ΤΕΧΝΕΣ

ΠΡΩΤΟΣ ΤΟΜΟΣ - ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ (1400 έως 1525)

ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ

Αναγέννηση: η εξαιρετική πνευματική και καλλιτεχνική δραστηριότητα στη δυτική

Ευρώπη, στη διάρκεια του 15ου και του 16ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τον

ορθολογισμό και το έντονο ενδιαφέρον για τη μελέτη, την ερμηνεία και την

αναβίωση της πνευματικής και της καλλιτεχνικής κληρονομιάς της ελληνορωμαϊκής

αρχαιότητας

Ο όρος «Αναγέννηση:

● χρησιμοποιείται πρώτη φορά το 1550, από τον Ιταλό ζωγράφο και αρχιτέκτονα

Giorgio Vasari

● καθιερώνεται το 19ο αιώνα, από τον Ελβετό ιστορικό Jacob Burckhard και το

βιβλίο του «Ο πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία»

Χρονικά όρια: το 1401 (έτος του καλλιτεχνικού διαγωνισμού για την κατασκευή και

τη διακόσμηση της βόρειας θύρας του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας) και το 1527

(έτος της λεηλασίας της Ρώμης από τα στρατεύματα του Γερμανού αυτοκράτορα

Καρόλου Ε΄)

Κοιτίδα της Αναγέννησης: η Ιταλία και οι ελεύθερες πόλεις της (μεγάλη εμπορική

δραστηριότητα, πλούτος) στο προσκήνιο η μεσαία τάξη των εμπόρων, βιοτεχνών

και τραπεζιτών τα ισχυρότερα μέλη της υιοθετούν τα ήθη της αριστοκρατίας και

γίνονται προστάτες των τεχνών ευνοούν τον ορθολογισμό και την επιστημονική

γνώση (μαθηματική προοπτική, μελέτη της ανατομίας του ανθρώπινου σώματος)

ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ ΑΜΕΙΩΤΟ: όμως αίσθημα υπερηφάνειας και

αυτοπεποίθησης των κατοίκων των ιταλικών πόλεων ο άνθρωπος είναι κυρίαρχος

του κόσμου και μέτρο για όλα τα πράγματα ανθρωποκεντρική αντίληψη

1

προβολή του ατόμου, των αρετών και της παιδείας του αλλαγή της κοινωνικής

θέσης των καλλιτεχνών ο μεσαιωνικός ανώνυμος καλλιτέχνης-τεχνίτης δίνει τη

θέση του στον αναγεννησιακό επώνυμο καλλιτέχνη-δημιουργό Giorgio Vasari,

βιβλίο με βίους των καλλιτεχνών της Αναγέννησης

ΚΥΡΙΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΟ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ:

Η αναβίωση των γραμμάτων και των τεχνών υπό την επίδραση των κλασικών

προτύπων ήδη από το 14ο αιώνα στην Ιταλία με Δάντη και Βοκκάκιο το κίνημα

για την αναβίωση της κλασικής γραμματολογίας παίρνει μεγάλες διαστάσεις το 15ο

και 16ο αιώνα παντού στη δυτική Ευρώπη Ουμανισμός (ανθρωπισμός)

ΕΞΟΙΚΕΙΩΣΗ ΔΥΤΙΚΩΝ ΜΕ ΑΡΧΑΙΑ ΚΕΙΜΕΝΑ:

1) Βυζαντινοί λόγιοι στην Ιταλία μετά την κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

από Οθωμανούς Τούρκους (1453) μεταφέρουν γνώση αλλά και έργα Ελλήνων

συγγραφέων

2) Εφεύρεση της τυπογραφίας (1451) τα βιβλία φθηνότερα και γι’ αυτό προσιτά

σε ένα ευρύτερο κοινό

ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ η επιστροφή στην αρχαιότητα εκδηλώνεται:

1) στη γλυπτική (με τη μελέτη της αρχαίας γλυπτικής, στην προσπάθεια καλλιτεχνών

να αποδώσουν με πιστότητα το ανθρώπινο σώμα)

2) στην αρχιτεκτονική (με την υιοθέτηση μορφολογικών στοιχείων και αναλογιών της

αρχιτεκτονικής της αρχαιότητας)

Η ΠΡΩΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

(1400-1500)

ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ: το μεγαλύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κέντρο της Ιταλίας στην

πρώιμη Αναγέννηση ανθηρό εμπόριο με Βορρά και Ανατολή + χρηματοπιστωτικό

σύστημα = οικονομική ευημερία από 1115 ανεξάρτητη δημοκρατία διοίκηση

στη Signoria (Σινιορία): ομάδα που αποτελούσαν πλούσιοι αστοί αίσθημα

αστικής υπερηφάνειας (στον αντίποδα μεσαιωνικής νοοτροπίας) τόνωση της

προσωπικότητας του ατόμου και ευκαιρίες για κοινωνική άνοδο πολίτες χωρίς

αριστοκρατική καταγωγή αποκτούν οικονομική δύναμη και επηρεάζουν τα

2

κοινά γίνονται προστάτες των γραμμάτων και της τέχνης παράλληλα με τις

συντεχνίες = οι κύριοι παραγγελιοδότες καλλιτεχνικών έργων

ΜΕΔΙΚΟΙ: Φλωρεντινή οικογένεια εμπόρων και τραπεζιτών τα ηνία της ηγεσίας

της πόλης ο Cosimo de’ Medici (ή Cosimo ο Πρεσβύτερος) το 1434

απολυταρχική διακυβέρνηση αλλά και οικονομική ευημερία ο ίδιος σημαντικός

μαικήνας της τέχνης με χορηγίες του θρησκευτικά και κοσμικά κτίρια στη

Φλωρεντία, αλλά και στο Μιλάνο, τη Βενετία, την Ιερουσαλήμ (ξενώνας

προσκυνητών) ιδρυτής της πλατωνικής Ακαδημίας της Φλωρεντίας

(εντυπωσιασμένος από πνεύμα Έλληνα πλατωνικού φιλόσοφου Πλήθωνος Γεμιστού)

ο γιος του Piero de’ Medici = εύθραυστη υγεία, στην εξουσία για λίγο (1464-

1469) ο εγγονός του Lorenzo de’ Medici (Λαυρέντιος ο Μεγαλοπρεπής) = στη

διακυβέρνηση από 1471 έως 1479, φιλόσοφος και ποιητής ο ίδιος ενδιαφέρον για

τέχνες προσκαλεί πολλούς καλλιτέχνες στην Αυλή του ή φροντίζει οι

προστατευόμενοί του να εργαστούν και σε άλλες ιταλικές Αυλές στο περιβάλλον

του ο Marsilio Ficino (Μαρσίλιο Φιτσίνο), ο σπουδαιότερος εκπρόσωπος του

νεοπλατωνισμού το 15ο αιώνα ο Λαυρέντιος φανατικός συλλέκτης αρχαιοτήτων

και έργων τέχνης, ιδρυτής της πρώτης ακαδημίας τέχνης στον κόσμο ο γιος του

Λαυρέντιου, o Piero, υπέγραψε ταπεινωτική συνθήκη ειρήνης με Γάλλο βασιλιά

Κάρολο Η΄ το 1494 (αφορμή για την καθαίρεσή του)

ΒΕΝΕΤΙΑ: επίσης σημαντικό κέντρο της πρώιμης Αναγέννησης, από τις πρώτες

πόλεις που απέκτησαν αυτοδιοίκηση στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία του Αγίου

Μάρκου η διοίκηση ασκούνταν από μία ολιγαρχία και έναν εκλεγμένο άρχοντα (το

δόγη) η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη της εποχής (μέχρι την ανακάλυψη των

υπερπόντιων δρόμων προς τη Δύση) = εξαιρετική οικονομική ευμάρεια από εμπόριο

με Ανατολή

ΡΩΜΗ: κέντρο του παπικού κράτους, πόλη με μεγάλο γόητρο, πλούτο, αρχαία

μνημεία η παπική Αυλή στηρίζει με κάθε τρόπο τις τέχνες ο ρόλος της Ρώμης

όμως σημαντικός κυρίως στην ώριμη Αναγέννηση

ΑΛΛΕΣ ΠΟΛΕΙΣ: Μιλάνο, Πάδοβα, Ρίμινι, Ουρμπίνο, Μάντοβα, Φεράρα

Gombrich: κεφάλαια «Η κατάκτηση της πραγματικότητας» και «Παράδοση και

ανανέωση Ι»

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

3

Ενδιαφέρον Ιταλών 15ου αιώνα για αρχαία αρχιτεκτονικά κατάλοιπα, μελέτη και

συνειδητοποίηση της αξίας τους, περιφρόνηση για μεσαιωνική αρχιτεκτονική

με την ανακάλυψη συγγράμματος Βιτρούβιου «Περί Αρχιτεκτονικής» (1414)

και τη συστηματοποίηση γνώσεων για αρχαία αρχιτεκτονική = σχεδιασμός έργων με

βάση τις αρχαίες μορφές από προοδευτικούς αρχιτέκτονες

Οι αναγεννησιακοί αρχιτέκτονες

● πολυσχιδείς (παράλληλα ποιητές, συγγραφείς, μαθηματικοί, ζωγράφοι, γλύπτες)

● στοχεύουν στην επίτευξη ομορφιάς και αρμονίας

● υιοθετούν, σε θρησκευτικά και κοσμικά κτίρια, μορφολογικά στοιχεία (ημικίονες,

παραστάδες, αετώματα, τοξοστοιχίες κ.ά) και αναλογίες των ρωμαϊκών κτιρίων

Τα κτίρια της Αναγέννησης

χαρακτηρίζονται (σε αντίθεση με κατακόρυφο άξονα της γοτθικής τέχνης) από:

1) υπεροχή του οριζόντιου άξονα

2) στατικότητα

3) συμμετρία (βασικό χαρακτηριστικό τόσο της κάτοψης όσο και των όψεων των

αναγεννησιακών κτιρίων τα παράθυρα και οι πόρτες σχεδιάζονται συμμετρικά ως

προς τους κύριους άξονες της σύνθεσης)

