πάντα α-πλώς «ανυπακοή».

γ΄. Η κατά καιρούς ζητούμενη, πιεστικάαν όχι και εκβιαστικά, ρητή καταδίκη τήςβίας -γενικά, αφηρημένα, και ηθικολογικά -ευτελίζει απλώς τον δημοκρατικό διάλογο.Όποιος μάλιστα θεωρεί ότι αρκεί να κάνειχρήση τού δόγματος les extremes se touchent(τα άκρα συναντώνται) προκειμένου να προ-καθορίσει τον διάλογο αυτό, ας αναρωτηθείκατά πόσο η ίδια η δημοκρατία αποτελεί καιαυτή πολιτικό άκρο, τόσο ιστορικά όσο καισυγχρονικά, χωρίς ποτέ να γίνεται λιγότεροεπιθυμητή ή προσφιλής γι’ αυτό τον λόγο. Ηαντίληψη αυτή, λοιπόν, όταν δεν αποτελείπαρανόηση και λανθασμένη προέκταση τήςαπολύτως θεσμικής πρόβλεψης για καταδίκηκάθε απόπειρας κατάλυσης τού πολιτεύματοςόπως αυτή διατυπώνεται σ’ ένα υπαρκτό σύ-νταγμα, και ως προς την οποία η ιστορία καιη πρακτική τού Ναζισμού και των υποκατά-στατών του υπαγορεύει ακαριαία τη μηδε-νική ανοχή εκ μέρους της δημοκρατίας, τεί-νει να έχει συχνά άλλους στόχους. Γίνεται,δηλαδή, κατά τα φαινόμενα, είτε προκειμέ-νου να εκδοθούν -με ποιό δικαίωμα, άραγε-νέα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης, είτε για

άλλο τρέχοντα λόγο και πρόφαση, όπως ή-ταν ο πόλεμος κατά της τρομοκρατίας μετάτον Σεπτέμβρη τού 2001. Υπενθυμίζεται καιπάλι, ότι η τόσο διχαστική φράση τού τότεΠροέδρου Μπους έναντι των συχνά έμπρα-κτων πολιτικών του αντιπάλων ήταν ακρι-βώς «με μάς ή εναντίον μας». Συνεπώς, μιατέτοια εκ προοιμίου τοποθέτηση είναι κάτιπου κανείς δεν μπορεί να απαιτήσει από κα-νένα κομμάτι τού λαού, αφού δεν θα μπο-ρούσε ποτέ να το απαιτήσει από ένα ξεχωρι-στό, σκεπτόμενο, και σε δημοκρατική εγρή-γορση μεμονωμένο πολίτη. Ο λόγος γι’ αυτόείναι ότι ο πολίτης -και τα κόμματα αποτε-λούνται από πολίτες- είναι εκείνος που μέ-χρι τέλους πρέπει να διατηρεί στο ακέραιο

τα δικαιώματά του, τα οποία ένα σοφό σύ-νταγμα οφείλει να παρέχει, και άρα να δια-τηρεί και τις έμπρακτες επιλογές του, κάτιπου, για παράδειγμα, του επέτρεπε σαφέ-στατα το περίφημο εκείνο άρθρο 114 τού ελ-ληνικού συντάγματος, όπως και το ακροτε-λεύτιο του σημερινού. Άλλωστε, και πολύπριν από αυτά, το ίδιο έκανε και κάνει η συ-γκεκριμένη διατύπωση της Πρώτης Τροπο-ποίησης στο σύνταγμα των ΗΠΑ, επιτρέπο-ντας και, επί της ουσίας, καλώντας τον πολί-τη σε δράση, μέχρι και βίαιη, αν θιγεί από τοΚογκρέσο η εξασφάλιση της ελευθερίας τούλόγου και της συνείδησης.

«Ένας σκλάβος πού σ’ όλη του τη ζωή υπά-κουε σε εντολές, ξαφνικά διαπιστώνει ότι μια α-πό αυτές είναι απαράδεκτη», θα γράψει ο Αλ-μπέρ Καμύ. Κι όμως, από την εποχή που κά-ποιο σώμα της Γερουσίας στην αρχαία Ρώμηδέχθηκε, όπως λέγεται, την πρόταση τού Κά-τωνα ότι τα δικαιώματα των πολιτών είναιλιγότερο σημαντικά, ή είναι περιορισμένα,έναντι εκείνων της Ρώμης, στο όνομα μάλι-στα τού salus populi, δηλαδή της σωτηρίαςτού λαού, οι κυβερνήσεις δεν παύουν να α-ποπειρώνται την επιβολή κάποιας εκδοχήςαυτής της τραγικά επικίνδυνης διάκρισης.Η διελκυστίνδα που μάλλον τότε ξεκίνησε θασυνεχισθεί.

Ο Λεωνίδας Μπουρίτσας έχει διατελέσει κα-θηγητής φιλοσοφίας στο City Un. οf NewYork και στο Stevens Institute ofTechnology

Εκδόσεις (.poema..) editor@e-poema.eu | www.e-poema.eu

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ για όλη την Ελλάδα και την Κύπρο:Βιβλιοπωλείο «Λεμόνι», Ηρακλειδών 22, Θησείο,τηλ. 210-3451390

Το πρόσφατο, πολυσέλιδο αφιέρωματων «Αναγνώσεων», τώρα και σε βιβλίο

ΓΡΑΦΟΥΝ:

Αθηνά Βογιατζόγλου, ΚώσταςΒούλγαρης, Σπύρος Λ. Βρεττός,Δημήτρης Δημηρούλης, ΑλέξηςΖήρας, Μαρία Κούρση, ΤζέιμςΜέρριλ, Αλέξανδρος Μηλιάς, Παναγιώτης Νούτσος,Ευτυχία Παναγιώτου, Κώστας Γ. Παπαγεωργίου, Εύη Προύσα-λη, Άλκης Ρήγος, Στέφανος Ροζά-νης, Βασίλης Ρούβαλης, Σάκης Σερέφας, Θωμάς Τσαλαπάτης,Σταυρούλα Τσούπρου, Μαρία Χατζηγιακουμή, Μαρία Ψάχου

ΤΟΥ ΛΕΩΝΙΔΑ ΜΠΟΥΡΙΤΣΑ

Περί Βίας ή ένα υποτιθέμενο χάσμα της δημοκρατίας

Δεν είναι όλες οι βίαιες ενέργειες από μέρους τού κράτους εκπροοιμίου νόμιμες, ούτε όλες οι βίαιες ενέργειες από μέρους τωνπολιτών ως ατόμων παράνομες ή κατακριτέες. Μέσα στον 20όαιώνα και μόνο, οι καταδίκες κρατικών λειτουργών, συχνάανώτατων, καθώς και των οργάνων τους, για βίαιη κατάχρησηεξουσίας -από το Γουώτεργκεητ στο Μύ Λάι και στην υπόθεσηΛαμπράκη- ιστορικά το αποδεικνύουν

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ26

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

4

Μνήμη Άγγελου Ελεφάντη

«Κυβερνώσα αριστερά», «αριστερά της ευθύνης», «α-ριστερός αρνητισμός» είναι έννοιες, πραγματικότητες,

που ταλανίζουν την αριστερά εδώ και πολλά χρόνια. Είναιμια συζήτηση που έρχεται και επανέρχεται βασανιστικά καιμε πάθος, από δύο πλευρές, αν θέλουμε να σχηματοποιή-σουμε τις αντιθέσεις. Για όσους τους αρέσουν οι ιστορίες, έ-χει σημασία ένας διάλογος πριν από πολλά χρόνια, μεταξύδύο αριστερών, σε μία εποχή που οι βεβαιότητες ήταν δεδο-μένες και οι αμφιβολίες είχαν περιορισθεί σε μερικούς «αμε-τανόητους».

