ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΗΛΙΟΣΤΑΣΙΟ

Οι αρχαίοι λαοί αναπαριστούσαν την κίνηση του ήλιου με την ζωή ενός ανθρώπου που γεννιόταν κατά την χειμερινή τροπή του ήλιου που μεγάλωνε βαθμιαία καθώς αυξάνονταν οι ώρες που ο ήλιος φωταγωγούσε την Γη, και πέθαινε ή ανασταίνονταν τον Μάρτιο την ημέρα της Εαρινής Ισημερίας, συμβολίζοντας με αυτόν τον τρόπο την αναγέννηση του φυτικού βασιλείου μέσα από την μήτρα της Γης.

Το χειμερινό Ηλιοστάσιο 22-25 Δεκεμβρίου σημαίνει την αρχή του χειμώνα, και ο Ήλιος αρχίζει βαθμιαία να αυξάνει την ημέρα έως ότου εξισωθεί με την νύχτα, κατά την Ιση-μερία τον Μάρτιο.

Τότε ο Ήλιος νικά το σκοτάδι, και έρχεται η άνοιξη, η εποχή της αναγέννησης για την φύση.

ΗΘΗ - ΕΘΙΜΑΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ

Ιστορικά η γέννηση του Χριστού κανονίστηκε το 354 μ.Χ. να γιορτάζεται στις 25 Δεκεμβρίου, την ίδια μέρα που γιορτάζονταν η γέννηση του παλαιού Θεού Μίθρα, του «αήττητου Θεού Ήλιου» που ήταν θεός όλων των ηλιακών θεοτήτων της ειδωλολατρίας. Με την αλλαγή και την στροφή των ανθρώπων προς άλλους θεούς, ο «Αήττητος Θεός Ήλιος», έπεσε και τη θέση του την πήρε ο Χριστός.

Σύμφωνα με μερικούς ερευνητές, οι χριστουγεννιάτικες γενικά δοξασίες και παραδόσεις, αποτελούν ένα μίγμα από κατάλοιπα της λατρείας του Σατούρνο (μιας θεότητας που ταυτίζεται με τον Κρόνο) κι άλλων δοξασιών που αναμίχθηκαν με τις χριστιανικές, για να ξεχαστεί στο πέρασμα των αιώνων η αρχική τους προέλευση.

Κι όλα αυτά γιατί η αύξηση και η μείωση του φωτός είναι ένα φυσικό φαινόμενο, το κατεξοχήν φαινόμενο που επηρεάζει τη ζωή πάνω στη γη. Επηρεάζει, λοιπόν, και τη ζωή του σταριού που αποτελεί τη βασική τροφή των Ελλήνων από τα νεολιθικά χρόνια ως σήμερα. Επομένως ο ηλιακός κύκλος σχετίζεται με τον κύκλο των γεωργικών εργασιών :

Χειμερινή τροπή : τέλος σποράς,

θερινή τροπή: τέλος θερισμού,

1

εαρινή ισημερία : τα στάχυα αρχίζουν να ψηλώνουν,

φθινοπωρινή ισημερία: προετοιμασία σποράς.

Η εκκλησία μας συσχέτισε τον ουρανό (φαινόμενο) με τη γη χρησιμοποιώντας δυο μορφές, τον Χριστό και τον Ιωάννη τον Πρόδρομο. Τοποθέτησε τα κρίσιμα σημεία της ζωής τους στις ηλιακές τροπές και τις ισημερινές, αντίστοιχα, με τρόπο συμμετρικό και αντίστροφο.

Χειμερινές τροπές: 25 Δεκεμβρίου – γέννηση Χριστού.

Θερινές τροπές: 24 Ιουνίου – γέννηση Ιωάννη Προδρόμου.

Εαρινή ισημερία: 25 Μαρτίου – σύλληψη Χριστού- Ευαγγελισμός.

Φθινοπωρινή ισημερία: 25 Σεπτεμβρίου – σύλληψη Προδρόμου.

Χριστουγεννιάτικο δέντρο

Εκείνος που καθιέρωσε το έλατο σαν χριστουγεννιάτικο δέντρο ήταν, σύμφωνα με την παράδοση, ο ΄Αγιος Βονιφάτιος, που για να σβήσει την ιερότητα που απέδιδαν οι ειδωλολάτρες στη δρυ, έβαλε στη θέση του το έλατο, σαν σύμβολο χριστιανικό και ειδικότερα σαν σύμβολο των Χριστουγέννων. Στην πατρίδα μας, το χριστουγεννιάτικο δέντρο το έφεραν για πρώτη φορά στην Αθήνα οι Βαυαροί.

Ο καθηγητής Χριστιανικής Αρχαιολογίας Κώστας Καλογύρης υποστηρίζει ότι το έθιμο του δέντρου έχει ανατολίτικη προέλευση.Την άποψη του στηρίζει σε ένα συριακό κείμενο που υπάρχει σε χειρόγραφο στο Βρετανικό Μουσείο. Το κείμενο αναφέρεται σε έναν ναό που έχτισε το 1512 ο Αναστάσιος ο 'Α στα βόρεια της Συρίας και στον οποίο υπήρχαν δύο μεγάλα ορειχάλκινα δέντρα.

Σύμφωνα με μια άλλη παράδοση, το στόλισμα του δέντρου καθιερώθηκε από τον Μαρτίνο Λούθηρο, ο οποίος περπατώντας τη νύχτα στα δάση και βλέποντας τα χειμωνιάτικα αστέρια να λάμπουν μέσα στα κλαδιά, συνέλαβε την ιδέα της τοποθέτησης ενός φωτεινού δέντρου στο σπίτι του, που θα απεικόνιζε τον έναστρο ουρανό απ' όπου ο Χριστός ήρθε στον κόσμο.

2

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤην ίδια μέρα της Γέννησης του Χριστού καθιερώθηκε ταυτόχρονα και η πρώτη μέρα του χρόνου.

Το μυθολογικό γεγονός του "Αγιοβασίλη"

Μεγάλη εντύπωση προκαλεί το μυθολογικό γεγονός του "Αγιοβασίλη" με το έλκηθρό του που το κινούν οι ιπτάμενοι τάρανδοι.

Ούτε αυτό δεν θα μπορούσε να μην παρθεί από την Αρχαία

Ελλάδα., Τον μήνα Δεκέμβριο, οι Έλληνες γιόρταζαν τον Διόνυσο αλλά και τον Φωτοφόρο Απόλλωνα-Ήλιο παριστάνοντάς τον πάνω στο ιπτάμενο άρμα του, να μοιράζει το φως. Το άρμα έγινε έλκηθρο, τα άλογα έγιναν τάρανδοι και το "δώρο" του φωτός που μοίραζε στους ανθρώπους έγινε κυριολεκτικά "μοίρασμα δώρων".

ΠΟΝΤΟΣ

Στον Πόντο, για τ' ανύπαντρα κορίτσια έλεγαν :

-Εσύ κορίτσι που θέλεις να ονειρευτείς στον ύπνο σου αν θα πάρεις πλούσιο άντρα ή φτωχό, κρύψε κρυφά, χωρίς κανένας να σε δει, την πρώτη σου μπουκιά από τη βασιλόπιτα του τραπεζιού.

Σαν κλειστείς μονάχη σου στην κάμαρά σου, άλειψε την με μέλι και με βούτυρο, άνοιξε το παράθυρο που βλέπει κατά το Βοριά και στάσου εκεί τα μεσάνυχτα και πες :

ΦώταΜε τη γιορτή των Φώτων έκλεινε ο κύκλος των γιορτών του Δωδεκαήμερου, που είχαν πολλαπλή λειτουργία:

Τόνωναν το οικογενειακό και θρησκευτικό αίσθημα, έδιναν χαρά για τη μετάβαση από τη χειμωνιάτικη στην

ανοιξιάτικη περίοδο (χειμερινό ηλιοστάσιο) και απέβλεπαν -με την τήρηση κάποιων συμβολικών εθίμων- στην

εξασφάλιση της καλής σοδειάς.

3

Παραμονή των Φώτων (5 Ιανουαρίου)

Τα παιδιά ξεχύνονται στα σπίτια, γνωστά και μη, για ψέλνουν τα κάλαντα των Θεοφανείων. Οι γειτονιές γεμίζουν από γλυκές φωνές που ψέλνουν:

«Σήμερα τα φώτα κι ο φωτισμός,η χαρά μεγάλη κι ο αγιασμός.Κάτω στον Ιορδάνη τον ποταμό,κάθετ’ η κυρά μας η Παναγιά.Όργανο βαστάει, κερί κρατεί,και τον Αϊ-Γιάννη παρακαλεί.Αϊ-Γιάννη αφέντη και βαπτιστή,βάπτισε κι εμένα Θεού παιδί.Ν' ανεβώ επάνω στον ουρανό,να μαζέψω ρόδα και λίβανο.»

1) Οι γιαγιάδες έλεγαν παλιά πως οι Καλικάντζαροι ήταν αερικά , ξωτικά. Τους φαντάζονταν σαν κάτι μαυριδερά ψηλά και κοκαλιάρικα κακάσχημα όντα, κάτι μεταξύ ζώου και ανθρώπου κι όλη την ώρα χοροπηδούσαν γκρινιάζοντας, φωνάζοντας και τραγουδώντας.

Έναν ολόκληρο χρόνο πάλευαν να κόψουν το δέντρο ή το στύλο που στηρίζει τη γη και να την κάνουνε να βουλιάξει.

Επομένως βρίσκονταν κάτω από τη γη, στον κάτω κόσμο και ζήλευαν τον απάνω κόσμο. Όταν έφτανε το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων , από φόβο μη βουλιάξει η γη και τους πλακώσει , έφευγαν κι ανέβαιναν στον απάνω κόσμο , στη γη , για να τυραννήσουν τους ανθρώπους που θα έβρισκαν μπροστά τους.

2) Διηγιότανε μια γυναίκα πως αφού ετοίμασε τα γλυκά της - βασιλόπιτες, κουραμπιέδες, μελομακάρονα - είδε από το παράθυρο πως ξημέρωσε. Όμως είχε ξεγελαστεί από το φεγγάρι, γιατί λένε "του Γενάρη το φεγγάρι παρά λίγο να 'ναι μέρα".

Έτρεξε και ξύπνησε τα παιδιά της για να τα στείλει με τα γλυκά στο φούρνο. Τα παιδιά σηκώθηκαν. Όμως η αυγή αργούσε να 'ρθει και ξαφνικά σ' ένα τρίστρατο άκουσαν φωνές και γέλια.

Σε μια στιγμή γέμισε ο δρόμος Καλικάτζαρους. Άρπαξαν τα παιδιά τους πετάξανε ότι κρατούσανε και αρχίσανε ένα διαβολικό χορό τραγουδώντας:

- Ω!... στραβά ταψιά, με τα ψεύτικα ψωμιά, άλλα με τα άσχημα, πηδάτε, μπρε μπαγάσικα.

4

Την ώρα που λάλησε ο πρώτος πετεινός, εξαντλημένοι οι Καλικάτζαροι αφήσανε τα ταψιά στα κεραμίδια ενός σπιτιού, κι αρχίσανε να τρέχουνε με στριγκλιές και γέλια, βγάζοντας έξω τις γλώσσες τους "που 'ναι κόκκινες σαν φλογίτσες φωτιάς" και κουνούσανε τις ουρές τους σαν το "φυσερό" εδώ και εκεί. Σαν ξημέρωσε και βγήκαν τα τρία παιδιά μισολιπόθυμα, χωρίς να έχουν δυνάμεις να σηκωθούν. Τα κουνήσανε, τα ραντίσανε αγιασμό και όταν συνήλθανε, διηγήθηκαν τι τους είχαν κάνει οι Καλικάτζαροι.Αυτά διηγιότανε και όλοι φοβότανε να βγουν αξημέρωτα από τα σπίτια τους όλο το Δωδεκάμερο.

3) Οι Αρχαίοι πίστευαν πως οι ψυχές σαν έβρισκαν την πόρτα του Άδη ανοιχτή, ανέβαιναν στον απάνω κόσμο και τριγύριζαν παντού χωρίς έλεγχο και περιορισμούς.

