ΤΕΧΝΕΣ

ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΜΠΑΡΟΚ (17ος αιώνας)

ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΓΕΝΙΚΑ

17ος αιώνας: ραγδαίες και δραματικές εξελίξεις τόσο στον πολιτικό όσο και στον

εικαστικό χώρο

Πολιτικά γεγονότα: ενίσχυση και ακμή Ολλανδίας / παρακμή Ισπανίας /

θρησκευτικός πόλεμος καθολικών και προτεσταντών για τριάντα χρόνια (1618-1648)

στη Γερμανία = αιτία κατάλυσης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Τέχνη: αντίθετα με μανιερισμό (= έκφραση της αβεβαιότητας που ακολούθησε τη

διάσπαση της εκκλησίας) η τέχνη του μπαρόκ (17ος αιώνας) εκφράζει και

υπηρετεί ταυτόχρονα τόσο την επίγεια (κοσμική) όσο και τη θρησκευτική εξουσία

= οι δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, της ίδιας παγκόσμιας τάξης που είναι δοσμένη

από το Θεό (όπως και στο Μεσαίωνα) Καθολικές Χώρες: το Στέμμα και η Αγία

Τράπεζα συνέπλεαν ούτως ή άλλως Προτεσταντικές Χώρες: η εξουσία

βασίστηκε στην εκκλησία και άντλησε από αυτή τα αναγκαία «οράματα»

ΜΠΑΡΟΚ: όρος που δηλώνει τόσο μία εποχή (17ος αιώνας στην Ευρώπη, αλλά και

στη Λατινική Αμερική) όσο και ένα στυλ (π.χ. το μπαρόκ ύφος/στυλ του Ρούμπενς =

ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του μπαρόκ) εποχή «μπαρόκ» = ιδιαίτερα λαμπρή

εποχή, εξαίρετα δείγματα σε όλους τους τομείς της τέχνης, ιδιαίτερα στην

αρχιτεκτονική που μαζί με ζωγραφική, γλυπτική και μουσική συνθέτουν ένα

συνολικό έργο τέχνης σπουδαίοι καλλιτέχνες: οι Ιταλοί ζωγράφοι Καρράτσι και

Καραβάτζιο, οι Φλαμανδοί ζωγράφοι Ρούμπενς και βαν Ντάικ, οι Γάλλοι ζωγράφοι

Πουσέν και Λορρέν, οι Ιταλοί γλύπτες και αρχιτέκτονες Μπερνίνι και Μπορρομίνι, ο

Ισπανός ζωγράφος Βελάσκεθ, ο Ολλανδός ζωγράφος Ρέμπραντ

1

Λέξη «μπαρόκ»: πιθανότατα από πορτογαλικά και γλώσσα κοσμηματοπωλών =

μπαρούκα (barucca) = στραβό, ακανόνιστο μαργαριτάρι ιταλική λέξη «barocco»

= λέξη με αρνητική έννοια = η μεσαιωνική σκέψη του σχολαστικισμού =

χρησιμοποιείται καταρχήν το 1570, χωρίς αξιολογική χροιά γαλλική θεωρία της

τέχνης του κλασικισμού = χρησιμοποιείται αρνητικά για αρχιτεκτονική = «αυτό που

πάει ενάντια στον κανόνα», «το ανώμαλο»

Χαρακτηριστικά του μπαρόκ: η αντιφατικότητα και η αντιθετικότητα, η

πολλαπλότητα και η κινητικότητα, ο δυναμισμός και η υπερβατικότητα από το ένα

είδος στο άλλο, η μόνιμη αναζήτηση της υπερβολής, της θεατρικότητας, του

εντυπωσιασμού δεν ενδιαφέρεται για ενότητα, αλλά για τη θεληματική

ακαταστασία, την ασυνέπεια, την ταραχή

● αφενός Γιόχαν Γιοακίμ Βίνκελμαν (πατέρας της ιστορίας της τέχνης) = το μπαρόκ

ως προσπάθεια απομάκρυνσης από «τη φύση και την κλασική αρχαιότητα / αφετέρου

Ελβετός ιστορικός Τζέικομπ Μπούρκχαρντ = στυλ υποδιέστερο σε σχέση με την

Αναγέννηση αρνητικές αντιδράσεις στο μπαρόκ, από μελετητές που δεν είχαν

εμβαθύνει στα μορφολογικά δεδομένα του νέου αυτού εικαστικού στυλ

● Ελβετός ιστορικός τέχνης (καθηγητής Πανεπιστημίου Μονάχου) Χάινριχ Βόλφλιν

= θετική αξιολόγηση των μορφολογικών «συμπτωμάτων» που θέτουν σαφή

διαχωριστικά όρια μεταξύ της Αναγέννησης και του μπαρόκ απομονώνει πέντε

αντιθετικά ζευγάρια:

1) το γραμμικό και το ζωγραφικό (ζωγραφική, γλυπτική και αρχιτεκτονική)