ΠΑΡΑΘΥΡΑ

● πρώιμη Αναγέννηση: συνήθως τοξωτά

● ώριμη Αναγέννηση: ορθογώνια με τριγωνικό ή τοξωτό αέτωμα

ΑΚΟΜΑ

● Σε εσωτερικές αυλές και κατά μήκος των δρόμων διαμορφώνονταν τοξοτοιχίες σε

ημικυκλικά τόξα και κιονοστοιχίες με οριζόντιους θριγκούς

● Οι κίονες και οι παραστάδες διαμορώθηκαν με βάση, κορμό και κιονόκρανο,

ακολουθώντας τα αρχαία πρότυπα του ιωνικού, του δωρικού, του κορινθιακού και

του σύνθετου ρυθμού

● Ξύλινες οροφές, καμάρες και τρούλοι χωρίζονταν εσωτερικά σε φατνώματα

ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ

Κυρίαρχο στοιχείο της σύνθεσης ήταν οι τρούλοι πολλές φορές έφεραν στο

ανώτερο σημείο τους το φανό (είδος κορυφώματος, κυκλικό ή πολυγωνικό σε

κάτοψη, με περιμετρικά παράθυρα), που εμφανίζεται πρώτη φορά στην Αναγέννηση

4

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Ζωηρή οικοδομική δραστηριότητα το 15ο αιώνα σε Φλωρεντία, Μιλάνο, Βενετία

σημαντικοί αρχιτέκτονες ο Brunelleschi, ο Alberti και ο Michelozzo

● Φιλίππο Μπρουνελλέσκι ( Filippo Brunelleschi )

Ηγετική φυσιογνωμία στη φλωρεντινή αρχιτεκτονική ατυχής συμμετοχή στον

καλλιτεχνικό διαγωνισμό του 1401 για κατασκευή και διακόσμηση βόρειας θύρας

του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας ταξίδεψε στη Ρώμη και μελέτησε τη ρωμαϊκή

αρχιτεκτονική ο πρώτος που εντάσσει στα έργα του στοιχεία της ρωμαϊκής

αρχιτεκτονικής (κίονες με ρωμαϊκά κιονόκρανα, παραστάδες, αψίδες)

Gombrich: προσθήκη τρούλου σε καθεδρικό ναό Φλωρεντίας, εικόνα 146

τρούλος με διάμετρο 42 μέτρων, κορυφωνεται με φανό σε ύψος πάνω από 110 μέτρα

Άλλα σημαντικά έργα του Μπρουνελλέσκι: το Νοσοκομείο των Αθώων (ίδρυμα για

έκθετα παιδιά) και τα παλάτια Palazzo Pitti και Palazzo Quaratesi στη Φλωρεντία

Σημαντική ανακάλυψη του Μπρουνελλέσκι Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ

Χάρη στις έρευνές του συστηματοποιήθηκαν οι μαθηματικοί κανόνες της προοπτικής

(αναπαράσταση τρισδιάστατων αντικειμένων πάνω σε δισδιάστατη επιφάνεια) οι

καλλιτέχνες αποδίδουν μικρότερα τα αντικείμενα που βρίσκονται πιο μακριά στο

θεατή, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση του βάθους)

● Λεόν Μπατίστα Αλμπέρτι ( Leon Battista Alberti )

Αρχιτέκτονας και θεωρητικός της αισθητικής, συγγραφέας, ποιητής, μαθηματικός,

μουσικός, νομικός και αθλητής ενσαρκώνει το ιδεώδες του ολοκληρωμένου,

πολύπλευρου αναγεννησιακού ανθρώπου (homo universalis) γράφει

πραγματείες για αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική καθιερώνει την ιδιότητα

του επαγγελματία αρχιτέκτονα (ασχολείται μόνο με το σχεδιασμό, όχι με την

κατασκευή του κτίσματος) Gombrich: πρόσοψη τριώροφου ανακτόρου

Rucellai στη Φλωρεντία, εικόνα 163 (από τα πρώτα κοσμικά κτίρια με παραστάδες

αρχαίων ρυθμών: δωρικός στο ισόγειο, ιωνικός στον πρώτο όροφο, δωρικός στο

δεύτερο όροφο) Gombrich: ναός Αγίου Ανδρέα στη Μάντοβα, εικόνα 162 (η

πρόσοψη μοιάζει με ρωμαϊκή αψίδα θριάμβου)

Άλλο σημαντικό έργο του Αλμπέρτι: η μετατροπή του μεσαιωνικού ναού του Αγίου

Φραγκίσκου στο Ρίμι σε μαυσωλείο της οικογένειας Malatesta μαρμάρινο

5

κουβούκλιο περιβάλλει την εκκλησία, πρόσοψη με πρότυπο τις ρωμαϊκές αψίδες

θριάμβου, πλάγιοι τοίχοι με διαδοχικές βαθιές κόγχες (εκεί οι σαρκοφάγοι ποιητών

και φιλοσόφων, ανάμεσά τους ο Βυζαντινός φιλόσοφος Πλήθωνας Γεμιστός) το

έργο δεν ολοκληρώθηκε (όχι ο τρούλος που θα κάλυπτε το κτίριο)

● Μικελότζο Μικελότζι ( Michelozzo Michelozzi )

Αρχιτέκτονας και γλύπτης, συνεργάτης του Μπρουνελλέσκι και του Ντονατέλλο

ανάκτορο Medici-Riccardi στη Φλωρεντία από τα ωραιότερα κτίρια της Ιταλίας

εκεί κατοικούσε η Αυλή του Λαυρεντίου των Μεδίκων

Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

● Περίοπτη γλυπτική και ανάγλυφο: είχαν και τα δύο πολύ μεγάλη διάδοση

● Αφομοίωση των έργων της αρχαίας γλυπτικής + δικές τους παρατηρήσεις =

νατουραλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής και της κίνησής της

● Γεωμετρικές αρχές της προοπτικής = απόδοση της τρίτης διάστασης (βάθος)

Υλικά:

λόγω του υψηλού κόστους των υλικών οι καλλιτέχνες περιορίζονταν στις

παραγγελίες οι πλούσιοι παραγγελιοδόχοι των έργων τους τους εξασφάλιζαν

πληθώρα πολύτιμων υλικών (κοράλλια, πολύτιμες πέτρες, χρυσό, ασήμι), συχνά με

εισαγωγές από το εξωτερικό μεγάλη ζήτηση είχαν τα γλυπτά από ορείχαλκο

(μπρούτζο), υλικό με δύσκολη επεξεργασία που απαιτούσε πρόπλασμα από κερί και

πήλινο καλούπι μάρμαρο άφθονο στην ιταλική χερσόνησο (η ιδιαίτερη

καλλιτεχνική φυσιογνωμία κάθε πόλης σε άμεση σχέση με τα χρωματιστά μάρμαρα

από τοπικά λατομεία – κάθε περιοχή με δικό της χρώμα μάρμαρο – αρκετά

μαρμάρινα γλυπτά βάφονταν και τα πολυτελέστερα επιχρυσώνονταν) το ξύλο

(λεύκη, καρυδιά, καστανιά) και ο πηλός ήταν φθηνότερα και ελαφρότερα υλικά,

ευκολότερα σε επεξεργασία, εύκολα χρωματίζονταν (το μεγάλο πλεονέκτημα)

Θέματα:

Μεσαιωνική γλυπτική: εξαρτημένη από την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, θέματα

θρησκευτικού περιεχομένου

Αναγεννησιακή γλυπτική: εμπλουτίζει το θεματολόγιό της με παγανιστικά θέματα

από αρχαιότητα π.χ. το ορειχάλκινο σύμπλεγμα του Ηρακλή και του Ανταίου

6

(Ηρακλής = το σύμβολο του αναγεννησιακού ανθρώπου που κατακτά με τις δυνάμεις

του την αθανασία), έργο του Αντόνιο Πολλαγιουόλο (Antonio Pollaiuolo),

παραγγελία του Λαυρεντίου των Μεδίκων Gombrich: Πολλαγιουόλο, εικόνα

171

Μετάλλια: με αρχαία καταγωγή (από νομίσματα αυτοκρατορικής Ρώμης), γνώρισαν

μεγάλη διάδοση στην Αναγέννηση Gombrich: ιδρυτικό μετάλλιο για το νέο ναό

του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, εικόνα 186 ο πρώτος καλλιτέχνης που ειδικεύτηκε

στο μετάλλιο και το καθιέρωσε ως νέο είδος τέχνης ο Πιζανέλλο (Pisanello) στα

μετάλλιά του: μία όψη κεφάλι ηγεμόνα προφίλ και άλλη όψη αλληγορική παράσταση

Θρησκευτικά θέματα: εξακολουθούν να παριστάνονται (είτε σε περίοπτη γλυπτική

είτε σε ανάγλυφο) στη Φλωρεντία (μέσα έως τέλη 15ου αιώνα): διάδοση τα

ορθογώνια και κυκλικά ανάγλυφα με την Παναγία Βρεφοκρατούσα

κατασκευάζονταν και για κοινό χωρίς μεγάλες οικονομικές δυνατότητες από γύψο

και χρωματίζονταν

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΓΛΥΠΤΕΣ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

1401 στη Φλωρεντία: καλλιτεχνικός διαγωνισμός για κατασκευή και διακόσμηση

βόρειας χάλκινης θύρας του Βαπτιστηρίου της Φλωρεντίας στόχος να

εναρμονίζεται με θύρα νότιας πλευράς (έργο του Andrea ;;; Pisano, 14ος αιώνας,

θύρα με γοτθικά τετράφυλλα πλαίσια με διάφορες ευαγγελικές σκηνές) θέμα

βόρειας θύρας «η Θυσία του Ισαάκ» ατυχής συμμετοχή Μπρουνελλέσκι

● Λορέντσο Γκιμπέρτι ( Lorenzo Ghiberti )

ο Φλωρεντινός γλύπτης που κερδίζει στο διαγωνισμό καλλιτέχνης με οργανωμένο

εργαστήριο, προσπαθούσε να συμφιλιώσει τα νέα επιτεύγματα με την παράδοση της

διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας μετά την ολοκλήρωση της βόρειας θύρας

(χρειάστηκαν περίπου 20 χρόνια) ανέλαβε να διακοσμήσει και την ανατολική θύρα,

τη λεγόμενη «Θύρα του Παραδείσου» (χρειάστηκαν περισσότερα από 20 χρόνια)

Gombrich: «Η βάπτιση του Χριστού», ανάγλυφο στην κολυμβήθρα του

Βαπτιστηρίου της Σιένας, εικόνα 164

● Ντονατέλλο ( Donatello )