ΕΑΡΙΝΗ ΙΣΗΜΕΡΙΑ-ΠΑΣΧΑ

H σκιά του "Στολισμένου Φιδιού" εμφανίζεται κάθε ισημερία στα σκαλοπάτια της πυραμίδας στην Τσίτσεν 'Iτζα στο Μεξικό, η οποία είναι έτσι κτισμένη ώστε κάθε ισημερία η σκιά της μίας πλευράς της να «πέφτει ακριβώς» πάνω στην πλευρά των σκαλοπατιών των άλλων πλευρών, σχηματίζοντας την καμπυλωτή πλάτη της ζωόμορφης θεότητας.Γύρω από την πυραμίδα, δεκάδες κάτοικοι ντυμένοι με στολές και φτερά (όπως εκείνα του φιδιού) δέχτηκαν τις πρώτες ανοιξιάτικες ακτίνες του ήλιου.

Πάντα οι γιορτές τις άνοιξης σε όλους τους πολιτισμούς ήταν γιορτές χαράς, ανανέωσης με κίνηση, με χορό, με τραγούδια. Υπάρχουν λουλούδια παντού και στολίδια στους ανθρώπους και στα σπίτια, υπάρχει πλούσιο ποτό και φαγητό και ασυγκράτητη χαρά, γιατί ένας νέος κύκλος θα ξεκινήσει.

Υπάρχουν πολλά έθιμα που σχετίζονται με τον ερχομό της Άνοιξης και σκοπό έχουν την εκδίωξη του χειμώνα, που συνήθως σχετίζεται με το «κακό», ώστε να μπορέσει να λάμψει το «νέο φως» της Άνοιξης.

Επίσης σημαντικό είναι εκείνη την περίοδο να τιμώνται και έτσι να εξευμενίζονται οι νεκροί, οι οποίοι θεωρείται ότι υποβοηθούν την καρποφορία της γης.

Την πρώτη μέρα του Μάρτη, για να αποτραπεί η βλαβερή επίδραση του ήλιου, τα παιδιά φορούν «μάρτη», στον καρπό του χεριού ή στο μεγάλο δάχτυλο του ποδιού.

5

Είναι ένα βραχιόλι φτιαγμένο από κλωστή άσπρη – κόκκινη ή χρυσή. Για να φορτιστεί ενεργειακά το κρεμούν τη νύχτα σε μία τριανταφυλλιά και όταν έρθει η βραδιά της Ανάστασης ή όταν πρωτοδούν χελιδόνι το κρεμούν πάλι σε μία τριανταφυλλιά για να αποκτήσουν το χρώμα της.

Διάφοροι μελετητές λένε ότι αυτό σχετίζεται με την «Κρόκη», που οι μύστες των Ελευσίνιων μυστηρίων έδεναν στο δεξί χέρι και στο αριστερό πόδι.

Άλλο έθιμο της 1ης Μαρτίου είναι η ψευδολογία που υπάρχει και την 1η Απριλίου.

Είναι σύμβολο της ανοιξιάτικης πάλης και του ξεγελάσματος των βλαπτικών δυνάμεων, που θα μπορούσαν να εμποδίσουν τον ερχομό της Άνοιξης και την αναγέννηση της φύσης.

Επίσης τα σπίτια καθαρίζονται καλά και σπάζουν στην πόρτα κάποιο πήλινο αγγείο, για να διώξουν το χειμώνα και τις σκοτεινές δυνάμεις.

Πολύ σημαντικό είναι να μπει στο σπίτι η πρωινή δροσιά του Μάρτη. Γι’ αυτό οι νοικοκυρές, βγαίνουν το ξημέρωμα και κόβουν ένα κλαδί ή σπαρτά που είναι γεμάτα μ’ αυτή την πρωινή δροσιά και ραντίζουν όλο το σπίτι.

Πριν την εμφάνιση του χριστιανισμού, το Πάσχα ήταν γιορτή των Αιγυπτίων σχετιζόμενη με την εαρινή Ισημερία.

Το Πάσχα αρχικά γιορταζόταν συγχρόνως σ’ όλες τις χριστιανικές Εκκλησίες και από το 9Ο αιώνα καθορίσθηκε να τελείται την πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο της εαρινής ισημερίας της 21ης Μαρτίου μη συμπεριλαμβανομένης, κατά το Ιουλιανό ημερολόγιο στην Ορθόδοξη εκκλησία και κατά το Γρηγοριανό στη Ρωμαιοκαθολική.

Ανάσταση Λαζάρου

Πολλά είναι τα έθιμα του Πάσχα. Στη Λέσβο, τη Θράκη, τη Σκύρο, την Κρήτη, την Κύπρο κ.α. υπάρχουν έθιμα που αναπαριστούν την ανάσταση του Λαζάρου, συνδεμένα με την πάλη ανάμεσα στο Χειμώνα και την Άνοιξη.

6

Κυριακή των Βαΐων

Την Κυριακή των Βαΐων παιδιά περιφέρουν στους δρόμους τα Βάγια που θεωρείται ότι έχουν γονιμοποιητική, θεραπευτική και αποτρεπτική κάθε κακού δύναμη.

Κάτι ανάλογο γινόταν και στην αρχαία Ελλάδα με την «ειρεσιώνη», ένα κλαδί με καρπούς που περιέφεραν τα παιδιά κατά την διάρκεια των ανοιξιάτικων γιορτών.

Συμβόλιζε την ευφορία και τη γονιμότητα της γης.Γιορτάζονταν δυο φορές το χρόνο, μια την άνοιξη με σκοπό την παράκληση των ανθρώπων προς τους θεούς κυρίως του Απόλλωνος-Ήλιου και των Ωρών για προστασία της σποράς και μια το φθινόπωρο, για να τους ευχαριστήσουν για την συγκομιδή των καρπών. Ταυτόχρονα με τις ευχαριστίες προς τους θεούς, έδιναν ευχές και στους συνανθρώπους.Ο Όμηρος αναφέρει πως όταν βρέθηκε στη Σάμο, σκάρωσε διάφορα τραγούδια τα οποία μαζί με μια ομάδα παιδιών κρατώντας την «ειρεσιώνη», τα τραγουδούσαν στα σπίτια των πλουσίων ευχόμενοι πλούτο, χαρά και ειρήνη.

Μεγάλη Εβδομάδα

Επίσης το πρωί της Μεγάλης Παρασκευής λέγεται και το μοιρολόι «Σήμερα μαύρος ουρανός.» , που αναφέρεται στη σταύρωση του Χριστού. (ΤΟ ΜΟΙΡΟΛΟΙ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ: ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΛΛΟΓΗ Α. ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ)

ΙΜΒΡΟΣ (Μεγάλη Πέμπτη)

Σήμερα μαύρος ουρανός, σήμερα μαύρη μέρα,σήμερα τ' άστρα θλίβονται και το φεγγάρι κλαίγει.Πάει στη μάνα του ο γιος θολός και βουρκωμένοςκι η μάνα του τον ερωτά κι η μάνα του τού λέει.- Γιε μου, με τ' άστρα μάλωσες, γιε μου, με το φεγγάρι,γιε μου, με τον αυγερινό, που πάει και βασιλεύει;

- Μηδέ με τ' άστρα μάλωσα, μηδέ με το φεγγάρι,μηδέ με τον αυγερινό που πάει και βασιλεύει………

Κέρκυρα - Μεγάλο Σάββατο - Το έθιμο "μπότηδες"

Οι Ενετοί συνήθιζαν την Πρωτοχρονιά (την μεγαλύτερη γιορτή των καθολικών) να πετούν από τα παράθυρα τους παλιά αντικείμενα, για να τους φέρει ο νέος χρόνος καινούργια.

7

Οι Κερκυραίοι οικειοποιήθηκαν το έθιμο αυτό και το πραγματοποιούσαν στη μεγαλύτερη ελληνική γιορτή, το Πάσχα. Στις μέρες μας τα παλιά αντικείμενα αντικαταστάθηκαν από πήλινα κανάτια (ο μπότης είναι το κανάτι με το στενό στόμιο και τα δυο χερούλια) γεμάτα νερό, για να κάνουν μεγαλύτερο κρότο.

Mια άλλη εξήγηση δίνει στο έθιμο ειδωλολατρική προέλευση. Το Πάσχα βρίσκεται στην αρχή της νέας βλαστικής χρονιάς, η φύση ξυπνάει από το χειμωνιάτικο λήθαργο και οι καρποί συλλέγονται σε νέα δοχεία, ενώ τα παλιά πετιούνται. Mετά το σπάσιμο των κανατιών, οι Φιλαρμονικές ξεχύνονται στους δρόμους της πόλης παίζοντας χαρούμενα εμβατήρια.

Τα πασχαλινά αυγάΤα πασχαλινά αυγά κουβαλούν μια χαρακτηριστική και παράξενη πορεία μέσα στους αιώνες.

Οι αρχαίοι Έλληνες, οι Πέρσες και οι Κινέζοι έδιναν τα αυγά σαν δώρα, στις ανοιξιάτικες γιορτές τους πολύ πριν τις προ-Χριστιανικές ανοιξιάτικες γιορτές.

Εμφανίζονται δε παράλληλα στην ειδωλολατρική μυθολογία, όπου διαβάζουμε πως το Πουλί του Ήλιου έχει εκκολαφθεί από το Αυγό της Γης. Μερικά παγανιστικά έθιμα δείχνουν τον παραλληλισμό του αυγού προς τη δημιουργία της ζωής πάνω στη γη.

Ο Ουρανός και η Γη θεωρούνταν σαν να ήταν τα μισά ενός αυγού, από όπου ξεπρόβαλλε η ζωή πάνω στη Γη. Για τους πρώτους Χριστιανούς το αυγό είναι ολοφάνερα το σύμβολο της Ανάστασης του Χριστού, πιστεύεται πως είναι το πιο κατάλληλο και ιερό μέρος του εορτασμού του Πάσχα.

Το φως της Ανάστασης

Το φως της Ανάστασης έχει όλα τα χαρακτηριστικά της «νέας φωτιάς».

Μ’ αυτό ανανεώνεται η φωτιά στο καντήλι και στο τζάκι και έχει δύναμη γονιμοποιητική και αποτρεπτική. Σε πολλές περιοχές μάλιστα ανάβουν

8

φωτιές την μεγάλη εβδομάδα και την Κυριακή του Πάσχα, όπου καίνε άλλοτε τον Μάρτη και άλλοτε τον Ιούδα.

Αυτές οι φωτιές σχετίζονται και με την εαρινή ισημερία. Με τις ανοιξιάτικες γιορτές συνδέεται και η μέρα του Αγ. Γεωργίου.

Την ημέρα αυτή γίνεται περιφορά της εικόνας, σφάζονται αρνιά, διοργανώνονται αγώνες δρόμου, ιπποδρομίες καθώς και χοροί και τραγούδια.

Εξάλλου παραδοσιακά οι χοροί που χορεύονται στις γιορτές της Άνοιξης είναι κυκλικοί ή μάλλον σπειροειδείς σε έναν ρυθμό Βαλς.

Ορισμένες χώρες της Ευρώπης διατηρούν ακόμα παραδόσεις, όπου οι νέοι ενωμένοι σε μία σειρά χορεύουν στα δάση περνώντας ανάμεσα από τα δέντρα και έπειτα κατεβαίνουν στην πλατεία του χωριού και συνεχίζουν να χορεύουν σε κύκλο.

ΘΕΡΙΝΟ ΗΛΙΟΣΤΑΣΙΟ

Του Αι-Γιαννιού του Λιοτροπιού, του Λαμπαδάρη, του Κλήδονα

Η ακμή του καλοκαιριού συμπίπτει με τις θερινές ροπές του ηλίου τον Ιούνιο, που θεωρούνται σημαντική και ορισμένες φορές επικίνδυνη καμπή του χρόνου.

Όσα αρχαία έθιμα ανάγονται στις θερινές τροπές του ηλίου συνδέθηκαν με το Γενέθλιον του Ιωάννου του Πρόδρομου (24

Ιουνίου).

Η συσχέτιση δεν έγινε χωρίς λόγο.

Κατά τον ευαγγελιστή Λουκά (1,26-36) ο Ιωάννης ο Πρόδρομος ήταν έξι μήνες μεγαλύτερος από τον Ιησού.