Για τους φιλίστορες λοιπόν, γράφει ο Άγγελος Ελεφάντηςστα «Ενθέματα» ένα άρθρο με τίτλο «ΠΑΣΟΚ-Ν.Δ. Ιστορικός

συμβιβασμός». Μεταξύ άλλων, λέει πως «Η αριστερά, τοποθε-τείται εξ αντικειμένου στα αριστερά του ΠΑΣΟΚ. Δεν είναι όμως ηθέση της ζήτημα γεωγραφικής απόστασης, δεν είναι ζήτημα το-πογραφίας. Η αριστερά είναι στα αριστερά του ΠΑΣΟΚ γιατί είναιάλλο ‘πράγμα’ απ’ το ΠΑΣΟΚ. Να το πω επιγραμματικά: είναι μίακοινωνική και πολιτική ευαισθησία που δεν ορίζεται από τους αυ-τοματισμούς της αγοράς αλλά από μία προβληματική που εστιάζεταιστον κόσμο της εργασίας και της κοινωνικής αλληλεγγύης. Δενπαίρνει τις επιθυμίες της για πραγματικότητα. ο σοσιαλισμός, πουαποτελεί τον σκληρό πυρήνα της ιδεολογίας της, δεν είναι επιθυμία,δεν είναι επιθυμητική ροπή. Είναι η έλλογη απάντηση στην απο-ποινικοποίηση που επιχειρεί η μοναδική σκέψη της καπιταλιστι-κής κυριαρχίας. Ο καπιταλισμός ποτέ δεν είχε φτάσει στην αντίφασημε την οποία εμφανίζεται σήμερα: να προβάλλει μία διευθυντικήκαι ιδιαζόντως δικτατορική λύση του κοινωνικού προβλήματος μέ-σω της τεχνικής, μια μορφή της οποίας είναι η πληροφορική, τη στιγ-μή ακριβώς που η τεχνική θα μπορούσε να αποβεί δύναμη αυτο-καθορισμού των ανθρώπων και μέσον απελευθέρωσης. Δουλειάτης αριστεράς δεν είναι μια τεχνικιστική ενασχόληση, να προτείνειπέντε χιλιόμετρα μετρό αριστερότερα ή δεξιότερα. Το μικρογραφι-κό απείκασμα μιας ‘μεγάλης αριστεράς’, αν δεν το είχαμε, θα έ-πρεπε να το εφεύρουμε. Γιατί μόνο μια μεγάλη αριστερά, η σοσια-λιστική αριστερά, μπορεί να εκφράζει και να πυροδοτεί την δυνα-μική των κοινωνικών μετασχηματισμών».1 Λίγες μέρες αργότε-ρα με ένα άρθρο του ο Μάνος Ματσαγγάνης απαντά στονΆγγελο Ελεφάντη: «Οι άλλοι, εκείνοι δηλαδή που δεν ορίζονταιστο ελαφρώς χιλιαστικό δίπολο ‘καταγγελία της πραγματικότητας-προσδοκία ενός καλύτερου κόσμου’, είναι υποχρεωμένοι να προ-τείνουν συγκεκριμένες λύσεις για την αντιμετώπιση συγκεκριμέ-νων προβλημάτων - με άλλα λόγια, είναι υποχρεωμένοι να λερώ-νουν τα χέρια τους [...] δουλειά της αριστεράς είναι αυτό ακριβώς[...] δηλ. να προτείνει πέντε χιλιόμετρα μετρό αριστερότερα ή δε-ξιότερα»2.

Η περίφημη λοιπόν γενιά της μεταπολίτευσης στο χώροτης αριστεράς, οι γεννηθέντες λίγο πριν το 1950 και λίγο με-τά, μεγαλώνουν. Ορόσημο για τη γενιά αυτή των αριστερώνήταν η άνοδος του Σημίτη. Στην πραγματικότητα, δεν άλλα-ξε τίποτα αλλά και όλα άλλαξαν. Άρθρα όπως το παρακάτω έ-μοιαζαν σαν θεμέλιος λίθος ενός ελπιδοφόρου πολιτικού χώ-ρου: «Από πολιτική-πολιτισμική άποψη σε αυτή έχουν αυθόρμη-τα συνορεύσει πολίτες με αναφορές τον κεντροαριστερό εκσυγ-χρονισμό, την κεντρώα μετριοπάθεια, τον φιλελευθερισμό, τη δη-μοκρατική Αριστερά. Από κομματική άποψη, η παράταξη αρχίζειαπό τον χώρο του Συνασπισμού και της ανανεωτικής Αριστεράς,αγκαλιάζει το ΠΑΣΟΚ και επεκτείνεται στον κεντροδεξιό χώρο, στομέτρο που η Ν.Δ. μετατοπίζεται στα δεξιά. Από κοινωνική άποψηη διαμορφούμενη παράταξη έχει την ίδια βάση με αυτήν του ‘εκ-συγχρονιστικού εγχειρήματος’ και του σημερινού ΠΑΣΟΚ, συμ-μεριζόμενη την ισχύ αλλά και το πρόβλημα» (Γ. Βούλγαρης).3

Είχε προηγηθεί βεβαίως η γέννηση της ΟΝΕ. Ήταν τέτοιοςο ενθουσιασμός που η Ελλάδα βρέθηκε μέσα σ’ αυτή την οι-κογένεια κρατών, όχι τόσο για την οικονομική ευμάρεια πουπροαναγγέλλεται όσο για την αίσθηση του κοινού πολιτισμούπου συνδέει όλες αυτές τις χώρες. Η γενιά που συζητάμε, κου-ρασμένη από τις παλινδρομήσεις του ΠΑΣΟΚ, και μια φοβι-

κή αριστερά μπρος το άγνωστο, σε μεγάλο μέρος της τάχθη-κε αναφανδόν στην επιλογή της ευρωπαϊκής προοπτικής. ΟΓ. Βούλγαρης, επισημαίνει: «Σωστά η Αριστερά άσκησε κριτικήστον ‘οικονομίστικο’ χαρακτήρα της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης -στην πρωτοκαθεδρία των οικονομικών στόχων και τη μεγάλη υ-στέρηση των πολιτικοθεσμικών. Αυτό όμως δεν πρέπει να κατα-λήξει στην παρεξήγηση ότι επρόκειτο για μια ιστορική διαδικασίαπου οδηγήθηκε μονομερώς από την ‘αόρατη χείρα’ της αγοράς καιτων οικονομικών περιορισμών που αυτή επέβαλε. Δεν ήταν απο-τέλεσμα των σιδηρών νόμων του ‘κεφαλαίου’, της διεθνοποίησηςκαι της παγκοσμιοποίησης. Η επίτευξη του ευρώ και η προώθησητης ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης είναι αποτέλεσμα σημαντικών πο-λιτικών-πολιτισμικών επιλογών και σε κάθε περίπτωση καρπόςτέτοιων διεργασιών [...] Δεν ήταν εμπνεύσεις δύο ή τριών μεγάλωνηγετών. Πίσω από την ευρωπαϊκή ενοποίηση δεν βρίσκεται ο με-γάλος ηγέτης που με σχετική αυτονομία από τις συγκυρίες γράφειΙστορία. Βρίσκεται αντίθετα ο πολιτισμός, η βασανισμένη ιστορι-κή εμπειρία, η δημοκρατική ωρίμανση μιας ολόκληρης ηπείρου».4

Δεν ήταν μόνο η προοπτική ευημερίας, όσο η αίσθηση, σ’ένα συμβολικό επίπεδο, μ’ ένα αυτοκίνητο να περνάς με τηνπολιτική σου ταυτότητα στο χέρι, χωρίς εμπόδια, χωρίς φραγ-μούς, χωρίς τελωνειακούς ελέγχους, από την μία χώρα στηνάλλη, από την Αναγέννηση της Ιταλίας, στον Μεσαίωνα τηςΓαλλίας, στην αραβική Ισπανία, εποχές και χώρες με κοινέςπολιτιστικές καταβολές, κοινά ιδεώδη.

Κάθε άλλη προσπάθεια, εκτός από τον εκσυγχρονισμό τουΣημίτη που συγκέντρωσε μεγάλο μέρος της γενιάς μας, έμοι-αζε ατελέσφορη. Ενώ εκείνη εμφανίζετο ως «το πνεύμα της ε-ποχής, εκείνο το ακαταμάχητο, το αναντίστρεπτο δεδομένο τηςεξέλιξης που κανείς δεν μπορεί να αντισταθεί» (Ελεφάντης).5

Έχει την σημασία της μια σύντομη συζήτηση την εποχή ε-κείνη, μέσα από τις γνωστές αριστερές στήλες. Είχε λοιπόνέλθει ο Μάσιμο Ν’ Αλέμα και έκανε μία ομιλία την 10-01-2000. Παραμονές των εκλογών του 2000, και μεταξύ άλλων,λέει: «Κατά βάθος, η Αριστερά, εδώ και δύο αιώνες τροφοδοτήθη-κε από διάφορες ιδεολογίες. Από τον ουτοπικό σοσιαλισμό, στονμαρξισμό και τον επαναστατικό λενινισμό. Αφού αυτές οι ιδεολο-γίες αποδείχθηκαν απατηλές και εξέπεσαν, η βαθύτερη ουσία τηςΑριστεράς δεν έγκειται πλέον στις ιδεολογίες, αλλά στις θεμελιώδειςαξίες των οποίων η ίδια η αριστερά είναι φορέας».6

Και ο Ελεφάντης απαντά: «Ο κόσμος της ιδεολογίας περί του

τέλους των ιδεολογιών κυριαρχείται κυρίως από μια ιδέα, από μιααναπαράσταση του κόσμου χωρίς ιδεολογίες. Σ’ αυτόν τον κόσμοτα πράγματα υπάρχουν ολοκάθαρα, διάφανα, νέτα-σκέτα ως πραγ-ματικότητες».7