7

Ο μεγαλύτερος Φλωρεντινός γλύπτης του 15ου αιώνα ιδιαίτερη πρωτοτυπία και

σφαιρική αντιμετώπιση των καλλιτεχνικών προβλημάτων μαθήτευσε κοντά στο

Γκιμπέρτι, γι’ αυτό εργάστηκε κυρίως σε χαλκό διδάχτηκε τους κανόνες της

μαθηματικής προοπτικής από τον Μπρουνελλέσκι και τους εφάρμοσε αμέσως στη

γλυπτική (μαζί πήγαν στη Ρώμη και μελέτησαν τα αρχαία ερείπια) εργάστηκε

δέκα χρόνια στην Πάδοβα πειραματίστηκε με πολλούς τρόπους, στο έργο του

πάντα τα κύρια χαρακτηριστικά της τέχνης της Αναγέννησης (φυσιοκρατική

αντιμετώπιση της ανθρώπινης μορφής, προοπτική απόδοση του χώρου, ενδιαφέρον

για την αρχαία τέχνη) Gombrich: το άγαλμα του Αγίου Γεωργίου, εικόνα 151

Άλλο σημαντικό έργο του Ντονατέλλο: το έφιππο ορειχάλκινο άγαλμα του Βενετού

στρατηγού Γκατταμελάτα, παραγγελία της πόλης της Βενετίας αναβιώνει ο

αρχαίος τύπος του έφιππου ανδριάντα πρότυπο πιθανότατα το περίφημο άγαλμα

του Μάρκου Αυρήλιου στο Καπιτώλιο της Ρώμης (επίσκεψη με Μπρουνελλέσκι)

έφιππη μορφή σε πλατιά επίπεδα, ισορροπία όγκων, σφαίρα κάτω από πόδι αλόγου

ενισχύει αίσθηση ηρεμίας δραστική αφαίρεση λεπτομερειών από Ντονατέλλο

(γιατί το έργο θα τοποθετούνταν σε ευρύ χώρο πλατείας) ανατομία αναβάτη και

ζώου (πρότυπο ίσως τα βυζαντινά ορειχάλκινα άλογα σε πρόσοψη Αγίου Μάρκου

στη Βενετία) το άλογο ιδιαίτερα μεγάλο για ιππέα επιβολή ανθρώπου λόγω της

ηθικής και πνευματικής υπεροχής στρατιωτική εξάρτυση προσδίδει

μεγαλοπρέπεια

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

Τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά:

Προσπάθεια για πιστή απόδοση της πραγματικότητας και ενδιαφέρον για την

τέχνη της αρχαιότητας Μαθηματική προοπτική (Μπρουνελλέσκι στην

αρχιτεκτονική, Ντονατέλλο στη γλυπτική, Μαζάτσιο στη ζωγραφική) Επικράτηση

του νέου ρεαλιστικού στιλ ζωγραφικής, που ευνοείται από ανερχόμενη εμπορική

τάξη (ορθολογισμός και μαθηματικά απαραίτητα για εμπορικές συναλλαγές)

Από τα μέσα του 15ου αιώνα: τεχνοτροπική αλλαγή που χαρακτηρίζεται από τη

στροφή σε παλαιότερες παραδόσεις (κυρίως διεθνή γοτθικό ρυθμό) σε ζωγραφική,

γλυπτική και αρχιτεκτονική, σε ιταλικό Βορρά και Νότο η εξέλιξη αυτή είναι

8

αναπόφευκτη γιατί οι καλλιτέχνες θέλουν να πλησιάσουν όλο και περισσότερο στην

πραγματικότητα, με απεικόνιση όλο και περισσότερων λεπτομερειών αδύνατο

να συμβεί αυτό με ζωγραφική πλατιών επιπέδων του πρώτου μισού 15ου αιώνα οι

λεπτομέρειες αποδίδονται με τη γραμμή ο Sandro Botticelli, ο Filippino Lippi

και ο Luca Signorelli είναι οι κυριότεροι εκπρόσωποι αυτής της εξέλιξης

● Αφενός η μεσαία αστική τάξη στις αρχές του 15ου αιώνα επιθυμεί να

καταδείξει την ξεχωριστή της ταυτότητα και γι’ αυτό παραμερίζει τη διεθνή

γοτθική τεχνοτροπία στα μέσα του 15ου αιώνα έχει παγιώσει την κοινωνική της

θέση (πλούτος και δύναμη), δείχνει προτίμηση για την πολυτέλεια και τη διεθνή

γοτθική τεχνοτροπία, επιδιώκοντας να αφομοιωθεί με την αριστοκρατία

παράδειγμα το έργο του ζωγράφου Μπενότσο Γκοτσόλι ( Benozzo Gozzoli ) για τις

τοιχογραφίες του παρεκκλησίου του ανακτόρου Medici-Riccardi, που παρήγγειλαν οι

Μεδίκοι πλούτος και πολυτέλεια σε παραμυθένιο τοπίο Gombrich: εικόνα 168

● Αφετέρου η Εκκλησία και οι αριστοκρατικές αυλές υιοθετούν τα

επιτεύγματα της Αναγέννησης χαρακτηριστικό παράδειγμα το έργο του

ζωγράφου Αντρέα Μαντένια ( Andrea Mantegna ) στην Αυλή των δουκών της

Μάντοβας Gombrich: εικόνα 169

● ΕΤΣΙ: οι αμφίρροπες τάσεις συνυπάρχουν στην καλλιτεχνική δραστηριότητα

της πρώιμης Αναγέννησης, χαρίζοντας ξεχωριστή γοητεία στη ζωγραφική της

ΤΕΧΝΙΚΗ

Η ζωγραφική μικρής κλίμακας και η μνημειακή ζωγραφική (τοιχογραφία) έχουν

πρωτεύουσα θέση στην καλλιτεχνική έκφραση της εποχής

ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ: σχετικά φθηνός και γρήγορος τρόπος διακόσμησης, απαιτεί

μεγάλες ικανότητες από τον καλλιτέχνη ο ζωγράφος στήνει προσεκτικά τις

σκαλωσιές του και προετοιμάζει τη ζωγραφική επιφάνεια του τοίχου:

1) αρχικά απλώνει ένα αδρό στρώμα σοβά

2) στη συνέχεια κάνει πάνω στο σοβά ένα πρόχειρο σκίτσο της σύνθεσής του (τη

λεγόμενη sinopia)

3) τέλος καλύπτει ένα μικρό τμήμα της σύνθεσης με ένα λεπτό στρώμα υγρού σοβά

(το intonaco) και ζωγραφίζει πάνω σε αυτό

ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΑ ( buon fresco )

9

Τεχνική ανθεκτικότερη στο χρόνο το χρώμα έπρεπε να απλωθεί πάνω στο σοβά

όσο αυτός ήταν ακόμα υγρός = καλύτερη χημική ένωση συστατικών χρώματος με

το ασβέστιο του σοβά και δημιουργία μίας στέρεης και ανθεκτικής χρωματικής

επιφάνειας ο καλλιτέχνης πρέπει να εργαστεί γρήγορα και αποτελεσματικά ο

σοβάς που απλώνει σε τρίτο στάδιο προετοιμασίας να είναι τόσος όσος μπορούσε να

ζωγραφιστεί στη διάρκεια της μέρας (ώστε να μην ξεραθεί) το κομμάτι αυτό της

μίας ημέρας ονομάζεται giornata και συχνά τα όρια ανάμεσά τους είναι ευδιάκριτα

η ζωγραφική ξεκινά από ψηλά και συνεχίζεται προς τα κάτω

Gombrich: σελίδα 267, φλωρεντινό χαρακτικό που εικονίζει εκτέλεση

νωπογραφίας

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΜΙΚΡΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑΣ (πίνακες βωμού = ζωγραφική σε ξύλο)

Ανάλογη διαδικασία με τοιχογραφία:

1) αρχικά η ξύλινη επιφάνεια καλύπτεται με κόλλα και γύψο σε εξαιρετικά λεπτά

στρώματα (ώστε να γίνει λεία)

2) στη συνέχεια με κάρβουνο και μελάνι σχεδιάζεται πρόχειρα το θέμα οι περιοχές

που θα δέχονταν φύλλο χρυσού (φόντο, φωτοστέφανα κ.ά.) καλύπτονταν πρώτα με

ένα στρώμα λιπαρού κόκκινου πηλού (το σχετικά λεπτό φύλλο χρυσού αποκτά ζεστή

απόχρωση), το φύλλο χρυσού απλώνονταν λίγο λίγο και μετά στιλβωνόταν (δύσκολη

διαδικασία, απαιτεί ιδιαίτερες ικανότητες)

3) τέλος απλώνονταν τα χρώματα (αυγοτέμπερες = υγρά χρώματα με συνδετικό υλικό

τον κρόκο του αυγού)

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗ

ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ

● Μαζάτσιο ( Masaccio)

Ο μεγαλοφυέστερος ζωγράφος της πρώιμης Αναγέννησης το έργο του

(διάρκειας μόλις πέντε χρόνων, αφού πέθανε πολύ νέος, σε ηλικία 27 ετών) έχει

ανάλογη σημασία με το έργο του Giotto φιλική σχέση με Μπρουνελλέσκι και

Ντονατέλλο (οι τρεις τους θέτουν τις νέες βάσεις στην τέχνη / στην αρχιτεκτονική,

στη γλυπτική και στη ζωγραφική) εκφράζεται με τη μνημειακή ζωγραφική

(τοιχογραφία) αλλά και με φορητούς πίνακες αξιοποιεί δυνατότητες κεντρικής

προοπτικής ξαναδίνει σε ανθρώπινες μορφές την πλαστικότητα και το σφρίγος

10

που είχαν τα έργα του Giotto, με επιδέξιο χειρισμό φωτός και σκιάς (Giotto: οι

μορφές φωτίζονται με ομοιόμορφο και ουδέτερο φως, που δεν μπορούμε να

προσδιορίσουμε την πηγή του / Masaccio: τα πρόσωπα φωτίζονται έντονα από

κάποια πηγή έξω από την παράσταση) Gombrich: τοιχογραφία «Αγίας Τριάδας

με την Παναγία, τον Άγιο Ιωάννη και δωρητές», εικόνα 149

Άλλο σημαντικό έργο του Μαζάτσιο: μέρος των τοιχογραφιών στο μνημειακό

σύνολο της Capella Brancacci στη Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία, όπου

συνεργάστηκε με το ζωγράφο Μαζολίνο (Masolino)

● Φρα Αντζέλικο ( Fra Angelico )

Δομηνικανός μοναχός έθεσε την τέχνη του στην υπηρεσία της θρησκείας και του

τάγματός του συνδυάζει τις βασικές αρχές της παλαιότερης γοτθικής τεχνοτροπίας

με πρωτοποριακά στοιχεία της νέας τεχνοτροπίας του Masaccio Gombrich:

«Ευαγγελισμός», τοιχογραφία στο μοναστήρι του Αγίου Μάρκου στη

Φλωρεντία, εικόνα 165

Άλλο σημαντικό έργο του Φρα Αντζέλικο : σκηνές από τους βίους του Αγίου

Λαυρεντίου και του Αγίου Στεφάνου, στο παρεκκλήσι του πάπα Νικολάου Ε΄, στη

Ρώμη συμπυκνώνουν τις αρετές του έργου του (ενότητα σύνθεσης, σοφή χρήση

της μαθηματικής προοπτικής, απόδοση των ανθρώπινων μορφών με υποτυπώδη

σκιοφωτισμό)