Αφού λοιπόν η γέννηση του Χριστού ορίστηκε από την εκκλησία στις 25 Δεκεμβρίου, δηλαδή κατά τις χειμερινές τροπές του ηλίου, επόμενο ήταν το Γενέθλιο του Ιωάννου του Προδρόμου να συμπέσει με την 24 Ιουνίου, δηλαδή κατά τις θερινές τροπές του ηλίου."

(Γ.Α. Μέγα, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")

9

Σε πολλά μέρη η γιορτή λέγεται κοινώς τ' Αϊ-Γιαννιού του Λιοτροπιού (Κύθνος) ή

Λιτροπίου (Κύμη) ή Λουτρόπου (Σινώπη) ή Αλιτροπιού (Λέσβος) και επικρατεί η πίστη ότι

ο ήλιος της μέρας αυτής "τρέμει ή γυρίζει και είναι θαμπερός".

Στην Κομοτηνή της Θράκης σηκώνονταν το πρωί, για να δουν τον ήλιο που γυρίζει σα μύλος ή σαν τροχός.

Στη Σινώπη μάλιστα διανυκτέρευαν κατά ομάδες τρώγοντας, πίνοντας και χορεύοντας όλη τη νύχτα και το πρωί, μόλις χάραζε, έβαζαν τη μαγείρισσα μες στο καζάνι, περνούσαν ξύλα από τα χέρια του καζανιού και τη σήκωναν τέσσερις.

Οι άλλοι χόρευαν και με το χορό πηγαίνανε ως τη Φοινικίδα (εξοχή της Σινώπη). Εκεί περιμένανε να βγει ο ήλιος, να δούνε τον ήλιο πως γυρνά εκείνη τη μέρα και βγαίνει.

Πάλι με το χορό γύριζαν πίσω και πήγαιναν στην εκκλησιά.

Στα Νένητα Χίου άμα εξέλθουν της εκκλησίας, συνέρχονται καθ' ομάδας εις τ' αλώνια και, αφού φάγωσι διάφορα οπωρικά, αρχίζουν να συστρέφονται (να κουρδουβαλίζουν) μέχρι της μεσημβρίας.

Στην Οινόη Πόντου,μικροί παίδες περιέρχονται τας οικίας και ρίπτοντες εις αυτά λαλάτσια (λιθαράκια) επάδουσι εν χορώ:

"Τρόπου, τρόπου, ήλιε, που γυρίζουν τα λαλάτσια, σα μέτερα και σα σέτερα..."

Το ηλιακό αυτό φαινόμενο ήταν φυσικό να προκαλέσει και δεισιδαιμονικούς φόβους και γενικές απαγορεύσεις.

Έτσι τη μέρα αυτή δεν αρχίζουν καμιά δουλειά, επειδή, όπως λέγουν, είναι λιτρόπι και: όποια μέρα πέσει το Λιοτρόπι τ' Αϊ-Γιαννιού τη φυλάνε όλο το χρόνο δεν κάνουν γάμους, δεν κόβουν ρούχα, δεν φυτεύουν, δεν αρχίζουν σπορά. Είναι κακιά μέρα κι ό, τι αρχινήσεις, δεν πάει εμπρός (Σκύρος).

Χαρακτηριστικό έθιμο της γιορτής είναι, όπως γνωρίζουμε, οι φωτιές τ' Αϊ-Γιαννιού (κοινώς: φανοί, οφανοί, αφανοί, καλαφωνοί, κ.τ.λ.), από τις οποίες ο άγιος λέγεται και Φανιστής (Χίος) ή Λαμπαδάρης (Αθήνα) ή Λαμπροφόρος (Κύπρος).

10

Την παραμονή δηλαδή ανάβουν στους δρόμους ή μπροστά από κάθε σπίτι με καλαμιές ή παλιοκοφίνια μια ή τρεις φωτιές, τις οποίες πηδούν, ενώ ταυτόχρονα λέγουν:

-Όξω ψύλλοι και κοριοί, μέσα η ρόγα η χρυσή (Λήμνος) ή

Να πηδήσω τη φωτιά, μη με πιάσ' η αρρώστια (Πυλία).

Στην Κάρπαθο οι γυναίκες καθώς πηδούν τους καλαφωνούς, αναφωνούν:

"το βάρος μου μετάξι" ή

το "βάρος μου νά' ναι μάλαμα για το σπίτι".

Αλλά την έννοια του εθίμου αποδίδει η αναφώνηση:

"Αφήνω τον κακό χρόνο και πάω στον καλύτερο".

Αν θυμηθούμε την ανάλογη αρχαία φράση

"Έφυγον κακόν, εύρον άμεινον", καταλαβαίνουμε την αρχική σημασία του πηδήματος των φωτιών:

να καθαρθούν δηλαδή με τη δύναμη της φωτιάς οι άνθρωποι και απαλλαγμένοι από κάθε κακό να μπουν καθαροί και ακμαίοι στη νέα περίοδο του χρόνου (έθιμο καθαρτήριο και διαβατήριο).

Σε πολλά μέρη στη φωτιά ρίχνουν το στεφάνι της Πρωτομαγιάς ή το στεφάνι του Άϊ-Γιάννη της περασμένης χρονιάς, ενώ τη στάχτη τη μεταχειρίζονται για αποτρεπτικούς και μαντευτικούς σκοπούς.

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ ΔΟΞΑΣΙΕΣ

11

ΗΛΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Στους αρχαίους ο ήλιος θεωρείται πανδερκής, που θα πει αυτός που βλέπει τα πάντα και πανδαήμων που σημαίνει αυτός που γνωρίζει τα πάντα. Ο Αισχύλος , στον Προμηθέα, τον αποκαλεί πανόπτη.

Οι Πέρσες προσκυνούσαν τον ήλιο, στρέφοντας το πρόσωπο στην ανατολή . Η είσοδος σχεδόν όλων των ελληνικών ναών ήταν στραμμένη στην ανατολή. Κατά τους μεταγενέστερους χρόνους, παρέλαβαν τη συνήθεια αυτή από τους Πέρσες, οι Ρωμαίοι και απ΄αυτούς οι χριστιανοί. Στους ορθόδοξους διατηρείται η προσευχή προς την ανατολή, χτίζονται δε κατά τη συνήθεια αυτή και οι εκκλησίες, ώστε οι πιστοί να έχουν το πρόσωπο πάντοτε στραμμένο κατά την ανατολή. Κατά τους ιστορικούς χρόνους, τη λατρεία του ήλιου στην Ελλάδα αντικατέστησε, ίσως, αυτή του προφήτη Ηλία, συσχετίζοντάς την με το γεγονός της λατρείας του στις κορυφές των ελληνικών βουνών.

Η αρχαία δοξασία για την προσωποποίηση του ήλιου διατηρείται και σήμερα.

Ο ήλιος είναι ένας ωραίος νέος που τρέχει όλη μέρα χωρίς τροφή, και το βράδυ τρώει και πίνει μέχρι κορεσμού (πέντε φούρνους ψωμί και δέκα στέρνες νερό).

Από την ιδέα της προσωποποίησης του ήλιου προέκυψε η πρόληψη ότι σαν από λόγους σεβασμού, δεν πρέπει κανείς να ουρεί αντίκρυ στον ήλιο, γιατί δήθεν προσβάλλεται από ίκτερο (ηλιοκρούγεται), κατά μεταφορά του χρώματος.

Όσες προλήψεις αφορούν τον ήλιο αναφέρονται κυρίως στη δύση του, γιατί την ακολουθεί σκοτάδι, και κατά δεύτερο λόγο στην έκλειψή του, που φέρνει το σκοτάδι και κατ' αναλογία προμηνύει καταστροφές.

Για τούτο θεωρείται πως ότι γεννιέται, άνθρωπος ή ζώο, κατά τη δύση του ήλιου δεν προκόβει, αντίθετα με ότι γεννιέται κατά την ανατολή.

ΕΚΛΕΙΨΗ ΗΛΙΟΥ

ΜΥΘΟΙ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Όπως ήταν φυσικό, ένα τόσο εκπληκτικό φυσικό φαινόμενο όπως η αιφνίδια ολική εξαφάνιση του

Ηλίου στην διάρκεια της ηµέρας, έχει έντονα αποτυπωθεί στους μύθους, τις δοξασίες και τις παραδόσεις ολόκληρου του

κόσµου.

Οι διάφοροι λαοί έφτιαξαν ποικίλους μύθους για να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της εκλείψεως του Ηλίου. Φαντάζονταν ότι την ώρα της

εκλείψεως τα ουράνια αυτά σώματα περικυκλώνονταν από δράκοντες ή δαίμονες, που προσπαθούσαν να τα καταπιούν ή να κάνουν οποιοδήποτε

κακό.

Οι Βαβυλώνιοι πίστευαν ότι εφτά κακά πνεύματα περιβάλλουν τη Σελήνη και, λυσσασμένα καθώς είναι, την πιέζουν.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι μάγισσες κατέβαζαν τη Σελήνη και τον Ήλιο, γι' αυτό τις εκλείψεις τις ονόμαζαν "καθαιρέσεις". Και σήμερα ακόμα, στα κρητικά τραγούδια αναφέρονται δράκοντες και λάμιες που κατατρώνε το Φεγγάρι ή τις ακτίνες του Ήλιου.

Στις περισσότερες μυθικές αφηγήσεις συναντούµε ένα θρυλικό ζώο, συχνά, όπως παρατηρεί ο Φρέϊζερ, έναν Δράκοντα, που καταπίνει τον Ήλιο: στην παράδοση των μανδαρίνων, η έκλειψη ονομάζεται "shi", λέξη η οποία σηµαίνει: "τρώω".

Ο Δράκων συναντάται επίσης:

Στην Ευρώπη, (κυρίως στους Έλληνες και τους Ρωµαίους),

Στην Ινδία, την Ινδονησία, την Μογγολία και την Κίνα.

Στη Σιβηρία, είναι µία νυκτερίδα,

Στη Σκανδιναβία, ένας λύκος,

Στο Βιετνάμ, ένας βάτραχος,

Στην Παραγουάη και την Αργεντινή ένα τζάγκουαρ

12

Στη Βολιβία ένας σκύλος.

Στο Βιετνάμ, ένας βάτραχος είναι δεµένος µε χρυσή αλυσίδα στον βυθό της λίµνης Hanh. Πολλές φορές ξεπηδά µέσα από τα βάθη της λίµνης και καταπίνει την Σελήνη. Τότε οι κόρες της Σελήνης τρέχουν να αναζητήσουν τον άνακτα της νύκτας, τον µόνο που µπορεί να αντιμετωπίσει τον βάτραχο και να βγάλει από µέσα του την Σελήνη. Όλες οι νεαρές κόρες οφείλουν να βοηθήσουν τις Νύµφες σε αυτό το δύσκολο έργο.

Ένας ινδονησιακός μύθος της νήσου BaIi αφηγείται πως ο πονηρός Kala Rau φθονεί τους αγαθούς αθανάτους Θεούς που ενοικούν την Νιρβάνα. Συλλαμβάνει λοιπόν ένα σχέδιο για να αποκτήσει και ο ίδιος την αθανασία:

μεταμφιεσμένος σε γυναίκα, προσποιείται ότι του έχει ανατεθεί να σερβίρει το μαγικό ελιξίριο στο Συμπόσιο των Θεών. Κάποια στιγµή που δεν τον βλέπουν οι Αθάνατοι, πίνει βιαστικά µία γουλιά από το ελιξίριο. Αλλά ο ηλιακός Θεός Βισνού, πάντοτε προνοητικός, το καταλαβαίνει και αποκεφαλίζει τον πονηρό πριν αυτός προλάβει να καταπιεί το ελιξίριο που θα του χαρίσει την αθανασία.

Το αποκεφαλισμένο σώµα είναι πια νεκρό, αλλά το κεφάλι έχει γίνει αθάνατο διότι το ελιξίριο έχει προλάβει να επιδράσει σε αυτό.