2) η επιφάνεια και το βάθος (ζωγραφική, γλυπτική και αρχιτεκτονική)

3) κλειστή μορφή και ανοιχτή μορφή (ζωγραφική, γλυπτική και αρχιτεκτονική)

4) πολλαπλότητα και ενότητα (ζωγραφική και αρχιτεκτονική)

5) σαφήνεια και ασάφεια (ζωγραφική και αρχιτεκτονική)

το 1) αναφέρεται στην Αναγέννηση και το 2) στο μπαρόκ, με τρόπο που το

δεύτερο προκύπτει από το πρώτο διαχωρισμός των εννοιών = δυνατότητα σε

ιστορία της τέχνης να αναφέρεται αποκλειστικά σε χαρακτηριστικά και ιδιότητες του

στυλ = αυτονομία, όχι ετεροκαθαρισμός

ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗ ΙΤΑΛΙΑ

2

ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

● Μπαρόκ = θρησκευτική έξαρση και διάθεση για υπερτροφική διακόσμηση

ξεκινά από έδρα και πρωτεύουσα καθολικισμού: Ρώμη κατακτά όλη την Ευρώπη

και ευρωπαϊκές αποικίες σε Λατινική Αμερική και Ινδία (κυρίως πορτογαλική Γκόα)

η αρχιτεκτονική καθορίζει (όπως και στον Μεσαίωνα) τις υπόλοιπες τέχνες και

εκφράζει τη βούληση για παγκοσμιότητα της ιεραρχικής τάξης σωτηρία μέσα

από τη νίκη καθολικισμού στα «τέσσερα σημεία του ορίζοντα» = αυτό

αναπαριστά η υπερβολή του μπαρόκ

● Μοναστικό τάγμα Ιησουιτών: αποφασιστική σημασία στην αντεπίθεση της

Καθολικής Εκκλησίας στην προτεσταντική Μεταρρύθμιση, με την

Αντιμεταρρύθμιση Ισπανός Ιγνάθιο ντε Λογιόλα οργανώνει Ιησουίτες =

γνωστοί για αυστηρότητα οργάνωσης, στρατιωτική πειθαρχία, αλλά και αρτιότατη

θεωρητική κατάρτιση σημασία σε αισθήσεις ως μέσα πνευματικής φώτισης και

αποκάλυψης η τέχνη πρέπει να αποτελέσει ένα εργαλείο θρησκευτικής

προπαγάνδας

Gombrich: εικόνα 250, εκκλησία Ιησουιτών Il Gesu στη Ρώμη, αρχιτεκτονική

πρώιμου μπαρόκ από τον Τζιάκομο ντέλλα Πόρτα

Gombrich: εικόνα 287, ο ζωγραφικός διάκοσμος της οροφής της εκκλησίας Il

Gesu στη Ρώμη, από τον Τζιοβάνι Μπατίστα Γκάουλι = η εκπληκτικότερη μπαρόκ

οροφή, συνοψίζονται οι δογματικές και οι εικαστικές δυνατότητες

σύγκριση με το ζωγραφικό διάκοσμο της οροφής ναού της Πάρμας από

Κορρέτζιο στην ώριμη Αναγέννηση (Gombrich: εικόνα 217), 160 περίπου χρόνια

νωρίτερα = πρώτες απόπειρες με χρήση νόμων προοπτικής να δημιουργηθεί μία

ψευδαίσθηση, όπου δεν μπορεί να γίνει αντιληπτός ο διαχωρισμός του ρεαλιστικού

από τον υπερκόσμιο χώρο δυνατότητα να φέρει «τεχνητό φως» σε σκοτεινούς

ναούς της εποχής του

● Αρχές 17ου αιώνα: τα σκήπτρα στην αρχιτεκτονική κατέχει η Ιταλία

● Τέλη 17ου αιώνα: ηγετικό ρόλο αναλαμβάνει τώρα η Γαλλία, με κεντρικό σημείο

αναφοράς το ανάκτορο των Βερσαλλιών, για το Βασιλιά «Ήλιο» Λουδοβίκο ΙΔ΄

3

● Στο μπαρόκ: ξεχωριστές σχολές σε διαφορετικές χώρες ή επαρχίες της επικράτειας

π.χ. χώρες που υπερείχαν σε τομέα ζωγραφικής (όπως Φλάνδρα με Ρούμπενς,

Ολλανδία με Ρέμπραντ και Ισπανία με Βελάσκεθ) και χώρες που υπερείχαν σε

αρχιτεκτονική (όπως Ιταλία με Μπερνίνι και Μπορρομίνι, Γαλλία με αρχιτέκτονες

Βερσαλλιών Λουί λε Βω και Ζυλ Αρντουέν Μανσάρ)

● Αντίθεση μπαρόκ αλλά και γαλλικού κλασικισμού με Αναγέννηση ωστόσο

και τα δύο αυτά φαινόμενα στηρίζονται σε αρχιτεκτονική Αναγέννησης = στο ήδη

γνωστό σύστημα στήριξης οριζόντιων στοιχείων πάνω σε κάθετους στύλους (κίονες)

