1

CICERO

“ORATIONES

IN CATILINAM”

I‐IV

2

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ

ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΜΑ : « Βασικά Θέματα που προκύπτουν μέσα από

τους τέσσερις Κατιλινιακούς Λόγους του Κικέρωνα».

Στοιχεία μεταπτυχιακής φοιτήτριας :

ΠΡΕΖΑΛΗ

ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ

Α.Μ. 37

Επιβλέποντες καθηγητές : κ. ΛΙΠΚΑ ΜΙΧΑΗΛ

κ. ΒΑΡΤΖΙΩΤΗ ΟΛΓΑ

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ :

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

1) Κοινωνικές και Πολιτικές Συνθήκες στη Ρώμη την εποχή του Κικέρωνα (σελ.1‐3)

2) Η εμφάνιση του Κατιλίνα στο πολιτικό προσκήνιο της Ρώμης και οι συνωμοσίες (σελ.3‐4)

3) Οι τέσσερις Λόγοι «Κατά Κατιλίνα» του Κικέρωνα, το περιεχόμενό τους και οι αποδέκτες του κάθε λόγου (σελ.4‐7)

ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΑΤΙΛΙΝΙΑΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ

1) Η «εικόνα» του Κατιλίνα (σελ.8‐11) 2) Η «εικόνα» του Κικέρωνα (σελ.12‐18) 3) Η έννοια της αρετής (σελ.18‐22) 4) Ο ρόλος των αθανάτων θεών (σελ.23‐29) 5) Ο Δίας ο Στάτωρ (“Iovis Stator”) (σελ.29‐31) 6) Η παράδοση των προγόνων

και διάφορα ιστορικά γεγονότα (σελ.31‐39) 7) Η πόλη‐πατρίδα‐πολιτεία (σελ.39‐44) 8) Ήθος‐Ανηθικότητα : Δύο αντιθετικές έννοιες (σελ.44‐51)

ΕΠΙΛΟΓΟΣ (σελ.51‐52)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (σελ.53‐54)

4

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

1) Κοινωνικές και Πολιτικές Συνθήκες στη Ρώμη την εποχή του

Κικέρωνα : Το 106 π.Χ., έτος γεννήσεως του Κικέρωνα στο Αρπίνο του Λατίου, η επέκταση

της κυριαρχίας της Ρώμης πέρα από την ιταλική χερσόνησο ήταν κιόλας δεδομένη. Η

αυτοκρατορία της Ρώμης ήταν τόσο ισχυρή, που οι γειτονικοί βαρβαρικοί λαοί δεν

τολμούσαν να την πειράξουν.

Ενώ, όμως, τόσο ήταν το μεγαλείο της Ρώμης εξωτερικά, στο εσωτερικό της είχε

ήδη αρχίσει μια σταδιακή αποσύνθεση του παλιού πνεύματος της ευνομίας και της

αρετής που αποτελούσαν τους θεμέλιους λίθους της. Το πολίτευμα της Ρώμης, μια

επιτυχημένη εξισορρόπηση αριστοκρατικών και δημοκρατικών στοιχείων, άρχισε να

αλλοιώνεται από την εποχή των προγραφών του Σύλλα1. Τον πρώτο αιώνα π.Χ., οι

εμφύλιες συγκρούσεις ανάμεσα στην τάξη των πατρικίων και των πληβείων, της

Συγκλήτου και του λαού, είχαν καταστρέψει την εσωτερική ισορροπία της Ρώμης.

Χαρακτηριστικό της εποχής του Κικέρωνα ήταν μια νοσταλγία για την αρετή των

παλαιότερων χρόνων, για το «mos majorum», και η αναγνώριση ότι στην ρωμαϊκή

πολιτεία πρυτάνευε ένα ανώτερο μέτρο αρετής στα χρόνια του πρώτου και του

δεύτερου Καρχηδονιακού πολέμου.

Μετά την δικτατορία του Σύλλα, πολλοί είχαν την ψευδαίσθηση ότι η Ρώμη

ξαναγύρισε στο παλιό πολιτικό της καθεστώς. Μέσα σε αυτή την ψευδαίσθηση

ανατράφηκε και ο Κικέρων. Τα χρόνια που χωρίζουν την αποχώρηση του Σύλλα από

την επιστροφή του Πομπήιου2 θριαμβευτή από την Ασία, είναι τα τελευταία χρόνια

που μπορούμε ακόμη να μιλάμε για «ρωμαϊκή δημοκρατία». Στα χρόνια αυτά, τέτοια

ήταν τα νέα προβλήματα και η αδυναμία της παλιάς πολιτειακής διάρθρωσης να τα

αντιμετωπίσει, ώστε να καθίσταται μοιραία η συγκέντρωση πολλών εξουσιών στα

χέρια του ενός.

1. Ο Λεύκιος Κορνήλιος Σύλλας (περ.138 π.Χ.-78 π.Χ.) ήταν Ρωμαίος στρατιωτικός και

πολιτικός συντηρητικών πεποιθήσεων , ο οποίος εκλέχθηκε ύπατος δύο φορές.

2. Ο Γναίος ή Γνάιος Πομπήιος ο Μέγας (106 π.Χ.-48 π.Χ.) ήταν διακεκριμένος Ρωμαίος

στρατιωτικός ηγέτης, έπαρχος και πολιτικός του 1ου αι. π.Χ. Τα σπουδαιότερα κατορθώματά

του ήταν η εξάλειψη της πειρατείας από την Μεσόγειο και η νίκη στον Γ’ Μιθριδατικό

πόλεμο.

5

Ο Κικέρων πολύ σύντομα έδειξε τα εξαιρετικά πνευματικά του χαρίσματα, καθώς

μεγάλωνε, και ακολούθησε μία λαμπρή σταδιοδρομία. Ανέβηκε σε νεαρή ηλικία την

ιεραρχία των αξιωμάτων της ρωμαϊκής πολιτείας, στηριγμένος κυρίως στις λαμπρές

εμφανίσεις του στα δικαστήρια, όπου κυριαρχούσε3. Ο Κικέρων ήταν ένας «νέος

ανήρ» (homo novus), καθώς αγωνιζόταν στον πολιτικό στίβο της Ρώμης, χωρίς να

ανήκει στην τάξη των ευγενών και χωρίς να έχει ένδοξους προγόνους.

Το 65 π.Χ., ο Πομπήιος ξεκαθάρισε τη Μεσόγειο από τους πειρατές και κατέστησε

ευνοϊκότερες τις συνθήκες ζωής για όλους τους μεσογειακούς λαούς. Μετά από αυτή

την επιτυχία του, η Ρώμη τον έστειλε στην Ανατολή, στον πόλεμο εναντίον του

Μιθριδάτη4, με αποτέλεσμα να λείψει ο Πομπήιος από τη Ρώμη για τρία χρόνια.

Κατά την διάρκεια αυτών των ετών, η κατάσταση στο εσωτερικό της πόλης ήταν

εκρηκτική. Υπήρχαν έντονες διαμάχες μεταξύ των υπερασπιστών της Συγκλήτου, των

“optimates” και των “populares”, εκείνων που ήθελαν να ελαττώσουν την εξουσία

της Συγκλήτου προς όφελος του λαού. Στην πραγματικότητα, κανένας δεν είχε πια

αγνές προθέσεις και δεν υπερασπιζόταν τα δικαιώματα του λαού. Αγωνίζονταν για να

εγκαταστήσουν ένα νέο καθεστώς, όπου ένας θα συγκέντρωνε σχεδόν όλες τις

εξουσίες. Αυτή, όμως, ήταν και η πολιτικώς ορθή σκέψη, καθώς η διατήρηση του

παλιού καθεστώτος δεν συμβιβαζόταν πια με την κοσμοκρατορία της Ρώμης. Μέσω

της ηγεσίας των “populares”, ο Ιούλιος Καίσαρ5 απέβλεπε προς αυτή την θέση του

ενός, ενώ απέναντί του, εμπόδιο στα φιλόδοξα σχέδιά του, στεκόταν ο Κάτων ο

νεότερος, που διακρινόταν για την σταθερότητα στις αρχές του και για τον αγώνα του

ενάντια στη διαφθορά της εποχής του. Ο Κικέρων, αν και όχι κατά την καταγωγή,

ήταν αριστοκράτης, χωρίς όμως να είναι εχθρός των λαϊκών τάξεων. Όπως θα δούμε

και από το περιεχόμενο τεσσάρων λόγων του «Κατά Κατιλίνα», κύριο μέλημά του

ήταν η φροντίδα και η σωτηρία του ρωμαϊκού λαού.

3. Quintiliani: Institutio Oratoria, X, I, 112.

4. Ο Μιθριδάτης Στ’ Ευπάτωρ Διόνυσος ήταν βασιλιάς του βασιλείου του Πόντου και έμεινε

στην ιστορία ως ένας από τους πιο επιτυχημένους αντιπάλους των επεκτατικών βλέψεων των

Ρωμαίων της ύστερης περιόδου της ρωμαϊκής δημοκρατίας.

5. Ο Γάιος Ιούλιος Καίσαρας (100 π.Χ.-44 π.Χ.) ήταν σημαντικός Ρωμαίος στρατηγός και

πολιτικός, που πρωταγωνίστησε στον μετασχηματισμό της ρωμαϊκής δημοκρατίας στη

ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

6

Ο αγώνας μεταξύ των “optimates” και των “populares” συνεχιζόταν για αρκετό

χρονικό διάστημα, χωρίς να έχει κριθεί κάποιο αποτέλεσμα. Οι “populares’, όμως,

υπόσχονταν κυρίως την «αποκοπή» των χρεών και την διανομή γαιών, με

αποτέλεσμα να συγκινούν ένα μεγάλο μέρος του λαού, αλλά και της

αριστοκρατίας που είχαν χρέη. Έτσι, ο λαός συντασσόταν στο πλευρό του

Ι.Καίσαρος και του Κράσσου, των ηγετών της δήθεν δημοκρατίας και μελλόντων

τυράννων του.

2) Η εμφάνιση του Κατιλίνα στο πολιτικό προσκήνιο της Ρώμης

και οι συνωμοσίες :

Εκείνη την εποχή, στην παράταξη των “populares” εμφανίσθηκε ο Λεύκιος

Σέργιος Κατιλίνας, ένας αριστοκράτης, ο οποίος αν και είχε εξαιρετικά προσόντα,

έφερε ως προσωπικότητα όλα τα στίγματα της μεταβατικής εποχής του. Το 68

π.Χ. κατόρθωσε να εκλεγεί αγορανόμος και πραίτωρ, παρ’ όλο που ήταν ένας από

τους πιο αδίστακτους καταδότες του καθεστώτος, και να σταλεί προπραίτωρ στην

επαρχία της Αφρικής. Η καταπίεση που άσκησε στους κατοίκους της αφρικανικής

επαρχίας, είχε ως αποτέλεσμα αυτοί να τον κατηγορήσουν δημόσια και να χάσει

την υποψηφιότητα για υπατεία το 67 π.Χ. Παρά την ανηθικότητά του, όχι μόνο

στα δημόσια πράγματα, αλλά και στον ιδιωτικό του βίο και την οικογενειακή του

ζωή, ήταν συμπαθής σε πλήθος ρωμαϊκού λαού, καθώς ήταν επιτήδειος

δημαγωγός. Ό,τι άρεσε στο πλήθος, το υποσχόταν και μοίραζε ό,τι μπορούσε να

μοιράσει.