Στην συνέχεια, οργισμένος µε τους Θεούς, ο Kala Rau που είναι πια µόνο κεφάλι, καταδιώκει στον ουρανό τον Ήλιο και την Σελήνη για να τους καταβροχθίσει. Πολλές φορές κατορθώνει να τους καταπιεί, όµως εκείνοι, µετά από µία σύντοµη εξαφάνιση, εµφανίζονται και πάλι βγαίνοντας από την κομμένη άκρη του λαιµού του.

Αυτός ο μύθος είναι εμπνευσμένος από την ινδική εποποιία Μαχαµπαράτα. Λέγεται πως η μεγάλη μάχη του ηλιακού Θεού Βισνού, του πλέον ισχυρού ανάµεσα στους Θεούς αυτής της παράδοσης, εναντίον των χαοτικών Δυνάµεων, έλαβε χώρα στην διάρκεια µιας ηλιακής εκλείψεως.

13

2800 π.Χ. Οι Κινέζοι προσπάθησαν να αναπτύξουν την τέχνη της προβλέψεως των ηλιακών εκλείψεων.

Παρόλα αυτά, δεν τα κατάφερναν πάντοτε πολύ καλά σε αυτόν τον τομέα, όπως μαρτυρά η ιστορία των δύο αυτοκρατορικών αστρολόγων Ηί και Ηο περί το έτος

2136 π.Χ.

Οι παρακάτω στίχοι απετέλεσαν τον επιτάφιό τους:

«Εδώ αναπαύονται τα κορμιά του Ηί και του Ηο. Ορατό σε όλους το θλιβερό τους πεπρωμένο. Καθώς

καταδικάσθηκαν να κρεμαστούν διότι δεν προέβλεψαν μία έκλειψη που έκανε το φως αόρατο».

Πρέπει να πούμε ότι στην Κίνα δεν αστειεύονταν με τις εκλείψεις, καθώς ο αυτοκράτορας θεωρούνταν "Υιός του Ουρανού" και η βασιλεία του έπρεπε να αντανακλά και να εγγυάται την κοσμική αρμονία. Μία έκλειψη μπορούσε συχνά να ερμηνευθεί ως δείγμα αταξίας και δυσαρμονιών στην αυτοκρατορική διακυβέρνηση.

Ήταν ένα είδος προειδοποίησης προς τον αυτοκράτορα ότι έπρεπε να επανορθώσει κάποια σοβαρά σφάλματα τα οποία προκαλούσαν δυσαρμονία. Η επανόρθωση αυτή απαιτούσε μία ειδική τελετή που έπρεπε να γίνει αμέσως και με απόλυτο σεβασμό σε ένα πλήθος λεπτομερειών.

Κατανοούμε λοιπόν ότι, κάτω από αυτές τις συνθήκες, μία έκλειψη που δεν είχε προβλεφθεί δημιουργούσε σοβαρά προβλήματα στους αστρολόγους - αστρονόμους της αυλής.

Από την στιγμή που το φαινόμενο είχε προβλεφθεί εγκαίρως, ο αυτοκράτορας και οι σύμβουλοί του είχαν όλον τον καιρό να προετοιμασθούν για τις αντιδράσεις των υπηκόων αλλά και για την άμεση πραγματοποίηση της τελετής αυτής.

Την ημέρα για την οποίαν είχε προβλεφθεί η έκλειψη, οι μανδαρίνοι συγκεντρώνονταν στο παλάτι, και μόλις το φαινόμενο ξεκινούσε ο ίδιος ο αυτοκράτορας κτυπούσε το τύμπανο για να φοβίσει και να απομακρύνει τον Δράκοντα.

Την ίδια στιγμή, μία άλλη τελετή λάμβανε χώρα στο "υπουργείο τελετουργιών".

14

Εμπρός από την πόρτα έστρωναν μεταξωτά υφάσματα και μέσα στην μεγάλη σάλα έκαιγαν αρώματα προς τιμήν των Θεών. Είκοσι τέσσερις άνδρες της αυτοκρατορικής φρουράς έκρουαν τα τύμπανα που θα φόβιζαν τον Δράκοντα, ενώ οι κορυφαίοι των τελετών, ντυμένοι με τις επίσημες φορεσιές τους, στέκονταν στην μέση ορθοί και στραμμένοι προς την πλευρά όπου έπρεπε να βρίσκεται ο Ήλιος.

Όταν ο αρχηγός των αστρονόμων ανακοίνωνε ότι η έκλειψη πλησίαζε στο τέλος της, έπεφταν όλοι στα γόνατα και μία δυνατή μουσική άρχιζε να βγαίνει από την σάλα.

Ο Φλαμμαριόν μας δίνει πολύ ενδιαφέρουσες σχετικές πληροφορίες σε γραπτά του κείμενα που χρονολογούνται περί το 1865. Οι πανάρχαιες αυτές τελετές δεν εγκαταλείφθηκαν παρά με το τέλος της κινεζικής αυτοκρατορίας, το 1912.

Οι κάτοικοι της Μεσοποταμίας μάς άφησαν ένα πλήθος καταγεγραμμένων παρατηρήσεων επάνω στις ηλιακές εκλείψεις που παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον και για τους σύγχρονους αστρονόμους.

Οι ίδιοι συνήθιζαν να ανάβουν δαυλούς, ασκώντας έτσι μία μορφή συμπαθητικής μαγείας, για να ξανανάψουν το σβησμένο άστρο. Πάντως, η πρώτη ιστορικά εξακριβωμένη ορθή πρόβλεψη ηλιακής εκλείψεως έγινε από τον Έλληνα φυσικό φιλόσοφο και μαθηματικό Θαλή τον Μιλήσιο, το 585 π.Χ.

Στην Αίγυπτο, θεωρούσαν ότι οι ηλιακές εκλείψεις προέκυπταν από μία μάχη

ανάμεσα στον ηλιακό Θεό Ρα και τον ορκισμένο εχθρό του, το ερπετό Άποφις.

Πολλές φορές στην ανθρώπινη ιστορία, οι εκλείψεις θεωρήθηκαν ως σημάδια για την αίσια ή την μη αίσια

έκβαση μίας μάχης.

Έτσι, το 431 π.Χ., ο Αθηναίος στρατηγός Περικλής απο-φάσισε να επιτεθεί στην Πελοπόννησο μετά από μία

έκλειψη ενώ την ιδία χρονιά οι Πέρσες θεώρησαν πως μία άλλη έκλειψη είχε προαναγγείλει μία εξέγερση στην

στρατιά του Ξέρξη.

Για τους Ινδιάνους της Αμερικής, οι εκλείψεις σημαίνουν μία μάχη ανάμεσα στον Ήλιο και την Σελήνη.Για τους Ίνκας, ο Ήλιος μαχόταν μία χαοτική Δύναμη.

15

Για τους Εσκιμώους της Αλάσκα, η έκλειψη αντιστοιχούσε στον θάνατο και η επανεμφάνιση στην Αναγέννηση του Θεού Ηλίου.

Μία άλλη ενδιαφέρουσα δοξασία, που συναντάται και στους Εσκιμώους, αναφέρεται από τον Φρέιζερ:

Στους Εσκιμώους της Αλάσκα απαντάται η αντίληψη ότι, κατά την διάρκεια μίας εκλείψεως, μία ακάθαρτη επιρροή κατεβαίνει στην γη.

Παρόμοιες αντιλήψεις συναντούμε και στην νότια Γερμανία. Κάποιοι χωρικοί εκεί, θεωρούν ότι κατά την διάρκεια μίας εκλείψεως κάποιο δηλητήριο πέφτει επάνω στην γη τις στιγμές εκείνες, και για ένα χρονικό διάστημα ακόμη, δεν μαζεύουν και δεν τρώνε φρούτα και καρπούς.

Εάν η έκλειψη διαρκέσει πολύ, καταλαμβάνονται από έντονο άγχος, τοποθετούν αναμμένους δαυλούς επάνω στις στέγες των σπιτιών τους και προσεύχονται για την επιστροφή του Ηλίου.

Σε κάποιες άλλες περιοχές, οι κάτοικοι θεωρούν ότι τα νερά δηλητηριάζονται κατά την διάρκεια μίας εκλείψεως.

Αλλά οι εκλείψεις δεν αντιμετωπίζονται πάντοτε μόνον αρνητικά, Ούτε έχουν για όλες τις φυλές την έννοια μίας μάχης μεταξύ των Θεϊκών Δυνάμεων.

Σε κάποιες παραδόσεις, όπως στην Ταϊτή, η έκλειψη σημαίνει πως δύο Θεοί κάνουν έρωτα μεταξύ τους, συνήθως μάλιστα ο Ήλιος με την Σελήνη.

Για κάποιες φυλές Αιθιόπων, στην γλώσσα των οποίων ο Ήλιος είναι θηλυκού γένους και η Σελήνη αρσενικού, οι δύο αυτές θεότητες συνευρίσκονται μεταξύ τους ερωτικώς στην διάρκεια μίας εκλείψεως, και τα τέκνα που προκύπτουν από αυτήν την ιερά ένωση είναι τα αστέρια.

Οι Εσκιμώοι κι άλλοι κάτοικοι της Αρκτικής πιστεύουν ότι η έκλειψη είναι μια έκφραση της Θείας Πρόνοιας: ο Ήλιος και η Σελήνη αφήνουν προσωρινά τις θέσεις τους στο ουράνιο στερέωμα, για να έρθουν να ελέγξουν αν πάνε όλα καλά κάτω στη Γη.

Παραμύθια

16

Μια μοναδική ιστορία αγάπης

Όταν ο Ήλιος και η Σελήνη συναντήθηκαν για πρώτη φορά, ερωτεύτηκαν με την πρώτη ματιά και ξεκίνησε μια μεγάλη αγάπη. Ο κόσμος ακόμα δεν είχε δημιουργηθεί και την ημέρα που ο Θεός αποφάσισε να τον φτιάξει, τους έδωσε το φως τους.

Αποφασίστηκε ότι ο Ήλιος θα φώτιζε τη μέρα και η Σελήνη τη νύχτα. Και έτσι θα ζούσαν χώρια. Με αυτή την απόφαση, πλημμύρισαν από στενοχώρια, γιατί κατάλαβαν πως θα ζούσαν χωριστά.

Η Σελήνη παρ' όλη τη λάμψη της άρχισε να απομονώνεται και ο Ήλιος από την πλευρά του, παρ' όλο που είχε κερδίσει τον τίτλο του "Βασιλιά των Αστέρων", δεν ήταν ευτυχισμένος.

Ο Θεός που έβλεπε τη θλίψη που είχαν, τους φώναξε και τους εξήγησε πως ο καθένας τους είχε μια ξεχωριστή λάμψη και δεν έπρεπε να είναι

θλιμμένοι.

"- Εσύ Σελήνη θα φωτίζεις τα βράδια και θα μαγεύεις τους ερωτευμένους.

Εσύ Ήλιε θα δίνεις λάμψη στη Γη την ημέρα και ζέστη στους ανθρώπους και η

παρουσία σου θα τους κάνει όλους πιο ευτυχισμένους."

Η Σελήνη λυπήθηκε για την τύχη της και έκλαψε πικρά...Και ο Ήλιος βλέποντάς την να υποφέρει αποφάσισε να της δώσει δύναμη και να την βοηθήσει να δεχτεί την απόφαση του Θεού.

Παρ' όλα αυτά, αποφάσισε να ζητήσει μια χάρη από το Θεό:

-Θεέ μου, βοήθησε τη Σελήνη γιατί είναι πιο ευαίσθητη από μένα και δεν αντέχει τη μοναξιά."

Και τότε ο Θεός της χάρισε τ' αστέρια.

17

Όταν η Σελήνη αισθάνεται μοναξιά, καταφεύγει στ' άστρα, που κάνουν τα πάντα για να την παρηγορήσουν, αλλά ποτέ δεν το πετυχαίνουν.

Σήμερα ζουν χωριστά. Ο Ήλιος προσποιείται ότι είναι ευτυχισμένος και η Σελήνη προσπαθεί να κρύψει τη στενοχώρια της.

Λένε ότι ο Θεός ήθελε η Σελήνη να είναι πάντα γεμάτη και φωτεινή, αλλά δεν τα κατάφερε... Γιατί είναι γυναίκα και καμιά γυναίκα δεν μπορεί να ζει χωρίς αγάπη.