και των τριών τύπων (δωρικός, ιωνικός, κορινθιακός) = αποτελούν παραλλαγές του

● Αρχιτεκτονική στο μπαρόκ = αυτοσκοπός υπέρμετρος εκθειασμός του

κρατικού και εκκλησιαστικού μεγαλείου προπαγάνδα μέσω της

μεγαλοπρέπειας, της χλιδής των υλικών, της θεατρικότητας της παράστασης ο

θεατής καθηλώνεται στη θέση του υπηκόου, ενώ ταυτόχρονα καθησυχάζεται =

αισθάνεται ασφαλής (πίστη στο θείο αλλά και στο επίγειο μεγαλείο, που μπορεί να

τον προστατεύσει από πολλά δεινά)

● Αρχιτεκτονικοί τύποι (με μεγάλη απήχηση):

1) η εκκλησία καθεδρικοί ναοί, επισκοπές, τεράστια μοναστηριακά συμπλέγματα

2) το ανάκτορο (παλάτι) κυρίως τα ηγεμονικά ανάκτορα (= τα πιο

αντιπροσωπευτικά δείγματα του μπαρόκ), αλλά και μεγαλοπρεπείς κατοικίες

αριστοκρατών στην πόλη και στην ύπαιθρο

● Το αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα γίνεται κατανοητό ως ένα τεράστιο γλυπτό (οι

σημαντικότεροι αρχιτέκτονες ήταν και γλύπτες και το αντίστροφο) σημαντικές

αλλαγές από Αναγέννηση ακόμα και σε κατόψεις κτιρίων: όχι πια καθαρός,

λογικός σχεδιασμός, αλλά κτίσματα που επιδεικνύουν συνθετότητα, πλούσια

διάρθρωση σε λεπτομέρειες, δυναμική και κίνηση μέσα από κοίλες και κυρτές

καμπύλες, επιφάνειες και ευθείες όχι απλά αλληλουχία καθαρών γεωμετρικών

σχημάτων, αλλά πλούσιες συνθέσεις που πληρούν ανάγκη για «ζωγραφικότητα» και

κίνηση στην Αναγέννηση: το τετράγωνο, το ορθογώνιο, ο κύκλος, το

ημικύκλιο, ο σταυρός / στο μπαρόκ: η έλλειψη, το ωοειδές, οι σύνθετες καμπύλες

(π.χ. παραβολή και υπερβολή, που αυξάνουν δραματικότητα και ένταση)

4

συμβολισμός, θρησκευτικός μυστικισμός, έννοια υπερβατικότητας (εικονολογία)

= νέα πλέον περιεχόμενα στην εκφραστική γλώσσα

● Τζανλορέντσο Μπερνίνι ( Gian Lorenzo Bernini )

Ο σημαντικότερος αρχιτέκτονας-γλύπτης του μπαρόκ ανέλαβε σχεδιασμό νέας

εσωτερικής διαμόρφωσης Αγίου Πέτρου = νέο (γιγαντιαίων διαστάσεων)

στέγαστρο ή κουβούκλιο, το οποίο στηριζόταν σε τέσσερις συστρεφόμενους κίονες

πάνω σε λείψανα Αγίων Πέτρου και Παύλου = ο θρίαμβος της Αντιμεταρρύθμισης

επίσης την εξωτερική διπλή κιονοστοιχία (δύο τεράστιοι βραχίονες κιονοστοιχιών)

που περιβάλλει την οβάλ πλατεία του Βατικανού, έξω από εκκλησία οι

βραχίονες αυτοί έλεγε ο ίδιος ο καλλιτέχνης «αγκαλιάζουν τους καθολικούς για να

ενδυναμώσουν την πίστη τους, τους αιρετικούς για να τους συμφιλιώσουν με την

εκκλησία και τους απίστους για να τους διδάξουν την πραγματική πίστη» η Ρώμη

και ναός Αγίου Πέτρου = το θεολογικό και εικαστικό κέντρο όπου συναντιούνται

αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική σε μία ωραία σύνθεση (un bel composto)

ο Μπερνίνι βαθιά θρησκευόμενος (προσεύχεται καθημερινά σε εκκλησία

ιησουιτών), μία εξαιρετικά σύνθετη ιδιοσυγκρασία στραμμένη τόσο προς τα

εγκόσμια όσο και προς τα επουράνια (homo universalis) παραγγελιοδότες έργων

Μπερνίνι ο πάπας Ουρβανός Η΄ και ο πάπας Ιννοκέντιος Ι΄, με τελικό στόχο την

επίδειξη της νίκης του καθολικισμού ωστόσο υπήρχαν και κύκλοι που δε

συμμερίζονταν ενθουσιασμό για δημιουργήματα του Μπερνίνι (σημειώματα κοντά

στον «Οβελίσκο με τους Τέσσερις Ποταμούς της Οικουμένης», που έγραφαν:

«Έχουμε μεγαλύτερη ανάγκη για ψωμί από ό,τι για οβελίσκους και συντριβάνια»

Gombrich: εικόνες 284, 285 και 286, γλυπτά έργα του Μπερνίνι

● Άλλοι σημαντικοί Ιταλοί αρχιτέκτονες του μπαρόκ:

ο Φραντσέσκο Μπορρομίνι (Gombrich: εικόνες 282 και 283, μπαρόκ εκκλησία

Santa Agnese στη Ρώμη), ο Κάρλο Μαντέρνο, ο Γκουαρίνο Γκουαρίνι όλοι τους

έδωσαν έμφαση στους όγκους και στη μνημειακότητα, στην κίνηση, στη

δραματικότητα ως προς τη σχέση φωτός και χώρου, στην υπερβολική χρήση των

πολυτιμότερων υλικών = αισθησιακή απόλαυση

ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ:

5

Μπαρόκ = ασυνήθιστη ποικιλία ιδιωμάτων συνυπάρχουν ισότιμα τόσο ρεύματα

που εκφράζουν το νατουραλισμό (πιστή απεικόνιση εξωτερικής πραγματικότητας)

όσο και ρεύματα που εκφράζουν κλασικισμό (που επαναφέρει στοιχεία ελληνικής

κλασικής αρχαιότητας) τα στοιχεία που «δένουν» αυτά τα ποικίλα χαρακτηριστικά

και δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο (=το μπαρόκ στυλ) είναι: η Αντιμεταρρύθμιση

και η εξάπλωση της επιρροής της τόσο γεωγραφικά όσο και ιδεολογικά μετά

το Συνέδριο του Τρέντο υιοθετήθηκαν δογματικά διατάγματα για τον τρόπο

χειρισμού των θρησκευτικών σκηνών από ζωγράφους = έπρεπε να είναι απλές και

πειστικές η τέχνη του μπαρόκ είναι τόσο αισθησιακή όσο και πνευματική

θρησκευτική αρχιτεκτονική: διευκολύνει την επικοινωνία με το θείο (μέσα από

πολυτέλεια και παιχνίδια οφθαλμαπάτης) κοσμική αρχιτεκτονική:

αντικατοπτρίζει την καθιέρωση απόλυτης μοναρχίας (κυρίως ανάκτορο Βερσαλλιών,

από Γάλλους αρχιτέκτονες Λουί λε Βω και Ζυλ Αρντουέν Μανσάρ Gombrich:

εικόνα 291) περίοδος ενίσχυσης αριστοκρατικής τάξης = χορηγοί των τεχνών

περίoδος ανάπτυξης εμπορίου τέχνης για ανάγκες αστικής τάξης (= οι αστοί

ευνοούν τη ρεαλιστική ζωγραφική)

ΓΛΥΠΤΙΚΗ

Πεπειραμένοι γλύπτες για να εναρμονίσουν τα έργα τους με την «propaganda fidei»

(προπαγάνδα για την πίστη) = πρόταγμα των Ιησουιτών, που χαρακτήριζε ολόκληρη

την Καθολική Εκκλησία

● Τζανλορέντσο Μπερνίνι ( Gian Lorenzo Bernini )

(δες και προηγούμενη ενότητα: αρχιτεκτονική)

Gombrich: εικόνες 285 και 286, το μαρμάρινο έργο «Η έκσταση της Αγίας

Θηρεσίας» = το σημαντικότερο γλυπτικό έργο εσωτερικού χώρου (για παρεκκλήσι)

στη Ρώμη = ένα σύνθετο σύμπλεγμα από πολύχρωμα μάρμαρα και επιχρυσωμένες

επιφάνειες = ένα από τα αριστουργήματα του μπαρόκ, με θέμα την έκσταση μιας

Ισπανίδας αγίας = θεατρικότητα και πάθος σε ένα έργο που προκαλεί παράφορη

αγαλλίαση και μυστικιστική έκσταση = αδιανόητο για βόρειες προτεσταντικές

χώρες (λόγω του ωμού πάθους του), αλλά και για Ορθόδοξη Εκκλησία (δεν

επιτράπηκε ποτέ η είσοδος της γλυπτικής σε χώρους θρησκευτικής λατρείας)