Εκτός από την δημαγωγική του δράση στις συνελεύσεις του λαού, ασκούσε και

συνωμοτική δράση στις λεγεώνες και στους αποστρατευμένους λεγεωνάριους,

προσπαθώντας να φτάσει στο αξίωμα του υπάτου και να αποκτήσει από εκεί την

απόλυτη εξουσία, όπως ο Γάιος Μάριος (157-86 π.Χ., σημαντικός Ρωμαίος

στρατηγός και πολιτικός) και ο Σύλλας. Αφού απέτυχε στις υπατικές εκλογές του

66 π.Χ., ο Κατιλίνας οργάνωσε μια πρώτη συνωμοσία το 65 π.Χ. με σκοπό να

καταλάβει την αρχή, αλλά απέτυχε γιατί δεν κρατήθηκε μυστική. Λίγο αργότερα,

το ίδιο έτος, οργάνωσε μια δεύτερη συνωμοσία για την κατάληψη της αρχής,

7

αλλά έδωσε άκαιρα το σύνθημα της έναρξης των δολοφονιών, με αποτέλεσμα να

αποτύχει και πάλι. Το 64 π.Χ., όταν ήταν να γίνουν οι υπατικές εκλογές για το

έτος 63 π.Χ., ο Κατιλίνας υπόσχεται πάλι προεκλογικά στο λαό διαγραφή χρεών

και διανομή γαιών, δημιουργώντας έτσι ρεύμα υπέρ του. Οι ιππείς, όμως, επειδή

φοβούνταν τον Κατιλίνα και την πολιτική του, συσπειρώθηκαν με τους

πατρικίους και έτσι εξελέγη τελικά ύπατος ο Μάρκος Τύλλιος Κικέρων.

Ένα έτος αργότερα, ο Κατιλίνας εκθέτει πάλι υποψηφιότητα για την εκλογή των

υπάτων του ερχόμενου έτους, αλλά αυτή τη φορά η συνωμοσία του είναι

ευρύτερη και καλύτερα οργανωμένη. Συγχρόνως, στέλνει έναν πιστό σύντροφό

του, τον Μάνλιο, στα Φαίσουλα της Ετρουρίας για να συγκροτήσει ένα

επαναστατικό στρατιωτικό σώμα, ενώ ανάλογες ετοιμασίες κάνει στην Απουλία

και σε άλλα κέντρα της Ιταλίας. Ο Κικέρων έχει πολλές ενδείξεις γι’ αυτές τις

ετοιμασίες, αλλά όχι αποδείξεις. Η Σύγκλητος, λόγω ανησυχίας της, εκδίδει ένα

“senates consultum ultimum ή extremum”, ένα διάταγμα που σε ώρα κινδύνου

επιτρέπει την συγκέντρωση όλων των εξουσιών στα χέρια των υπάτων.

Ταυτόχρονα, ο Κικέρων προσπαθεί να αναβάλει τις υπατικές εκλογές για να

συγκεντρώσει περισσότερα στοιχεία, αλλά η μερίδα του Κατιλίνα δεν του το

επιτρέπει. Παρ’ όλα αυτά, ο Κατιλίνας και πάλι δεν εκλέγεται ύπατος, εξαιτίας

των ενεργειών του Κικέρωνα, αλλά ακόμη και στην περίπτωση της αποτυχίας

του, έχει ετοιμάσει σχέδιο, καθώς τον περιμένει έξω από τη Ρώμη ο

επαναστατικός στρατός.

3) Οι τέσσερις Λόγοι «Κατά Κατιλίνα» του Κικέρωνα, το

περιεχόμενό τους και οι αποδέκτες του κάθε λόγου :

Κατά τη διάρκεια της υπατείας του το έτος 63 π.Χ., ο Κικέρων κατάφερε να

αποκαλύψει τη συνωμοσία του Κατιλίνα και να σώσει τη Ρώμη από τον κίνδυνο

που αυτή ενείχε. Γι’ αυτό ανακηρύχθηκε και “Pater Patriae” («Πατέρας της

Πατρίδας»). Τότε ακριβώς, εκφώνησε και τους τέσσερις περίφημους λόγους του

«Κατά Κατιλίνα», από τους οποίους οι δύο εκφωνήθηκαν μπροστά στη Σύγκλητο

(ο 1ος και ο 4ος Κατιλινιακός Λόγος) και οι άλλοι δύο μπροστά στο δήμο (ο 2ος και

ο 3ος Κατιλινιακός Λόγος).

8

1ος Κατιλινιακός Λόγος :

Πιο αναλυτικά, ο Κατιλίνας μετά την αποτυχία του στις υπατικές εκλογές του

63 π.Χ., συγκεντρώνει όλους τους συνεργούς του τη νύχτα της 6ης Νοεμβρίου στο

σπίτι του φίλου του Πόρκιου Λαίκα και δίνει τις απαραίτητες οδηγίες για την

ανάπτυξη του κινήματος. Πρώτος στόχος ήταν να δολοφονήσουν τον Κικέρωνα

μέσα στο σπίτι του, με την πρόθεση ότι θα πήγαιναν να τον χαιρετήσουν

σύμφωνα με το έθιμο στη Ρώμη και έπειτα θα ακολουθούσαν οι δολοφονίες και

άλλων επιφανών ανδρών. Ο Κικέρων, όμως, αφού ειδοποιήθηκε έγκαιρα για όλα

αυτά από τους πληροφοριοδότες του, έκλεισε τις πόρτες του και συνεκάλεσε

αμέσως τη Σύγκλητο στο ναό του Διός Στάτορος στις 8 Νοεμβρίου του 63 π.Χ. Ο

Κατιλίνας, ως συγκλητικός, έσπευσε και αυτός στη συνεδρίαση για να μην

προκαλέσει περισσότερες υποψίες, αλλά τον αποφεύγουν όλοι, ακόμα και αυτοί

που είναι κρυφοί φίλοι του. Εκείνη τη στιγμή, ο Κικέρων σηκώνεται και εκφωνεί

τον πρώτο «Κατά Κατιλίνα» λόγο του.

Ο Κικέρων, καθώς αρχίζει να μιλά, δεν απευθύνεται, όπως θα ήταν φυσικό, σε

όλους τους συγκλητικούς, αλλά μόνο στον Κατιλίνα που τον έχει μπροστά του,

κάθεται κάπου απέναντί του. Κάνει μια βίαιη αποστροφή προς τον Κατιλίνα και

εξαπολύει μία δριμεία φραστική επίθεση εναντίον του, που ασφαλώς θα

προξένησε μεγάλη εντύπωση και θα τάραξε τους ακροατές. Ο πρώτος

Κατιλινιακός λόγος είναι γεμάτος προσφωνήσεις του Κατιλίνα. Ο Κικέρων

αποκαλύπτει τα σχέδια του Κατιλίνα, χωρίς να έχει αποδείξεις γι’ αυτά και τονίζει

την ανηθικότητά του με βαρύτατους χαρακτηρισμούς.

2ος Κατιλινιακός Λόγος :

Την ημέρα που εκφωνήθηκε ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος (8 Νοεμβρίου του 63

π.Χ.), ο Κατιλίνας, βλέποντας το κλίμα που είχε δημιουργηθεί εις βάρος του,

αποφάσισε να φύγει από τη Ρώμη. Πίσω στην πόλη, όμως, έμειναν οι φίλοι του

και συνωμότες που ήταν έτοιμοι να ακολουθήσουν κάθε του οδηγία και

βρίσκονταν σε διαρκή συντονισμό με τον επαναστατικό στρατό της Ετρουρίας.

9

Ο Κικέρων, έχοντας καταδότες μεταξύ των συνωμοτών, είχε άμεση

πληροφόρηση των σχεδίων τους. Γι’ αυτό τον λόγο, έκρινε σκόπιμο να

συγκαλέσει στο “Forum” (στην Αγορά) τον λαό και να τον ενημερώσει για τις

πληροφορίες που είχε, αλλά κυρίως για να επιτεθεί, όχι τόσο πια εναντίον του

Κατιλίνα, αλλά εναντίον των δικών του, που έμειναν στην πόλη για να

συνεχίσουν τη δράση τους. Σκοπός του Κικέρωνα με τον δεύτερο Κατιλινιακό

του λόγο ήταν να κινητοποιήσει τον λαό και να στρέψει την προσοχή του προς

αυτόν τον μεγάλο κίνδυνο των συνωμοτών, ενώ ταυτόχρονα, να κάνει επίδειξη

της δυνάμεώς του, ώστε οι φοβισμένοι δικοί του να πάρουν θάρρος και να

δειλιάσουν οι αντίπαλοί του.

Στις 9 Νοεμβρίου του 63 π.Χ., ο Κικέρων εκφωνεί τον δεύτερο Κατιλινιακό του

λόγο στην Αγορά της Ρώμης. Το μόνο που πέτυχε, όμως, είναι να μην αντιδράσει

προσωρινά ο λαός στο διώξιμο του Κατιλίνα χωρίς να δικαστεί, τίποτε

περισσότερο. Οι φίλοι του Κατιλίνα συνεχίζουν την δράση τους μέσα στη Ρώμη

και ο Κικέρων τους παρακολουθεί, χωρίς να έχει εις βάρος τους αποδείξεις.

3ος Κατιλινιακός Λόγος :

Η καλή τύχη βοήθησε και τον Κικέρωνα και τη Ρώμη, καθώς όλες οι αποδείξεις

που χρειαζόταν ο Κικέρων έφτασαν στα χέρια του, εικοσιπέντε μέρες μετά την

εκφώνηση του δεύτερου Κατιλινιακού του λόγου.

Οι Αλλοβρίγοι, λαός της πέραν των Άλπεων Γαλατίας, δυσαρεστημένοι από τον

ρωμαϊκό ζυγό, έστειλαν πρέσβεις στη Ρώμη για να διαπραγματευθούν θέματα της

επαρχίας τους. Οι συνωμότες του Κατιλίνα, γνωρίζοντας την δυσαρέσκεια των

Αλλοβρίγων, τους πλησίασαν και τους υποσχέθηκαν ότι θα έχουν όσα ζητούσαν,

εάν θα καταλάμβαναν την εξουσία, με τον όρο να ενισχύσουν με ιππικό τον

στρατό του Κατιλίνα στην Ετρουρία. Ο Κικέρων και πάλι πληροφορήθηκε

έγκαιρα αυτές τις μυστικές συναντήσεις, μέσω μιας φίλης ενός από τους

συνωμότες και ήρθε και ο ίδιος σε συνεννόηση με τους Αλλοβρίγους. Οι

πρέσβεις, αφού αντιλήφθηκαν τις προσφορές των δύο διαφορετικών μερίδων,

προτίμησαν να προδώσουν τους συνωμότες και να ακολουθήσουν τον Κικέρωνα,

αφού τους ενέπνεε μεγαλύτερη ασφάλεια και αξιοπιστία.

10

Στις 3 Δεκεμβρίου του 63 π.Χ., ο Κικέρων εκφωνεί τον τρίτο Κατιλινιακό του

λόγο μπροστά στο λαό της Ρώμης και εκθέτει τον τρόπο με τον οποίο έφτασαν

στα χέρια του αποδείξεις, ανεπίδεκτες αμφισβήτησης, εις βάρος των συνωμοτών.

4ος Κατιλινιακός Λόγος :

Αφού βρέθηκαν πια οι αποδείξεις και έγινε η σύλληψη των πιο επικίνδυνων

συνωμοτών, όλα ήταν έτοιμα για τη δίκη. Στις 5 Δεκεμβρίου του 63 π.Χ., ο

Κικέρων συνεκάλεσε τη Σύγκλητο με σκοπό να αποφασίσει για την ποινή που θα

επιβληθεί στους ενόχους και συγκεκριμένα, να διαλέξει μεταξύ θανατικής ποινής

και ισοβίων δεσμών.

Αρχικά, η Σύγκλητος έκλινε προς την επιεικέστερη λύση, επηρεασμένη από την

ομιλία του Ιουλίου Γ.Καίσαρος, αλλά τελικά παρασύρθηκε από την ομιλία του

Κάτωνα και ζήτησε την κεφαλική ποινή των ενόχων.

Ο Κικέρων δεν εκφράζει ξεκάθαρα τη γνώμη του, καθώς βρίσκεται σε δύσκολη

θέση. Από τη μία πλευρά, επιθυμεί την εκτέλεση των ενόχων για να επικρατήσει

εσωτερική ισορροπία στη Ρώμη, από την άλλη, όμως, ούτε η Σύγκλητος, ούτε ο

ίδιος έχουν δικαίωμα να αποφασίσουν την κεφαλική ποινή κατά Ρωμαίου πολίτη,

αλλά μόνο η συνέλευση του λαού.