Πιστέψαμε τόσο πολύ σ’ αυτό που ζούσαμε, ώστε θεωρού-σαμε ότι αυτή ήταν η μοναδική πραγματικότητα. Το σχέδιο α-πελευθέρωσης των αγορών της ΕΕ, τα ενθουσιώδη προ-γράμματα ιδιωτικοποιήσεων, ο τρίτος δρόμος για το σοσια-λισμό, θεωρήθηκε μονόδρομος για δεξιούς και αριστερούς«χαμένους στη μετάφραση». Φωνές από την αριστερά με διά-θεση κριτική, όπως αυτή του Ελεφάντη, ακουγόταν από το υ-περπέραν, εξωπραγματικές: «Στην τρέχουσα, λοιπόν, αποδοχήτου ο εκσυγχρονισμός είναι κάτι το ‘πολύ καλό’, είναι ταύτιση μετον παρόντα χρόνο, γιατί είναι ο χρόνος ο παρών που φέρει τις νέ-ες αξίες, τους νέους τρόπους ζωής και ό,τι, ως γνωστόν, δεν είναι τουπαρόντος χρόνου, είναι ...του παρελθόντος. Το ζεύγμα εκσυγχρο-νισμός/αναχρονισμός δείχνει την κατεύθυνση, την ίδια τη δύναμητης ζωής. Με την δύναμη του αυτονόητου και του ακαταμάχητουεγκαλεί τους πάντες να συμμορφωθούν».8

Κατά μεγάλο μέρος της, η γενιά της μεταπολίτευσης, στοχώρο της αριστεράς πάντοτε, ήταν κυβερνώσα διακριτικά α-πό την εποχή του Παπανδρέου, και βέβαια χωρίς κόμπλεξ τηνεποχή της διακυβέρνησης του Σημίτη. Στήριξε με ζέση τηνεκσυγχρονιστική προσπάθεια, τόσο γιατί πίστεψε στα πρό-σωπα αλλά και στο όραμα μιας ενωμένης Ευρώπης των λα-ών. Η στήριξη ήταν πλήρης, όχι μόνο με την ανάληψη θέσε-ων κυβερνητικών, μεσαίων στελεχών, αλλά και με συμμετοχήσε δημόσια έργα, σε ευρωπαϊκά προγράμματα, σε πανεπι-στήμια, στον χώρο του πολιτισμού (κατ’ εξοχήν χώρος προ-νομιακός). Με τον τρόπο της λοιπόν ήταν «κυβερνώσα» απότο 1981. Δεν ήταν κυβερνώσα με προγραμματικές διακηρύ-ξεις και πρωτόκολλο συνεργασίας, αλλά η πολιτική της επιρ-ροή είναι κυρίαρχη μέχρι σήμερα.

Κανείς λοιπόν δεν μπορεί να την κατηγορήσει ότι όλα αυ-τά τα χρόνια αεροβατούσε. Αντίθετα βίωνε ένα «τραχύ παρόν»(Β. Κιντή).9 Τόσο παρόν ...μέχρι αναγούλας! Από αυτό το «πα-ρόν» όμως που βιώσαμε στην προ της κρίσης εποχή, μέχριαυτό το «παρόν» που ζούμε σήμερα, απέχουμε έτη φωτός. Τό-σα χρόνια, η «άλλη αριστερά» θεωρούσε πως εκείνοι που ήσανπλησίον της σημιτικής διακυβέρνησης δεν είχαν όραμα αλ-λά ήταν βουτηγμένοι σε ένα σκληρό παρόν, χωρίς όραμα. Αλ-

ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΟΝΤΟΥ

«Κυβερνώσα» Αριστερά

ΕΛΕΑΝΑ ΓΙΑΛΟΥΡΗ (επιμ.), Υλικός πολιτισμός, Ηανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, εκδόσειςΑλεξάνδρεια, σελ. 431

Ανθρωπολογία είναι η επιστήμη που ερευνά σφαι-ρικά και συστημικά τη νοόσφαιρα, δηλαδή τα φαινό-

μενα της κοινωνικής ζωής. Βασίζεται στη διαφορικότηταη οποία χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, σ’ αυτό που ήταν προ-μετωπίδα στο Μουσείο του Ανθρώπου στο Παρίσι, στο«Μας ενώνουν οι διαφορές μας». H αρχική θέση της, πουδιατυπώθηκε από τον Diderot το 1774, ήταν: να γνωρί-σουμε τις άλλες κουλτούρες, ώστε, με βάση αυτές, να κρί-νουμε και να βελτιώσουμε τη δική μας κουλτούρα, με άλ-λα λόγια, να επέμβουμε στη μοίρα του ανθρώπου.

Με την παραπάνω θέση θα μπορούσαμε να πούμε ότι ηανθρωπολογία είναι η πιο αρμόδια επιστήμη για να μελε-τήσει τη μεγαλύτερη καμπή της ανθρώπινης ιστορίας πουβιώνουμε σήμερα και που την αποκαλούμε «κρίση» ή α-

πλά «ύφεση». Γιατί όμως αυτό δεν φαίνεται να συμβαίνει;Γιατί η ανθρωπολογία στο τέλος του 19ου αι. πέρασε στιςαγκάλες της αποικιοκρατίας και στη δεκαετία του 20ού αι.,όταν απηλλάγη από τον εναγκαλισμό αυτόν, περιορίστηκεστον πύργο του ακαδημαϊσμού - ήταν μια χαμένη άνοιξη.Ένα σημαντικό τμήμα της, όμως, που συνοδεύεται και α-πό ένα αντίστοιχο της αρχαιολογίας, έχει στραφεί στη διε-ρεύνηση της κοινωνικο-πολιτισμικής κρίσης με άξονα τηνπολιτική οικονομία και με βάση τις έννοιες: «δύναμη», «ε-ξουσία», «ιδεολογία» και «αντίσταση».

Η τάση αυτή δεν έχει εμφανιστεί ακόμα στη χώρα μας.Υπάρχουν, εντούτοις, μηνύματα της ανθρωπολογικής ά-νοιξης και το πιο σημαντικό από αυτά είναι το συλλογικόβιβλίο με επιμέλεια της Ε. Γιαλούρη «Υλικός πολιτισμός».Και μόνο από τον τίτλο του σηματολογεί τη ρήξη με τον α-καδημαϊσμό, ο οποίος διατείνεται ότι «κουλτούρα είναι ηδιαδικασία διαμόρφωσης σημασιών» και διαγράφει τον υ-λικό πολιτισμό και την κοινωνική πρακτική.

Το βιβλίο αυτό προχωρεί ακόμα ένα βήμα, ασκώντας κρι-τική στο σχίσμα που επέβαλε η νεωτερικότητα ανάμεσαστο πνεύμα και το σώμα, στο υποκείμενο και το αντικεί-μενο. Σύμφωνα με το σχίσμα αυτό, ο θετικισμός θεωρούσετα αντικείμενα ως ουδέτερα ή ξένα και περιοριζόταν στηντυπολογική και στατιστική επεξεργασία τους. Αντίθετα, τοβιβλίο υποστηρίζει ότι αποτελούν μια ιδιάζουσα γλώσσα,που πρέπει να βρούμε τη σημειωτική της, και ότι περι-κλείουν κοινωνικές σχέσεις. Δείχνει επίσης τους συναι-σθηματικούς δεσμούς που συνάπτουμε με αυτά, για πα-ράδειγμα με το φυλαχτό ή με το μονόκλ. Θα προσθέσουμεκαι τον αρρωστημένο δεσμό που εκδηλώνει η κοινωνίαμας με το χρήμα, όπως έδειξε ο G. Simmel. Το σχίσμα αυ-τό προκάλεσε το οξύτατο πρόβλημα στη γνωσιολογία, γιατο πώς το νοούμενο υποκείμενο, ο άνθρωπος, μπορεί νασυλλάβει τα φυσικά αντικείμενα, αφού αυτά είναι ξένα καιάσχετα με το πνεύμα. Πώς νοείται το αντικείμενο, όταν οιδούλοι κατατάσσονται, ως γνωστόν, στα αντικείμενα, ενώσυμβαίνει να αυτοκτονούν κάποιοι εάν χάσουν την περι-ουσία τους, η οποία ανήκει στα αντικείμενα; Όπως γράφειη Ε. Γιαλούρη, στις Διεθνείς Εκθέσεις των αρχών του 20ού

αι. ανάμεσα στα εκθέματα συμπεριλαμβάνονταν και ιθα-γενείς, ως αντικείμενα. Και για να το προχωρήσουμε στηνπολιτική της παγκόσμιας κρίσης, στη βιοεξουσία όπως τηναποκάλεσε ο M. Foucault, στους καταλόγους των απολύ-σεων οι υπάλληλοι αντικρίζονται ως αντικείμενα.