● Πάολο Ουτσέλο ( Paolo Uccello )

Μαθήτευσε στο εργαστήριο του Γκιμπέρτι (τον βοήθησε στη διακόσμηση της

«Θύρας του Παραδείσου» στο Βαπτιστήριο της Φλωρεντίας) στο εργαστήρι του

Γκιμπέρτι εξοικειώθηκε με τη μεταλλουργία και τη διεθνή γοτθική τεχνοτροπία

εξοικείωση με αντινατουραλιστικές τάσεις της διεθνούς γοτθικής παράδοσης και στη

Βενετία (εργάζεται εκεί στα ψηφιδωτά του Αγίου Μάρκου) όμως και

ενθουσιασμός για καλλιτεχνικά επιτεύγματα πρώιμης Αναγέννησης έτσι το έργο

του συνδυάζει στοιχεία εντελώς πρωτοποριακά (π.χ. τολμηρή χρήση προοπτικής)

με στοιχεία από τη γοτθική παράδοση (σκληρά περιγράμματα και κάπως αδέξιος

χειρισμός του φωτός και της σκιάς) Gombrich: Ο ένας από τους τρεις πίνακες

μεγάλων διαστάσεων, που απεικονίζουν ισάριθμες φάσεις της Μάχης του San

Romano (μεταξύ της Φλωρεντίας και της Σιένας, που έληξε με θριαμβευτική

νίκη των πρώτων), εικόνες 166 και 167

11

● Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα ( Piero della Francesca )

Σημαντικός καλλιτέχνης-ανθρωπιστής της πρώιμης Αναγέννησης γνώριζε

λατινικά, μαθηματικά και κοσμογραφία έγραψε ποιήματα και μία πραγματεία περί

προοπτικής εκτός από ζωγράφος ήταν και αρχιτέκτονας εργάστηκε δίπλα στο

διάσημο ζωγράφο Domenico Veneziano και πειραματίστηκε με το χρώμα

ανέπτυξε ιδιαίτερες ικανότητες στο χειρισμό του σκιοφωτισμού και του

χρώματος προσθέτοντας στα χρώματα (ως συνδετικό υλικό) λάδι σε

μεγαλύτερη αναλογία από ότι συνήθως, δημιούργησε ατμοσφαιρικό φωτισμό

εργάστηκε στην Αυλή των δουκών του Ουρμπίνο, όπου ήρθε σε επαφή με τέχνη

Βορρά επηρέασε έντονα τη ζωγραφική των βορειοϊταλικών εργαστηρίων και

προετοίμασε με το έργο του την ώριμη Αναγέννηση Gombrich: νωπογραφία

στο ναό του Αγίου Φραγκίσκου στο Arezzo, εικόνα 170 (πολύ καλή χρήση της

μαθηματική προοπτικής, μεγαλοφυής χειρισμός του χρώματος, μεγάλη

ικανότητα στην οργάνωση των συνθέσεων που χαρακτηρίζονται από στερεότητα

και γεωμετρικότητα)

Η σημαντικότερη προσφορά του Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα:

ο χειρισμός του φωτός, με τρόπο που αναδεικνύει την πλαστικότητα των μορφών

και δημιουργεί (όπως και η προοπτική) την ψευδαίσθηση του βάθους

το φως διαφορετικά από το Masaccio

(στον Masaccio: οι μορφές φωτίζονται πάντα άμεσα και ρίχνουν σκιές στο έδαφος /

στον Piero della Francesca: οι μορφές τυλίγονται ολόκληρες από εκθαμβωτικό φως

και δε ρίχνουν σκιές στο έδαφος)

● Σάντρο Μποτιτσέλλι ( Sandro Botticelli )

Κλείνει τον κύκλο των μεγάλων δημιουργών της πρώιμης Αναγέννησης στη

Φλωρεντία (το φλωρεντινό Quattrocento) στο έργο του διακρίνονται τα κύρια

τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά του δεύτερου μισού 15ου αιώνα επίσης πλούσια

θεματολογία (με έμφαση στα μυθολογικά θέματα), που φανερώνει την πλατιά

ανθρωπιστική παιδεία του (επηρεασμένη από περιβάλλον της Αυλής του Λαυρεντίου

του Μεγαλοπρεπούς) Gombrich: «Η γέννηση της Αφροδίτης», εικόνα 172

Άλλο σημαντικό έργο του Μποτιτσέλλι: «Η Άνοιξη» (La Primavera) εξαίσιος

κήπος με πορτοκαλιές, χλόη και πολύχρωμα λουλούδια – Αφροδίτη μπροστά από

θάμνο μυρτιάς – μικρός φτερωτός Έρωτας στοχεύει με βέλος τις τρεις Χάριτες – ο

12

θεός Ερμής – Ζέφυρος και νύμφη Χλωρίδα (μεταμορφώνεται σε Φλώρα) ζωηρά

χρώματα, κομψές μορφές με ανάλαφρες κινήσεις, έμφαση σε διακοσμητικές

λεπτομέρειες νεοπλατωνισμός και αλληγορία (η Αφροδίτη στο ρόλο μίας

προχριστιανικής-παγανιστικής Παναγίας / η θεία προέλευση της ομορφιάς)

Η ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΤΗΣ ΠΡΩΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

ΣΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΙΤΑΛΙΑ (ΒΕΝΕΤΙΑ)

● Τα επαναστατικά μηνύματα του φλωρεντινού Quattrocento αργούν να φτάσουν στη

βόρεια Ιταλία

● Στο πρώτο μισό του 15ου αιώνα: καλλιεργείται κυρίως η διεθνής γοτθική

τεχνοτροπία κύριοι εκπρόσωποι: Pisanello (Πιζανέλλο / μετάλλια) και Gentile da

Fabriano (Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο)

● Σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο στη βόρεια Ιταλία, η Βενετία στο δεύτερο

μισό του 15ου αιώνα: σημαντική σχολή ζωγραφικής με τεχνοτροπικά

χαρακτηριστικά που τη διαφοροποιούν από τη Φλωρεντία και άλλες περιοχές της

Ευρώπης έμφαση στο χρώμα (Σχολή Φλωρεντίας: σημασία στο σχέδιο)

Η Βενετσιάνικη Σχολή του 15ου αιώνα επηρεάστηκε από:

1) τη στενή σχέση της Βενετίας με την Ανατολή, που έδινε πάντα ιδιαίτερη σημασία

στο χρώμα

2) την ευαισθησία των Βενετών ζωγράφων στις τονικές διαβαθμίσεις του χρώματος,

χάρη στην καθημερινή εξοικείωσή τους με τη θάλασσα

3) τις επιρροές που δέχτηκε η Βενετία από τη φλαμανδική ζωγραφική, που επίσης

έδινε μεγάλη σημασία στο χρώμα

● Αντρέα Μαντένια ( Andrea Mantegna )

Ο δεύτερος (μετά τον Μαζάτσιο) σημαντικότερος Ιταλός ζωγράφος του 15ου

αιώνα με αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία της Βενετσιάνικης Σχολής

απέκτησε καλλιτεχνική παιδεία στην Πάδοβα (εκεί εξοικειώθηκε με την τεχνοτροπία

του Ντονατέλλο, που ζούσε τότε εκεί) Ντονατέλλο και ουμανιστικοί κύκλοι της

Πάδοβας = σημαντικός ρόλος στη διαμόρφωση της τεχνοτροπίας του, που

χαρακτηρίζεται από έντονο ενδιαφέρον για την Αρχαιότητα, πειραματισμούς σε

θέματα προοπτικής, ρεαλισμό και πλαστική αντιμετώπιση της ανθρώπινης μορφής

13

Gombrich: νωπογραφία «Ο Απόστολος Ιάκωβος πορεύεται προς τον τόπο της

εκτέλεσής του», εικόνα 169

Άλλο σημαντικό έργο του Μαντένια: «Το μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού»

(Προσοχή! στο βιβλίο του Gombrich: έργο του Πολλαγιουόλο με τον ίδιο τίτλο)

● Τζιοβάνι Μπελίνι ( Giovanni Bellini )

Ο καλλιτέχνης με τον πλέον καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της βενετσιάνικης

ζωγραφικής γιος του ζωγράφου Jacopo Bellini (μαθήτευσε στο εργαστήρι του),

αδελφός του ζωγράφου Gentile Bellini, κουνιάδος του Μαντένια (Mantegna) από

τον οποίο επηρεάστηκε έντονα σχεδιαστική ποιότητα, κυρίως όμως εξαιρετική

χρήση του χρώματος (που προσδίδει στη ζωγραφική του διαφάνεια και βάθος

αξιοποιεί τις δυνατότητες που προσφέρει η τεχνική της ελαιογραφίας (εισάγεται

στην Ιταλία από τη Φλάνδρα) σημαντική η προσφορά του στην απεικόνιση του

τοπίου και στην προσωπογραφία Gombrich: εικόνα 208

Η ΩΡΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ (1500-1525)

Ιταλία, πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα (1500-1525): πολιτικές εντάσεις και

συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις

Φλωρεντία (το σπουδαιότερο καλλιτεχνικό κέντρο της πρώιμης Αναγέννησης)

ταπεινωτική συνθήκη ειρήνης με Γάλλους εισβολείς το 1494 = οι Μεδίκοι χάνουν την

εξουσία (αργότερα οι Γάλλοι και στο Μιλάνο) η πόλη χάνει τους μεγαλύτερους

προστάτες των τεχνών

Ρώμη: η παπική εξουσία διεξάγει αλλεπάλληλους πολέμους για να επεκτείνει τα όρια

της επικράτειάς της ήττα από Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία 1527: λεηλασία της

Ρώμης από Γερμανούς και Ισπανούς μισθοφόρους διασπαρά καλλιτεχνών

Όμως: μέσα σε αυτά τα ταραγμένα χρόνια, η τέχνη της Αναγέννησης γνωρίζει τη

μεγαλύτερη ακμή της τα σπουδαιότερα έργα της ώριμης Αναγέννησης έγιναν

στη Ρώμη (όχι στη Φλωρεντία)

● Λίκνο και κύρια πνευματική και καλλιτεχνική εστία της πρώιμης Αναγέννησης

ήταν η Φλωρεντία (οι μεγαλύτερες καλλιτεχνικές πρωτοβουλίες από τις μεγάλες

αστικές οικογένειες της Φλωρεντίας, αλλά και των άλλων ιταλικών πόλεων)