Δεν είναι συμφέρον για τον Κικέρωνα να προσφύγει στη συνέλευση του λαού,

ενώ παράλληλα φοβάται τις συνέπειες για τον εαυτό του αν προβεί σε μια τέτοια

παρανομία, γι’ αυτό προσπαθεί να καταστήσει συνυπεύθυνη τη Σύγκλητο σε

όποια απόφαση πάρει. Όλος ο τέταρτος Κατιλινιακός λόγος είναι μία

«ταλάντευση» ανάμεσα στις δύο αυτές διαφορετικές λύσεις που υπάρχουν.

11

ΒΑΣΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΠΟΥ ΠΡΟΚΥΠΤΟΥΝ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟΥΣ

ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΚΑΤΙΛΙΝΙΑΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΤΟΥ ΚΙΚΕΡΩΝΑ

1) Η «εικόνα» του Κατιλίνα :

Ο Κικέρων, μέσα από τους τέσσερις Κατιλινιακούς λόγους του, προσπαθεί να

καταδείξει στον Ρωμαϊκό λαό την συνωμοσία που έχει οργανωθεί, γι’ αυτό και

κύριος στόχος του είναι ο εγκέφαλος αυτής της συνωμοσίας, ο Κατιλίνας. Αυτή η

προσωπική επίθεση προς το ήθος και την προσωπικότητα του Κατιλίνα είναι

ιδιαίτερα εμφανής στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο. Η «εικόνα» του Κατιλίνα

διαγράφεται μέσα από το πρίσμα της προσωπικής εμπάθειας του Κικέρωνα, γι’

αυτό και παρουσιάζει πολλά αρνητικά χαρακτηριστικά.

Ο Κατιλίνας χαρακτηρίζεται για την ασύδοτη μανία του και την αχαλίνωτη

προκλητικότητα απέναντι στους Ρωμαίους και εμφανίζεται να κάνει κατάχρηση

της υπομονής τους (Cic.Cat.Orat.1.I.1.1-3). Σκόπιμα ο Κικέρων δίνει στους

Ρωμαίους την εντύπωση του κινδύνου και της επικείμενης επίθεσης από τον

Κατιλίνα και προσπαθεί να τονίσει το αίσθημα του φόβου που προκαλεί στο λαό

(“timor populi”). Τον παρουσιάζει ως έναν ύπουλο συγκλητικό, ο οποίος

παρίσταται στις συνεδριάσεις της Συγκλήτου για να αναιρέσει τις υποψίες

εναντίον του, αλλά κυρίως για να επισημάνει με το μάτι καθέναν από τους

συγκλητικούς που πρόκειται να σκοτώσει (Cic.Cat.Orat.1.I.2.4-5).

Για τον Κικέρωνα, ο Κατιλίνας είναι ένας «τρομοκράτης» που προτίθεται να

περάσει «διά πυρός και σιδήρου» την οικουμένη (Cic.Cat.Orat.1.I.3.3-4), ένας

βλαβερός πολίτης για τον κοινωνικό του περίγυρο, ο οποίος θα έπρεπε να είχε

οδηγηθεί στο θάνατο, σύμφωνα με διαταγή του υπάτου, πολλά χρόνια πριν

(Cic.Cat.Orat.1.I.2.6-8). Είναι ο απόλυτος ηγέτης του εχθρού της Ρώμης που

εξακολουθεί να ζει ανάμεσα στους Ρωμαίους πολίτες προκλητικά, να οργανώνει

στρατόπεδα εναντίον τους στις κοιλάδες της Ετρουρίας και να σχεδιάζει

καθημερινά κάποια συμφορά για τη ρωμαϊκή πολιτεία (Cic.Cat.Orat.1.II.5.1-3).

Κατέχει την «εικόνα» του άτιμου και διεφθαρμένου ανθρώπου που όχι μόνο

οργανώνει, αλλά και προσπαθεί να συγκαλύψει τις εγκληματικές του

συγκεντρώσεις και να κρατήσει μυστικά τα σχέδιά του, γι’ αυτό και ο Κικέρων

12

κρίνει απαραίτητη την περιφρούρησή του, με στόχο να περιορίσει την ασύδοτη

ελευθερία του (Cic.Cat.Orat.1.II.6).

Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων αποκαλύπτει με κάθε λεπτομέρεια τα

σχέδια του Κατιλίνα, σύμφωνα με τις πληροφορίες που είχε, δείχνοντας έτσι την

ακρίβεια με την οποία σχεδίαζε κάθε του κίνηση ο Κατιλίνας. Όχι μόνο είχε

ορίσει τον φόνο συγκεκριμένων ατόμων, αλλά είχε ήδη μοιράσει τις επαρχίες της

Ιταλίας στους συνεργάτες του και είχε προαναγγείλει την αναχώρησή του από την

πόλη (Cic.Cat.Orat.1.IV.9.8-13). Στοιχεία του χαρακτήρα του Κατιλίνα, εκτός

από τη διαφθορά και το εγκληματικό του ένστικτο, είναι η οργάνωση, ο

προσχεδιασμός και η συνέπεια σε οτιδήποτε κάνει.

Για τον Κικέρωνα, είναι ένα «μίασμα» της πόλης, γι’ αυτό τον προτρέπει να

φύγει από την πόλη και να πάρει και όλους τους δικούς του μαζί

(Cic.Cat.Orat.1.V.12.8-10). Μέσα από μία κλιμάκωση, αρχικά της προσωπικής

επίθεσης του Κατιλίνα εναντίον του Κικέρωνα και έπειτα της επίθεσης του

Κατιλίνα εναντίον ολόκληρης της πολιτείας, ο Κατιλίνας παρουσιάζεται ως ο

υπέρτατος κίνδυνος της πόλης και ως ο πιο ασεβής και ακραίος άνθρωπος που

υπάρχει, καθώς δεν στρέφεται μόνο εναντίον των οίκων των συμπολιτών του,

αλλά και εναντίον των ναών των αθανάτων θεών, θέλοντας έτσι να σύρει στην

καταστροφή ολόκληρη την Ιταλία (Cic.Cat.Orat.1.V.12.1-3).

Στην προσπάθειά του ο Κικέρων να ασκήσει ηθική πίεση στον Κατιλίνα για να

πετύχει την αυτοεξορία του, ξεδιπλώνει πολλές πτυχές της προσωπικής του ζωής.

Ακόμα και στην οικογενειακή του ζωή, ο Κατιλίνας χαρακτηρίζεται από απρέπεια

και κακοήθεια και κάθε διαχείριση των ιδιωτικών του υποθέσεων είναι ατιμωτική

(Cic.Cat.Orat.1.VI.4-8). Αρχικά, ο Κικέρων αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο

ο Κατιλίνας γοήτευε τους νέους ανθρώπους, οδηγώντας τους με κάθε τρόπο στη

διαφθορά, είτε αυτή επρόκειτο για έγκλημα, είτε για κάποιο όργιο

(Cic.Cat.Orat.1.VI.8-10). Στη συνέχεια, φέρνει στο φως κάποιες κατηγορίες του

Κατιλίνα για εγκλήματα στο οικογενειακό του περιβάλλον, εντείνοντας έτσι την

εικόνα διαστροφής του χαρακτήρα του. Ο Κατιλίνας κατηγορείται ότι σκότωσε

την πρώτη του γυναίκα για να παντρευτεί μια εταίρα εξαιρετικής ομορφιάς, την

Αυρηλία Ορεστίλλα, όπως επίσης κατηγορείται και για κάποιο άλλο απίστευτο

έγκλημα που ο Κικέρων εσκεμμένα το αποσιωπά (Cic.Cat.Orat.1.VI.14.1-6). Ίσως

πρόκειται για τον φόνο ενός ενήλικου παιδιού της Αυρηλίας, που ήταν εμπόδιο

13

στον δεύτερο γάμο του ή για αιμομιξία, καθώς η Αυρηλία φημολογήθηκε ότι ήταν

νόθα κόρη του. Οι βαρύτατες, αλλά και δικαστικά αναπόδεικτες κατηγορίες

εναντίον του Κατιλίνα δείχνουν ότι, άσχετα προς τη δύναμή του, ήταν ηθικά

ανυπόληπτος.

Σε όλα αυτά προστίθεται και το γεγονός ότι ο Κατιλίνας ήταν υπερχρεωμένος,

σύμφωνα με την δεύτερη αποσιώπηση του Κικέρωνα για την περιουσιακή του

καταστροφή (Cic.Cat.Orat.1.VI.14.6-7). Βασικό κίνητρο που ο Κικέρων θέλει να

μιλήσει στον Κατιλίνα, θεωρεί τον οίκτο και όχι το μίσος (Cic.Cat.Orat.1.VII.2-

4). Η παρουσία του προκαλεί τρόμο, γι’ αυτό κανένας δεν τον χαιρετάει στη

Σύγκλητο (“Quis te…salutavit”), αλλά αδειάζουν τα έδρανα με την εμφάνισή του

(“ista subsellia vacuefacta sunt”) και γενικότερα η στάση της πολιτείας απέναντί

του είναι σιωπηλή (“tacita loquitur”). Δεν είναι από τους ανθρώπους που θα τον

αναχαιτίσει η ντροπή μπροστά στην ακολασία ή ο φόβος μπροστά στον κίνδυνο ή

η φρόνηση μπροστά στους παραλογισμούς του (Cic.Cat.Orat.1.IX.22.11-13),

αλλά διακρίνεται για την μανιασμένη πλεονεξία του και την εγκληματική του

φύση (Cic.Cat.Orat.1.X.25.1-2).

Σμίγοντας με κακοήθη συντροφιά, ο Κατιλίνας είχε βρει τη δύναμη όχι μόνο να

περιφρονεί τους νόμους και τα δικαστήρια, αλλά και να τους ανατρέπει και να

τους καταργεί (Cic.Cat.Orat.1.VII.18.5-7), ενώ λήστευε και κατατυραννούσε

ακόμα και τους συμμάχους της Ρώμης (Cic.Cat.Orat.1.VII.18.4-5). Οι επιδόσεις

του ήταν ποικίλες σε διαφορετικά πεδία και είχε διεφθαρμένους φίλους και

συνεργούς στο έγκλημα από κάθε κατηγορία ανθρώπων και επαγγέλματος

(Cic.Cat.Orat.2.V.9.1-6). Δεν υπήρχε κανένας δηλητηριαστής, μονομάχος,

δολοφόνος, μοιχός, απατεώνας, διεφθαρμένος νέος, διεφθαρμένος ηθοποιός ή

ατιμασμένη γυναίκα που να μην συνδεόταν και να μην είχε μεγάλη οικειότητα

μαζί του.

Ο Σαλλούστιος στο έργο του “Bellum Catilinae” («Ο Πόλεμος με τον

Κατιλίνα») επιβεβαιώνει, με τη διήγησή του για την ηθική υπόσταση του

Κατιλίνα, όλη αυτή την αρνητική και διεφθαρμένη εικόνα του Κατιλίνα, ήδη από

τη νεαρή του ηλικία, όπως ακριβώς την παρουσιάζει ο Κικέρων. Παρ’ όλα αυτά,

όμως, και ο Σαλλούστιος και ο Κικέρων αναγνωρίζουν τα πολλά φυσικά

χαρίσματα του Κατιλίνα, που λόγω έλλειψης καλού ήθους δεν αξιοποιήθηκαν.

14

Συγκεκριμένα, αναφορά στα θετικά στοιχεία του Κατιλίνα γίνεται στον πρώτο

Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.1.X.26.4-11), όπου ο Κικέρων αναγνωρίζει την

εξαιρετική τόλμη και αντοχή του Κατιλίνα σε κάθε κακουχία, όπως η πείνα, η

δίψα ή το κρύο, αλλά και στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.2.V.9.6-9)

που παραδέχεται ότι ο Κατιλίνας είχε πολλές δυνατότητες λόγω της ευστροφίας

του και των φυσικών του προσόντων, αλλά τις δαπανούσε σε όργια και

παράτολμα εγχειρήματα και γενικότερα υπηρετούσε μέσω αυτών την ανήθικη

ψυχή του.