Όταν είναι ευτυχισμένη είναι γεμάτη και λάμπει. Όταν είναι δυστυχισμένη είναι μισή και ένα τέταρτο και τότε δεν είναι δυνατόν να φανεί η λάμψη της.

Η Σελήνη και ο Ήλιος ακολουθούν τη μοίρα τους. Αυτός, μόνος αλλά δυνατός. Η Σελήνη παρέα με τ' άστρα, αλλά, αδύναμη.

Πολλοί άντρες προσπάθησαν να την αποκτήσουν αλλά δεν μπόρεσαν. Μερικοί πήγαν να τη δουν από κοντά, αλλά και πάλι γύρισαν άπρακτοι. Ποτέ κανείς δεν μπόρεσε να τη φέρει στη Γη ούτε και κανείς κατάφερε να την κάνει να ερωτευτεί.

Ο Θεός τότε αποφάσισε ότι κανένας έρωτας δεν θα είναι αδύνατος. Ούτε του Ήλιου και της Σελήνης. Τότε, δημιούργησε την έκλειψη.

Σήμερα ο Ήλιος και η Σελήνη, ζουν περιμένοντας αυτή τη στιγμή. Αυτή τη στιγμή

που τους δόθηκε και που τόσο σπάνια συμβαίνει.

Όταν κοιτάζεις προς τον ουρανό από εδώ και μπρος και δεις τον Ήλιο να σκεπάζει τη Σελήνη, θα είναι γιατί ξαπλώνει

πάνω της και κάνουν έρωτα.

Αυτό το έργο αγάπης ονομάστηκε "έκλειψη". Είναι σημαντικό να θυμόμαστε ότι αυτή η λάμψη πάθους, είναι τόσο μεγάλη, που συνιστάται

να μη βλέπουμε προς τον ουρανό εκείνη τη στιγμή, γιατί τα μάτια μας μπορεί να τυφλωθούν, αντικρίζοντας τόση αγάπη.

18

Τα Παλάτια του Ήλιου

Εκεί που τελειώνει ο ουρανός και ακουμπά στη γη, στη δύση, είναι μια τρύπα που μπαίνει ο ήλιος το βράδυ για να πάει στα παλάτια του. Άλλη μια τρύπα όμοια είναι στην ανατολή, και απ' αυτή βγαίνει ο ήλιος το πρωί. Αν ήταν δυνατό να περάσει και κανείς άνθρωπος απ' αυτές τις τρύπες, δεν θα μπορούσε να σταθεί πουθενά, παρά μόνο από πάνω από τον ουρανό. Εκεί από πάνω από την τρύπα που είναι στη δύση, βρίσκονται τα παλάτια του ήλιου, που τον περιμένει κάθε βράδυ τον ήλιο η μάνα του.

Ο Ήλιος και η Σελήνη

Ο ήλιος παντρεύτηκε τη σελήνη. Την πήρε γυναίκα και την αγάπησε, αλλά και την ζήλευε πάρα πολύ. Για τούτο, όσο ήταν ο ήλιος στο σπίτι, η σελήνη δεν φαινόταν, αλλ' έμενε κρυμμένη. Ήθελε όμως να βγει και αυτή κομματάκι έξω, και τήραγε πότε θα βγει ο άντρας της, γιατί ήταν κυνηγός και πήγαινε κάθε μέρα στο κυνήγι.

Όταν πέρναγε ο ήλιος πίσω από τα βουνά, άμα δεν άκουγε τα βήματά του, κοίταζε κουκουλωμένη ως τα μάτια πότε θα βγει.

Αν έβλεπε την ακολουθία του, τις αχτίνες, έμενε σκεπασμένη άμα χανόταν και ο τελευταίος από την ακολουθία του ανδρός της, έβγανε το πρόσωπό της και χαιρόταν τον κόσμο. Άμα πάλιν έβλεπε από τα βουνά την ακολουθία στην ανατολή, έμπαινε μέσα. Έτσι, ζούσε πάντα καλά με τον άντρα της.

ΣΕΛΗΝΗ

Σελήνη και καιρικά φαινόμενα

Σε όλες τις περιοχές του κόσμου ο τρόπος που φαίνεται η Σελήνη συνιστά ένα διαχρονικό εργαλείο για την εμπειρική πρόγνωση του καιρού.

Λέγεται ότι:

• όταν ο μηνίσκος της Σελήνης είναι στραμμένος (η κοίλη πλευρά του) προς τα

πάνω ο καιρός θα είναι καλός, λέγεται και «καθιστός καβαλάρης».

19

• όταν είναι προς τα κάτω θα είναι κακός, λέγεται και «όρθιος καβαλάρης».

• όταν ένα λαμπερό αστέρι ή ένας πλανήτης βρίσκεται κοντά στη Σελήνη ο

καιρός θα είναι βίαιος.

• όταν υπάρχουν δύο Πανσέληνοι μέσα στον ίδιο μήνα τότε θα υπάρξουν

έντονα καιρικά φαινόμενα κατά τον επόμενο μήνα.

• όσο για την Πανσέληνο με το κόκκινο χρώμα («ματωμένο φεγγάρι») θεωρείται

προάγγελος καταστροφών και ειδικά από τους τσιγγάνους θεωρείται προάγγελος αιματοχυσίας.

• Και οι σεληνιακές εκλείψεις θεωρούνται, παραδοσιακά, ως οιωνοί κακών.

Σελήνη και καθημερινότητα

Πανσέληνος και ψυχισμός του ανθρώπου

Οι γεωργοί παρατηρούν εδώ και χιλιάδες έτη τις φάσεις της Σελήνης και προσαρμόζουν σε αυτές τις εργασίες τους.

θεωρείται καλό να αναλαμβάνει κανείς κάποιο έργο όταν η σελήνη γεμίζει, όπως και να ατενίζει κάποιος τη Σελήνη τις δύο πρώτες ημέρες του γεμίσματός της έχει θετική επίδραση.

Μάλιστα σε κάποιες περιπτώσεις συνηθίζεται ατενίζοντας κάποιος το φεγγάρι που αρχίζει να γεμίζει:

Να αγγίζει ένα χρυσό αντικείμενο για να αυξηθούν τα αγαθά του όπως αυξάνεται και το φεγγάρι, «χαρά στα μάτια που

είδανε τριών ημερών φεγγάρι», Να χτυπά τις παλάμες και πηδώντας τρεις φορές εύχεται να είναι

πάντα υγιής όπως εκείνη τη στιγμή,

20

Να ανακατεύει τα χρήματα στο πορτοφόλι του, για να είναι πάντα γεμάτο.

Καλή εξέλιξη έχουν και οι γάμοι που πραγματοποιούνται κατά τη γέμιση της Σελήνης.

Επίσης, πιστεύεται πως αν η γυναίκα συλλάβει στη γέμιση της Σελήνης τότε το παιδί θα είναι αγόρι ή αν γεννήσει στο γέμισμα του φεγγαριού το επόμενο παιδί θα είναι του ίδιου φύλου.

Τα μαλλιά κάποιου θα μακρύνουν πιο γρήγορα, αν κουρευτεί στο γέμισμα του φεγγαριού.

Είναι κακό να δει κανείς τη νέα σελήνη για πρώτη φορά καθιστός.

Για τη χάση της σελήνης (χασοφεγγιά) πιστεύεται, πως οι θάνατοι είναι συχνότεροι, σε αντίθεση με τις γεννήσεις όπου είναι συχνότερες .

Τότε :

δεν φυτεύουν, γιατί το φυτό ξεραίνεται

δεν πλένουν, γιατί τα υφάσματα χαλάνε

δεν παστώνουν λαχανικά ή ψάρια ούτε κόβουν ξύλα, γιατί σαπίζουν

δεν κλαδεύουν τα αμπέλια, γιατί αρρωσταίνουν.

Εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα θεωρείται μέσα στο χρόνο ο μήνας Ιανουάριος («Γενάρη μήνα κλάδευε και μη ρωτάς φεγγάρι»).

Κατά αναλογία, σε παραδοσιακές θεραπείες τα λόγια που χρησιμοποιούνται από τους πρακτικούς θεραπευτές προφέρονται στη χάση του φεγγαριού, ώστε να υποχωρήσουν και οι ασθένειες.

Πιστεύεται πως αν μια γυναίκα γεννήσει στο άδειασμα του φεγγαριού, θα είναι το επόμενο παιδί αντίθετου φύλου από το πρώτο, ενώ αν συλλάβει στη χάση τότε το παιδί θα είναι κορίτσι.

Αν κουρευτεί κάποιος στο άδειασμα του φεγγαριού τα μαλλιά του θα μεγαλώσουν πιο αργά αλλά θα’ ναι πιο γερά.

21

Μια παραδοσιακή θεραπεία για τις κρεατοελιές λέει να «πιαστούν» μερικές αχτίδες του φεγγαριού μέσα σε μεταλλική λεκάνη με νερό και να πλυθούν τα χέρια σε αυτή λέγοντας τα κατάλληλα λόγια.

ΠΑΝΣΕΛΗΝΟΣ

Το Αυγουστιάτικο φεγγάρι, μαγευτικό, ερωτικό, γεμίζει με φως την ωραιότερη νύχτα του χρόνου, την Πανσέληνο του Αυγούστου.

Λένε ότι τα φεγγάρια ήταν δώδεκα, ένα για κάθε μήνα.

Μετά οι θεοί αποφάσισαν, να χαρίσουν στους ανθρώπους ακόμη ένα. Το δέκατο τρίτο φεγγάρι το πρόσφεραν σ' αυτούς που ζουν ανεκπλήρωτους έρωτες.

Η πανσέληνος συνδέεται παραδοσιακά στη λαϊκή αντίληψη με την αϋπνία με διάφορες εξάψεις («είναι στα φεγγάρια του»), με διάφορες ασθένειες και ειδικά με τις ψυχικές παθήσεις.

Η έκφραση «φεγγαροχτυπημένος» αποδίδεται σε εκείνους που παρουσιάζουν ψυχικά νοσήματα, επιληπτικές κρίσεις (από όπου και η συνώνυμη λέξη «σεληνιασμός» για την ασθένεια επιληψία) και διάφορα μαγικά «φαινόμενα» όπως η λυκανθρωπία.

Ωστόσο, οι ψυχολόγοι δεν έχουν βρει πειστικές ενδείξεις ότι η πανσέληνος έχει επιδράσεις πάνω στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Οι σχετικές στατιστικές μελέτες δεν συμφωνούν μεταξύ τους, καθώς άλλες δείχνουν θετική και άλλες αρνητική συσχέτιση.

Ακόμη υπάρχει η πίστη ότι:

Οι «σεληνομανείς» υπνοβατούν

Οι πληγές ματώνουν εντονότερα

Τα θεραπευτικά βότανα που μαζεύονται αυτή τη μέρα έχουν αυξημένες θεραπευτικές ιδιότητες

Η αστυνομία σε πολλές περιοχές της υφηλίου ενισχύει τις περιπολίες, αφού υπάρχει η πίστη ότι η εγκληματικότητα αυξάνεται

22

Οι μαίες βρίσκονται σε μεγαλύτερη ετοιμότητα, καθώς πιστεύουν ότι την πανσέληνο γεννιούνται περισσότερα μωρά

Αν κάποιος κοιμηθεί εκτεθειμένος στο σεληνιακό φως (ειδικά της Πανσελήνου) μπορεί να τυφλωθεί ή να τρελαθεί.

Έκλειψη Σελήνης

Η έκλειψη της σελήνης προμηνύει πόλεμο και αιματοχυσία ενώ για τους Τούρκους πολλά δεινά.

Οι μάγισσες επικαλούνται τη σελήνη κατά τις μαγγανείες τους. Πιστεύεται ότι την κατεβάζουν στη γη, για να τη συμβουλευτούν καλύτερα μεταμορφώνοντας την σε αγελάδα, την αρμέγουν και με το γάλα της έχουν επιτυχία στις μαγείες τους.

Η αρχαία αντίληψη για την προσωποποίησή της σελήνης διατηρείται σε μερικούς τόπους ακόμη και σήμερα.