14

● Σημαντικότερο καλλιτεχνικό κέντρο της ώριμης Αναγέννησης ήταν η Ρώμη

(τα μεγάλα καλλιτεχνικά προγράμματα της εποχής υποστηρίζονται από την παπική

Εκκλησία, κυρίως από πανίσχυρο πάπα Ιούλιο Β΄)

ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΩΡΙΜΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ

● Κατάκτηση κεντρικής προοπτικής για απόδοση τρισδιάστατου χώρου + Ανάπτυξη

γνώσεων ανατομίας για πιστή απόδοση ανθρώπινου σώματος = Η κληρονομιά από

την πρώιμη Αναγέννηση

● Στο εξής (ώριμη Αναγέννηση) το ενδιαφέρον των καλλιτεχνών στην αναζήτηση της

ομορφιάς, της αρμονίας και της συμμετρίας στη σύνθεση είναι η «κλασική φάση»

της τέχνης του Quattrocento μικρός αριθμός ιδιαίτερα σημαντικών δημιουργών:

Μπραμάντε, Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μιχαήλ Άγγελος, Ραφαήλ, Τζιορτζιόνε, Τισιανός

(από αυτούς, ο Μιχαήλ Άγγελος και ο Τισιανός συνέχισαν την καλλιτεχνική τους

δραστηριότητα και μετά το 1525)

Gombrich: «Η επίτευξη της αρμονίας» και «Φως και χρώμα»

● Ντονάτο Μπραμάντε ( Donato Bramante )

Ο σημαντικότερος αρχιτέκτονας της ώριμης Αναγέννησης ήδη γνωστός όταν

έφτασε στη Ρώμη, όπου ο φιλόδοξος πάπας Ιούλιος Β΄ του ανέθεσε έργα μεγάλης

κλίμακας λίγα από τα έργα αυτά πραγματοποιήθηκαν όμως σύμφωνα με τα σχέδια

του Μπραμάντε Gombrich: Ναΐσκος, εικόνα 187

Σημαντικά έργα που ανέλαβε ο Μπραμάντε:

η επέκταση του ανακτόρου του Βατικανού (με στόχο τη δημιουργία του

μεγαλύτερου διοικητικού συγκροτήματος της Ευρώπης, έργο που στο μεγαλύτερο

μέρος του ολοκληρώθηκε πολύ αργότερα, με σημαντικές αλλαγές στα αρχικά σχέδια)

η ανέγερση ενός μεγαλειώδους ναού αφιερωμένου στον Άγιο Πέτρο στη θέση

της παλαιοχριστιανικής βασιλικής που είχε χτίσει ο Μεγάλος Κωνσταντίνος (το

σχέδιο του Μπραμάντε δεν πραγματοποιήθηκε παρά στο ελάχιστο) Gombrich:

εικόνα 186, ιδρυτικό μετάλλιο με το ναό (όπως θα ήταν αν είχε υλοποιηθεί το

σχέδιο του Μπραμάντε)

● Λεονάρντο Ντα Βίντσι ( Leonardo da Vinci )

15

Δημιουργός που προηγούνταν της εποχής του το μεγαλύτερο μέρος του έργου

του στις τελευταίες τρεις δεκαετίες του 15ου αιώνα, όμως εμπεριέχει τα στοιχεία της

τέχνης του 16ου αιώνα μαθήτευσε κοντά σε φλωρεντινό ζωγράφο και γλύπτη

Andrea del Verrocchio (Gombrich: Βερρόκκιο, εικόνες 188 και 189) ήταν

ζωγράφος, γλύπτης, αρχιτέκτονας, μηχανικός, φυσιογνώστης, συγγραφέας, μουσικός,

εφευρέτης προσπάθησε να βρει λύσεις στα προβλήματα που τον απασχολούσαν

όχι μέσα στα αρχαία κείμενα, αλλά με την προσωπική παρατήρηση και εμπειρία

πλησίασε τη φύση με επιστημονική μέθοδο έκανε πολλές νεκροτομές, γνώρισε

καλά την ανατομία του ανθρώπινου σώματος και άφησε πολυάριθμα ανατομικά

σχέδια (Gombrich: Λεονάρντο ντα Βίντσι, εικόνα 190)

ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ του Λεονάρντο:

1) sfumato (σφουμάτο) : εύρημα που σχετίζεται με χειρισμό φωτός και σκιάς

κατάργηση έντονων περιγραμμάτων και χρήση απαλών τονικών διαβαθμίσεων που

επιτρέπουν στις φόρμες να σβήνουν η μία μέσα στην άλλη οι μορφές του κάπως

αόριστες (δεν είναι πλέον σκληρές και άκαμπτες), μοιάζουν να εξαφανίζονται μέσα

στη σκιά, να καλύπτονται με ομίχλη αποκτούν μυστήριο και μια αέρινη

απαλότητα, δένοντας οργανικά με το τοπίο

2) ατμοσφαιρική προοπτική: παρατήρησε ότι η απόσταση δεν υποδηλώνεται μόνο

με την κεντρική προοπτική (απόδοση της βράχυνσης βάσει μαθηματικών κανόνων),

αλλά και με τον κατάλληλο χειρισμό του χρώματος απαλύνει τα περιγγράμματα

των πιο απομακρυσμένων αντικειμένων και τα αποδίδει σε φωτεινότερους τόνους =

δημιουργεί έτσι στα έργα του την αίσθηση του βάθους

Gombrich: Ο Μυστικός Δείπνος», τοιχογραφία, εικόνες 191 και 192 και «Μόνα

Λίζα» ή «Τζοκόντα», το διασημότερο γυναικείο πορτραίτο, εικόνες 193 και 194

● Μιχαήλ Άγγελος ( Michelangelo Buonarroti )

Μεγαλοφυής καλλιτέχνης, άνθρωπος με δύσκολο χαρακτήρα, γόνος αριστοκρατικής

αλλά φτωχής οικογένειας μαθήτευσε στο εργαστήριο του ζωγράφου Domenico

Ghirlandaio (Gombrich: Γκιρλαντάιο, εικόνα 195) και θεωρούσε τη γλυπτική

ανώτερη από τη ζωγραφική (αντίθετα από Λεονάρντο) μελέτησε έργα Giotto,

Donatello, Masaccio και αρχαία ελληνικά και ρωμαϊκά αγάλματα από τη συλλογή του

Lorenzo de’ Medici (έζησε στην Αυλή του και δέχτηκε πολλαπλά ερεθίσματα)

εντυπωσιάστηκε βαθιά από το «Σύμπλεγμα του Λαοκόοντος», έργο τριών Ρόδιων

καλλιτεχνών μεταξύ 175 και 150 π.Χ (Gombrich: εικόνα 69) ενδιαφέρον για

16

άνθρωπο, για την έκφραση του εσωτερικού του κόσμου, για την ομορφιά του

σώματός του όπως και ο Λεονάρντο έκανε νεκροτομές και σχεδίασε από

ζωντανά πρότυπα (μοντέλα) μπορούσε να σχεδιάσει το ανθρώπινο σώμα από

όλες τις οπτικές γωνίες

Σημαντικά έργα του Μιχαήλ Αγγέλου:

«Pietà», γλυπτό που βρίσκεται στο ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη και

παριστάνει την Παναγία που κρατάει στην αγκαλιά της το νεκρό Χριστό, θρηνώντας

για το θάνατό του

«Δαβίδ», υπεφυσικού μεγέθους άγαλμα (ύψος 5,5 μέτρα), ο Δαβίδ (προστάτης της

Φλωρεντίας) λίγο πριν την αναμέτρησή του με τον Γολιάθ = η ενεργητικότητα και η

αυτοπεποίθηση της νεότητας που είναι πρόθυμη να αντιμετωπίσει τα πάντα

«Θνήσκων δούλος», ένα από τα αγάλματα που προορίζονταν για το ταφικό

μνημείο του πάπα Ιουλίου Β΄ στο νέο ναό του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη = η ύστατη

στιγμή της ζωής, η παράδοση στο θάνατο μετά τον αγώνα της ζωής (Gombrich:

εικόνα 201)

Ζωγραφική διακόσμηση της οροφής της Cappella Sistina (Καπέλα Σιστίνα) στο

Βατικανό, την τοιχογράγηση ολοκλήρωσε εντελώς μόνος του σε τέσσερα χρόνια,

πληθωρικό και αριστουργηματικό έργο που εντυπωσιάζει με τελειότητα στην

οργάνωση της σύνθεσης, άψογη σχεδίαση των μορφών και των υπόλοιπων

εικονογραφικών στοιχείων, την αρμονία των χρωματικών συνδυασμών (Gombrich:

εικόνες 196-200)

Παρεκκλήσιο του Λέοντος Ι΄ στη Ρώμη (αρχιτεκτονικό έργο)

Μαυσωλείο της οικογένειας των Μεδίκων στη Φλωρεντία (αρχιτεκτονικό έργο)

Λαυρεντιανή Βιβλιοθήκη στη Φλωρεντία (αρχιτεκτονικό έργο)

Αποπεράτωση του ναού του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη (το γνωστότερο

αρχιτεκτονικό έργο του)

● Ραφαήλ ( Raffaello Santi )

Γεννήθηκε στο Ουρμπίνο, αλλά απέκτησε καλλιτεχνική παιδεία στην Περούτζια,

κοντά στο γνωστό ζωγράφο Pietro Perugino (Gombrich: Περουτζίνο, εικόνα 202)

στη Φλωρεντία ήρθε σε επαφή με έργο Λεονάρντο και Μιχαήλ Αγγέλου

μελετώντας και αφομοιώντας τα διδάγματα των μεγάλων δημιουργών της

εποχής του και των προηγούμενων γενεών, τελειοποίησε τη δική του τεχνοτροπία

17

χάρη στον ήπιο χαρακτήρα του έζησε σε κλίμα γενικότερης αποδοχής (σε

αντίθεση με Λεονάρντο και Μιχαήλ Άγγελο)

Σημαντικά έργα του Ραφαήλ:

Περισσότεροι από 16 πίνακες με θέμα την Παναγία ή την Αγία Οικογένεια,

σκοτεινό βάθος και εντύπωση sfumato που οφείλεται σε επίδραση Λεονάρντο, όπως

«Η Παναγία στο λιβάδι» (Gombrich: εικόνες 17 και 18) και «Η Παναγία του

Γκραντούκα» (Gombrich: εικόνα 203)