Ο «υλικός πολιτισμός» της Ε. Γιαλούρη μας βοηθά να κά-νουμε πολλές ανάλογες σκέψεις, όπως η παραπάνω, και α-

νοίγει το δρόμο να προβληματιστούμε για πολλές ιδέες καιφαινόμενα του πολιτισμού μας, με την προοπτική να τα α-ναθεωρήσουμε στην κατεύθυνση των αξιών του ανθρώ-που, πράγμα που συνιστά την ουσιαστική συμβολή της αν-θρωπολογίας ως επιστήμης. Επιπλέον, και το πιο σημα-ντικό, μας βοηθά να στρέψουμε την ανάλυση από το μο-ντέλο της ιδεολογικής κυριαρχίας στο μοντέλο της πολιτι-σμικής κυριαρχίας, το οποίο συμπίπτει με την υλική κουλ-τούρα και μας αποκαλύπτει για παράδειγμα πώς η κοινω-νία της κατανάλωσης αύξησε τη συναίνεση, διαλύοντας,ταυτόχρονα, τον κοινωνικό ιστό, τη συλλογικότητα, και αυ-ξάνοντας την κατάθλιψη. Η μελέτη αυτής της διάστασηςθα μπορούσε να μας προσφέρει χρήσιμα στοιχεία για τοπέρασμα σε μια πιο ανθρώπινη κοινωνία.

Εκτός από την εισαγωγή της Ε. Γιαλούρη, ο «Υλικός πο-λιτισμός» περιέχει άρθρα νέων Ελλήνων ανθρωπολόγων,της Ε. Σολομών, της Κ. Γκουγκουλή, της Ε. Πετρίδου καιάλλων, καθώς επίσης και σημαντικών ξένων ανθρωπολό-γων, του M. Rowlands, του C. Tilley, του D, Miller και άλ-λων. Ας ελπίσουμε η άνοιξη αυτή της ελληνικής ανθρωπο-λογίας να έχει γόνιμη συνέχεια.

Ο Σωτήρης Δημητρίου είναι ανθρωπολόγος

39ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

5

ΤΟΥ ΣΩΤΗΡΗ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

λά αν οι «πρακτικές λύσεις προς τις οποίες δείχνει η σκληρήπραγματικότητα» (Β. Κιντή)10 είναι αυτές που προτείνει η κυ-βέρνηση Σαμαρά, και αποτελούν μονόδρομο, τότε ας επι-στρέψουν οι αριστεροί στην νεφελοκοκκυγία τους που τόσαχρόνια περιφρόνησαν υπηρετώντας την πραγματικότητα καιτον ρεαλισμό.

Αν το πρόβλημα της χώρας είναι οι μεταρρυθμίσεις πουδρομολογούνται από τα φασιστοειδή υποκείμενα που κινού-νται γύρω από Μαξίμου, κρυπτόμενοι ως σύμβουλοι μιας ε-κτελεστικής εξουσίας που κυβερνά με προεδρικά διατάγματανομοθετικού περιεχομένου, τότε είναι καλύτερα οι αριστεροίνα αποκτήσουν και αφήγημα και όραμα, και ας εγκαταλεί-ψουν την πραγματικότητα που υπηρέτησαν όλα αυτά τα χρό-νια.

Εάν βαφτίζονται μεταρρυθμίσεις η καταστροφή των συν-δικάτων και άλλων θεσμών προστασίας των εργαζομένων, μεσκοπό τη δημιουργία «ευέλικτης αγοράς εργασίας». αν με-ταρρύθμιση είναι να αποσυρθεί το κράτος από την παροχήκοινωνικής πρόνοιας. αν μεταρρύθμιση είναι να εξαφανι-σθούν παραδοσιακές προστασίες που επέτρεψε όχι ο σοσια-λισμός αλλά ο φιλελευθερισμός. αν μεταρρύθμιση είναι η με-ταβίβαση σε τιμή ευκαιρίας, για τους κερδοσκόπους, των δη-μόσιων περιουσιακών στοιχείων. αν όλα αυτά συμβαίνουνμέσα στην Ευρώπη που προσδοκούσαμε να μας τραβήξει στοάρμα του εκσυγχρονισμού, σε μια σύγκρουση με τον στείρο ελ-ληνοκεντρισμό που ταλάνισε την χώρα μας δεκαετίες (Π.Κονδύλης).11

Αν λοιπόν όλα αυτά καλούνται μεταρρυθμίσεις και η αρι-στερά πρέπει να συμμετέχει με σχέδιο σ’ αυτό, τότε βρισκό-μαστε μπροστά σε μια τεράστια σύγχυση και θα πρέπει να ε-πινοηθούν ξανά τα νοήματα, προκειμένου να ανταποκρίνο-νται στις σύγχρονες συνθήκες.

Η αριστερά για να είναι «κυβερνώσα» δεν μπορεί να εξαρ-τάται από τις πειστικές απαντήσεις του Δραγασάκη αλλά πρέ-πει να ξαναβρεί τις έννοιες που εγκατέλειψε αυτά τα χρόνιατων ψευδαισθήσεων. «Το σύνολο του ανθηρού υλικού και τουμαραζωμένου από τους μεταμοντέρνους σπασμούς πνευματικού μαςπολιτισμού αλλοιώνουν τον ψυχικό και τον αξιακό κόσμο τόσογρήγορα, που η άμυνα έστω και σε κάποιο μετερίζι να φαντάζει α-ναχρονισμός. Δοξολογείται ο νεωτερισμός και το ρίσκο, ακόμη κιαν οδηγούν με μαθηματική ακρίβεια στην αβίωτη και τόσο φοβι-κή ‘κοινωνία του κινδύνου’. Οι συλλογικές εξάρσεις και το ανα-γεννησιακό πνεύμα που θα αναδείκνυε η σοσιαλιστική ιδεολογίακαι θα αιμοδοτούσε νέες κοινωνικές πρακτικές δεν είναι του και-ρού» (Ελεφάντης).12

Μήπως έφτασε ο καιρός;

1 εφημερίδα Η Αυγή, «Ενθέματα», 12/3/2000, αριθμός φύλλου146

2 Μάνος Ματσαγγάνης «Η δουλειά της αριστεράς, το μετρό καιάλλα ανεπίκαιρα(;) Κυριακάτικη Αυγή 25/3/2000, σελ. 25

3 Γιάννης Βούλγαρης «Η νέα εκσυγχρονιστική παράταξη έχει ή-δη δημιουργηθεί», Πρόσωπα, 4/11/2000, τεύχος 87

4 Γιάννης Βούλγαρης, «Η γέννηση μιας παγκόσμιας δύναμης»,«Ενθέματα», Αυγή, 3/5/1998, αριθ. 70

5 Άγγελος Ελεφάντης «Οι δύο όψεις του εκσυγχρονισμού μέσααπό τις εκλογές», Ο Πολίτης, Απρίλιος 2000

6 Μάσιμο Ντ’ Αλέμα, «Για ένα πολιτικό σχέδιο της ευρωπαϊκήςαριστεράς», «Ενθέματα», Αυγή, 23/1/2000

7 Άγγελος Ελεφάντης, «Ντ’ Αλέμα: Υπέρ της ιδεολογίας της μη ι-δεολογίας», «Ενθέματα», Αυγή, 16 Ιανουαρίου 2000

8 Ο Πολίτης, Απρίλιος 20009 Βάσω Κιντή «Αφήγημα χωρίς όνομα», Τα Νέα, 10-11 Αυγού-

στου 2013. «Δεν μας λείπουν, μεσσιανικά οράματα και παρηγο-ρητικές αφηγήσεις [...] Μας λείπουν στόχοι που δεν θα έρχονταιαπό ένα εξιδανικευμένο μέλλον αλλά από το τραχύ παρόν.

10 Βάσω Κιντή, συνέχεια προηγούμενου άρθρου11 Παναγιώτης Κονδύλης, Η παρακμή του Αστικού Πολιτισμού,

εκδόσεις Θεμέλιο, σελ. 14 (εισαγωγή)12 Άγγελος Ελεφάντης «Σοσιαλισμός ή εκσυγχρονισμός», «Εν-

θέματα», Η Αυγή, 7 Μαΐου 2000

Ο Δήμος Κόντος είναι δικηγόρος

Ανθρωπολογία και παγκόσμια κρίση

Εγκατάσταση του Κώστα Ρουσάκη, «Η αλήθεια είναι αγάπη μου ότι δεθυμάμαι τίποτα», Elika Gallery, Ομήρου 27, Αθήνα - μέχρι 9/11/13

ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ40

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

6

Συναντηθήκαμε πάλι, αγαπημένημου φίλη, στο δρόμο για την Ταορμίνα.