Οι κηλίδες πάνω της πιστεύεται ότι παριστάνουν τον αδελφοκτόνο Κάιν, ο οποίος καταδικάστηκε να βασανίζεται από τη σελήνη, που θεωρείται ανάλογη με τις αρχαίες Ερινύες. Έτσι ερμηνεύεται και το γεγονός ότι η επιληψία αποδίδεται στην επίδρασή της.

ΜΥΘΟΙ

ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Για τους παραδοσιακούς λαούς η Σελήνη αντιπροσώπευε πάντα τη σκοτεινή πλευρά της φύσης, την αόρατη όψη της. Εκείνη ελέγχει παλίρροιες, βροχές, ύδατα, πλημμύρες κι εποχές και ως εκ τούτου τη διάρκεια της ζωής. Η Πανσέληνος συμβολίζει την ολότητα, την ολοκλήρωση, την ισχύ και την πνευματική δύναμη.

Για τον βουδισμό η Πανσέληνος και η νέα Σελήνη είναι περίοδοι ισχύος και πνευματικής δύναμης.

Για τους Ινδιάνους είναι το φως του μεγάλου πνεύματος αλλά σε κάποιες φυλές η Σελήνη είναι μια μοχθηρή και κακοποιός δύναμη.

Για τους Σουμέριους η νύχτα της πανσελήνου ήταν περίοδος προσευχής αγαλλίασης και θυσίας.

23

Η αρχαιότερη ανάμεσα στις παραδόσεις είναι ο σύνδεσμος του φεγγαριού με το λαγό. Αυτή η ευρεία συσχέτιση, κατά τον Ρόμπερτ Μπράουν, πιστοποιείται από κυλίνδρους της Μεσοποταμίας, σφραγιδόλιθους από αχάτη, που βρέθηκαν στη Συρία, κινεζικά αρχαία νομίσματα, τα «φεγγαρόγλυκα» της Κεντρικής Ασίας, καθώς και από τους θρύλους μακρινών μεταξύ τους φυλών και εθνών.

Οι Ινουίτ (Εσκιμώοι) πίστευαν ότι η Σελήνη είναι ένα κορίτσι που τρέχει μακριά από τον αδελφό του, τον ήλιο, επειδή της είχε παραμορφώσει το πρόσωπο πετώντας της στάχτες.

Οι Ίνκας μιλούσαν για μια όμορφη κοπέλα, που ερωτεύτηκε το φεγγάρι και ενώθηκε για πάντα με αυτό.

Στη βόρεια Γερμανία και την Ισλανδία οι Hjuki και Bil είναι δύο νέοι που φαίνονται στη Σελήνη να κουβαλούν ένα φορτίο υδρόμελι.

Στην Ελλάδα γνωστές είναι από τ’ αρχαία χρόνια οι μάγισσες της Θεσσαλίας, αλλά και η Μαγεία της Κρήτης. Οι νεράιδες και τα ξωτικά, όπως πίστευαν σε πολλές νησιωτικές περιοχές, πλημμύριζαν τη νύχτα της αυγουστιάτικης πανσελήνου τα δάση σκορπώντας έρωτα σε ό,τι άγγιζαν με το ραβδί τους και έφευγαν λίγο προτού ξημερώσει.

Οι πρόγονοί μας βάφτισαν στη μυθολογία τη Σελήνη Εκάτη. Τη λάτρευαν και την έτρεμαν. Κάποιοι πίστευαν ότι είναι η κόρη του Δία και της Δήμητρας, άλλοι της Ήρας και του Περσέα κι άλλοι την ταύτιζαν με την Άρτεμη.

24

Κάτι τέτοιες νύχτες το φεγγάρι μας δίνει την ευκαιρία να «απογειωθούμε» δίπλα στο κύμα ή να απολαύσουμε έναν περίπατο σε κάποια ξεχασμένη

γραφική γειτονιά, έτσι ή αλλιώς είναι σκέτη μαγεία.

Η πανσέληνος του Αυγούστου είναι πάντα άκρως μοναδική.

ΑΣΤΡΟΛΟΓΙΑ25

Η απόσταση και η γοητεία των άστρων οδήγησε γρήγορα, τον άνθρωπο από τη φυσική παρατήρηση τους στη φαντασία και στις μεταφυσικές δοξασίες. Εκεί που ο λαός δεν μπορούσε να δώσει σαφείς εξηγήσεις και να μελετήσει από κοντά τα φαινόμενα, προχωρούσε στη μεταφυσική ερμηνεία τους, ιδιαίτερα με τον ανθρωπομορφισμό και την παμψυχία.

Έτσι τα ουράνια φαινόμενα και τα άστρα, όχι μόνο είναι προσωποποιημένα, αλλά και θεωρούνται πως επενεργούν στα ανθρώπινα πράγματα και τα παρακολουθούν σαν αδελφές ψυχές ή και θεϊκότερες δυνάμεις.

Οι κινήσεις και οι εκδηλώσεις τους, οι μεταβολές κι οι εντατικές ώρες τους, κάτι σημαίνουν για τον άνθρωπο.

Από τις φυσικές προβλέψεις ο λαός προχώρησε στις μεταφυσικές προσδοκίες, κι από τη φυσική αστρονομία-μετεωρολογία στη μαγικό-μαντική αστρολογία.

Η αστρολογία συμπίπτει με τη μαντική, όταν προβλέπει, με την ειδική γνώση της επίδρασης και των περιοδικών κινήσεων των άστρων, τα μέλλοντα.

Κλασικό παράδειγμα αστρολογίας, που ξεπερνά τα λεγόμενα της μετεωρολογίας, είναι η οδήγηση των τριών Μάγων στη Βηθλεέμ από το άστρο του Χριστού.

Αλλά και στης μαγείας τους χώρους κινείται η αστρολογία όταν ζητεί να εκμεταλλευθεί ή να εκβιάσει τις πιστευόμενες επιδράσεις των άστρων για θαυματουργικούς σκοπούς.

Συνήθη λαογραφικά παραδείγματα αστρολογίας είναι οι δοξασίες για τις Δρίμες (πρώτες ημέρες του Μάρτη και του Αυγούστου) που είναι βλαβερές, ότι το καινούριο φεγγάρι μπορεί να φέρει τύχη, ότι η ζωή του κάθε ανθρώπου ρυθμίζεται από το ζώδιο που γεννήθηκε και ότι ο Κλήδονας στις 24 Ιουνίου πρέπει να μείνει τη νύχτα κάτω από τα’ άστρα, για να πάρει μαντική και τηλεματική δύναμη.

Στην αστρολογία υπάγονται και οι γνωστές «Σολομωνικές» (βιβλία με μαγικό-αστρολογικές οδηγίες, δοσμένες τάχα από τον Σολομώντα)

π.χ. «Το μελάνι της Σελήνης γίνεται με το ζουμί της ελιάς και ορεοπάρπαρον (λιομπάρμπαρο) και κάμφουραν και αίμα λαγού Τρίψας και ενώσας αυτά ποιήσον μελάνιν, και γράφε εις την ώραν που κυριεύει η Σελήνη…» (Πολιτ., Λ. Σ, Γ’, 172).

ΑΣΤΡΑ - ΚΟΜΗΤΕΣ26

Οι προλήψεις που είναι σχετικές με τα αστέρια είναι απόρροια των αρχαίων αστρολογικών αντιλήψεων ότι αυτά έχουν επίδραση:

στη ζωή των ανθρώπων (τα μυθολογικά τους ονόματα, οι απαγορεύσεις και δεισιδαιμονίες για το μέτρημα ή το κοίταγμά τους)

η επίδρασή τους σε αντικείμενα (όπως τα σπάργανα, το κόσκινο κ.α., που επιτρέπεται να εκτεθούν στο φως του).

Η πίστη στη μαγική δύναμη των αστεριών αποδεικνύεται από την επίδραση που νομίζεται ότι έχουν

στη στάμνα του κλήδονα, καθώς και από το γεγονός ότι τα επικαλούνται, ιδίως τους πλανήτες, οι

μάγισσες στις μαγγανείες τους.

Κάθε άνθρωπος έχει στον ουρανό το δικό του αστέρι που απεικονίζει την τύχη του. Οι διάττοντες αστέρες, που είναι σαν να σβήνουν και να πέφτουν, πιστεύεται ότι ανήκουν σε ανθρώπους που πεθαίνουν.

Σε μερικούς τόπους θεωρείται αναλογικά ότι αυτοί υποδηλώνουν την απόδραση κατάδικου από τη φυλακή.

Σύμφωνα όμως με γενικότερη πρόληψη οι διάττοντες αστέρες, όπως και οι κομήτες προμηνύουν πόλεμο και γενικά αιματοχυσία.

Πολύ παλιά, οι άνθρωποι τρομοκρατούνταν από τους κομήτες.

Πίστευαν ότι η ξαφνική εμφάνιση στον ουρανό ήταν σημάδι ότι κάτι φοβερό θα συμβεί, όπως ένας πόλεμος ή μια επιδημία.

Γι’ αυτό σε παλιά σε σχέδια βλέπουμε τους κομήτες να έχουν σχήμα σπαθιού ή άλλου όπλου.

Το 1195 π.Χ. οι Τρώες θεώρησαν την εμφάνισή ενός κομήτη καταστροφικό σημάδι για την πόλη τους.

Το 44 π.Χ. η εμφάνιση στον ουρανό ενός κομήτη συνέπεσε με τη δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα.

Πάντως δεν ανησυχούσαν όλοι στο παρελθόν για τους κομήτες.

Το 79 μ.Χ. ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Βεσπασιανός είπε ότι το «μαλλιαρό αστέρι» που φάνηκε στον ουρανό εκείνη τη χρονιά δεν σήμαινε θάνατο για εκείνον που ήταν φαλακρός, αλλά προβλήματα για τον εχθρό του, τον βασιλιά της Παρθίας, ο οποίος είχε μακριά μαλλιά!

27

Με βάση το φόβο της βλαπτικής επίδρασης των αστεριών εξηγείται και η κατά μεταφορά δημιουργημένη πρόληψη ότι εκείνος που μετράει τα αστέρια θα εμφανίσει εξανθήματα στα χέρια του.

ΠΑΡΑΔΟΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΜΥΘΙΑ

Τα άστραΟ ουρανός ήταν πρώτα κολλητά με τη γη. Ο θόλος του ουρανού ήταν γυάλινος, και μεριές-μεριές μαλακός. Μερικοί άνθρωποι κάρφωσαν μια φορά εν' αρκουδοτόμαρο, και έγιναν άστρα. Και φαίνεται ακόμα και η ορά της αρκούδας εις τον ουρανό.Η παράδοση αυτή πρωτοδημοσιεύτηκε από το Νικόλαο Πολίτη στη μελέτη «Οι περί αστερισμών μύθοι του καθ' ημάς λαού (Ατρικόν Ημερολόγιον 1882), και αργότερα στους Δημώδεις κοσμογονικούς μύθους (1892)».

Ο Ν. Πολίτης παρατηρεί ότι την σχέσιν του αστερισμού προς άρκτον βλέπομεν υποδεικνυομένη μόνο εισ' τη προκειμένην παράδοσην και την επομένην και καταγράφει τα ονόματα που χρησιμοποιεί ο λαός για τον αστερισμό αυτόν:

α) Αμάξι του Δαβίδ: Το όνομα αμάξι, κοινό σε πολλές γλώσσες, παραδίδεται και απ’ τον Όμηρο. Currus ή plaustrum ή temo ονομαζόταν ο αστερισμός απ’ τους Ρωμαίους. Αργότερα η προσθήκη του ονόματος του Δαβίδ του έδωσε χριστιανικό χαρακτήρα (το ιταλικό carro di Davide και το γαλλικό chariot de David).Το 1624 ο Bartsch πρότεινε την ονομασία άμαξα Σολομώντος.

β) Κάραβος λεγόταν ο αστερισμός στη Ικαρία.

γ) Συνήθης είναι η ονομασία η Κιβωτός του Νώε, που απαντά και στην Ουαλία (Arch Noah). O J.Schiller (Coelum stellatum christianum,1627) ονόμασε όμως έτσι τον αστερισμό της Αργούς.