Η μεγαλύτερη αξία του Κατιλίνα μέσα από τα λόγια του Κικέρωνα φαίνεται

στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.3.VII.16 και 17), όταν πια ο Κικέρων

έχει στα χέρια του τις αποδείξεις της συνωμοσίας και τις έχει εκθέσει στη

Σύγκλητο και τον λαό. Ο Κικέρων αναγνωρίζει ότι από όλους τους συνωμότες, ο

Κατιλίνας ήταν ο μόνος επίφοβος εχθρός της Ρώμης (“Ille erat unus timendus ex

istis omnibus”), καθώς είχε γνώση για όλα τα πράγματα (“omnia norat”),

παρακολουθούσε τα πάντα και επενέβαινε σε κάθε διαδικασία, ενώ μπορούσε

πολύ εύκολα να προσελκύσει ανθρώπους και να τους μυήσει στο έγκλημα

(“appellare, temptare, sollicitare poterat”). Προβαίνει και σε συγκεκριμένους

χαρακτηρισμούς του Κατιλίνα, αποκαλώντας τον δραστήριο, έτοιμο για όλα,

τολμηρό, επιτήδειο, προσεκτικό στο έγκλημα και επιμελή ακόμη και σε χαμένες

υποθέσεις (Cic.Cat.Orat.3.VII.17.1-6). Υποστηρίζει ότι η αποτυχία της

συνωμοσίας οφείλεται σε λανθασμένες κινήσεις των συνωμοτών, εξαιτίας της

απουσίας του Κατιλίνα.

Στην περίπτωση που ο Κατιλίνας δεν είχε αυτοεξορισθεί, αλλά βρισκόταν στο

εσωτερικό της πόλης, ο Κικέρων παραδέχεται ότι δεν θα μπορούσε να λυτρώσει

την πόλη από την καταστροφή, γιατί ο Κατιλίνας είχε την ικανότητα να

διαχειρίζεται τέλεια κάθε κατάσταση και να φέρει εις πέρας κάθε σχέδιό του,

χωρίς να κάνει επιπόλαιες κινήσεις. Συγκεκριμένα, ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ο

Κατιλίνας δεν θα είχε αργήσει να δράσει, ορίζοντας ως ημερομηνία δράσης τα

Σατουρνάλια, ούτε θα είχε προαναγγείλει την ημέρα καταστροφής της πολιτείας,

ούτε, τέλος, θα είχε εκθέσει τον εαυτό του, έτσι ώστε να πιαστούν γράμματα και

σφραγίδες που θα αποδείκνυαν το έγκλημά του (Cic.Cat.Orat.3.VII.17.7-10).

15

2) Η «εικόνα» του Κικέρωνα :

Μέσα από τους τέσσερις «Κατά Κατιλίνα» λόγους του Κικέρωνα διακρίνουμε,

βασικά, την διπλή διάσταση της προσωπικότητας του Κικέρωνα. Ο Κικέρων

διαθέτει την «εικόνα» ενός δυναμικού και ευσυνείδητου πολιτικού της Ρώμης,

ενώ παράλληλα είναι ένας ικανότατος ρήτορας.

Είναι ένας άνθρωπος με πάθος και έντονα συναισθήματα που δεν φοβάται να τα

εκφράσει απροκάλυπτα. Από την πρώτη κιόλας παράγραφο του πρώτου

Κατιλινιακού λόγου, ο αναγνώστης αισθάνεται την έντονη οργή και αγανάκτηση

του Κικέρωνα για τον Κατιλίνα. Με ένα εντυπωσιακό ρητορικό σχήμα, το

“exordium ex abrupto” (η απότομη, χωρίς προπαρασκευή, είσοδος στο κύριο

θέμα), επιτίθεται με αφάνταστη δριμύτητα προς το πρόσωπο του Κατιλίνα. Με

συνεχείς ρητορικές ερωτήσεις, με αυξημένη χρήση του δεύτερου ενικού

προσώπου, με επανειλημμένες προσφωνήσεις του Κατιλίνα και με βαρύτατους

χαρακτηρισμούς εναντίον του, όλος ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος είναι εμφανώς

μία έκρηξη οργής του Κικέρωνα.

Χρησιμοποιώντας, ακόμη, ένα εξαιρετικό ρητορικό τέχνασμα, παρουσιάζει

εξαρχής ως δεδομένη τη γνώση της συνωμοσίας του Κατιλίνα από τον λαό

(Cic.Cat.Orat.1.I.1.7-9 και Cic.Cat.Orat.1.I.2.1-2), ενώ στην πραγματικότητα δεν

ισχύει κάτι τέτοιο, καθώς ο Κικέρων δεν έχει αποδείξεις ακόμη για αυτή την

συνωμοσία. Ο τρόπος αυτός, με τον οποίο ο Κικέρων προσπαθεί να πείσει και να

κερδίσει τον λαό με το μέρος του, είναι ένα εξαιρετικό δείγμα της ευστροφίας του

και της εξυπνάδας του.

Ως ύπατος, είναι άριστα ενημερωμένος για τα ιστορικά γεγονότα, αλλά και για

τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις της πατρίδας του. Σχετικά με το θέμα της

σοβαρότητας του κινδύνου που ενέχουν οι ενέργειες του Κατιλίνα, αλλά και με το

θέμα της τιμωρίας του, ο Κικέρων παραθέτει συγκεκριμένα παραδείγματα

ανθρώπων του παρελθόντος (Γ.Σκιπίων, Σερβίλιος Αχάλας, Οπίμιος) που

σκότωσαν συμπολίτες τους που ήθελαν να βλάψουν την πολιτεία

(Cic.Cat.Orat.1.I.3 και Cic.Cat.Orat.1.II.4). Γνωρίζει πολύ καλά την παράδοση

16

των προγόνων του και την ύπαρξη ενός αποτελεσματικού και αυστηρού δόγματος

εναντίον των βλαβερών πολιτών, τονίζει, όμως, την έλλειψη των υπάτων στη

σύγχρονη εποχή του και την αδυναμία εφαρμογής αυτού του υπατικού δόγματος

«τώρα», σε αντίθεση με το «τότε». Ο Κικέρων έχει απόλυτη επίγνωση του

κινδύνου που υπάρχει στο εσωτερικό της Ρώμης, αλλά και εξωτερικά

(οργανωμένα στρατόπεδα στις κοιλάδες της Ετρουρίας) και αναγνωρίζει την

ευθύνη που έχει ως ύπατος απέναντι στην πολιτεία να την προστατεύσει.

Ως ευσυνείδητος πολιτικός, παραδέχεται την αδράνεια και την αδυναμία του

στην αντιμετώπιση του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.II.4.17-18), καθώς και την

επιείκεια που δείχνει στο θέμα της τιμωρίας του. Όμως, ακόμη και η επιείκειά του

σε αυτό το θέμα είναι απόλυτα δικαιολογημένη και ενδεικτική της διπλωματίας,

της ευστροφίας και της αυτοσυγκράτησής του. Στον πρώτο και δεύτερο

Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων δεν διαθέτει ακόμη αποδείξεις της συνωμοσίας,

αλλά απλές ενδείξεις, που ο ίδιος έχει κάθε λόγο να θεωρεί ως ασφαλείς. Γι’ αυτό

τον λόγο, αποφεύγει τις βιαστικές και επιπόλαιες κινήσεις που θα τον

καθιστούσαν κατηγορούμενο από τον λαό για αυταρχικότητα. Ενώπιον

εγκλημάτων που συνεπάγονται την κεφαλική ποινή, δεν επιδιώκει μια καταδίκη,

αλλά την απομάκρυνση του Κατιλίνα και των υπόλοιπων εγκληματιών από τη

Ρώμη. Αυτή η πολιτική που ακολουθεί είναι η σωφρονέστερη και δεν δείχνει

αδυναμία χαρακτήρος, αλλά ευκαμψία και μιαν αξιοθαύμαστη αυτοκυριαρχία.

Παρά την μεγάλη αντίδραση που συναντούσε στη δίωξη του Κατιλίνα και την

διχασμένη κοινή γνώμη, κατόρθωσε να εξοντώσει τον Κατιλίνα και να σώσει τη

Ρώμη, χωρίς να χυθεί αίμα μέσα στην πόλη.

Αν και η γνώση του για την συνωμοσία περιορίζεται μόνο στις πληροφορίες της

Φούλβιας μέχρι και τον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων διαθέτει τέτοια

ρητορική ικανότητα που εκφράζει απόλυτη σιγουριά και αυτοπεποίθηση στα

λόγια του. Όχι μόνο προβαίνει σε μία ανασκόπηση των σχεδίων του Κατιλίνα

(Cic.Cat.Orat.1.III.6-7) και παρουσιάζει τα σχέδια αυτά ως δεδομένα, αλλά

παραθέτει και συγκεκριμένες λεπτομέρειες για να γίνει πιο πιστευτός στους

ακροατές, όπως την καθορισμένη ημερομηνία τέλεσης των εγκλημάτων

(Cic.Cat.Orat.1.III.7.5-7).

Βασικό επανερχόμενο μοτίβο στους λόγους του Κικέρωνα είναι η προσωπική

αντωνυμία «εγώ» και το ρήμα «ξέρω». Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ξέρει όλες τις

17

προθέσεις και τα σχέδια του Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.III.8.5-6) και ότι χάρη στις

δικές του, προσωπικές ενέργειες τον αναχαίτισε και έσωσε την πατρίδα του από

την συμφορά (Cic.Cat.Orat.1.IV.1-3). Με συχνή χρήση του πρώτου ενικού

προσώπου, ο Κικέρων αναφέρεται ζωηρά και παραστατικά στις προσωπικές

επιθέσεις του Κατιλίνα εναντίον του και στους τρόπους με τους οποίους ο ίδιος

αμύνθηκε (Cic.Cat.Orat.1.IV.10 και Cic.Cat.Orat.1.VI.15.10-12). Σε υπερβολικό

βαθμό προβάλλει το «εγώ» του, τον εαυτό του, προσπαθώντας να αποδυναμώσει

τον αντίπαλό του και να επηρεάσει τον λαό θετικά προς αυτόν.

Η αποδυνάμωση του αντιπάλου του έχει τρεις διαστάσεις. Πρώτα, τονίζει την

πνευματική και σωματική του δύναμη και υπεροχή έναντι του Κατιλίνα, καθώς ο

ίδιος εγωιστικά αναφέρει ότι αντιμετώπισε από μόνος του κάθε απόπειρα

δολοφονίας εναντίον του (Cic.Cat.Orat.1.V.11.6-8 και 11-14). Ταυτόχρονα,

προβαίνει σε συνεχείς αποκαλύψεις των σχεδίων του Κατιλίνα, καταρρίπτοντας

την μυστικότητά τους (Cic.Cat.Orat.1.IX.24) και τους δεσμούς συνοχής των

συνωμοτών και τελικό χτύπημα στον Κατιλίνα είναι η επίθεση του Κικέρωνα

προς το ήθος του. Ο Κικέρων καταστρέφει ακόμη και τα θεμέλια της

οικογενειακής ζωής του Κατιλίνα, καθώς αποκαλύπτει την ανηθικότητά του και

σε αυτές τις διαπροσωπικές του σχέσεις. Με αυτόν τον τρόπο, υποβαθμίζει τον

Κατιλίνα ως προσωπικότητα στα μάτια των ακροατών και φθάνει ακόμη και στο

σημείο να πει ότι θέλει να του μιλήσει, ώστε να φανεί ότι δεν κινείται από μίσος,

αλλά από οίκτο που νιώθει γι’ αυτόν, ενώ στην πραγματικότητα δεν του οφείλεται

(Cic.Cat.Orat.1.VII.2-4). Χωρίς να υπάρχει κάποια νόμιμη διαδικασία που να

μπορεί να ακολουθήσει, αλλά χάρη στους ελιγμούς του και την δύναμη των

λόγων του, ο Κικέρων τελικά πέτυχε τον σκοπό του και οδήγησε τον Κατιλίνα

στην αυτοεξορία.