Είχα κάτι υποθέσεις ψυχικές κι εσύ έκανεςβόλτα αισθαντική. Μιλάγαμε ώρες και λέγα-με παραμύθια και κάναμε λόγο επίσης για τασημαδεμένα κείμενα. Κι ύστερα στο λιμάνιτης Ταορμίνα τρώγαμε παγωτό και βλέπαμετα καΐκια που διαβαίνανε την Μεσόγειο. Σαννα ξαναβρίσκαμε τον χαμένο χρόνο, αυτόνπου βίαια μας έκλεψαν οι εξουσιαστές τηςπατρίδας μας. Ήσουνα σαν μικρό παιδί πά-λι, χαμένη στους περίεργους δρόμους της ο-νειροφαντασίας σου. Είχες ζητήσει να σε ε-ξομολογήσω, μα σου είχα πει πως δεν είχααυτή τη δύναμη, γιατί σε ήξερα. Και τότε άρ-χισες πάλι να μιλάς βγάζοντας τις μάσκεςσου και τις άφηνες μία, μία πάνω στο πεζο-δρόμιο. Μου είπες ότι πρέπει να φάμε, γι’ αυ-τό αποφάσισες να πουλήσεις τις μάσκες σου.Κι’ εγώ δίπλα στις μάσκες έβαλα το κομπο-σκίνι μου. Στη λοταρία κι αυτό, μιας και ε-ντός του ήταν κρυμμένα μυστικά, δάκρυα, ε-νοχές, έρωτες και πάθη. Σαν να έχουμε πάρειμια απόφαση, μου είπες, να είμαστε πιο α-νάλαφροι, να πετάξουμε από πάνω μας ταβαριά πράγματα, αυτά που χρόνια ιδεολη-πτικά είχαν πέσει πάνω μας. Απ’ το λιμάνινοιώθαμε την χώρα μας, αλλά κάτι εντός μαςέλεγε πως όλα θα γίνουν καινούργια. Δεν εί-χε να κάνει με κάποιες λύσεις αυτή η αίσθη-σή μας, αλλά με μια βεβαιότητα αισθητική.

Αλλά τώρα ήμασταν, υπήρχαμε στην Σικε-λία, στην Μεσόγειο. Κάναμε βόλτες στα μα-γειριά της πόλης και αναζητούσαμε τις πραγ-ματικές γεύσεις της γης. Είχαμε πουλήσει καιτις μάσκες σου και το κομποσκίνι μου. Αι-σθάνομαι γυμνή και ανάλαφρη, μου είπες,οι μάσκες χρόνια τώρα με πίεζαν. Κι εγώ χω-ρίς το κομποσκίνι ένοιωθα επίσης ανάλα-φρος, σαν να είχαν φύγει όλα εκείνα τα βάρη,όλες οι καταραμένες μνήμες, και σαν να εί-χε κρατηθεί μόνο η λεπτότητα και η ακριβήανάμνηση. Πήραμε τις εφημερίδες και είχα-νε στις μέσα σελίδες ειδήσεις απ’ την πατρί-δα μας. Στ’ αλήθεια, μου είπες, πιστεύεις ότιέχουμε πατρίδα; Εσύ ένας ασκητής πλάνη-

τας κι εγώ μια γυναίκα που λάτρεψα τον έ-ρωτα και τα ωραία αγόρια και κορίτσια όπουτα συνάντησα; Τώρα απλώς πατρίδα μας εί-ναι η αισθητική, αυτή που ασύστολα βιά-στηκε στην χώρα μας, χρόνια τώρα και τα τε-λευταία χρόνια ακόμη περισσότερο.

Μπήκαμε μέσα στην εκκλησία της Μα-ντόνα και γονατίσαμε να προσευχηθούμε.Κατά ένα τρόπο και οι δύο ήμασταν αγνω-στικιστές, αλλά αυτό δεν μας εμπόδισε ναπιαστούμε από τα χέρια και να αφεθούμε στηγλυκιά μελωδία της εκκλησίας. Μακριά μαςπολύ, ήταν ο καυγάς για τανκς και τα αερο-πλάνα της παρέλασης, όπως πολύ μακριά ή-ταν η φρίκη που υπήρχε σ’ αυτά που αφή-

σαμε προσώρας. Σπουδάζαμε πάλι πάνωστον χρόνο, στη λεπτή γραμμή που ξεχωρίζειτην κάθε μέρα, τη ρουτίνα, τον παγωμένοχρόνο, με τον χρόνο τον λυτρωτικό, τον αι-σθαντικό. Γιατί από κάπου έπρεπε να ξεκι-νήσουμε, ώστε να ξαναβρούμε τα κλειδιά γιατην καθημερινότητα. Για να πούμε, με μιακάποια βεβαιότητα, ότι δεν είναι ρουτίνα καιπαγωμένος χρόνος, αλλά είναι λυτρωτικόςκαι αισθαντικός.

Βγαίνοντας από την εκκλησία είδα πάνωστο στήθος σου ένα λεκέ από το παγωτό, αλ-λά κατά ένα τρόπο ήταν τόσο ταιριαστός μετο υπόλοιπα χρώματά σου, που το χέρι μουδίστασε και δεν τον καθάρισε τελικά. Είναι

αυτοί οι μικροί όμορφοι λεκέδες που σημαί-νουν πράγματα στις ζωές των ανθρώπων, ώ-στε να μην γίνεται η ζωή τους μια ξένη, μιαπαράταιρη. Αυτό που μου άρεσε σε σένα ή-ταν ότι αγαπούσες τους λεκέδες σου. Όπωςάλλωστε τους αγαπούσα και εγώ. Μια συγ-χορδία λεκέδων ήταν η ζωή μας, γι’ αυτό εί-χε το πολύτιμο χρώμα, αυτό το πορφυρό πουανασταίνει.

Το βράδυ πήγαμε σε ένα ψαρομάγαζο, νααισθανθούμε γεύσεις και να χαθούμε στα α-ρώματα. Μέρες φθινοπωρινές, καιροί έτοι-μοι για μια μεγάλη εξέγερση που την νοιώ-θαμε να γεννιέται στην Μεσόγειο.

ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΣΑΚΕΛΛΙΩΝ

FRANCOISE HERITIER, Το αλάτι της ζωής, μτφρ.Έφη Κορομηλά, εκδόσεις Κέλευθος, σελ. 128

Μπορεί ο Τολστόι να χρειάστηκε δέκα ολόκληρα χρό-νια για το Πόλεμος και Ειρήνη, και ο Προυστ να ολοκλή-

ρωσε σε άλλα δεκαοχτώ Την αναζήτηση του χαμένου χρόνου,όμως το να προκύψει, μέσα από ελεύθερους συνειρμούς, μιαπηγαία τράπεζα αναμνήσεων, δεν είναι και χθεσινό εγχείρη-μα. Απεναντίας, θέλει αγάπη για τη ζωή, μάχη για τις στιγμέςτης, αισιοδοξία για το χρόνο που μας παίρνει στο σαρκίο του.Δεν εκπλήσσομαι, λοιπόν, που το εν λόγω βιβλίο βραβεύτηκεως το πιο αισιόδοξο, του 2012, στη Γαλλία. Η συγγραφέας τουείναι γαλλίδα ανθρωπολόγος και εθνολόγος, επίτιμη καθη-γήτρια στο Κολλέγιο της Γαλλίας και μαθήτρια του Κλωντ Λε-βί Στρως.

Το αλάτι της ζωής είναι μια πυξίδα για τον αναγνώστη, μέ-σα στην εποχή του. Δίνει την αφορμή να γίνει ξεκάθαρο, ότιτο θάρρος αντιπαλεύει την εποχή αντί για τη ζωή. Η ζωή εί-

ναι εξ’ ορισμού ωραία, γεγονός που βιώνεται μέσα από τουςσυνδυασμούς εικόνων, συναισθημάτων, πράξεων ή των α-πλών σκέψεων, όσα η συγγραφέας μοιράζεται με το κοινό της.Ώστε, έγκειται στην αισθαντικότητα, του καθενός προσωπι-κά, ποιες στιγμές θα ταυτιστεί μαζί της, ποιες θα θυμηθεί, ποι-ες θα αναγνωρίσει για δικές του.

Γράφοντας μέσα στο χρόνο, από τις 13 Αυγούστου μέχριτις 10 Οκτωβρίου 2011, η Héritier έπλασε τον δικό της «άρ-το» ιστορίας, για να τον αναζητά σε στιγμές πείνας. Λένε πωςοι ινδιάνοι δεν ήθελαν τις φωτογραφίες, επειδή φυλακίζουντις ψυχές. Το αλάτι της ζωής συμβολίζει ακριβώς αυτήν τηνψυχική ελευθερία. είναι μια υπερ-φωτογραφία από μη φω-τογραφίες, από λέξεις και τη δύναμη που έχουν να ανασύ-ρουν τη ζωή, διά της γλώσσας και της επιστροφής στο χρόνο.Υπό αυτήν την έννοια, το βιβλίο είναι μια άσκηση για τη ζωή,είναι η αλήθεια ότι ο εαυτός συνίσταται σε ένα σύνολο αν-θρώπων, γεύσεων, χρωμάτων, εντυπώσεων. Ο «εαυτός» τηςHéritier είναι ένα φωτεινό παράδειγμα καλωσορίσματος καιανθρωπογραφημένου χρόνου. Δεν μπορώ παρά να αναφερ-

θώ σε μερικές από τις συνειρμικές ελευθερίες της: «Να έχειςγίνει εσύ το δώρο γενεθλίων που πρόσφεραν στην κόρη τουςστοργικοί γονείς με το να τη δεχτείς σπίτι σου (...) να ξέρεις πωςο στοχασμός είναι ένας τρόπος για να τρέχει ο χρόνος ολοτα-χώς κι ότι στο τέλος μένεις με την απορία».