6

Επίσης το συντριβάνι «η Κρήνη με τους τέσσερις ποταμούς» στη Ρώμη (εκεί

που άφηναν τα σημειώματα, δες ενότητα αρχιτεκτονική) = από τα σημαντικότερα

γλυπτά έργα του Μπερνίνι = συνταίριαξε έναν αρχαίο αιγυπτιακό οβελίσκο με τις

τεράστιες αλληγορικές μορφές των τεσσάρων μεγαλύτερων ποταμών του κόσμου

(Δούναβης-Ευρώπη, Γάγγης-Ασία, Νείλος-Αφρική, Ρίο ντέλλα Πλάτα-Αμερική) που

πηγάζουν από Παράδεισο = ο βράχος στο κέντρο παραπέμπει στο Γολγοθά, τον

τόπο του Μαρτυρίου = κάθε ποτάμι συνοδεύεται από χαρακτηριστικό ζώο,

εμβληματικό για την κάθε ήπειρο

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ

Ζωγραφική 17ου αιώνα στην Ιταλία δεν είναι συνέχεια του μανιερισμού

σημαντικοί ζωγράφοι ο Αννίμπαλε Καρράτσι και ο Μικελάντζελο Μερίζι ντα

Καραβάτζιο βρίσκονται κοντά σε πνεύμα Ραφήλ, Μιχαήλ Αγγέλου, ακόμα και

Τζιότο, αλλά μέσα από διαφορετικό μονοπάτι από εκείνο των μανιεριστών

● Η οικογένεια των Καρράτσι

Ο μεγαλύτερος εξάδελφος Λουντοβίκο και τα αδέλφια Αγκοστίνο και Αννίμπαλε

(πιο ταλαντούχος ανάμεσά τους ο Αννίμπαλε), ζωγράφοι από τη Μπολόνια γιοι

ράφτη και με καθοδήγηση εξαδέλφου ίδρυσαν το 1580 στη Μπολόνια την περίφημη

«Accademia degli Incamminati» (Ακαδημία των Συνοδοιπόρων ή των

Μυημένων) = λέσχη καλλιτεχνών όπου συζητούσαν σχετικά με το πνευματικό

μέρος της εργασίας τους (κάτι που σήμερα απουσιάζει) κύριο επίτευγμα των

Καρράτσι = η σύνθεση των κατά παράδοση διαμετρικά αντιθέτων = σχέδιο και

χρώμα, με βάση την απλότητα και την ομορφιά απέκτησαν τη φήμη του

«εκλεκτικισμού» (= η έλλειψη προσωπικού ύφους υποκαθιστάται από μίμηση των

καλύτερων στοιχείων άλλων μεγάλων έργων), αλλά η μεταπολεμική τεχνοκριτική

έχει ανατρέψει αυτή την άποψη

ο Αννίμπαλε στη Βενετία και επανεκτίμηση του έργου του Κορρέτζιο από Πάρμα

(ώριμη Αναγέννηση) σημαδεύει την πορεία του εκπληκτική τοιχογραφία

οροφής στο Ανάκτορο Φαρνέζε στη Ρώμη = η πρώτη από μία σειρά σημαντικών

μπαρόκ οροφών επίσης: Gombrich: εικόνα 251, «Η Παναγία θρηνεί τον

Χριστό», πίνακας για την Αγία Τράπεζα (απλή και αρμονική διάταξη σωμάτων =

7

καταγωγή από πρώιμη Αναγέννηση ή και Ραφαήλ / όμως όγκοι και κυρίως φως πάνω

σε γυμνό σώμα και σε ρούχα είναι μπαρόκ)

οι συνεχιστές έργου των Καρράτσι έδρασαν όλοι στη Ρώμη: π.χ. Γκουίντο Ρένι

(Gombrich: εικόνα 253) και Ντομένικο Τζαμπιέρι και Φραντσέσκο Αλμπάνι

● Καραβάτζιο ( Caravaggio )

Από το χωριό Καραβάτζιο στη Λομβαρδία, κοντά στο Μιλάνο χαρακτηρίζεται

μεγάλος καλλιτέχνης γιατί ακολουθούσε τη φύση = αναζητούσε την αλήθεια και

ήταν ασεβής ως προς την «ομορφιά» μεγάλος βιρτουόζος του σχεδίου και του

χρώματος δεν αναγνώριζε αυθεντίες αν δεν πλησίαζαν τις δικές του αρχές

ξανείδε την τέχνη ως κάτι νέο νατουραλισμός = τάση για πιστή αντιγραφή της

φύσης, είτε για το ωραιότερο είτε για το ασχημότερο = ο Καραβάτζιο δεν αρνήθηκε

ποτέ την ύπαρξη της ασχήμιας τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι ο σκιοφωτισμός