Βασικό χαρακτηριστικό του Κικέρωνα είναι και η διορατικότητά του. Ήδη από

τον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, προβλέπει τη θύελλα μίσους που θα ξεσπάσει

αργότερα εναντίον του από τον λαό, λόγω της εξορίας του Κατιλίνα

(Cic.Cat.Orat.1.IX.22.4-7). Ο Κικέρων είχε πλήρη συνείδηση ότι η εχθρότητα με

τον κόσμο που συμπαθούσε τον Κατιλίνα, ίσως με όλη την δημοκρατική

παράταξη, ενέχει μελλοντικά τρομερούς κινδύνους. Με την αποκάλυψη της

συνωμοσίας του Κατιλίνα, ο κόσμος αυτός είχε υποστεί ένα βαρύ πλήγμα και δεν

18

μπορούσε να αντιδράσει, αλλά θα αντιδρούσε αργότερα (όπως πραγματικά έγινε,

ο κόσμος αυτός αντέδρασε και τελικά ο Κικέρων εξορίσθηκε). Ο Κικέρων

γνωρίζει πολύ καλά ότι, εάν αποκλειστικά και μόνο ο Κατιλίνας οδηγηθεί στην

εξορία, θα διογκώσει το μίσος του λαού εναντίον του. Εάν, όμως, πάρει και την

επικίνδυνη συντροφιά των εγκληματιών μαζί του, θα υπηρετήσει τη φήμη και τη

δόξα του (Cic.Cat.Orat.1.IX.23.5-7), καθώς ο Κατιλίνας θα διοργανώσει πλέον

ολοφάνερα εγκληματικό πόλεμο εναντίον της Ρώμης, θα αποδειχθούν οι εχθρικές

του προθέσεις σε όλο τον ρωμαϊκό λαό και θα δοθεί η ευκαιρία στον Κικέρωνα να

τον αντιμετωπίσει απροκάλυπτα ως εχθρό και να σώσει την πολιτεία από την

καταστροφή.

Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.3.XII.27.5-7), ο Κικέρων

αποδεικνύεται για άλλη μία φορά διορατικός και βαθύς γνώστης των

μεταπτώσεων της κοινής γνώμης. Προβλέπει πως, όσα μέτρα έλαβε με την

έγκριση του λαού εναντίον του Κατιλίνα, δεν θα αργήσει ο ίδιος αυτός λαός να τα

καταλογίσει εις βάρος του και να του ζητήσει γι’ αυτά ευθύνες. Διαισθάνεται ότι

θα αποβούν μοιραία τα έργα του και ότι θα πάθει κάτι κακό σε λίγο, όπως και

έπαθε, αφού εξορίστηκε γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο.

Ο Κικέρων χαρακτηρίζεται και για την φιλοπατρία του. Όλες οι ενέργειές του,

όπως φαίνεται από τους λόγους, αλλά και όπως ο ίδιος τονίζει, στρέφονται γύρω

από το συμφέρον της πολιτείας. Δεν διστάζει να ρισκάρει ακόμη και τη ζωή του

για την σωτηρία της πατρίδας του. Αν και γνωρίζει ότι, μελλοντικά, όλο το μίσος

του λαού για την εξορία του Κατιλίνα θα πέσει ως συμφορά μόνο πάνω του,

ωστόσο όχι μόνο δέχεται να πάθει τη συμφορά, αλλά και θεωρεί ότι αξίζει να την

υποστεί για την πατρίδα (Cic.Cat.Orat.1.IX.22.7-9). Αισθάνεται, δηλαδή, ότι έχει

ηθικό χρέος και καθήκον να προστατεύσει την πόλη που τον ανέθρεψε, κάτι που

δείχνει την ορθοφροσύνη, το κύρος και την ενάρετη φύση του Κικέρωνα. Ο ίδιος

ο Κικέρων, μάλιστα, στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.1.XI.4-6)

αναφέρει ότι αγαπά την πατρίδα πολύ περισσότερο και από τη ζωή του και στον

τέταρτο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.4.V.9.6-8) εύχεται να επικρατήσει το

συμφέρον της πολιτείας από τις σκέψεις για τους δικούς του κινδύνους.

Εκτός από το γεγονός ότι ο Κικέρων ακολούθησε πολιτική γραμμή και

μεθόδευσε τα πράγματα με τέτοιο τρόπο, όπως λέει και ο ίδιος

(Cic.Cat.Orat.2.II.4.4-5), ώστε να αντιμετωπίσει επιτυχημένα τον εχθρό,

19

υποστηρίζει ότι η σωτηρία της πατρίδας οφείλεται κυρίως στην βοήθεια των

αθάνατων θεών (Cic.Cat.Orat.3.VIII.18.1-3). Η θεοσέβεια του Κικέρωνα είναι

έκδηλη και στους τέσσερις λόγους του, καθώς επικαλείται συνεχώς τους

αθάνατους θεούς και αναγνωρίζει τον καθοριστικό τους ρόλο στην θετική εξέλιξη

των πραγμάτων για τους Ρωμαίους, κάνοντας ιδιαίτερη μνεία στον Δία τον

Στάτορα, τον θεό-προστάτη της Ρώμης.

Σε αρκετά σημεία των λόγων του, ο Κικέρων γίνεται ειρωνικός και πολύ

καυστικός προς τον Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.IX.22.1-4, Cic.Cat.Orat.1.X.26.1-4,

Cic.Cat.Orat.2.VI.14), αλλά διακρίνεται και για την αντικειμενικότητά του, καθώς

αναγνωρίζει ότι ο Κατιλίνας διαθέτει πολλά φυσικά χαρίσματα που όλοι, και

κυρίως η νεολαία της Ρώμης, θαυμάζουν (Cic.Cat.Orat.1.X.26.8-11,

Cic.Cat.Orat.2.V.9.6-9). Εκτός από την εξαιρετική ικανότητα του Κικέρωνα στη

διαχείριση των πολιτικών πραγμάτων της Ρώμης, έχει και την ικανότητα να

νιώθει και να αφουγκράζεται τον λαό και να επιδιώκει με τον δικό του, μοναδικό

τρόπο, να επηρεάσει ακόμη και την ψυχολογική κατάσταση των συμπολιτών του.

Συγκεκριμένα, στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (Cic.Cat.Orat.2.III.5), προσπαθεί

να τονώσει το ηθικό των δικών του ανθρώπων, συγκρίνοντας την ποιότητα του

στρατεύματός τους με την ποιότητα του στρατεύματος των οπαδών του Κατιλίνα

στην περίπτωση του πολέμου. Για τον Κικέρωνα, οι Ρωμαίοι πολίτες θα

αποτελέσουν δυνατό στράτευμα, ενώ λέει ξεκάθαρα ότι περιφρονεί εκ βάθους

ψυχής (“magno opere contemno”) τον στρατό του Κατιλίνα και προβαίνει σε μια

αναλυτική και υποτιμητική περιγραφή της εμφάνισης και του χαρακτήρα των

οπαδών του.

Τελευταίο χαρακτηριστικό του Κικέρωνα που θα μπορούσε να αποτελέσει και

ένα ανεξάρτητο θέμα της εργασίας, καθώς εμφανίζεται ιδιαίτερα έντονα στον

τρίτο και τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, είναι ο αυτοέπαινος του Κικέρωνα. Ήδη, από

το τέλος του δεύτερου Κατιλινιακού λόγου, στο σημείο που ο Κικέρων προσπαθεί

να πείσει και τους υπόλοιπους συνωμότες να εγκαταλείψουν τη Ρώμη,

περηφανεύεται έντονα για τον εαυτό του, λέγοντας ότι διαχειρίστηκε κατά τέτοιο

τρόπο τα πράγματα, ώστε να τερματιστεί από αυτόν και μόνο ο πιο μεγάλος και ο

πιο άγριος εμφύλιος πόλεμος της Ρώμης, χωρίς όπλα και αιματοχυσία

(Cic.Cat.Orat.2.XIII.28.1-4). Η αυτοπεποίθησή του είναι τόσο μεγάλη, που

υπόσχεται στους Ρωμαίους ότι θα επιτύχει να μην σκοτωθεί κανένας καλός

20

πολίτης, αλλά με την τιμωρία λίγων θα μπορέσουν να σωθούν όλοι

(Cic.Cat.Orat.2.XIII.28.10-12).

Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, εκτός από τα κομμάτια που ο Κικέρων εκθέτει

αναλυτικά στον ρωμαϊκό λαό τις αποδείξεις που έχει πλέον στα χέρια του, σχεδόν

όλος ο υπόλοιπος λόγος είναι ένας αυτοέπαινος για την προσωπική αυτή επιτυχία

του. Αποδίδει την σωτηρία της πόλης στους αθάνατους θεούς και στις

προσωπικές του ενέργειες (Cic.Cat.Orat.3.I.1) και φτάνει στο σημείο να

«απαιτήσει» από τους Ρωμαίους πολίτες την αντίστοιχη τιμή και δόξα για αυτό

του το κατόρθωμα. Συγκρίνει την αξία του με τον Ρωμύλο, τον ιδρυτή της Ρώμης

και τοποθετεί τον εαυτό του ακόμη πιο ψηλά από αυτόν, δίνοντας και την

ανάλογη εξήγηση. Ο Κικέρων θεωρεί σημαντικό το γεγονός της γέννησης και

κατ’ επέκτασιν δικαιολογημένες τις τιμές που αποδίδονται στον θεμελιωτή της

πόλης, Ρωμύλο, αλλά μεγαλύτερη σημασία γι’ αυτόν έχει η διατήρηση κάποιου

στη ζωή και η χαρά της διάσωσής του (Cic.Cat.Orat.3.I.2). Γι’ αυτό τον λόγο,

θεωρεί ότι ο ίδιος αξίζει μεγαλύτερη τιμή και δόξα από τον Ρωμύλο, αφού

διατήρησε την πόλη αλώβητη και της έδωσε διάρκεια ζωής. Αποδίδει τον έπαινο

που του απονέμεται στην γενναιότητα, την αποφασιστικότητα και την

προβλεπτικότητά του (Cic.Cat.Orat.3.VI.14.1-3) και τονίζει το γεγονός ότι πρώτη

φορά στην ιστορία της Ρώμης γίνεται δέηση στο όνομά του, δηλαδή στο όνομα

ενός πολιτικού άρχοντα, καθώς έως τότε όλες οι δοξολογίες γίνονταν ύστερα από

μεγάλες στρατιωτικές νίκες και αφορούσαν στρατηγούς (Cic.Cat.Orat.3.VI.15.1-

4).

Η αδυναμία του Κικέρωνα να αυτοεπαινείται, είναι γνωστή από όλα τα έργα

του και από τις προσπάθειες που έκανε ώστε Έλληνες ιστορικοί και φιλόσοφοι

της εποχής (Ποσειδώνιος) να γράψουν τη βιογραφία του. Ως το μεγαλύτερο

πολιτικό του έργο θεωρούσε την αποκάλυψη και την αναίμακτη καταστολή της

ανταρσίας του Κατιλίνα. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει τη σπουδαιότητα

που είχε η ευτυχής έκβαση αυτής της σύγκρουσης για την τύχη του ρωμαϊκού

λαού, καθώς και την επιτηδειότητα με την οποία ο Κικέρων χειρίστηκε αυτό το

πρόβλημα. Φαίνεται, όμως, ο Κικέρων να λησμονεί ότι υπήρξαν και μεγαλύτερα

γεγονότα στη ρωμαϊκή ιστορία. Ο υπερβολικός αυτοέπαινος είναι ενοχλητική

αδυναμία για το αναγνωστικό κοινό του Κικέρωνα και δείγματα αυτής της

αδυναμίας, μας δίνουν αρκετά οι Κατιλινιακοί λόγοι, αλλά και άλλα έργα του.