Τοιχογραφική διακόσμηση της Αίθουσας της Υπογραφής (Stanza della

Segnatura) στο Βατικανό (εκεί υπέγραφε ο πάπας τα σπουδαιότερα έγγραφα), ένα

τοιχογραφικό σύνολο που αναφέρεται στους τέσσερις κλάδους της γνώσης (θεολογία,

φιλοσοφία, ποίηση, νομική επιστήμη) = χριστιανική-ουμανιστική παιδεία σε αρμονία

και ισορροπία, τοιχογραφία «η Σχολή των Αθηνών»: φανταστική συνάθροιση

επώνυμων φιλοσόφων και επιστημόνων σε μεγαλοπρεπές κτίριο με καμάρες που

θυμίζει το σχέδιο Μπραμάντε για Άγιο Πέτρο, ο Πλάτων (με χαρακτηριστικά

Λεονάρντο) συνομιλεί με Αριστοτέλη (ο πρώτος δείχνει προς τον ουρανό, ο δεύτερος

προς τη γη), Διογένης (άνετη στάση στα σκαλιά που φανερώνει περιφρόνηση για τα

εγκόσμια), από τη μεριά του Πλάτωνα φιλόσοφοι-συγγραφείς πχ. Σωκράτης,

Ξενοφών, Αισχίνης, Επίκουρος, Ηράκλειτος (με χαρακτηριστικά Μιχαήλ Αγγέλου),

από τη μεριά του Αριστοτέλη επιστήμονες π.χ. Ευκλείδης (με χαρακτηριστικά

Μπραμάντε), Πτολεμαίος και άλλοι, ανάμεσά τους και ένας νεαρός με μορφή

Ραφαήλ = μία από τις χαρακτηριστικότερες δημιουργίες της ώριμης Αναγέννησης, με

επίδραση από το «Μυστικό Δείπνο» του Λεονάρντο και από την οροφή της Καπέλα

Σιστίνα του Μιχαήλ Αγγέλου

Μετά το θάνατο του Μπραμάντε αναλαμβάνει τη διεύθυνση των αρχιτεκτονικών

μελετών για το ναό του Αγίου Πέτρου

Gombrich: «Η νύμφη Γαλάτεια» εικόνες 204 και 205

Gombrich: «Ο πάπας Λέων Ι΄ με δύο καρδινάλιους», εικόνα 206

Η ΩΡΙΜΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗ ΒΕΝΕΤΙΑ

ΒΕΝΕΤΙΑ: καλλιτεχνική παράδοση της Βενετσιάνικης Σχολής του 15ου αιώνα +

πλούτος πόλης σε όλη τη διάρκεια 16ου αιώνα = προϋποθέσεις για την ακμή αυτής

της σχολής στην ώριμη Αναγέννηση κύριοι προστάτες της τέχνης: η κυβέρνηση

και τα μέλη των πλούσιων βενετσιάνικων οικογενειών η φωτεινή ατμόσφαιρα

18

της βνετσιάνικης ζωγραφικής του 15ου αιώνα διατηρείται και στην ώριμη

Αναγέννηση έντονο ενδιαφέρον και αγάπη για τη φύση

Σημαντικό: στη Βενετία οι δύο φάσεις της Αναγέννησης (πρώιμη και ώριμη) δεν

είναι τόσο ευδιάκριτες όσο στα άλλα δύο κέντρα (Φλωρεντία και Ρώμη)

● Τζιορτζιόνε ( Giorgione )

Η πιο ποιητική και αινιγματική μορφή της Βενετσιάνικης Σχολής παρέκαμψε

πρώτος την παραδοσιακή θεματολογία (ιστορικά, θρησκευτικά και μυθολογικά

θέματα), ζωγραφίζοντας θέματα που επιδέχονταν διάφορες ερμηνείες επιδέξιος

χειρισμός φωτός και χρώματος και αξιοποίηση δυνατοτήτων που προσφέρει η

ελαιογραφία δημιουργεί στα έργα του μία ατμόσφαιρα ονειρική, ένα κλίμα

νοσταλγίας και ρέμβης Gombrich: «Η καταιγίδα», εικόνα 209

● Τισιανός

Ο τέταρτος μεγάλος δημιουργός της ώριμης Αναγέννησης (μαζί με Λεονάρντο,

Μιχαήλ Άγγελο και Ραφαήλ) μαθήτευσε πρώτα κοντά στον Τζιοβάνι Μπελίνι και

στη συνέχεια κοντά στον Τζιορτζιόνε (τον επηρέασε έντονα) διαφοροποίηση από

Τζιορτζιόνε: η κυρίαρχη θέση που κατέχει ο άνθρωπος στο έργο του

δημιουργία μεγάλου αριθμού προσωπογραφιών (Gombrich: εικόνες 212, 213 και

214) καταφέρνει να εντάξει τον άνθρωπο στο περιβάλλον του περισσότερο από

κάθε άλλο προηγούμενο καλλιτέχνη (Gombrich: εικόνες 210 και 211) η

μεγαλύτερη συμβολή του η ελευθερία με την οποία χειρίζεται το χρώμα

(χρησιμοποιεί την τεχνική της ελαιογραφίας με εντυπωσιακά αποτελέσματα)

συνήθιζε να αφήνει τα έργα του για ένα διάστημα και μετά να επιστρέφει σε αυτά,

προσθέτοντας νέα λεπτά στρώματα χρώματος έτσι αντιμετωπίζει με ευελιξία τη

σχέση φωτός και σκιάς, τα έργα κερδίζουν σε πλούτο χρωματικών τόνων και βάθος

● Κορρέτζιο ( Correggio )

Έζησε απομονωμένος στην Πάρμα της βόρειας Ιταλίας, αλλά επηρεάστηκε έντονα

από Βενετσιάνικη Σχολή χρησιμοποίησε τα χρώματα τολμηρότερα από Τισιάνο,

αξιοποιώντας την ανακάλυψη ότι το χρώμα και το φως μπορούν να

εξισορροπήσουν τα στοιχεία μίας σύνθεσης και να οδηγήσουν το βλέμμα του

θεατή προς ορισμένες κατευθύνσεις (Gombrich: «Η Άγια Νύχτα», εικόνα 215)

19

πρωτοποριακός ο τρόπος που σχεδίαζε οροφές και θόλους εκκλησιών: με κατάλληλη

χρήση προοπρικής και χρωμάτων δημιουργούσε την ψευδαίσθηση ότι το κτίριο

δεν έχει οροφή και ότι ο θεατής αντικρύζει τη Βασιλεία των Ουρανών = πρότυπο

που χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα τους επόμενους αιώνες (Gombrich: «Η ανάληψη

της Παναγίας» για καθεδρικό ναό Πάρμας, εικόνες 216 και 217)

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΧΩΡΕΣ ΤΟΥ ΒΟΡΡΑ (1400-1525)

1400-1525, Βόρεια Ευρώπη:

● Εκατονταετής Πόλεμος (1339-1453) ανάμεσα σε γαλλική και αγγλική μοναρχία

νίκη των Γάλλων, οι Άγγλοι εγκαταλείπουν όλες τις κτήσεις τους στο γαλλικό

έδαφος πλην του Καλαί (Calais)

● 1516: ο Γερμανός βασιλιάς Κάρολος Ε΄ δημιουργεί ένα πανίσχυρο βασίλειο,

συνενώντας τη Γερμανία και την Ισπανία βάσει των κληρονομικών του δικαιωμάτων

το γαλλικό βασίλειο αποδυναμώνεται ο Κάρολος επεκτείνει το βασίλειό του με

πολεμικές επιχειρήσεις στην Ιταλία 1527: λεηλασία της Ρώμης = σοβαρότατο

πλήγμα στην ιταλική Αναγέννηση

● συνεχείς πολεμικές διαμάχες = εξάντληση των βασιλικών περιουσιών (που είχαν

συμβάλει σε ανάπτυξη διεθνούς γοτθικής τεχνοτροπίας) από 15ο αιώνα οι

πρωτοβουλίες σε καλλιτεχνικό τομέα στη Βόρεια Ευρώπη από ανερχόμενη τάξη

εμπόρων Γάνδη, Μπρυζ, Βρυξέλλες, Λουβέν, Αμβέρσα = πλούτος χάρη στην

υφαντουργία τους = σημαντικά καλλιτεχνικά κέντρα νέοι προστάτες των τεχνών

(μεσαία τάξη) αντιδρούν σε αυλική χλιδή = ερεθίσματα για ανάπτυξη νέας

τεχνοτροπίας (όπως και στην Ιταλία)

● θρησκευτική αναταραχή (πρώτες δεκαετίες 16ου αιώνα): στην Εκκλησία

νοσηρά φαινόμενα (φιλαργυρία κλήρου, εμπορία της άφεσης αμαρτιών και

εκκλησιαστικών αξιωμάτων κ.ά.) στη Βόρεια Ευρώπη κριτική στάση απέναντι σε

Καθολική Εκκλησία, με την υποστήριξη ουμανιστικού κινήματος Έρασμος =

καυστική σάτιρα για υπερβολές πάπα Ιουλίου Β΄, προτείνει μεταρρυθμίσεις στην

Εκκλησία δυσαρέσκεια από πώληση συγχωροχαρτιών (για ανοικοδόμηση ναού

Αγίου Πέτρου) 1517, Μαρτίνος Λούθηρος = τοιχοκόλλησε στη θύρα της

εκκλησίας της Βιττεμβέργης 95 θέσεις ενάντια στο εκκλησιαστικό κατεστημένο

κίνημα της Μεταρρύθμισης = ρήγμα στους κόλπους Ρωμαιοκαθολικής

20

Εκκλησίας με τυπογραφία οι θέσεις Λούθηρου σε όλη την Ευρώπη εξάπλωση

της Μεταρρύθμισης σε όλη την Ευρώπη

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΔΙΑΦΟΡΕΣ:

1) Βόρεια Ευρώπη = οι μεσαιωνικές αντιλήψεις για τον άνθρωπο και τη σχέση του

με Θεό και κοινωνία δε μεταβάλλονται / Ιταλία = απομάκρυνση από αντιλήψεις και

καλλιτεχνικές μορφές του Μεσαίωνα, καλλιέργεια συναισθημάτων αυτάρκειας και

υπεροχής στον άνθρωπο

2) Αναγέννηση στο Βορρά αφορά μόνο ζωγραφική (σε αρχιτεκτονική και γλυπτική

η γοτθική παράδοση) / Ιταλία και οι τρεις μορφές

3) Άνθηση ζωγραφικής στο Βορρά (κυρίως 15ος αιώνας στη Φλάνδρα) δίχως την

αναβίωση των μορφών της Αρχαιότητας / αντίθετα στην Ιταλία

4) «Κατάκτηση της πραγματικότητας» (πιστή αναπαράσταση του κόσμου) κοινή

επιδίωξη σε Βορρά και Ιταλία, όμως στο Βορρά μέσα από την εμπειρία και την

παρατήρηση / χρησιμοποιούν και αυτοί τη «βράχυνση», την αποδίδουν όμως

εμπειρικά, δίχως τη χρήση των μαθηματικών κανόνων προοπτικής / πληθώρα

λεπτομερειών από οξεία παρατηρητικότητά τους + αξιοποίηση τεχνικής

ελαιογραφίας = δημιουργούν συνθέσεις αληθοφανείς: μορφές πειστικές με την

πρώτη ματιά (χάρη στην πιστότητα των ρούχων και των κοσμημάτων), αλλά

ανατομικά ατελείς και με ακαμψία στην απόδοση της κίνησης (άμα τις

παρατηρήσουμε καλύτερα) Gombrich: εικόνα 156, οι μορφές με τα πλούσια και

κομψά ενδύματα δείχνουν πολύ πιο αληθοφανείς από τις γυμνές μορφές του

Αδάμ και της Εύας και εικόνα 161, αδέξια κίνηση των Αποστόλων που

κωπηλατούν και θαυμαστή πιστότητα στην απόδοση του τοπίου

5) Χρονολογικές διακρίσεις που ισχύουν στην Ιταλία (πρώιμη και ώριμη

Αναγέννηση) δεν ισχύουν στο Βορρά

ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ:

1) Σεβασμός προς τη φύση και ενδιαφέρον για την πιστή απόδοσή της (Ιταλία:

γεωμετρική προοπτική και οργανική απόδοση και ένταξη της ανθρώπινης μορφής το

χώρο / Βορράς: ενδιαφέρον για το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον) στάση

που πηγάζει από νομιναλισμό (ο Θεός ενυπάρχει και στο πιο μικρό τμήμα φυσικού

21

κόσμου, γι’ αυτό κι αυτό έχει υπέρμετρη αξία) = ρεαλιστική απόδοση της

καθημερινής πραγματικότητας και έμφαση στις λεπτομέρειες

2) Τόσο στην Ιταλία όσο και στο Βορρά δεν υπάρχει ομοιογένεια στην τέχνη

διαφορετικών περιοχών

Gombrich: «Παράδοση και ανανέωση ΙΙ» και «Η νέα γνώση διαδίδεται»

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΙΣ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ

● Εμφανίζεται πρώτα στη Φλάνδρα (υπαγόταν στο δουκάτο της Βουργουνδίας, στα

γαλλοβελγικά σύνορα) στην Αυλή του δουκάτου αυτού δραστηριοποιούνται οι

μεγαλύτεροι Φλαμανδοί ζωγράφοι κυριότερα καλλιτεχνικά κέντρα της Φλάνδρας:

η Μπρυζ, η Γάνδη, οι Βρυξέλες, η Αμβέρσα

● Αναπτύσσουν μία επαναστατική τεχνοτροπία που διαδέχεται τη διεθνή γοτθική

τεχνοτροπία πρώτοι οι Φλαμανδοί ζωγράφοι χρησιμοποιούν την τεχνική της

ελαιογραφίας κύριο χαρακτηριστικό της τεχνοτροπίας τους: η αληθοφανής και

ιδιαίτερα λεπτομερής αποτύπωση της πραγματικότητας, σε συνδυασμό με

μεμονωμένα συμβολικά στοιχεία

● Προς τα τέλη του 15ου αιώνα η φλαμανδική τέχνη έχει περάσει από όλα τα

στάδια εξέλιξης δεν υπάρχουν πλέον δυνατότητες ανανέωσης = τάσεις

επιστροφής στην τέχνη της παλαιότερης εποχής (δανείζονται στοιχεία επιλεκτικά)

● Την ίδια εποχή, χάρη στην τυπογραφία, ο Ουμανισμός και τα επιτεύγματα της

ιταλικής Αναγέννησης διαδίδονται στις Κάτων Χώρες το κέντρο βάρους της

πολιτιστικής δραστηριότητας μετατοπίζεται τότε από τη Φλάνδρα στην περιοχή

της σημερινής Ολλανδίας

ΕΛΑΙΟΓΡΑΦΙΑ:

● Παραδοσιακή τεχνική (τέμπερες) = συνδετική ουσία των χρωμάτων ο κρόκος του

αυγού / Ελαιογραφία = το λάδι επιτρέπει την τοποθέτηση διαδοχικών

στρώσεων ημιδιαφανών χρωμάτων = εξασφαλίζεται η απεριόριστη διαφάνεια

των χρωματικών τόνων, άρα η διαύγεια στη ζωγραφική επιπλέον οι

αυγοτέμπερες στεγνώνουν γρήγορα, οι ζωγράφοι δουλεύουν με ταχείς ρυθμούς / με

την ελαιογραφία δουλεύουν πιο αργά και προσεκτικά (με ένα λεπτό πινέλο ο

ζωγράφος αποδίδει κάθε δυνατή λεπτομέρεια)

22

● Τεχνική γνωστή από Αρχαιότητα όμως βελτίωση και αξιοποίηση στο έπακρο

από Φλαμανδό ζωγράφο πρώτου μισού 15ου αιώνα Γιαν βαν Άυκ στην Ιταλία

χρησιμοποιήθηκε καταρχήν από Βενετσιάνικη Σχολή στο τελευταίο τέταρτο 15ου

αιώνα, καθιερώθηκε ευρύτερα χάρη στον Τισιανό το 16ο αιώνα

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΚΑΤΩ ΧΩΡΕΣ

● Κλάους Σλούτερ (Klaus Sluter)

Αναγέννηση στο Βορρά = ζωγραφική ωστόσο η νέα τεχνοτροπία (πιστή απόδοση

της πραγματικότητας) εγκαινιάζεται από το γλύπτη Κλάους Σλούτερ

δραστηριοποιήθηκε στη Ντιζόν (Dijon) Gombrich: γλυπτή σύνθεση «Κρήνη

του Μωυσέως», εικόνα 154

● Γιαν βαν Άυκ (Jan van Eyck)

Ο κυριότερος εκπρόσωπος της Αναγέννησης στο Βορρά δραστηριοποιήθηκε

στην Μπρυζ Gombrich: πέτασμα βωμού με το θέμα της «Λατρείας του

Μυστικού Αμνού», εικόνες 155-157 (ένα από τα σημαντικότερα έργα του, σε

συνεργασία με τον αδελφό του Hubert = μεγάλος αριθμός εικονογραφικών στοιχείων

με κάθε λεπτομέρεια και ακρίβεια) ένας από τους σημαντικότερους Ευρωπαίους

προσωπογράφους Gombrich: ελαιογραφία «Οι αρραβώνες των Αρνολφίνι,

εικόνες 158-160 (αποδίδει με «φωτογραφική» ακρίβεια ένα στιγμιότυπο των

αρραβώνων = γούνες, ακριβά υφάσματα, λάμψη χάλκινων σκευών, διαφάνεια

κρυστάλλου / έργο πλούσιο σε συμβολισμούς: σκυλάκι = συζυγική πίστη, αναμμένο

κερί = παρουσία Θεού, ξύλινα πέδιλα = ιερότητα στιγμής, καθρέφτης και

κρυστάλλινο κομπολόι = αγνότητα της νύφης)

● Ρομπέρ Καμπέν ( Robert Campin )

Σύγχιση στη βιβλιογραφία, ονομάζεται συνήθως «ζωγράφος του Flemalle» (από

λανθασμένη εκτίμηση ότι κάποια έργα του προέρχονται ;;; από το αβαείο του

Flemalle (Φλεμάλ) κοντά στη Λιέγη) δραστηριοποιήθηκε στην Τουρνέ (Tournai)

ρεαλισμός, έμφαση στις λεπτομέρειες των εσωτερικών χώρων, επιτυχημένη

απόδοση των συναισθημάτων, έντονα χρώματα

● Ροζιέ βαν ντερ Βάιντεν ( Rogier van der Weyden )

23

Δραστηριοποιήθηκε στις Βρυξέλλες (επίσημος ζωγράφος της πόλης, με μεγάλο

καλλιτεχνικό εργαστήριο) άσκησε μεγάλη επίδραση στη φλαμανδική τέχνη,

ακόμα και μετά το θάνατό του συγκίνηση και πάθος σε θρησκευτικές συνθέσεις

Gombrich: εικόνα 179 σπάνια ψυχογραφική ικανότητα στα πορτραίτα

● Ούγκο βαν ντερ Γκους ( Hugo van der Goes )

Ο σπουδαιότερος Φλαμανδός ζωγράφος στο δεύτερο μισό 15ου αιώνα λίγα

μόνο είναι γνωστά γι’ αυτόν (προς το τέλος της ζωής του έγινε μοναχός, πέθανε

ύστερα από σοβαρή ψυχική ασθένεια) ικανότητα οργάνωσης χώρου, πιστότητα

στις λεπτομέρειες, εκφραστικότητα μορφών άσκησε επίδραση όχι μόνο σε

μεταγενέστερη φλαμανδική ζωγραφική, αλλά και σε ιταλική Αναγέννηση (π.χ.

Λεονάρντο ντα Βίντσι) Gombrich: εικόνες 180 και 181 το πιο

αντιπροσωπευτικό έργο του είναι ο πίνακας βωμού (τρίπτυχο) των Πορτινάρι

● Ιερώνυμος Μπος ( Hieronymus Bosch )

Έζησε σε μια μικρή πόλη, κοντά στην Ουτρέχτη της Ολλανδίας το έργο του

συνοψίζει τις τάσεις του Μεσαίωνα, αλλά προχωράει και πολύ πιο πέρα από το

πνεύμα της Αναγέννησης / είναι σχεδόν σουρεαλιστικό (!) δεν ενδιαφέρεται για

πιστή απόδοση ανθρώπινης μορφής και χώρου δανείζεται στοιχεία από φιλολογική

παραγωγή της εποχής του, από λαϊκές παροιμίες και αστρολογικά κείμενα στο

έργο του προβάλλει ένας φανταστικός, ονειρικός κόσμος, πλούσιος σε εικόνες και

χρώματα, όπου κυριαρχεί μία αίσθηση του παραλόγου ο πρωτοποριακός

χαρακτήρας της ζωγραφικής του φανερώνει το βαθύ προβηματισμό του για κρίση

αξιών στην εποχή του (κρίση στην Εκκλησία, πολιτικοί παραλογισμοί, ασύδοτες

διασκεδάσεις γαιοκτημόνων, συνεχείς πόλεμοι, θανατηφόρες επιδημίες) οι

σουρεαλιστές ζωγράφοι τον αναγνώρισαν ως το μεγάλο πρόδρομό τους

Gombrich: «Ο Παράδεισος» και «Η Κόλαση», εικόνες 229 και 230

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

Γαλλία: θεαματική καλλιτεχνική άνοδος στη ρομανική και στη γοτθική περίοδο,

αλλά στασιμότητα κατά την Αναγέννηση χάνει ηγετικό ρόλο σε καλλιτεχνικές

εξελίξεις, αλλά είναι ανοιχτή στα νέα επαναστατικά στοιχεία της τέχνης της

Ιταλίας και των Κάτω Χωρών 16ος αιώνας: γερμανικές εισβολές στην Ιταλία,

άφιξη πολλών Ιταλών καλλιτεχνών στη Γαλλία (ανάμεσά τους και ο Λεονάρντο

24

ντα Βίντσι) πρώτες επιδράσεις κυρίως στην αρχιτεκτονική των κάστρων στην

περιοχή του Λίγηρα σπουδαιότερα καλλιτεχνικά κέντρα: η πόλη Τουρ (Tours)