(«il chiaroscuro») που δεν είναι όμως νατουραλιστικός = αποσκοπεί σε απόδοση

της ψυχολογικής έντασης της στιγμής στα ωριμότερα έργα του ένας κόσμος

«μαγικού ρεαλισμού» επίδραση «σκοτεινού» (tenebroso) Καραβάτζιο τεράστια

σε Ολλανδία, Γαλλία, Ισπανία και Ρώμη (όπου εργάστηκε με προστασία φιλότεχνων

μαικήνων) ρεύμα γνωστό ως «Caravaggismo» (στα ελληνικά, άκομψα,

«καραβατζισμός») = αγάπη για το φυσικό, τον απλό άνθρωπο (όχι τον ιδεατό) =

κατακλύζει ευρωπαϊκή ζωγραφική έως τέλος δεκαετίας 1620 χωρίς τον

Καραβάτζιο δε θα υπήρχε ο Ρέμπραντ και ο Βελάσκεθ όπως τους ξέρουμε παρά

τις καινοτομίες του (σε αυστηρότατο πλασίο Αντιμεταρρύθμισης) επέζησε αλλά και

κυριάρχησε χάρη σε υψηλούς προστάτες του = τύφλωση και χειραγώγηση του

λαού, αλλά περιθώρια ανάπτυξης στην ελίτ = παράδοξο, αφού ήρωες του

Καραβάτζιο ήταν ο λαός (οι εργάτες, οι χωριάτες, οι ζητιάνοι) Gombrich: «Ο

άπιστος Θωμάς», εικόνα 252

● Νικολά Πουσέν ( Nicolas Poussin )

Γάλλος που τροφοδοτήθηκε καλλιτεχνικά από τη Ρώμη και την έκανε δεύτερη

πατρίδα του ωστόσο το βλέμμα στραμένο σε Βενετία και στον Τισιανό (φαίνεται

σε φωτισμούς, ζεστά γήινα χρώματα, «φθινοπωρινή, ελεγειακή ατμόσφαιρα

βουκολικής ποίησης» πρότυπά του ο Ραφαήλ και ο Μιχαήλ Άγγελος + η

κλασική παιδεία με την οποία γαλουχήθηκε Gombrich: «Βρίσκομαι ακόμα

8

και στην Αρκαδία», εικόνα 254 = αποτέλεσμα της μελέτης σε ρωμαϊκά αγάλματα

αρχαιότητας = ο θάνατος (το Εγώ, Ego) βρίσκεται ακόμα και στην Αρκαδία

● Κλοντ Ζελέ ή Λορρέν ( Claude Gelee – Lorrain )

Επίσης Γάλλος (από Λορραίνη), εγκαθίσταται επίσης στη Ρώμη καθιερώνει και

ανυψώνει το είδος της τοπιογραφίας τα ρωμαϊκά του τοπία τόσο τέλεια, ώστε

οι περιηγητές αξιολογούσαν το πραγματικό τοπίο με βάση τα δικά του κριτήρια

Gombrich: εικόνα 255

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΚ

ΣΤΗ ΦΛΑΝΔΡΑ

● Πέτερ Πάουλ Ρούμπενς ( Peter Paul Rubens )

Η επιτομή αυτού που ονομάζουμε ζωγραφική του μπαρόκ ο σημαντικότερος

καλλιτέχνης, με πλουσιότερο έργο εποχής γεννήθηκε σε σημερινό Βέλγιο, τότε

υπό ισπανική κυριαρχία ταξίδεψε Ιταλία και εγκαταστάθηκε Αμβέρσα (μεγάλο

εμπορικό κέντρο με αριστοκράτες και πλούσιους αστούς) υπερδραστήριο

εργαστήριο με πολλούς εκπαιδευόμενους = επιτυχία με εμπόριο πινάκων σε

ηγεμόνες και ισχυρούς (πίνακες κυρίως Ιταλών καλλιτεχνών), ηγεμόνες όπως π.χ.

Κάρολος Α΄ της Αγγλίας και Φίλιππος Δ΄ Ισπανίας συντηρούν καλλιτέχνες στα

παλάτια τους, το έργο ζωγράφων χαίρει ιδιαίτερης εκτίμησης σε αριστοκρατία,

εκκλησία μεγάλοι πίνακες με θέματα που είχε αγαπήσει σε ταξίδια του σε Ιταλία

ακολουθεί φλαμανδική παράδοση (= προσπάθεια να αποδοθεί η εξωτερική

πραγματικότητα όχι υπό το πρίσμα των κριτηρίων της ομορφιάς, όπως στην

Ιταλία, αλλά υπό το πρίσμα της νατουραλιστικής παράδοσης = του ρεαλισμού)

στη Ρώμη γνωρίζει το έργο του Καραβάτζιο και των Καρράτσι (= κοντά σε

φλαμανδική παράδοση), του αρέσει ο τρόπος με τον οποίο αναβίωσαν την κλασική

τέχνη μέσα από σύγχρονο νατουραλισμό Gombrich: εικόνες 256-260

● Άντονις βαν Ντάικ ( Anthonis van Dyck )

Μαθητής και βοηθός του Ρούμπενς, ανήκε στη γενιά των Πουσέν και Λορρέν και

ήταν συνομήλικος του Βελάσκεθ συγγένεια με ύφος Ρούμπενς, αλλά διαφορετικό

ταπεραμέντο = λιγότερη πρωτοτυπία και περισσότερη «σοβαροφάνεια»