21

Και στην εισαγωγή του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου κυριαρχεί ο αυτοέπαινος

του Κικέρωνα. Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι αποσιώπησε, ανέχθηκε και

παραχώρησε πολλά και πολλά θεράπευσε με δικούς του κόπους, χωρίς να

ενοχλήσει κανέναν (Cic.Cat.Orat.4.I.2.7-9). Προτρέπει συνεχώς τους Ρωμαίους

πολίτες να μην ανησυχούν γι’ αυτόν (Cic.Cat.Orat.4.I.1.6-7, Cic.Cat.Orat.4.II.3.1-

4), καθώς είναι έτοιμος να δεχτεί οτιδήποτε του επιφυλάσσει η τύχη, ακόμη και

τον θάνατο (Cic.Cat.Orat.4.II.3.6-7). Σε δύο συνεχόμενες παραγράφους

(Cic.Cat.Orat.4.IX και IX.19), απευθύνεται στους συγκλητικούς μιλώντας έμμεσα

για τον εαυτό του και λέει ακριβώς το ίδιο πράγμα με διαφορετικά λόγια. Την

πρώτη φορά, τους τονίζει ότι έχουν ύπατο που ρίσκαρε τη ζωή του, όχι για τον

εαυτό του, αλλά για την δική τους σωτηρία (Cic.Cat.Orat.4.IX.1-4) και τη

δεύτερη φορά, ότι έχουν αρχηγό που θυμάται αυτούς και ξεχνάει τον εαυτό του,

που είναι σπάνιο πλεονέκτημα (Cic.Cat.Orat.4.IX.19.1-3). Ο Κικέρων δεν μπορεί

να κατηγορηθεί για μετριοφροσύνη. Αν και ήταν μεγάλος ρήτορας και έξοχος

πνευματικός άνθρωπος, δεν ήταν σε θέση να εμφανίσει με επιδεξιότητα τον εαυτό

του.

3) Η έννοια της αρετής :

Μία από τις πιο βασικές έννοιες που συναντάμε στους τέσσερις Κατιλινιακούς

λόγους, είναι η έννοια της αρετής. Η λέξη “virtus” δεν εμφανίζεται συχνά στο

σύνολο του έργου, αλλά κρίνοντας από τα σημεία που εμφανίζεται , μπορούμε να

πούμε ότι έχει συγκεκριμένη χρήση και καθορισμένη σημασία.

Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Ι.3.7), ο Κικέρων χαρακτηρίζει ως αρετή το

γεγονός ότι την εποχή των προγόνων του, δυνατοί άνδρες τιμωρούσαν τους

βλαβερούς συμπολίτες τους με βασανισμούς σκληρότερους απ’ ότι και τον πιο

σκληρό εχθρό, που κατέληγαν στο θάνατο. Αναφέρεται, δηλαδή, στην εφαρμογή

του “senatus consultum ultimum ή extremum”, ενός αυστηρού και

αποτελεσματικού συγκλητικού δόγματος, σύμφωνα με το οποίο συγκεντρώνονταν

όλες οι εξουσίες στους υπάτους, κατόπιν αποφάσεως της Συγκλήτου, για την

αντιμετώπιση έκτακτων και επικίνδυνων περιστάσεων για την πόλη. Ο Κικέρων

δίνει και συγκεκριμένα παραδείγματα ανθρώπων που έθεσαν σε ισχύ αυτό το

22

δόγμα και πήραν τη δικαιοσύνη στα χέρια τους προς όφελος της πολιτείας

(Cic.Cat.Orat.1.I.3 και II.4). Σε αντίθεση με την παλαιότερη εποχή, στη σύγχρονη

εποχή του Κικέρωνα, οι Ρωμαίοι απλώς διαθέτουν και δεν εφαρμόζουν το

συγκλητικό αυτό διάταγμα, καθώς είναι κλειδωμένο στα αρχεία τους και

βλαβεροί πολίτες, όπως ο Κατιλίνας, παραμένουν ατιμώρητοι. Ο Κικέρων

παραδέχεται ότι στις μέρες του υπάρχει έλλειψη αυτής της αρετής, που

αποδίδεται κυρίως στην έλλειψη των υπάτων (Cic.Cat.Orat.1.I.3.9-12).

Με την ίδια σημασία εμφανίζεται και η λέξη “virtute” στο χωρίο ΧΙΙ.12 του

πρώτου Κατιλινιακού λόγου. Ο Κικέρων, επανερχόμενος στην παράδοση των

προγόνων του που αναφέρθηκε διεξοδικά σε αυτή στην αρχή του λόγου, τονίζει

ότι έξοχοι πολίτες, όχι μόνο δεν σπιλώθηκαν, αλλά και τιμήθηκαν για τον φόνο

των επικίνδυνων πολιτών. Η αρετή, δηλαδή η εφαρμογή του συγκλητικού

δόγματος, δεν τους επέφερε μίσος, αλλά υπέρτατη δόξα. Αυτό είναι και το

επιχείρημα που χρησιμοποιεί για να ανατρέψει οποιαδήποτε ανησυχία και

οποιονδήποτε φόβο του, μήπως με την εκτέλεση πολιτών και συγκεκριμένα του

Κατιλίνα, ξεσπάσει εναντίον του το μίσος των μεταγενεστέρων. Ο Κικέρων

δέχεται να πέσει πάνω του αυτό το μίσος, για τον οποίο δεν έχει ακριβώς την

έννοια του μίσους, αλλά της δόξας, καθώς προκλήθηκε από την αρετή.

Προς το τέλος του πρώτου Κατιλινιακού λόγου (ΧΙΙΙ.32.10), ο Κικέρων κάνει

λόγο για την αρετή των ιππέων (“tantam in equitibus Romanis virtutem”). Σε αυτό

το σημείο, η έννοια της αρετής είναι διαφορετική σε σχέση με αυτή που έχουμε

συναντήσει στα δύο προηγούμενα χωρία. Ο Κικέρων, προσπαθώντας να πείσει

τους συγκλητικούς να απομακρύνουν πρώτα τον Κατιλίνα και γενικότερα όλους

τους κακούς ανθρώπους από τη Ρώμη, τους δίνει την υπόσχεση ότι η φροντίδα

των υπάτων, το κύρος τους, η αρετή των ιππέων και η ομοφωνία όλων των

ενάρετων πολιτών είναι τέτοια, που όλα θα έρθουν στο φως, αν και δεν υπάρχουν

ακόμα αποδείξεις. Η αρετή των ιππέων έχει, ναι μεν την έννοια της ανδρείας και

της γενναιότητας που επιδεικνύουν οι ιππείς στον πόλεμο, αλλά σε αυτό το

σημείο, κυρίως, έχει την έννοια της αγάπης και του ενδιαφέροντός τους για την

πατρίδα.

Ανάμεσα στην τάξη των πατρικίων και των ιππέων δημιουργούνταν συχνά

έριδες και η κυριότερη ήταν σχετικά με την συγκρότηση των δικαστηρίων. Ενώ

παλαιότερα εκλέγονταν δικαστές και από τις δύο αυτές τάξεις, με την επικράτηση

23

του Σύλλα καθιερώθηκε όλοι οι δικαστές να είναι πατρίκιοι. Ο Κικέρων εξαίρει

τη στάση των ιππέων και την θεωρεί ενάρετη, καθώς αν και ήταν αδικημένοι,

στην κρίσιμη περίσταση της κατιλινιακής συνωμοσίας και αποκλειστικά για

εθνικούς λόγους, στάθηκαν αλληλέγγυοι με τους πατρικίους.

Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (V.9.9), ο Κικέρων με τη λέξη “virtutis”

αναφέρεται στις αρετές του Κατιλίνα εννοώντας κάποια φυσικά του χαρίσματα

και δυνατότητες, όπως η ευστροφία, η σωματική αλκή, η εξαιρετική τόλμη και

αντοχή στο κρύο, στην πείνα, στη δίψα, στην αγρύπνια και γενικότερα σε κάθε

είδους κακουχία. Ο Κατιλίνας, όμως, χρησιμοποιούσε τις έμφυτες αυτές

δυνατότητες για να υπηρετήσει τους ανήθικους σκοπούς του, με αποτέλεσμα να

είναι δυνατότητες επί κακού. Ο Κικέρων αναφέρεται στα ίδια αυτά χαρίσματα του

Κατιλίνα και στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (Χ.26.8-11) και εκθέτει κάποια

επιπλέον θετικά του χαρακτηριστικά και στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο (VI.17.1-

4), όπως είναι η επιτηδειότητα, η τόλμη, η προσεκτικότητα και η επιμέλεια σε ό,τι

κάνει.

Στο χωρίο V.11.8 του δεύτερου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων μιλάει για την

αρετή ενός μόνου ανδρός, χάρη στην οποία βασιλεύει η ειρήνη στον έξω κόσμο

της Ρώμης και κανένα έθνος δεν τολμάει να τα βάλει με το ρωμαϊκό λαό. Ο

«ένας» αυτός είναι ο Πομπήιος, ο τότε δημοφιλέστερος στρατηγός της Ρώμης. Η

αρετή σε αυτό το σημείο έχει αποκλειστικά την έννοια της πολεμικής και

στρατιωτικής ικανότητας, της γενναιότητας και της επιτυχημένης πορείας του

Πομπήιου, ο οποίος είχε συντρίψει την πειρατεία σε ολόκληρη τη Μεσόγειο και

το 63 π.Χ., κατά τη διάρκεια της υπατείας του Κικέρωνα, θα τέλειωνε νικηφόρα

τον πόλεμο κατά του Μιθριδάτη.

Εκτός από αυτή την περίπτωση, και στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο (Χ.21.10) ο

Κικέρων κολακεύει υπέρμετρα τον Πομπήιο. Κάνοντας μία αναδρομή στους πιο

έξοχους και δοξασμένους άνδρες του παρελθόντος, υποστηρίζει ότι ο Πομπήιος

στέκεται πιο ψηλά από όλους στο θέμα της δόξας, καθώς οι αρετές του είναι

ασύγκριτα ανώτερες. Οι αρετές έχουν την έννοια των πολεμικών κατορθωμάτων

του Πομπήιου και για να δείξει το μέγεθός τους, χρησιμοποιεί το σχήμα της

υπερβολής, λέγοντας ότι εκτείνονται στις εκτάσεις και τα όρια που φτάνει και η

διαδρομή του ήλιου.

24

Στην προσπάθειά του ο Κικέρων να εμψυχώσει τους Ρωμαίους πολίτες για το

πιθανό ενδεχόμενο του πολέμου με το στρατό του Κατιλίνα, στον δεύτερο

Κατιλινιακό λόγο στην παράγραφο ΧΙ.25, ανάγει αυτό τον πόλεμο σε μία

σύγκρουση σκοπών διαφορετικής ποιότητας, σε μία σύγκρουση σε ηθικό επίπεδο.

Για τον Κικέρωνα, όλες οι λαμπρότατες αρετές μάχονται με τις μεγαλύτερες

κακίες (ΧΙ.25.11-12) και για να γίνει πιο ζωηρός και πειστικός στο λόγο του,

παραθέτει αρκετά ζευγάρια αντιθέτων (η αιδώς μάχεται με την αναίδεια, η

σεμνότητα με την αναισχυντία, η καλή πίστη με την απάτη, η ευσέβεια με την

εγκληματικότητα, η σοβαρότητα με την αφροσύνη, η τιμιότητα με τη διαστροφή,

κτλ.). Στη ρητορική του ερώτηση με την οποία κλείνει την παράγραφο,

χρησιμοποιεί για δεύτερη φορά τη λέξη «αρετές» (ΧΙ.25.17). Θεωρεί αυτονόητο

ότι σε μία τέτοια σύγκρουση, οι κακίες θα νικηθούν από τις αρετές, ακόμα και αν

λείψει η φροντίδα των ανθρώπων, καθώς δεν θα είναι θέλημα των ίδιων των

αθάνατων θεών να συμβεί το αντίθετο.