δ) Στην Κύπρο ο αστερισμός λεγόταν εφτά πλανήτες. Παραπλήσιες, απ’ τον αριθμό των άστρων, είναι και άλλες ονομασίες:η ρωμαϊκή septentriones (εφτά βόδια),η ινδική saptarshayas (εφτά σοφοί),η ουαλική seren y gogledd (εφτά αστέρια του βοριά), οι τουρκομανικές yetti ughri (εφτά κλέφτες) και yetti yulduz (εφτά αδέλφια) κτλ.

ε) Τριόνι, απ’ την παλαιά ιταλική ονομασία της Άρκτου, trione del cielo.Τέλος, o G.F. Abbott (Macedonian Folklore,1903) καταγράφει και την ονομασία αλέτρι απ την Μακεδονία, αλλά ο Ν. Πολίτης σχολιάζει:...τούτο δεν ηδυνήθην να εξακριβώσω. Οι Μακεδόνες ούς ηρώτησα το ηγνόουν

28

Η ΠούλιαΉσαν τον παλαιό καιρό εφτά αδερφάδες, και τη μία από δαύτες την σκότωσαν οι άλλες. Και έγιναν όλες άστρα, και όλα μαζί είναι η Πούλια. Γι' αυτό το ένα από τα εφτά άστρα της Πούλιας δε φαίνεται τόσο καλά.

Αυτή η εκδοχή μας παραπέμπει στη γνωστή από τη μυθολογία ιστορία: Απ’ τις εφτά αδελφές, κόρες του Ατλάντα και της Πλειώνης - ή της βασίλισσας των Αμαζόνων- η μια, η Μερόπη, έγινε γυναίκα του θνητού Σίσυφου. Αυτή είναι το έβδομο αστέρι της Πλειάδας, που δεν φαίνεται καλά.

Σ' ένα ηπειρώτικο παραμύθι, η Πούλιω είναι μια κοπέλα, που ο Θεός την έκανε άστρο μαζί με το αδέλφι της, τον Αστερνό, για να τη γλιτώσει απ τα βάσανα. Κι ο Θεός τα λυπήθηκε, κι έτσι γίνηκαν η Πούλιω Πούλια κι ο Αστερνός

Αυγερινός

Σε μια άλλη εκδοχή, η Πούλια ήταν κλώσα με τα κλωσόπουλά της, κι έγιναν αστέρια. Μονάχα τα έξι της έζησαν, και γι’ αυτό έξι αστέρια στην Πούλια φαίνονται καλά. Καμιά φορά κατεβαίνει στη γη μ' όλη της τη φωλιά. Και γίνεται πολύς κρότος και ταραχή όταν κατεβαίνει, και αλίμονο σ' εκείνον που βρει μπροστά της εκείνη τη στιγμή.

Εδώ βλέπουμε ότι το αρχαίο όνομα διατηρήθηκε παραφθαρμένο σε κάποιες ελληνικές περιοχές: Πλειά στη Ρόδο (πρβ. το δημοτικό ομοιάζει τ΄ άστρα και την Πλειά), Απλειά στη Λυκία, Οπλειά στην Κύπρο.

Κατά τους μέσους χρόνους λεγόταν εξαστέριν και εξάστερον - ή, ακριβέστατα, επτά αστέρες και επτάστερον.

Γνωστή όμως, και πιθανόν πιο εύχρηστη, ήταν η κοινή ονομασία Πούλια (ο και βαρβαρίζοντες οι κοινοί άνθρωποι λέγουσιν Πούλια).

Η λέξη μοιάζει να προέρχεται απ το πουλί (θηλ. πούλα ή πουλάδα). Ο ελληνικός λαός φαντάστηκε την Πούλια σαν κλώσα με κλωσόπουλα, αν και ποτέ δεν την αποκάλεσε έτσι, με μόνη εξαίρεση τη Μακεδονία, όπου λεγόταν Κλωσαριά.

29

Οι αρχαίοι φαντάζονταν τις Πλειάδες σαν περιστέρια, ενώ στα λαϊκά παραμύθια η Πούλια είναι αδελφή του ήλιου και του φεγγαριού και βασίλισσα των πουλιών.

Τ' ΑλετροπόδιΤ' Αλετροπόδι είναι αρραβωνιαστικός της Πούλιας, και κάθε τόσο την κυνηγάει.Αλετροπόδι ή Αλετροπόδα λεγόταν ο αστερισμός του Ωρίωνα σε όλη την Ελλάδα εκτός απ την Ικαρία, όπου τον ονόμαζαν Πήχες.

Το όνομα αυτό-που απαντά και παραφθαρμένο ως Λιτρουπόδια ή Ποδαλέρκα - πρέπει να ήταν εύχρηστο και κατά τους μέσους χρόνους, όπως φαίνεται απ τον Σχολιαστή του Θεοκρίτου: Ωρίων, το κοινώς αλετροπόδιον λεγόμενον.

Σχετικά με το άροτρο και το όργωμα είναι τα ονόματα του αστερισμού και σε άλλες γλώσσες.

Ονομασίες αντίστοιχες με τις Ικαρίας απαντούν στη γερμανική γλώσσα (ραβδί ή ρόκα) και στις σλαβικές (επισκοπική πατερίτσα).

Όπως σημειώνει ο Ν. Πολίτης, η παράδοση γεννήθηκε απ την κίνηση των άστρων στον ουρανό: Ο Ωρίων διατρέχει εν τω ουρανώ επί μήνας πέντε τροχιάν πλησίων των Πλειάδων και κατά την ακρόνυχων επιτολήν του Ωρίωνος, ήτις άρχεται ότε ο ήλιος ευρίσκετε είς τον Σκορπίων, ο αστερισμός των Πλειάδων καθώς και ο των Υάδων κινούνται πρό του Ωρίωνος.

Η καταδίωξη των Πλειάδων απ’ τον Ωρίωνα αναφέρεται στους αρχαίους μύθους.

Κατά τον Ησίοδο στο «Έργα και ημέραι», οι Πλειάδες δύουν στον Πόντο φεύγοντας σθένος όμβριμον Ωρίωνος.

Κατά τον Πίνδαρο, ο ερωτευμένος Ωρίων καταδίωκε πέντε χρόνια την Πληιόνη και τις κόρες της, ώσπου ο Δίας τους έκανε όλους αστέρια, μαζί με τον σκύλο του Ωρίωνα.

Ο Γιάννος και η Μάρω

30

Ο Γιάννος και η Μάρω, τα δύο αστέρια που φαίνονταν στον ουρανό, ήσαν αρρεβωνιασμένοι, κι χάλασε ο γάμος. Ο κουμπάρος, όσοι έπαιζαν τ' όργανα, και όλο το συμπεθεριό έγιναν άστρα. Ο Γιάννος και η Μάρω όμως ανταμώνουν μια φορά μόνο το χρόνο. Και τότε, ή ο Γιάννος βγαίνει την ημέρα και η Μάρω τη νύχτα, ή το ενάντιο. Έτσι ζουν πάντα χωρισμένα και κυνηγούν το ένα το άλλο.

Ο Γιάννος και η Μάρω είναι αδέρφια. Η Μάρω όμως είναι πολύ σκληρή αδερφή και πονηρή, και το Γιάννο τον καημένο, που είναι καλόβολος, τον στέλνει το χειμώνα να δουλεύει απάνω στα βουνά με τους πάγους, και το καλοκαίρι κάτω στους κάμπους, που τον πνίγει η φωτιά του ήλιου. Μόνο μια φορά το χρόνο πλησιάζει ο Γιάννος εις τη Μάρω, αλλά και τότε αυτή τον διώχνει ευθύς από κοντά της.

Και στις δύο αυτές εκδοχές μιλάμε για δύο συγκεκριμένους πλανήτες (άστρα για τον απλό λαό).

Το ένα άστρο είναι ο Ερμής και τ' άλλο η Αφροδίτη. Αλλού όμως, Γιάννος και Μάρω λέγονταν οι πλανήτες Δίας και Αφροδίτη. Στην Αχαΐα, τ' αστέρια είναι ο Στάχυς της Παρθένου και ο Βοώτης. Ο έρωτας του Γιάννου και της Μάρως αναφέρεται και σε δημοτικά τραγούδια, που όμως δεν μιλούν για την μεταμόρφωσή τους σε αστέρια.

Παραμύθι

Η Πούλια και ο ΑυγερινόςΖούσε κάποτε σε ένα βασίλειο, ένας πολύ καλός βασιλιάς με τη γυναίκα βασίλισσά του και την κορούλα τους την Πούλια, που ήταν γλυκιά και όμορφη. Μια μέρα συμφορά χτύπησε το βασίλειο καθώς η βασίλισσα έπεσε βαριά άρρωστη και τελικά πέθανε. Η Πούλια έκλαψε πολύ για τη μητέρα της, κι ο βασιλιάς δεν έβρισκε λόγια για να την ηρεμήσει.

Όμως, ο χρόνος κύλισε, κι ο βασιλιάς ξαναπαντρεύτηκε. Αυτή τη φορά η γυναίκα που πήρε, αν και ήταν όμορφη, είχε κακό χαρακτήρα και ήταν ζηλιάρα. Ζήλευε λοιπόν την Πούλια και όλο έβρισκε ευκαιρία να τη μαλώνει.

Στο μεταξύ γέννησε και η ίδια της ένα παιδί, τον Αυγερινό, τον οποίο υπεραγαπούσε.

31

Ο Αυγερινός ήταν καλόκαρδος και δε συμφωνούσε με τη μητέρα του που μεταχειριζόταν έτσι την αδελφή του, την Πούλια. Αυτός την αγαπούσε πολύ και προσπαθούσε να την υπερασπίζεται.

Μια μέρα, η δύστροπη βασίλισσα αποφάσισε να σκοτώσει την Πούλια, για να έχει όλο το χρόνο για τον μοναχογιό της που υπεραγαπούσε. Την άκουσε που μιλούσε μόνη της ένα πουλάκι και έτρεξε να προλάβει τα κακά νέα στα δύο παιδιά. Η Πούλια άρχισε να κλαίει από τη στεναχώρια της όμως το πουλάκι της είπε πως αν κάνει αυτό που θα της πει, δεν έχει κανένα φόβο.

«Την ώρα που σε λούζει και σου δένει τις κορδέλες στα μαλλιά σου, ο Αυγερινός θα έρθει και θα στις πάρει. Εσύ θα τον κυνηγήσεις τάχα για να τις πάρεις πίσω. Όταν η βασίλισσα τρέξει κι αυτή με τη σειρά της πίσω σας, φρόντισε να κρατάς στα χέρια σου μία χτένα, ένα κομμάτι σαπούνι και λίγο αλάτι. Θα τα ρίξεις με τη σειρά πίσω σου καθώς θα τρέχεις».

Έτσι κι έγινε. Η βασίλισσα πήγε να λούσει την Πούλια, ο Αυγερινός της πήρε τις κορδέλες κι εκείνη άρχισε να τρέχει πίσω του. Η βασίλισσα που τους ακολουθούσε τρέχοντας κι αυτή της έλεγε πως θα της αγοράσει καινούριες και τη φώναζε να γυρίσει πίσω, όμως τα δύο αδέλφια, πιασμένα χέρι χέρι έτρεχαν γρήγορα. Έριξαν πρώτα πίσω τους τη χτένα και έγινε ένα μεγάλο δάσος γεμάτο τσουκνίδες κι αγκάθια. Η βασίλισσα κατάφερε να το περάσει.

Τότε έριξαν πίσω τους το κομμάτι το σαπούνι που μεταμορφώθηκε σε μεγάλους βράχους. Όμως η βασίλισσα κατάφερε να περάσει και τους βράχους. Τέλος έριξαν το αλάτι κι έγινε μια θάλασσα τόσο βαθειά κι απέραντη που η βασίλισσα έμεινε στην ακρογιαλιά να κοιτά πώς η Πούλια έφευγε με τον αγαπημένο της γιο.

Τα δύο αδέλφια κάθισαν λίγο να ξεκουραστούν κι ο Αυγερινός διψασμένος έσκυψε να πιει νερό από μια λακκούβα που είχε κάνει η πατημασιά ενός πρόβατου. «Μην πιείς από εδώ!» του είπε η Πούλια «γιατί θα γίνεις κι εσύ πρόβατο». Ο Αυγερινός δεν την άκουσε και ήπιε. Τότε μεταμορφώθηκε σε αρνάκι. Η Πούλια προχώρησε και βρέθηκε μαζί με το αρνάκι της σε ένα βασίλειο που δεν γνώριζε.