ΑΝΤΙΓΟΝΗ ΚΑΤΣΑΔΗΜΑ

Παρουσίαση της συγκεντρωτικής έκδοσης των ποιημάτων του ΓιάννηΚοντούΔιαβάζουν: Κώστας Καζάκος, Νικήτας Τσακίρογλου, ΖωήΦυτούση, Πέμη Ζούνη, Λουκία Μιχαλοπούλου, ΜαριγώΑλεξοπούλου

Δευτέρα, 21-10, ώρα 20:00Polis Art Cafe (Πεσμαζόγλου 5 και Σταδίου)

Το «αλάτι της ζωής»

ΦΥΛΛΑ ΣΤΟΝ ΚΑΙΡΟ

Η αλήθεια της Μεσογείου

Εγκατάσταση τουΚώστα Ρουσάκη, «Ηαλήθεια είναι αγάπημου ότι δε θυμάμαιτίποτα», Elika Gallery,Ομήρου 27, Αθήνα -μέχρι 9/11/13

41ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Η ΑΥΓΗ • 20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

7

H επινόηση μίας παράδοσης χρειά-ζεται ένα μέρος της παράδοσης του πα-

ρελθόντος. Δεν είναι τυχαίο ότι ο φασισμόςχρησιμοποίησε και σε τελική ανάλυση ενο-χοποίησε ολόκληρη τη γερμανική κουλτού-ρα του 19ου αιώνα. Δικαίως, ονομάστηκε μίακαρικατούρα του ρομαντισμού. Στον φασι-σμό, ένας νέο-αρχαϊσμός που δημοσιοποι-είται ως εικόνα, είναι κοινός σε όλες τις εκ-φάνσεις του φαινομένου, είτε στην Ιταλία εί-

τε στη Γερμανία. Φαίνεται ότι η ανάπτυξητων τεχνών ακολουθεί μία διαφορετική πο-ρεία στις δυο αυτές χώρες, ότι διαφέρει οβαθμός επιτρεπτικότητας απέναντι στα ιδι-αίτερα εικαστικά κινήματα. Για παράδειγμαη αποδοχή του φουτουρισμού στην Ιταλίακαι η απόρριψή του στη Γερμανία. Όμως, αυ-τό δεν αληθεύει. Η πορεία των τεχνών είναικοινή και στις δύο χώρες. Η συζήτηση για τηφύση του εξπρεσιονισμού σταματά γρήγορα,με την άνοδο των ναζί στην εξουσία, με τονίδιο τρόπο που περιθωριοποιείται ο φου-τουρισμός με την άνοδο του Μουσολίνι.

Ο τρόπος που αντιμετώπισαν τον εξπρε-σιονισμό οι φασίστες διέπεται από μία αμ-φισημία. Ο εξπρεσιονισμός δημιουργήθηκεστη Γερμανία και αποτέλεσε ένα προϊόν τηςγερμανικής κουλτούρας. Αν ένα μέρος τωνεξπρεσιονιστών οδηγήθηκαν στο ναζισμό,αυτό το γεγονός, όπως ορθά επισημαίνει οΑντόρνο, «δεν έχει καμία σημασία για την α-ντικειμενική ιδέα αυτών των κινημάτων».Ωστόσο, πρέπει να επισημανθεί ότι η ίδια ηπρόθεση του εξπρεσιονισμού υπήρξε εξαρ-χής αμφίσημη. Ο Βίλχελμ Βόρινγκερ στοFormprobleme der Gotik (1912) αναζητά τα ι-διαίτερα ψυχολογικά χαρακτηριστικά που,με αποκλειστικό τρόπο, προσδιόριζαν τουςλαούς που κατοικούσαν πέρα από τις Άλπεις.Αναφερόταν στον ανορθολογισμό του γοτθι-κού ανθρώπου ο οποίος απωθεί το πραγμα-τικό μέσα στο έντονο παιχνίδι της φαντα-σίας. Η εξπρεσιονιστική έμφαση στην αί-σθηση και το πάθος, σε σχέση με τη νόηση,δημιουργούσαν την εντύπωση της ίδιας χει-ρονομίας με αυτήν των ναζί. τελικά, ο εξ-πρεσιονισμός θα αποτελούσε έκφραση τηςρομαντικής θέασης για μία επιστροφή στηναδιαμεσολάβητη εμπειρία, αλλά και αποδο-χή μίας κουλτούρας του λαού (völkischeΚultur). Η μυθολογία του γοτθικού ανθρώ-που υπήρξε άλλωστε οικεία, τόσο στον εξ-πρεσιονισμό, όσο και στον ναζισμό. Όμως, οφασισμός υπόσχεται την καταπραϋντική ει-κόνα ενός γαλήνιου φυσικού περιβάλλοντοςη οποία δεν είναι συμβατή με το εξπρεσιονι-στικό σχέδιο. Μία από τις ενότητες στην έκ-θεση για την παρακμασμένη τέχνη ήταν η ε-ξής: Η φύση, όπως φαίνεται στα άρρωσταμυαλά.

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του τριάντα,δεν υπήρχε μία σαφής θέση, στα πλαίσια τουναζιστικού κόμματος, πάνω στον εξπρεσιο-νισμό. Ο Γκέμπελς θεωρούσε ότι έργα καλλι-τεχνών όπως ο Εμίλ Νόλντε, Ερνστ Μπάρ-λαχ και Έριχ Χέκελ συνιστούσαν παραδείγ-ματα του Βόρειου πνεύματος, ενώ εξηγούσε

ότι «εμείς οι Εθνικοσοσιαλιστές είμαστε μο-ντέρνοι, είμαστε ο φορέας μιας καινούργιαςνεωτερικότητας, όχι μόνο στην πολιτική καιστην κοινωνία, αλλά και στην τέχνη και ταθέματα της διανόησης». Η υιοθέτηση του εξ-πρεσιονισμού θα πρόσφερε μία αντίστοιχη ε-πίφαση ενός νεωτερικού κινήματος, όπωςσυνέβη, στην Ιταλία, με την περίπτωση τουφουτουρισμού. Παρά την επίκληση, κάποιεςφορές, μίας καινούργιας νεωτερικότητας, ηφασιστική τέχνη είναι προ-νεωτερική. Γι’ αυ-τό είναι αναγκαία η ενοχοποίηση παρελθό-ντων ιδεών και καλλιτεχνικών ρευμάτων. Ηεπιστροφή σε κάποιο μυθικό παρελθόν πραγ-ματοποιείται μέσα από την επίκληση της το-πικότητας και καθαρότητας. Όταν η Ρίφεν-σταλ -όπως σημειώνει η Σόνταγκ- χρησιμο-ποιεί τους Αφρικανούς Νουμπά στο ντοκι-μαντέρ της, δεν την ενδιαφέρει εάν αυτοί εί-ναι μαύροι, αλλά το γεγονός ότι όντας ορεσί-βιοι παραμένουν μακριά από φυλετικές επι-δράσεις και άρα είναι φυλετικά αμόλυντοι.

Επίσης, ο φασισμός υπόσχεται μία επιστρο-φή στο συναίσθημα, στις αναφορές σε πολι-τιστικούς μύθους, σε ένα ένδοξο παρελθόν.Η εικονοποιεία του πρέπει να είναι παρα-στατική, εύκολα κατανοητή και χρειάζεταινα απεικονίσει γενικούς τύπους και όχι συ-γκεκριμένα άτομα Στο έργο του Άντολφ Βίσ-σελ, του Γκεργκ Έχμιχ, ή του Ρόμπερτ-ΦρανκΚράους δεν απεικονίζονται συγκεκριμένα ά-τομα, αλλά η οικογένεια, κυρίως ο πατέραςκαθώς και διάφορες επαγγελματικές ομάδες,όπως ο αγρότης, ο εργάτης, ο τεχνίτης κ.ο.κ,στα πλαίσια της κορπορατίστικης αντίληψηςτου επαγγέλματος.