Σε μία έξαρση του αυτοεπαίνου του στο τέλος του τρίτου Κατιλινιακού λόγου

(από παράγραφο ΧΙ.26 έως ΧΙΙ.29), ο Κικέρων χρησιμοποιεί τη λέξη «αρετή» σε

τρία διαφορετικά σημεία, με την ίδια, όμως, έννοια. Αναφέρεται στην προσωπική

του αρετή, δηλαδή στην προσωπική του φροντίδα για την πόλη και στο σύνολο

των ενεργειών του που λειτούργησαν έτσι, ώστε να διαφυλάξει το κέντρο και την

έδρα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ένα από τα πιο βασικά αποφθέγματα του

Κικέρωνα είναι ότι «ο έπαινος είναι η πληρωμή της αρετής». Ωστόσο, στην

παράγραφο ΧΙ.26, ο Κικέρων δεν ζητά από τους Ρωμαίους πολίτες βραβεία

αρετής, ούτε τιμητικές διακρίσεις, παρά μόνο να μείνει ζωντανό το έργο του στη

μνήμη τους και να εξαίρουν αιώνια με τα κείμενα και τα λόγια τους την

προσφορά του στην πατρίδα. Επιθυμεί, με λίγα λόγια, να κερδίσει την

υστεροφημία.

Για τον Κικέρωνα δεν υπάρχει πλέον καμία απόλαυση της ζωής που να μην έχει

αποκτήσει, κανένας στόχος που να μην έχει πετύχει, αφού η πολιτεία του έδωσε

το ανώτατο αξίωμα, το υπατικό και έχει κερδίσει την ανώτατη δόξα της αρετής

(ΧΙΙ.28.10). Η ενάρετη συμπεριφορά του Κικέρωνα, το ενδιαφέρον του για την

πατρίδα και το μέγεθος της επιτυχημένης του πορείας σε ό,τι έκανε, είχαν ως

αποτέλεσμα να απολαμβάνει ύψιστες τιμές από τον λαό που ήθελε να του

25

ανταποδώσει το καλό. Ο Κικέρων υποστηρίζει ότι ακόμα και ως ιδιώτης, θα

συνεχίσει να στηρίζει και να τιμά όλα όσα διαχειρίσθηκε ως ύπατος. Δεν θα

αλλάξει τρόπο συμπεριφοράς, αλλά θα έχει πάντα στη μνήμη του όλα όσα έπραξε

και θα φροντίζει να δείχνει ότι είναι έργα της αρετής και όχι της τύχης (ΧΙΙ.29.5-

6). Η φράση «έργα αρετής» έχει την έννοια των έργων της εκούσιας, ενάρετης

συμπεριφοράς, των εσκεμμένων και προγραμματισμένων ενεργειών, του θετικού

αποτελέσματος που προήλθε όχι τυχαία, αλλά ύστερα από κόπο και προσεκτική

μελέτη του ανθρώπου που το επεδίωκε.

Στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων προσπαθώντας να πείσει τους

συγκλητικούς ότι όλες οι κοινωνικές τάξεις είναι στο πλευρό τους, όποια

απόφαση πάρουν, μιλά για την αρετή των απελεύθερων (VΙΙΙ.2). Ο Κικέρων, όχι

μόνο κολακεύει τους απελεύθερους, αλλά και, συγκρίνοντάς τους με τους

αριστοκράτες φίλους του Κατιλίνα, τους τοποθετεί πιο κοντά στην καρδιά της

Ρώμης. Η αρετή τους έχει την έννοια της έξοχης και ενάρετης διαγωγής τους προς

την Ρώμη, καθώς αισθάνονταν ότι αυτή η πατρίδα είναι πραγματικά δική τους

πατρίδα, σε αντίθεση με κάποιους ανθρώπους που αν και ήταν γεννημένοι στη

Ρώμη και προέρχονταν από ανώτατη κοινωνική τάξη, την έβλεπαν ως πόλη

εχθρική. Ως επιβράβευση της διαγωγής τους, αυτοί οι απελεύθεροι ήταν σχεδόν

ισότιμοι προς τους τέλειους Ρωμαίους πολίτες.

Σε δύο, ακόμη, σημεία στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο εμφανίζεται για

τελευταία φορά η λέξη «αρετή» με την έννοια, αποκλειστικά και μόνο, της

ανδρείας. Στο χωρίο Χ.21.1-3, ο Κικέρων μνημονεύοντας τον Σκιπίωνα

(Π.Κορνήλιος Σκιπίων, ο πρώτος Αφρικανός) ως έναν από τους πιο δοξασμένους

άνδρες του παρελθόντος, αναφέρεται με τη λέξη “virtute” στην ανδρεία του,

εξαιτίας της οποίας αναγκάστηκε ο Αννίβας, αποσυρόμενος από την Ιταλία, να

επιστρέψει στην Αφρική. Με τη λέξη “virtute” στο ΙΧ.19.6 ο Κικέρων, επίσης,

αναφέρεται σε όλες γενικά τις πράξεις ανδρείας που θεμελίωσαν και εξασφάλισαν

την ελευθερία στους Ρωμαίους πολίτες, προσπαθώντας να κινητοποιήσει τους

συγκλητικούς να πάρουν μια απόφαση, σκεπτόμενοι το μέλλον της

αυτοκρατορίας.

26

4) Ο ρόλος των αθανάτων θεών :

Βασικό χαρακτηριστικό και των τεσσάρων Κατιλινιακών λόγων είναι οι

συνεχείς αναφορές του Κικέρωνα στους αθάνατους θεούς και η ιδιαίτερη μνεία

που γίνεται στον Δία τον Στάτορα που λατρευόταν ως ο θεός-προστάτης της

Ρώμης. Η παρουσία των θεών είναι έντονη μέσα από τα λόγια του Κικέρωνα και

γίνεται αντιληπτή με διάφορους τρόπους. Ο Κικέρων άλλοτε επικαλείται απλά το

όνομα των θεών και άλλοτε επικαλείται τη βοήθειά τους.

Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (IV.9.1), ο Κικέρων απευθύνεται στους θεούς με

μία κλητική προσφώνηση και δείχνει την οργή και την αγανάκτησή του για την

κατάντια του κόσμου γενικότερα και για τις συνθήκες ζωής στη Ρώμη ειδικότερα.

Με την χρήση της κλητικής προσφώνησης, ο Κικέρων δείχνει να συμμερίζεται με

τους θεούς το συγκεκριμένο πρόβλημα της πόλης. Και στον τέταρτο Κατιλινιακό

λόγο (VII.15.4) ο Κικέρων προσφωνεί τους θεούς. Αυτή τη φορά, όμως, το κάνει

για να τους απευθύνει τον έντονο θαυμασμό του για τους καλούς πολίτες της

Ρώμης που με συρροή, ζήλο και θάρρος συστρατεύονται για την τιμή και τη

σωτηρία της πατρίδας. Ακόμη, στο Ι.1.6 του ίδιου λόγου, ο Κικέρων στο όνομα

των θεών προτρέπει τους συγκλητικούς να σκεφθούν τον εαυτό τους και τα παιδιά

τους και να μην ανησυχούν γι’ αυτόν.

Εκτός από την απλή επίκληση στο όνομα των θεών, ο Κικέρων συχνά

επικαλείται και τη βοήθεια των θεών και ζητά την επέμβασή τους στα πράγματα.

Συγκεκριμένα, στο ΙΧ.22.3-4 του πρώτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων εύχεται

οι αθάνατοι θεοί να ενέπνεαν στον Κατιλίνα τις σκέψεις της φυγής του από την

πόλη και της αυτοεξορίας του, ενώ στο ΙΙ.4.17 του τρίτου Κατιλινιακού λόγου, ο

Κικέρων βλέπει να γίνεται πραγματικότητα αυτό που πάντα ζητούσε από τους

θεούς, καθώς βρέθηκαν οι αποδείξεις για τη συνωμοσία και όλη αυτή η υπόθεση

ξεσκεπάστηκε με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην υπάρχει πλέον καμία αμφισβήτηση.

Αν και σε όλους τους Κατιλινιακούς λόγους κυριαρχεί ο αυτοέπαινος του

Κικέρωνα, ωστόσο αυτή η εικόνα μετριάζεται ως ένα βαθμό από την προβολή και

των αθανάτων θεών. Ο Κικέρων, εκτός από τις προσωπικές του ενέργειες,

υποστηρίζει ότι ήταν και θεϊκό θέλημα να εξελιχθούν θετικά τα πράγματα για τη

Ρώμη και να σωθεί από το οργανωμένο έγκλημα. Επαναλαμβάνει και υπενθυμίζει

27

διαρκώς στο ακροατήριό του την θεϊκή προσφορά και τις φιλικές διαθέσεις των

θεών προς τον ρωμαϊκό λαό.

Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο (ΙΧ.19.11), ο Κικέρων προσπαθώντας να

τονώσει το ηθικό των Ρωμαίων, αφού δεν διαθέτει ακόμη τις αποδείξεις, τους

βεβαιώνει ότι οι αθάνατοι θεοί τους παραστέκουν και θα τους παράσχουν τη

βοήθειά τους, εναντίον της τόσης βίας του εγκλήματος. Οι θεοί παρουσιάζονται

να είναι στο πλευρό των καλών πολιτών, συμπαραστάτες και αλληλέγγυοι στα

προβλήματά τους και να ανταποδίδουν στους ανθρώπους το καλό για τις ενάρετες

και αγαθές τους πράξεις, ενώ ταυτόχρονα να γίνονται θεοί-τιμωροί για τους

πολίτες που συμπεριφέρονται εχθρικά προς την πατρίδα. Ο Κικέρων, σύμφωνα με

αυτό, θεωρεί απόλυτα φυσιολογικό, στο ΧΙ.25.15-18 του ίδιου λόγου, οι

μεγαλύτερες κακίες να νικηθούν από τις λαμπρότατες αρετές σε πιθανή

σύγκρουση των Ρωμαίων με το στρατό του Κατιλίνα, καθώς είναι θέλημα των

ίδιων των αθανάτων θεών να εξελιχθούν έτσι τα πράγματα. Σε μια τέτοια

σύγκρουση, που θα είναι σύγκρουση σε ηθικό επίπεδο, οι θεοί θα είναι

υποστηρικτές των ενάρετων πολιτών.

Ολοκληρώνοντας τον δεύτερο Κατιλινιακό του λόγο, ο Κικέρων, στο χωρίο

ΧΙΙΙ.29.1-5, δίνει την υπόσχεση στους Ρωμαίους ότι θα τερματίσει μόνος του τον

εμφύλιο πόλεμο και θα πετύχει τη σωτηρία τους, όχι τόσο στηριγμένος στη

σύνεσή του, σε ανθρώπινους διαλογισμούς ή σε διάφορους άλλους ανθρώπινους

παράγοντες, αλλά στα πολλά και ξεκάθαρα σημεία που τους έστειλαν οι αθάνατοι

θεοί. Σε αυτό το σημείο, όπως και στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, από την

παράγραφο VIII.18 έως την παράγραφο ΙΧ.21, που θα δούμε πιο αναλυτικά στη

συνέχεια, ο Κικέρων κάνει λόγο για διάφορα θεϊκά σημάδια, τα οποία επισημαίνει

ιδιαιτέρως, όχι μόνο για να εντυπωσιάσει το λαό, αλλά γιατί, κατά κάποιον τρόπο,

τα πίστευε και ο ίδιος.