καθιερώνει το αυλικό πορτραίτο ως είδος της επίσημης προσωπογραφίας = έργα που

9

φιλοτεχνούνται με τρόπο ώστε να αποπνέουν την υπεροχή της κοινωνικής τάξης

στην οποία ανήκει ο παραγγελιοδότης-μοντέλο Gombrich: εικόνες 261-262

ΤΟ ΜΠΑΡΟΚ ΣΤΗΝ ΙΣΠΑΝΙΑ

● Ντιέγκο Βελάσκεθ ( Diego Velazquez )

Επισκέφθηκε Ρώμη για να γνωρίσει αρχαιολογικά μνημεία της νατουραλισμός

όπως ο Καραβάτζιο, πολυχρωμία όπως ο Τισιανός, γνώστης έργων Ρούμπενς

ζωγράφος με απεριόριστες δυνατότητες, άσκησε επίδραση μέχρι και σε πρώτους

ιμπρεσιονιστές 19ου αιώνα ανανέωσε ισπανική ζωγραφική του μπαρόκ (ούτως

ή άλλως έρεπε προς σκληρό ρεαλισμό και έντονη μυστικοπάθεια = δεμένη ακόμα

με μεαιωνική ασκηντική παράδοση καθολικισμού) την ίδια περίοδο δρα και ο Ελ

Γκρέκο η ισπανική Αυλή του Φίλιππου Δ΄ όχι μόνο προσέλκυσε έναν ατίθασο

δημιουργό, αλλά τον έκανε επίσημο ζωγράφο της Αυλής (ως το τέλος της ζωής

του) Gombrich: εικόνες 263-267

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΟΥ ΜΠΑΡΟΚ

ΣΤΗΝ ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΟΛΛΑΝΔΙΑ

ΟΙ ΒΟΡΕΙΕΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ ΤΗΣ ΟΛΛΑΝΔΙΑΣ

Φιλελεύθερη στάση απέναντι σε Ισπανούς κατακτητές και απελευθέρωση το 1566

επτά ενωμένες επαρχίες Ολλανδίας = ο νέος πολιτισμός του ελεύθερου εμπορίου,

που δε δέχεται άνωθεν εξουσία επικράτηση προτεσταντισμού και βαθιά πολιτική

και πολιτιστική ρήξη μεταξύ προτεσταντικού βορρά (Χάρλεμ, Άμστερνταμ) και

καθολικού νότου (Αμβέρσα) προτεστάντες = πιστοί αναγνώστες Αγίας Γραφής,

καλοί έμποροι, μετρημένοι στη ζωή τους, φίλοι απλότητας / καθολικοί =

φανταχτεροί και επιδειξιομανείς, ήταν μπαρόκ ως ανθρώπινοι τύποι

προτεστάντες όχι ιδιαίτερη προτίμηση σε μπαρόκ τέχνη καλλιεργούν κυρίως το

πορτραίτο = ανάγκη απεικόνισης αστών με κάποιο αξίωμα

● Φρανς Χαλς (Frans Hals)

Ο πρώτος Ολλανδός που διακρίνεται σε τέχνη πορτραίτου πέθανε ωστόσο

πάμφτωχος έργα που είτε εικονίζουν ένα μόνο άτομο (Gombrich: εικόνα 270)

10

είτε εικονίζουν ομαδικά τα μέλη μιας συντεχνίας (Gombrich: εικόνα 269) =

ανάμεσα στα ωραιότερα και πιο πρωτότυπα εποχής

● Σίμον ντε Φλίγκερ ( Simon de Vlieger )

Από τους πρώτους Ολλανδούς θαλασσογράφους με δεξιοτεχνία και λιγοστά

χρώματα αποδίδει πολλούς τόνους σε θάλασσα και ουρανό έργα θεματολογικά

«φτωχά» αποκαλύπτουν δύναμη μεγάλων και ενιαίων ζωγραφικών επιφανειών

(π.χ. ουρανός = αδιάνοητος στον Ρούμπενς) ειδίκευση ζωγράφων σε σπάνια και

δύσκολα θέματα για λόγους επιβίωσης (π.χ. νεκρές φύσεις, πλοία, σκηνές μάχης)

= δυνατότητα επιβίωσης και σε ελάσσονες ζωγράφους Gombrich: εικόνα 271

● Γιαν βαν Γκόγιεν ( Jan van Goyen )

Ολλανδός τοπιογράφος ονειρικά τοπία αγάπη για κοινότοπο τοπίο πατρίδας

του συνομήλικος με Λορρέν (και οι δύο «γραφικοί») Gombrich: εικόνα 272

● Ρέμπραντ βαν Ρέιν ( Rembrandt van Rijn )

Ιδιοφυής καλλιτέχνης εκφραστής βαθύτερης αναζήτησης της αλήθειας και της

εσωτερικότητας της καθημερινής ζωής, που εξυψώνει τα έργα του σε ψυχογραφικές

μελέτες της ανθρώπινης προσωπικότητας συνδυάζει με μνημειώδη τρόπο το

υποκειμενικό με το πανανθρώπινο Gombrich: εικόνες 273-277

σύγκριση με τον Ρούμπενς (ο κατεξοχήν εκφραστής της κοσμοθεωρίας του μπαρόκ)