Ο φουτουρισμός θα εκφράσει την αισθη-τικοποίηση της καθημερινής ζωής, στη συ-νέχεια την αισθητικοποίηση της ίδιας τηςπολιτικής. Με αυτόν τον τρόπο, θα συνδεθεί,ουσιωδώς, με τις φασιστικές προθέσεις. Ι-στορικά, πρέπει να τον αντιληφθούμε σταπλαίσια του ιταλικού Risorgimento, δηλαδήτη συγκρότηση του ιταλικού εθνικισμού, αλ-

λά και ως μία επιθυμία νεωτερισμού, σε α-ντίθεση με τη μεταφυσική ζωγραφική στην ο-ποία η ανάπτυξη της τεχνολογίας απεικονί-ζεται πάντα με έναν αδιόρατο φόβο. Το σχέ-διο του Risorgimento, στην Ιταλία, έχει μενπραγματοποιηθεί, αλλά ουσιαστικά έχει α-ποτύχει να δημιουργήσει μία πραγματική ε-θνική ενότητα. Η ρητορική του εθνικισμούγίνεται κεντρική στις αρχές του 20ού αιώνα.Αυτή η ρητορική εκφράζεται μέχρι τέλουςστο έργο του Μαρινέττι. Ο εθνικισμός στηνΙταλία αποτελεί ένα κυρίαρχο αίτημα. Άρα,η εξαγγελία του δεν μπορεί να είναι ανεξάρ-τητη από την αναζήτηση ενός ηγέτη που θατην εκφράσει. Συγχρόνως, μία επίκληση στηδράση θα ικανοποιούσε αυτό το αίτημα. Ό-μως, η χειρονομία του φουτουρισμού -μέσαστην αντιστραμμένη του πρόθεση- είναι ταυ-τόσημη σε μεγάλο βαθμό με άλλες εκφάνσειςτης πρωτοπορίας. Το ντανταϊστικό πρόταγμαείναι ακόμα παρόν, όταν ο φουτουρισμός μαςκαλεί να ξεσηκωθούμε κατά της τυραννίαςτων λέξεων αρμονία και καλό γούστο ή ότανμας καλεί να καταδικάσουμε έργα όπως τουΓκόγια, του Ρέμπραντ ή του Ροντέν. Ο φου-τουρισμός όντως συνδέθηκε με τον φασισμό,τον χρησιμοποίησε, αλλά και, στην πρώτητου φάση, χρησιμοποιήθηκε από αυτόν. Γιαπαράδειγμα, το περιοδικό Lacerba των φου-τουριστών διαβαζόταν κυρίως από εργάτες.Αποτυγχάνει γιατί η εξαγγελία του καθίστα-ται αδύνατη. Το θορυβώδες και συγκεχυμέ-νο πρόγραμμα που εκφράζει, καθίσταται ά-χρηστο όταν οι φασίστες έρχονται στην ε-ξουσία. Η επιστροφή στην τάξη, μετά την ά-νοδό τους στην εξουσία, θα μεταφραστεί στιςτέχνες ως επιστροφή στην αυθεντική κουλ-τούρα, και τις παραδόσεις. Στην Ιταλία, η κί-νηση του Novecento και η επιθεώρηση Valoriplastici θα εκφράσει θεωρητικά αυτό το αί-τημα μίας καταπραϋντικής θεολογίας καιμίας μεταφυσικής του οικείου. Ειδικά, οιValori plastici ενώνουν καλλιτέχνες που α-πομακρύνονται από την πρωτοπορία, όπωςτους Αρμάντο Σπαντίνι, Τζιόρτζιο ντε Κίρικο,Κάρλο Κάρρα. Αυτή η απομάκρυνση πραγ-ματοποιούνταν προς όφελος μίας αριστο-κρατικής αντίληψης για την τέχνη και της ε-πιστροφής στην κλασική ιταλική ζωγραφι-κή. Η άνοδος του φασιστικού κόμματος στηνεξουσία καθιστά πλέον άχρηστη την αισθη-τική θέαση της πολιτικής των φουτουριστών.Ο φουτουρισμός αποτυγχάνει γιατί το εικα-στικό του σχέδιο -και αυτό ισχύει για κάθεεικαστικό σχέδιο- δεν μπορεί να πραγματο-ποιηθεί. Όσο περισσότερο πραγματοποιεί-ται, τόσο περισσότερο αποτυγχάνει. Στην α-ποτυχία αυτή έχουμε την αδυναμία μίας ε-φαρμοσμένης αισθητικής, οι στόχοι της ο-ποίας υπερβαίνουν την αισθητική διαχείρι-ση μίας επιφάνειας ή γενικότερα ενός χώ-ρου. Στην περίπτωση του ιταλικού φουτου-ρισμού υπάρχει και μία άλλη αμφισημία: Θέ-λει να συγκροτήσει έναν εθνικιστικό λόγοχρησιμοποιώντας μία νεωτερική γλώσσα. Ε-δώ βρίσκεται η φουτουριστική αφέλεια.

Ο Παναγιώτης Σ. Παπαδόπουλος είναι ιστορικός τέχνης

ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ

Η εικόνα του φασισμού (3)

Φουτουρισμός και εξπρεσιονισμός. Η αμφισημία

Έρικ Χέκελ, «Αυτο-πορτρέτο», ξυλογραφία

428ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Η ΑΥΓΗ20 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 2013

PIERRE MACHEREY, Φουκώ και Μαρξ: Τοπαραγωγικό υποκείμενο, μετάφραση ΤάσοςΜπέτζελος, Εκτός Γραμμής, σελ 85

Με ένα βιβλίο του Πιέρ Μασερέ, που επιχειρεί ναδιερευνήσει τη θεωρία του Καρλ Μαρξ για τον κα-

πιταλισμό, διαβάζοντας αποσπάσματα από το Κεφάλαιο,κυρίως, μέσα από το εννοιολογικό οπλοστάσιο του Μι-σέλ Φουκώ, κάνει την πρώτη του εμφάνιση ο εκδοτικόςοίκος Έκτος Γραμμής, δίνοντας έτσι το θεωρητικό και πο-λιτικό στίγμα εντός του οποίου θα επιδιώξει να κινηθεί.

Ο Π. Μασερέ ανήκε στον κύκλο των μαθητών του ΛουίΑλτουσέρ, και είχε συμμετάσχει στη συγγραφή του διά-σημου έργου «Να διαβάσουμε το Κεφάλαιο». Δίδαξε φι-λοσοφία στα πανεπιστήμια Paris I και Lille ΙΙΙ. Το συγ-γραφικό του έργο είναι πολύ πλούσιο, καθώς περιλαμ-βάνει μελέτες για την φιλοσοφία του Σπινόζα, τον Μαρξκαι τον μαρξισμό, τη λογοτεχνία και βεβαίως μελέτεςγια το φιλοσοφικό ρεύμα που έχει καταγραφεί στην ι-στορία των ιδεών ως δομισμός. Στα ελληνικά κυκλοφο-ρούν τρία ακόμα βιβλία του.

Η εξουσία ως παραγωγικός μηχανισμός

Ο στόχος του βιβλίου είναι να δείξει πως μέσα από την α-νάλυση του Μαρξ για την ιδιαιτερότητα του καπιταλιστικούτρόπου παραγωγής μπορούν να αντληθούν στοιχεία για μιαθεωρία της εξουσίας:

«Πώς είναι δυνατόν, δίχως να υποπέσουμε σε υπερερμηνεία,να αντλήσουμε στοιχεία για μια θεωρία της εξουσίας από τοντρόπο που εξηγείται η διαδικασία παραγωγής της σχετικής υ-περαξίας, τη στιγμή που το πρόβλημα της εξουσίας, αν δενείναι απολύτως ξένο προς αυτή την εξήγηση, τίθεται μόνο πε-ριθωριακά;» (σελ. 16).

Επιχειρώντας να απαντήσει το ερώτημα αυτό, ο Μασερέδεν επιδιώκει να εντάξει τον Φουκώ στην μακρά αλυσίδα τωνμαρξιστών, μια κατηγορία με την οποία ο τελευταίος αισθα-νόταν άβολα. Όπως είχε πει χαρακτηριστικά, άλλωστε, σε μιασυνέντευξη που είχε παραχωρήσει στους Κόλιν Γκόρντον καιΠωλ Πάττον το 1978, «υπήρξα αρκετά προσεκτικός, ώστε ναμην κάνω όλες τις αναφορές που θα μπορούσα να είχα κάνειστον Μαρξ, διότι οι αναφορές στον Μαρξ εντός του πνευμα-τικού και πολιτικού κλίματος της Γαλλίας σήμερα δεν λει-τουργούν καθόλου ως δείκτες προέλευσης, αλλά ως σημάδιαπροσκόλλησης». (Michel Foucault, Σκέψεις γύρω από τον Μαρ-ξισμό, τη Φαινομενολογία, και την Εξουσία, Futura, Αθήνα, 2013,σελ. 22-23). Στην ίδια συνέντευξη, ο Μ. Φουκώ είχε τονίσει πως«σε ό,τι έγραψα γύρω από την πειθαρχία, το έργο μου είναιγια όλα αυτά εγγενώς συνδεδεμένο με αυτό που γράφει οΜαρξ» (στο ίδιο, σελ. 22).