Επειδή φοβήθηκε, ανέβηκε σ' ένα δέντρο στο δάσος. Εκείνη την ώρα περνούσε το πριγκιπόπουλο και την είδε. Όσο κι αν την παρακάλεσε να κατέβει εκείνη δεν κατέβαινε με τίποτα.

Ο πρίγκιπας γύρισε τότε στο παλάτι και παρακάλεσε τη σοφή μάγισσα του παλατιού να τον βοηθήσει. 32

Εκείνη, αφού άκουσε προσεκτικά τι είχε συμβεί, του είπε να της φέρει μία σκάφη, ένα κόσκινο, ένα σακί αλεύρι κι ένα γουρουνάκι.

Τα πήρε και πήγε στο δάσος κάνοντας πως είναι μια μισότυφλη γριά. Κάθισε κάτω από το δέντρο που ήταν ανεβασμένη η Πούλια, έβαλε τη σκάφη ανάποδα, πήρε και το κόσκινο ανάποδα και άρχισε να κοσκινίζει το αλεύρι. Αυτό έπεφτε κάτω και το έτρωγε το γουρουνάκι. Η Πούλια που την είδε της φώναξε: «Αλλιώς γιαγιά το κόσκινο, αλλιώς και τη σκάφη, για να μη σου τρώει το αλεύρι το γουρούνι». Εκείνη έκανε πως δεν άκουσε και συνέχισε τα ίδια. Η Πούλια της ξαναφώναξε: «Αλλιώς γιαγιά το κόσκινο, αλλιώς και τη σκάφη, για να μη σου τρώει το αλεύρι το γουρούνι». Όταν είδε πως η γριά δεν την άκουγε, κατέβηκε να τη βοηθήσει. Εμφανίστηκε τότε το πριγκιπόπουλο που ήταν κρυμμένο πίσω από ένα δέντρο και την άρπαξε. Την πήγε στο παλάτι και της ζήτησε να τον παντρευτεί. Η Πούλια δέχτηκε και οι γάμοι έγιναν λαμπροί. Μόνο που στο τραπέζι σερβιρίστηκε και το αρνάκι που είχε η Πούλια μαζί της.

Όταν εκείνη κατάλαβε πως η πεθερά της είχε μαγειρέψει επίτηδες το αρνάκι, στεναχωρήθηκε πάρα πολύ και μάζεψε τα κοκαλάκια του και τα έθαψε στον κήπο. Τότε, φύτρωσε μια ψηλή ροδιά που αγκάλιασε με το φύλλωμά της την Πούλια.

«Από την κακιά μάνα έπεσες στην κακιά πεθερά, αδελφούλα μου» της είπε, «έλα να φύγουμε μαζί να μένουμε από δω και πέρα στον ουρανό».Την άρπαξε λοιπόν με τα κλαδιά που άρχισαν να μακραίνουν και να μακραίνουν μέχρι που ακούμπησαν τα σύννεφα.

Κι από τότε τα δύο αδέλφια, η Πούλια κι ο Αυγερινός, ζουν μαζί με τα άλλα τα αστέρια στον ουρανό και δεν μπορεί να τους πειράξει πια κανείς.

Παροιμίες

1. Αναποτελεσματικότητα

Της νύχτας τη δουλεία την βλέπει η μέρα και γελά.

33

Τι έχουν τα έρμα και ψοφάνε; Με ήλιο τα μπάζουμε , με ήλιο τα βγάζουμε.

2. Καιρός -Φαινόμενα

Άσπρος ήλιος, μαύρη μέρα.

Ήλιος και βροχή παντρεύονται οι φτωχοί, ήλιος και χιόνι , παντρεύονται οι αρχόντοι.

Ήλιος και βροχή παντρεύονται οι φτωχοί,

ήλιος και φεγγάρι παντρεύονται οι γαϊδάροι.

Όσα βρέχει ο Θεός, τόσα καταπίνει η γη. Από Μάρτη καλοκαίρι και από Αύγουστο χειμώνα

το Μάη με πουκάμισο , τον Αύγουστο με κάπα.

Τ’ Αυγούστου και του Γεναριού τα δυο χρυσά φεγγάρια.

Του Γενάρη το φεγγάρι ήλιος της ημέρας μοιάζει. Η Πούλια βασιλεύοντας το μήνυμα της στέλνει.

Ούτε τσοπάνος στα βουνά ούτε ζευγάς στους κάμπους.

3. Φόβος

Καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται.

Όποιος νύχτα περπατεί λάσπες και σκατά πατεί.

ΔεισιδαιμονίεςΟυράνιο τόξο

Είναι καλή τύχη αν δεις ουράνιο τόξο. Ο μύθος επίσης λέει ότι υπάρχει θησαυρός θαμμένος εκεί που τελειώνει το ουράνιο τόξο.

Βραχιολάκια Μικρά βραχιολάκια από κόκκινη και λευκή κλωστή φοριούνται στο χέρι, για να μην «σε κάψει ο Μάρτης».

34

Φεγγάρι Είναι κακή τύχη να δείχνεις το φεγγάρι.

Αστέρι και ευχή Αν δεις ένα αστέρι να πέφτει, κάνε μια ευχή και η ευχή σου θα πραγματοποιηθεί

Αστέρι Είναι γρουσουζιά να μετράς τα αστέρια, γιατί λένε ότι βγάζεις κούτσικες.

Μετεωρίτες Όταν πέφτουν μετεωρίτες θεωρείται καλός οιωνός. Γιατί ένα κομμάτι από μετεωρίτη θεωρείται τέλειο φυλαχτό.

Γλάροι και καιρός Οι γλάροι, όταν πετούν κοντά στις ακτές προμηνύεται κακοκαιρία, όταν πετούν ψηλά είναι σημάδι ότι η καλοκαιρία θα διατηρηθεί.

Μερμήγκια Όταν τα μερμήγκια σταματήσουν την εργασία τους, προμηνύεται βροχή. Όταν εργάζονται εντατικά τούτο φανερώνει ότι η καλοκαιρία θα εξακολουθήσει.

Αστέρια και κομήτες Οι διάττοντες αστέρες και οι κομήτες, όταν μετακινούνται συχνά, πιστεύουν ότι προμηνύεται πόλεμος ή επιδημία.

Αρίθμηση άστρων Απαγορεύεται η αρίθμηση των άστρων γιατί θα παρουσιασθούν μυρμηγκιές στα χέρια του αριθμούντος.

Φεγγάρι Παρασκευή και Σάββατο «Παρασκευή και Σάββατο, ποτέ άφεγγο δεν μένει». Η Παρασκευή και το Σάββατο πάντα έχουν φεγγάρι.

Μάρτης Την πρώτη του Μάρτη, παίρνανε ένα μποτσίκι, το κρατούσαν από το κοτσάνι και μ’ αυτό χτυπούσαν τις πόρτες του σπιτιού λέγοντας: «Έξω ψύλλοι, ποντικοί, μέσα ο Μάρτης κι η χαρά».

Λαμπρή με φεγγάρι Όταν η Λαμπρή είχε πολύ φεγγάρι, τότε πίστευαν ότι θα ακολουθούσε μεγάλη ακρίβεια στα γεννήματα.

Πούλια και 18 Νοεμβρίου

Στις 18 Νοεμβρίου, εορτή του Αγίου Πλάτωνος και Ρωμανού, πιστευόταν ότι βασιλεύει η πούλια και ταυτόχρονα ακουγόταν μεγάλος κρότος. Το γεγονός αυτό το θεωρούσαν σημείο και έλεγαν: «Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλνοντας μηδέ τσοπάνης στα βουνά μηδέ ζευγάς στους κάμπους».

35

Καλικαίρες

Μπαίνοντας η Άνοιξη, γίνονταν οι καλικαίρες. Τότε λοιπόν που ήταν ακόμα τρυφερές τις έκοβαν τα τσοπανάκια που φυλάγανε τα πρόβατα και τις χτυπούσαν το ένα στα πόδια του άλλου λέγοντας: «Φύγε φύγε καψαλίθρα, έρχεται η καλοκαιρίθρα». Με τον τρόπο αυτό διώχνανε τον Χειμώνα και προφητεύανε το Καλοκαίρι που θα ‘ρχότανε σε λίγο.

Ηλιοβασίλεμα Μετά το ηλιοβασίλεμα, να μην βγάζεις στάχτη από την σόμπα.

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ

Τραγούδι του γάμου

Σ’ αυτό το σπίτι

που ’ρθαμε καλέ σήμερα,

Πολλοί είναι μαζεμένοι,

Σαν τι χαρά θα γένει;

Παντρεύεται ο Αυγερινός

καλέ σήμερα,

Την Πούλια κάνει ταίρι

Και τ’ άστρα συμπέθεροι

- Νύφη πόσο τ’ αγόρασεςκαλέ σήμερα

αυτό το παλληκάρι

να τ΄ αγοράσουν κι άλλοι;

- Χίλια φλουριά τ’ αγόρασακαλέ σήμερα

και πεντακόσια γρόσια

για την καλή του γλώσσα.

36

Ήλιος επαντρεύεταιΟ Ήλιος επαντρεύεται

και παίρνει το φεγγάρι

κι όλα τ’ αστέρια κάλεσε

συμπέθεροι να πάνε.

και τα κεριά ασημένια

Και το κριθάρι από ‘σπερναν

όλο μαργαριτάρι,

τους έφκιασε φαϊά να φαν

μόσχον και καρυοφύλλι

Τους έδωσε κρασί να πιουν

σαν του λαγού το αίμα,

τους έστρωσε για στρώματα

το Μάη με τα λουλούδια.

ΧΕΛΙΔΟΝΙΣΜΑ

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα, ήρθε κι άλλη μελιδόνα,

κάθισε και λάλησε κι γλυκά κελάηδησε.

«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ, και Φλεβάρη φοβερέ,

κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις, καλοκαίρι θα μυρίσεις .

Μαντινάδες37

Την Πούλια τον Αυγερινό

νουνιά να στεφανώσουν

παίρνουν τα στέφανα χρυσά

Χελιδόνια - χιόνια

Έλα να σμίξομε τα δυο, ωσάν τα χελιδόνιαπου φέρνουνε την Άνοιξη και λιώνουνε τα χιόνια.

Ηλιοβασίλεμα

Ήρθες ωσάν την άνοιξη, μέσα στη χειμωνιά μου κι ανατολή μου έκανες, το ηλιοβασίλεμα μου.

Φεγγάρι μου

Ήλιε μου και φεγγάρι μου, των αμαθιώ μου λάψη,

όποιος για σένα πει κακό φωθιά να τόνε κάψει.

Αστέρι του ουρανού

Ξύπνησε, αστέρι τ’ ουρανού, τση νύχτας φωτεράδα,κι ο νέος απού σ’ αγαπά σου κάνει την καντάδα.

Αστέρι του ουρανού

Ξύπνησε, αστέρι τ’ ουρανού, του ήλιου θυγατέρα,κι έβγα στο παραθύρι σου να γίνει η νύχτα μέρα.

Αστροφεγγιά

Αστροφεγγιά στον ουρανό, όμως εσύ κοιμάσαικαι τη φωθιά που μ’ άναψες κοντό τη συλλογάσαι;

Τ’ άστρο της αυγής

38

Τ’ άστρο τσ’ αυγής το λαμπερό δεν τό ’δα να προβάλει,όθε ντη μ-πέρα γειτονιά μου το ’κρατήξαν πάλι.

ΛΑΜΨΗ ΠΡΟΣΩΠΟΥ

Η λάμψη του προσώπου σουμε φως του ήλιου μοιάζει και δε κατέχω οντέ σε ιδώποιος που τσι δυο σας λιάζει.

ΟΥΡΑΝΟΣ

Μπορεί να πέσει ο ουρανός μπορεί ν αλλάξει χρώμαμα δεν μπορεί να σ αρνηθώμέχρι να μπω στο χώμα .

ΛΥΧΝΟΣ

Πόσα παράξενα θωρεί ο ήλιος την ημέρα και το φεγγάρι την αυγή κι ο λύχνος από σπέρας .

39