= ο Ρέμπραντ ανήκει στην ίδια εποχή, αν και γεννήθηκε περίπου 30 χρόνια αργότερα

εντελώς διαφορετική η θέση του Ρέμπραντ έζησε και έδρασε σε ελεύθερη

Ολλανδία / Ρούμπενς σε ισπανοκρατούμενη και καθολική Φλάνδρα Ολλανδία

= προτεσταντισμός (καλβινισμός) = ριζοσπαστικότερη σε κοινωνικά θέματα

εγκαθίδρυση Δημοκρατίας με άμεσα αποτελέσματα σε εικαστικές τέχνες (νέα σχέση

καλλιτέχνη-έργου-αποδέκτη) ο καλβινισμός δε δέχεται τέχνη ως μέσο

θρησκευτικής προπαγάνδας ανάγνωση Βίβλου (ιδίως της απαγορευμένης στους

καθολικούς Παλαιάς Διαθήκης) = αυτή καθορίζει τη ζωή και την πίστη τους όχι

μνημειώδη έργα ζωγραφικής σε Ολλανδία (όχι ζήτηση) αντίθετα πληθώρα έργων

μικρών διαστάσεων με πορτραίτα, τοπία, καθημερινές σκηνές, νεκρές φύσεις

απευθύνονται σε ευρύ και μορφωμένο κοινό

● Η ολλανδική τοπιογραφία

11

Εποχή μπαρόκ = ενδιαφέρον για φύση, όχι μόνο σε φιλοσοφικές και επιστημονικές

αναζητήσεις, αλλά και με εμφάνιση τοπιογραφίας (ένα από τα θέματα που είχαν

μεγάλη ζήτηση, οι ζωγράφοι ειδικεύονται και διαπρέπουν, με εξαίρεση Ρέμπραντ που

διέπρεψε σε όλα) Γιάκομπ βαν Ρούισνταελ ( Jacob van Ruisdael ) βόρειο

τοπίο με συννεφιασμένους ουρανούς και ερειπωμένους πύργους έντονη ποιητική-

ρομαντική διάθεση (ανάλογη του Λορρέν) chiaroscuro (φωτοσκίαση) για

απόδοση δραματικότητας και ηρωικού χαρακτήρα ζωγραφική που οδηγεί

κατευθείαν σε ρομαντικούς πρώτου μισού 19ου αιώνα Gombrich: εικόνα 279

● Οι ολλανδικές νεκρές φύσεις

«Νεκρές φύσεις» (παλιότερα στα ελληνικά και «Επιτραπέζια») = πιστή απόδοση

σύνθεσης αντικειμένων, επιλεγμένων και τοποθετημένων από καλλιτέχνη με τρόπο

ώστε να αποδοθεί κατά το δυνατόν καλύτερα μία εικόνα σπάνιων και πολύτιμων

αντικειμένων (π.χ. χαλιά, κρύσταλλα, χρυσά και αργυρά σκεύη, σπάνιοι καρποί

και ζώα, νέες αρμονίες) έργα που προορίζονταν να διακοσμήσουν ταπετσαρίες,

αλλά είναι κάτι παραπάνω από απλά διακοσμητικά στοιχεία Βίλλεμ Κάλφ

( Willem Kalf ) Gombrich: εικόνα 280

● Τα ολλανδικά «εσωτερικά σπιτιών»

Αντιστοιχία με «νεκρές φύσεις» σε ασημαντότητα θέματος = ηθογραφία ή

ζωγραφική «genre» (γένος/είδος) σκηνές από καθημερινή ζωή απλών

ανθρώπων, μέσα σε κλειστούς χώρους (σπίτια κ.λπ.) και εργάζονται, σπανιότερα

διασκεδάζουν σε ύπαιθρο Γιαν Βερμέρ από το Ντελφτ ( Jan Vermeer van Delft )

40 έως 50 έργα, που εκπέμπουν μεγάλη γοητεία έργα λιτά (μία γυναίκα σε ένα

δωμάτιο που φωτίζεται από παράθυρο κάνει ελαφρές οικιακές δουλειές ή παίζει

τσέμπαλο ή διαβάζει γράμματα) = αιχμαλωτίζουν θεατή άλλο γνωστό έργο του

(όχι εσωτερικό σπιτιού): «Άποψη του Ντελφ» (πατρίδας του), με τρεις διαδοχικές

οριζόντιες ζώνες (αμμουδιά, κανάλι, κτίρια και τέλος ο συννεφιασμένος ουρανός = τα

2/3 ύψους πίνακα), το ωραιότερο τοπίο ολλανδικής ζωγραφικής αναζήτηση

τελειότητας που θυμίζει αναγεννησιακή τέχνη για πίνακα «εσωτερικό σπιτιού» =

Gombrich: εικόνα 281

12