Ο Μασερέ, λοιπόν, δεν επιθυμεί να ακολουθήσει μια δια-νοητική πορεία που θα είχε ως αφετηρία τον Μαρξ και θα κα-τέληγε στον Φουκώ, αλλά το αντίστροφο: να αναδείξει στοιχείατης σκέψης του Μαρξ επιδιώκοντας να δείξει πως οι σχέσειςεξουσίας δεν αφορούν μόνο το επίπεδο της πολιτικής, αλλάπρωτίστως, ίσως, το επίπεδο της οικονομίας. Στο πλαίσιο αυ-τό, ο Μασερέ επισημαίνει πως η εξουσία για τον Φουκώ δενείναι μια «αρνητική» δύναμη» η οποία επιβάλλεται στα υπο-κείμενα από κάποιο εξωτερικό ή υπερβατικό σημείο, πέραν αυ-τών. Αντίθετα, υπογραμμίζεται πως οι σχέσεις εξουσίας δια-τρέχουν όλες τις κοινωνικές σχέσεις, είναι εμμενείς, εντόςτων κοινωνικών θεσμών, με άλλα λόγια. Επιπλέον, οι σχέσειςεξουσίας, δεν απαγορεύουν, δεν λένε μόνο όχι: οι σχέσεις ε-ξουσίας παράγουν νέα πεδία, νέους θεσμούς, παράγουν τα ί-

δια τα υποκείμενα, οριοθετούν συγκεκριμένα πλαίσια και κα-νόνες.

Από την εργασιακή δύναμη στο παραγωγικόυποκείμενο

Η ιδιαιτερότητα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, ε-πισημαίνει ο Μασερέ, συνίσταται στο ότι διακρίνει την εργα-σιακή δύναμη -η έννοια-κλειδί την οποία «διαβάζει» ο Μαρξ μέ-σα στα «διάκενα» της κλασικής Πολιτικής Οικονομίας, σύμ-φωνα με την αλτουσεριανή παράδοση-, το μόνο εμπόρευμαπου διαθέτει ο εργαζόμενος προκειμένου να επιβιώσει, από τιςσυνθήκες ενεργοποίησης της, από την συγκεκριμένη χρήσηπου γίνεται κάθε φορά, οι οποίες δεν ελέγχονται από τον ίδιο,αλλά από τον εργοδότη που του καταβάλλει τον μισθό του, το«ενοίκιο» δηλαδή, ως αντάλλαγμα για την παραχώρηση τηςεργασιακής δύναμης. Με άλλα λόγια, ο συγγραφέας υπενθυμίζειπως η ανάλυση του Μαρξ κατέδειξε πως στον καπιταλισμό ηαγοραπωλησία της εργασιακής δύναμης συμφέρει μόνο αυ-τόν που την αγοράζει. Αγοράζοντας την εργασιακή δύναμη τουεργαζόμενου, ο αγοραστής, δηλαδή ο καπιταλιστής, αποκτά τοδικαίωμα να αντλήσει κέρδος από τη χρήση της, το οποίο κρα-τά για τον εαυτό του. Η διαδικασία αυτή, σημειώνει ο Μασε-ρέ, διχάζει το υποκείμενο, διαχωρίζοντας την εργασιακή του δύ-ναμη, την οποία κατέχει εν γένει ως δυνατότητα, από τη χρή-ση της, η οποία παραχωρείται στον καπιταλιστή. Η διαδικα-σία αυτή, υπογραμμίζεται μετατρέπει το υποκείμενο σε παρα-γωγικό υποκείμενο (σελ. 26).

Όλα τα παραπάνω, παρά τους ισχυρισμούς των θιασωτώντης φιλελεύθερης θεώρησης, δεν αποτελούν πράξεις, συναλ-λαγές και διαδικασίες που συμβαίνουν ανάμεσα σε μεμονωμέναάτομα: η είσοδος του εργαζόμενου στον χώρο εργασίας, στονοποίο ο καπιταλιστής παραλαμβάνει το εμπόρευμα «ικανότη-τα προς εργασία», τον μετατρέπει σε ένα υποκείμενο που πα-ράγει μέσα σε συνθήκες που είναι προκαθορισμένες και διέ-πονται από πολύ συγκεκριμένους Κανόνες (βλ. σελ. 30). Η ίδιαη αγορά, ο τόπος συνάντησης όλων των καπιταλιστών, δεν α-ποτελεί το άθροισμα τους, όπως έχει δείξει ο Μαρξ, αλλά τοπλαίσιο που καθορίζει την ανταλλαγή τω ν εμπορευμάτων: οιμεμονωμένοι καπιταλιστές παράγουν με στόχο την αγορά, δη-

λαδή για να πουλήσουν τα εμπορεύματά τους στην κοι-νωνία, διαμέσου της αγοράς. Το πλέγμα σχέσεων αυτό,ορίζεται από συγκεκριμένους Κανόνες, δηλαδή από πο-λύ συγκεκριμένα όρια που επιτρέπουν και ταυτόχρονααπαγορεύουν, που μετασχηματίζουν δηλαδή την εργα-σιακή δύναμη προκειμένου να παραχθεί υπεραξία.

Ο Μασερέ όμως επισημαίνει ακόμα μία διάσταση τηςκαπιταλιστικής παραγωγής: Πρόκειται για μια διαδικα-σία κατά την οποία το αποτέλεσμα της συλλογικής δου-λειάς των εργαζομένων καρπώνεται από έναν και μο-ναδικό άνθρωπο, τον καπιταλιστή ο οποίος κερδίζει α-πό την παραγωγή υπεραξίας.

Αν η εργασιακή δύναμη πρέπει να μετατραπεί σε πα-ραγωγική δύναμη, η διαδικασία αυτή δεν γίνεται εν κε-νώ, αλλά ούτε συντελείται μόνο στο εργοστάσιο (το βα-σικό σημείο αναφοράς του Μαρξ, όπως ήταν λογικό ενμέσω της περίφημης Βιομηχανικής Επανάστασης κατάτον 19ο αιώνα). Η απαιτούμενη προετοιμασία που συ-γκροτεί «παραγωγικά υποκείμενα» προϋποθέτει την έν-νοια της πειθαρχίας, όπως αυτή συστήνεται από τονΦουκώ, έννοια που προσομοιάζει με το habitus του ΠιέρΜπουρντιέ, το οποίο στα ελληνικά έχει μεταφραστεί ως«έξη». Πρόκειται για το σύνολο των προδιαθέσεων μεβάση τις οποίες τα άτομα ενεργούν και αντιδρούν στιςκοινωνικές περιστάσεις. Όλα αυτά, εγγράφονται πάνω στοσώμα των υποκειμένων, και στο σημείο αυτό ο Μασερέυπενθυμίζει τη διαφωνία του Φουκώ με την αλτουσε-ριανή, και όχι μόνο έννοια, της ιδεολογίας. Η διαδικασία

εγγραφής φτιάχνει μια «δεύτερη φύση» στα υποκείμενα, η ο-ποία όμως δεν έχει να κάνει με την έννοια του εξαναγκασμού.Η μετασχηματιστική αυτή διαδικασία, είναι μία από τις διαδι-κασίες που συγκροτούν τα υποκείμενα, μετατρέποντας σε «κα-νονικά», πειθαρχικά, αποτελεσματικά. Η διαδικασία αυτή, δενσυντελείται επί των μεμονωμένων υποκειμένων, αλλά σε «μά-ζες». Στο πλαίσιο αυτό, ο Μασερέ τονίζει τη σημασία που έδι-νε ο Φουκώ στο εργοστάσιο ως τόπο συγκέντρωσης πολλώνεργαζομένων, ως ενός δικτύου σχέσεων εξουσίας προκειμένουνα επιτευχθεί ο απαραίτητος συντονισμός.

Κλείνοντας, ο Μασερέ αναλύει εκ νέου την παραγωγική δια-δικασία, μέσα από τις έννοιες της βιοεξουσίας, της πειθαρχίαςκαι της επιτήρησης, υπογραμμίζοντας πως ο καπιταλισμός εί-ναι ο ιστορικός τύπος της κοινωνίας εκείνος «που μετέτρεψε τηνπαραγωγικότητα σε πυρήνα της κοινωνικής ύπαρξης» (σελ.82). Την ίδια στιγμή, δείχνει τα όρια που συναντά μια οποια-δήποτε κοινωνική ανάλυση που εξαντλείται στη χρήση της έν-νοιας «πειθαρχία». Η συνάντηση Μαρξ και Φουκώ, σημειώνειμπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε περαιτέρω τις σχέ-σεις εξουσίας και τη διαδικασία συγκρότησης των υποκειμέ-νων στον καπιταλισμό.

Ο Χρήστος Σίμος είναι κοινωνιολόγος

ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΙΜΟΥ

Πειθαρχική εξουσία και καπιταλισμός Από τον Φουκώ στον Μαρξ

Η ζωγράφος του μήνα: Δέσποινα Φλέσσα

Την επόμενη ΚυριακήΑφιέρωμα για την 28η Οκτωβρίου

Διανοούμενοι και φασισμόςΗ εξουσία στην Ελεύθερη Ελλάδα

Ο εορτασμός του ΟΧΙ στην Κατοχή και στην Απελευθέρωση

Τα οικονομικά ανερχόμενα στρώματα στηνΚατοχή

Αντικοινοβουλευτισμός και Πανεπιστήμιο