και η περιοχή της Προβηγκίας

ΣΤΗΝ ΤΟΥΡ:

● Ζαν Φουκέ ( Jean Fouquet )

Ζωγράφος και μικρογράφος συνδυάζει καλλιτεχνικά στοιχεία της ιταλικής

Αναγέννησης και της Αναγέννησης των Κάτω Χωρών Gombrich: εικόνα 178

ΣΤΗΝ ΠΡΟΒΗΓΚΙΑ:

Λόγω της γεωγραφικής θέσης της περιοχής, οι ζωγράφοι της Προβηγκίας έγιναν

δέκτες ποικίλων καλλιτεχνικών ερεθισμάτων (που είναι εμφανή στο έργο τους)

● Ανγκεράν Καρτόν ( Enguerrand Quarton )

Ηγετική μορφή της Αχολής της Αβινιόν συνδυάζει αρμονικά στοιχεία της

ιταλικής, της καταλανικής και της φλαμανδικής τέχνης του έχει αποδοθεί

τελευταία ένα σημαντικό «ανώνυμο έργο», η Pietà της Αβινιόν

● Νικολά Φρομάν ( Nicolas Froment )

Στάθηκε πιστότερος στη φλαμανδική ζωγραφική, αποδίδοντας με περισσότερη

ελευθερία το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον και προσεγγίζοντας με ιδιαίτερο

ενδιαφέρον τις λεπτομέρειες

Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

Γερμανική τέχνη 15ου και αρχών 16ου αιώνα = η τέχνη όχι μόνο στη σημερινή

Γερμανία αλλά και σε Αυστρία, Ελβετία και τμήματα Τσεχίας και Πολωνίας

● Μίχαελ Πάχερ ( Michael Pacher )

Αυστριακός ζωγράφος και γλύπτης από το Τιρόλο, παρουσιάζει διαφορές από τα

βορειότερα πρότυπα και συγγένειες με την ιταλική ζωγραφική (κυρίως με το έργο του

Μαντένια) συνδυάζει αγάπη Βορειοευρωπαίων για απόδοση λεπτομερειών με

ευγένεια ιταλικής ζωγραφικής

25

● Κόνραντ Βιτς ( Conrad Witz )

Ελβετός ζωγράφος, από τους προοδευτικότερους καλλιτέχνες της εποχής του

(πρώτες δεκαετίες 15ου αιώνα) προσπάθεια για πιστή αναπαράσταση της

πραγματικότητας υπό την επίδραση των Φλαμανδών ζωγράφων Gombrich:

εικόνα 161

Στη Γερμανική τέχνη των αρχών του 15ου αιώνα κυριαρχούσε (όπως και στη

Γαλλία) η διεθνής γοτθική τεχνοτροπία

● Στέφαν Λόχνερ ( Stefan Lochner )

Γερμανός ζωγράφος αν και γνωρίζει τις κατακτήσεις της σύγχρονής του

φλαμανδικής τέχνης, πλησιάζει περισσότερο στο πνεύμα της διεθνούς γοτθικής

τεχνοτροπίας Gombrich: εικόνα 176

Σημαντικό:

Ανακάλυψη ξυλογραφίας και χαλκογραφίας (14ος αιώνας) και τυπογραφίας

(1451) = εμφάνιση τυπωμένων βιβλίων με εικονογράφηση, στη Γερμανία του

15ου αιώνα Gombrich: εικόνες 184 και 185

Τα χαρακτικά έργα (ξυλογραφίες και κυρίως χαλκογραφίες) έχουν μεγάλη διάδοση

και ανεξάρτητα από την κυκλοφορία βιβλίων, ΓΙΑΤΙ:

1) κοστίζουν λιγότερο από ένα πίνακα ζωγραφικής (άρα απευθύνονται σε ένα

ευρύτερο κοινό ή φιλοτεχνούνται μόνο για ευχαρίστηση καλλιτέχνη)

2) απαιτούν λιγότερο χρόνο εργασίας

3) έχουν ευρύτερη θεματολογία από πίνακες (οι οποίοι είναι κυρίως προσωπογραφίες

και θρησκευτικά θέματα)

ΕΠΙΠΛΕΟΝ: Κυρίως χάρη στη χαλκογραφία, οι συνθέσεις των μεγάλων

καλλιτεχνών της ιταλικής Αναγέννησης διαδόθηκαν στο Βορρά

ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΖΩΓΡΑΦΟΙ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΑ

● Άλμπρεχτ Ντύρερ ( Albrecht D ü rer )

Ζωγράφος και χαράκτης ένας από τους μεγαλύτερους ζωγράφους όλων των

εποχών συνδετικός κρίκος της ιταλικής και της γερμανικής τέχνης πληθωρικό

έργο (70 πίνακες, 100 χαλκογραφίες, 350 ξυλογραφίες, 900 σχέδια, πολλές

26

υδατογραφίες) συστηματικός παρατηρητής του φυσικού κόσμου (όπως και ο

Λεονάρντο ντα Βίντσι) ο πρώτος καλλιτέχνης στο Βορρά που είχε

συνειδητοποιήσει ότι η τέχνη αποτελεί ύψιστη πνευματική εκδήλωση και ότι ο

καλλιτέχνης είναι ένας άνθρωπος με κοινωνική και πνευματική υπεροχή

(έκφραση αυτής της περηφάνειας οι πολλές αυτοπροσωπογραφίες του) ταξίδεψε

σε διάφορες γερμανικές πόλεις, καταλήγοντας στη βόρεια Ιταλία στην πόλη

Κόλμαρ (Γερμανία) μαθήτευσε κοντά στο φημισμένο χαράκτη Martin Schongauer

(Gombrich: Σόνγκαουερ, εικόνα 185) στη Βασιλεία (Ελβετία) φιλοτέχνησε

σειρά ξυλογραφιών για εικονογραφήσεις βιβλίων στη Βενετία γνωρίστηκε με

ουμανιστές και μελέτησε τα χαρακτικά του Μαντένια και του Πολλαγιουόλο

στη Νυρεμβέργη (από όπου καταγόταν) άνοιξε εργαστήριο και επιδόθηκε με

επιτυχία στη δημιουργία ξυλογραφιών του «Μεγάλου Πάθους» και της

«Αποκάλυψης» Gombrich: ξυλογραφία, εικόνα 220 / υδατογραφία, εικόνα

221 / χαλκογραφίες, εικόνες 222 και 223 συνέχισε τα ταξίδια και πάλι στη

Βενετία, όπου η επαφή με το έργο του (φίλου του) Τζιοβάνι Μπελίνι οδηγεί το δικό

του έργο στην ωριμότητα Κάτω Χώρες οριστική εγκατάσταση στη

Νυρεμβέργη, όπου έχαιρε ιδιαίτερης αναγνώρισης και φήμης στην τελευταία

δεκαετία της ζωής του ασπάζεται τα ιδεώδη της Μεταρρύθμισης από τα έργα της

όψιμης δημιουργίας του ξεχωρίζουν δύο μνημειώδεις πίνακες με τους «Τέσσερις

Αποστόλους» (στον αριστερό πίνακα ο Ιωάννης και ο Πέτρος και στον δεξιό πίνακα

ο Παύλος και ο Μάρκος τέσσερις ανθρώπινοι τύποι αντίστοιχα: ο αισιόδοξος /

ο φλεγματικός = απαθής, ψύχραιμος / ο μελαγχολικός / ο χολερικός = ευερέθιστος

και πικρόχολος)

● Ματίας Γρύνεβαλντ

Η δεύτερη σημαντική καλλιτεχνική φυσιογνωμία της Αναγέννησης στη Γερμανία

γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα για τη ζωή του ακόμα και το όνομα με το οποίο

είναι γνωστός σήμερα (Γκρύνεβαλντ) του αποδόθηκε λανθασμένα από συγγραφέα

του 17ου αιώνα το έργο του βρίσκεται στον αντίποδα του έργου του Ντύρερ

Ντύρερ = γραμμή (λόγω ενασχόλησης με τα χαρακτικά) / Γκρύνεβαλντ = χρώμα

Ντύρερ = μελέτη των θεωρητικών αρχών της Αναγέννησης / Γκρύνεβαλντ =

προσκολλημένος στην καλλιτεχνική παράδοση του Μεσαίωνα (να διδάξει τις ιερές

αλήθειες του χριστιανισμού) ωστόσο ο ίδιος μπορούσε να χειριστεί με άνεση τα

επιτεύγματα της τέχνης της εποχής (προοπτική, οργανική ένταξη ανθρώπινης

27

μορφής στο χώρο, παιχνίδι φωτός και σκιάς) υπήρξε, λόγω του τρόπου ζωής του

και των πολύπλευρων δραστηριοτήτων του, «άνθρωπος της Αναγέννησης»

Gombrich: «Η Σταύρωση», εικόνα 224 και «Η Ανάσταση», εικόνα 225

Η ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΔΟΥΝΑΒΗ

Αναπτύχθηκε στη διάρκεια του 16ου αιώνα και έδινε μεγάλη σημασία στο τοπίο

(όπως και η φλαμανδική ζωγραφική) όμως οι ζωγράφοι της Σχολής του Δούναβη

ξεχωρίζουν από υπόλοιπους τοπιογράφους Βορρά για ποιητική διάθεση και

εκπληκτική ακρίβεια απόδοσης του φυσικού τοπίου

● Λούκας Κράναχ ο πρεσβύτερος ( Lucas Cranach )

εκπρόσωπος της σχολής κυρίως με τα έργα της πρώιμης δημιουργίας του

Gombrich: εικόνα 226

● Άλμπρεχτ Αλντόρφερ ( Albrecht Altdorfer )

εκπρόσωπος της σχολής με το σύνολο του έργου του Gombrich: εικόνα 227

Γλωσσάρι όρων: Εγχειρίδιο ΕΑΠ, σελίδες 131-133

28