Υποστηρίζει ότι οι θεοί είναι παρόντες στο εσωτερικό της πόλης και θα

υπερασπιστούν μαζί με τους Ρωμαίους τους ναούς και τις στέγες της πόλης τους,

αντίθετα με ό,τι συνέβαινε έως τότε, δηλαδή την βοήθεια των θεών από μακριά

για την καταπολέμηση εξωτερικών και απομακρυσμένων εχθρών

(Cic.Cat.Orat.2.XIII.29.5-8). Αυτά τα θεϊκά σημάδια παρουσιάζονται από τον

Κικέρωνα και ως οδηγοί των προσωπικών του ενεργειών και ως η βαθύτερη αιτία

28

που έδρασε με απόλυτη πίστη και αποφασιστικότητα. Έτσι, καταλήγει ο Κικέρων

να συμβουλεύει τους Ρωμαίους πολίτες να παρακαλέσουν, να προσκυνήσουν και

να ικετεύσουν τους θεούς να προστατεύσουν την πόλη από την ανόσια κακουργία

των πιο διεστραμμένων πολιτών της (Cic.Cat.Orat.2.XIII.29.8-12).

Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο που υπάρχουν πλέον οι αποδείξεις της

συνωμοσίας, ο Κικέρων μιλάει ξεκάθαρα, από την πρώτη κιόλας παράγραφο

(Ι.1), για μεγάλη αγάπη (“summon amore”) των θεών για τους Ρωμαίους πολίτες.

Εκτός από την παρουσία τους ανάμεσα στους ανθρώπους, ο Κικέρων τους

προσδίδει τώρα και ένα ανθρώπινο χαρακτηριστικό, ένα ανθρώπινο πάθος, την

αγάπη. Σε αυτή την αγάπη των θεών για τους Ρωμαίους, αλλά και στους κόπους

και τις προσωπικές αποφάσεις του, αποδίδει ο Κικέρων την σωτηρία της πόλης.

Θεωρείται δεδομένη, από τον Κικέρωνα, η ιδιαίτερη εύνοια που έδειξαν οι θεοί

στους Ρωμαίους πολίτες (Cic.Cat.Orat.3.VI.15.1-5) και ως αντάλλαγμα γι’ αυτόν

τον ευνοϊκό τους ρόλο στα πράγματα, αποφασίστηκε να γίνει μία δέηση, η οποία

είχε το χαρακτηριστικό να είναι η πρώτη δέηση στην ιστορία της Ρώμης που έγινε

στο όνομα ενός πολιτικού άρχοντα, δηλαδή του ίδιου του Κικέρωνα.

Στη συνέχεια του τρίτου Κατιλινιακού λόγου και συγκεκριμένα στην

παράγραφο VIII.18, ο Κικέρων αιτιολογεί το συμπέρασμα στο οποίο έχει

καταλήξει, ότι δηλαδή όλα όσα συνέβησαν υπέρ της Ρώμης, είχαν προβλεφθεί και

ρυθμιστεί σύμφωνα με τις υποδείξεις και τις αποφάσεις των αθανάτων θεών. Για

να στηρίξει τη θέση του χρησιμοποιεί δύο βασικά επιχειρήματα. Το ένα είναι ότι

η πορεία τόσο μεγάλων γεγονότων, δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί έργο της

ανθρώπινης σκέψης και το άλλο είναι τα θεϊκά σημάδια, στα οποία έχει

αναφερθεί και στον αμέσως προηγούμενο λόγο του, αλλά όχι τόσο διεξοδικά όσο

στον τρίτο Κατιλινιακό. Για τον Κικέρωνα, η υποστήριξη και η βοήθεια των θεών

ήταν τόσο άμεση, που σχεδόν μπόρεσαν όλοι οι πολίτες να δούνε τους θεούς με

τα μάτια τους (Cic.Cat.Orat.3.VIII.18.7).

Αναφέροντας ενδεικτικά κάποια σημάδια όπως οι λάμψεις κατά τη διάρκεια της

νύχτας, η πύρωση του ουρανού, οι κεραυνοί, οι σεισμοί και παραλείποντας πολλά

άλλα σημάδια που εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια της υπατείας του, σαν να

ήθελαν οι αθάνατοι θεοί να προαναγγείλουν αυτά που συνέβαιναν, ο Κικέρων

εστιάζει την προσοχή του ακροατηρίου του σε ένα συγκεκριμένο σημείο.

29

Κάνοντας μία αναδρομή στο παρελθόν (Cic.Cat.Orat.3.VIII.19), υπενθυμίζει

στους Ρωμαίους ότι επί υπατείας του Κόττα και του Τορκουάτου, πολλοί πύργοι

στο Καπιτώλιο χτυπήθηκαν από κεραυνό, εικόνες θεών μετακινήθηκαν,

αναποδογύρισαν αγάλματα παλαιότερων ανδρών, έλιωσαν οι χάλκινες δέλτοι των

νόμων και μεταξύ αυτών χτυπήθηκε στο Καπιτώλιο το μικρό, επίχρυσο άγαλμα

του Ρωμύλου που άνοιγε το στόμα του προς τους μαστούς της λύκαινας για να

θηλάσει6.

Τότε ακριβώς, συγκεντρώθηκαν ιεροσκόποι από όλη την Ετρουρία και

προφήτευσαν ότι επέρχονται σφαγές, πυρκαγιές, εμφύλιος πόλεμος φρατριών,

κατάρρευση της Ρώμης και όλης της αυτοκρατορίας, εκτός αν οι θεοί,

κατευναζόμενοι με κάθε τρόπο, έκαμπταν με τη δύναμή τους την ίδια τη μοίρα.

Αφού επιδόθηκαν οι Ρωμαίοι σε κάθε προσπάθεια εξιλασμού των θεών και

τελέσθηκαν αγώνες επί δέκα μέρες, οι ίδιοι ιεροσκόποι διέταξαν τους Ρωμαίους

να υψώσουν και μεγαλύτερο άγαλμα του Δία στην πόλη και σε συγκεκριμένη

θέση. Αυτό ακριβώς είναι και το επίμαχο σημείο της αναδρομικής αφήγησης του

Κικέρωνα, το πιο βασικό θεϊκό σημάδι, καθώς η τοποθέτηση του συγκεκριμένου

αγάλματος συνδέεται άμεσα με την παύση των δεινών για τη Ρώμη. Γι’ αυτό το

θεϊκό σημάδι, όμως, θα μιλήσουμε πιο αναλυτικά στο επόμενο θέμα της εργασίας

σχετικά με τον Δία τον Στάτορα.

Μετά την αναφορά του στα θεϊκά σημάδια, ο Κικέρων επανέρχεται στη βασική

του θέση ότι η θετική εξέλιξη των πραγμάτων για τη Ρώμη, δεν αποτελεί έργο της

ανθρώπινης σκέψης και εξηγεί τις θεϊκές παρεμβάσεις που έγιναν στην εμφάνιση

των αποδείξεων της συνωμοσίας (Cic.Cat.Orat.3.IX.22.7-20). Μετριάζοντας λίγο

την αυτοπροβολή του, χαρακτηρίζει για πρώτη φορά «οδηγούς» τους αθάνατους

θεούς (“dis immortalibus ducibus”) στο σχηματισμό των σκέψεών του, στην λήψη

των αποφάσεων και στην επιτυχία του να βρει τις τόσες αποδείξεις. Σύμφωνα με

τον Κικέρωνα, ο Λέντουλος και οι υπόλοιποι εσωτερικοί εχθροί ποτέ δεν θα

εμπιστεύονταν την έκκληση προς τους Αλλοβρίγους σε άγνωστους και σε

βάρβαρους, ούτε θα παρέδιδαν τις επιστολές τους με τέτοια ασυνειδησία και

επιπολαιότητα, αν οι θεοί δεν είχαν φροντίσει να λείψει κάθε σοβαρή σκέψη από

αυτό τους το τόλμημα.

6. Πρόκειται για το γνωστό έμβλημα της Ρώμης, τη λύκαινα που τρέφει τον Ρώμο και τον

Ρωμύλο και υπάρχει ακόμη και σήμερα στο Μουσείο του Καπιτωλίου.

30

Ξεκάθαρη θεϊκή παρέμβαση υπάρχει, για τον Κικέρωνα, και στην απόφαση των

Γαλατών να περιφρονήσουν την ελπίδα να ξαναγίνουν κυρίαρχος λαός, καθώς και

τις πλούσιες προσφορές των συνωμοτών-πατρικίων και να προτιμήσουν την

σωτηρία των Ρωμαίων από τη δική τους επικράτηση. Αυτοί οι Γαλάτες

προέρχονταν από μία πολιτεία που δεν είχε ακόμα ειρηνεύσει και ήταν η μόνη

απομένουσα φυλή που θα μπορούσε να πολεμήσει το ρωμαϊκό λαό και στη

συγκεκριμένη περίπτωση, μπορούσε να το κάνει, απλά σιωπώντας. Γι’ αυτούς

τους λόγους, ο Κικέρων, στην παράγραφο Χ.23 του τρίτου Κατιλινιακού λόγου,

χαρακτηρίζει τις τιμές που πρόκειται να απονείμουν οι Ρωμαίοι στους θεούς, ως

τις δικαιότερες από κάθε άλλη φορά, καθώς οι θεοί τους γλίτωσαν από τον πιο

σκληρό και άθλιο θάνατο, χωρίς αιματοχυσία, αλλά μέσα σε ένα ειρηνικό

περιβάλλον, φορώντας οι ίδιοι οι Ρωμαίοι, αλλά και ο ύπατός τους, την τήβεννο.

Στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, μετά την αποκάλυψη της συνωμοσίας και τις

συλλήψεις των ενόχων, ο Κικέρων απορώντας για την προσωπική, μελλοντική

του τύχη, αναφέρεται για άλλη μια φορά στους αθάνατους θεούς

(Cic.Cat.Orat.4.I.2.10). Αν ήταν θέλημα των αθανάτων θεών, έκβαση της

υπατείας του να είναι η διάσωση όλου του ρωμαϊκού λαού από την πιο

αποτρόπαιη σφαγή, ο Κικέρων παρουσιάζεται διατεθειμένος να δεχτεί οτιδήποτε

του επιφυλάσσει πλέον η τύχη, ενώ στη συνέχεια (Cic.Cat.Orat.4.II.3.5) εκφράζει

την ελπίδα του και τη σιγουριά του ως ένα βαθμό, ότι οι θεοί που προστατεύουν

την πόλη και είναι πάντοτε δίκαιοι, θα του ανταποδώσουν ό,τι του αξίζει. Γι’ αυτό

το λόγο, ο Κικέρων προτρέπει τους συγκλητικούς να μην ανησυχούν γι’ αυτόν,

καθώς πιστεύει ότι οι θεοί θα τον φροντίσουν, ενώ ταυτόχρονα δηλώνει ότι είναι

έτοιμος να αντιμετωπίσει με ψυχή γαλήνια, ακόμη και τον θάνατο.

Στην παράγραφο IV.7 του ίδιου Κατιλινιακού λόγου, γίνεται και πάλι αναφορά

στους αθάνατους θεούς και αυτή τη φορά παρουσιάζονται με την ιδιότητα των

δημιουργών του θανάτου (Cic.Cat.Orat.4.IV.7.12). Ο Κικέρων εκθέτει στους

συγκλητικούς τις δύο διαφορετικές γνώμες που διατυπώθηκαν σχετικά με την

ποινή των ενόχων και που πρόκειται για δύο διαφορετικές αντιλήψεις της έννοιας

του θανάτου.

Από τη μία πλευρά, η άποψη του Δ.Σιλανού7 ήταν, εκείνοι που επιχείρησαν

7. Ο Σιλανός ήταν ο ύπατος της ερχομένης χρονιάς, γι’ αυτό και είπε πρώτος τη γνώμη του.

31

τέτοια καταστροφή για την πόλη, να τιμωρηθούν με θάνατο (κεφαλική ποινή),

καθώς θεωρούσε το θάνατο ως τον υπέρτατο βασανισμό και την μέγιστη δυνατή

τιμωρία. Από την άλλη, ο Ι.Καίσαρ8 θεωρούσε πως ο θάνατος δεν δημιουργήθηκε

από τους θεούς ως βασανισμός, αλλά ως ανάγκη της φύσεως και ως ανάπαυση

από τους κόπους και τη δυστυχία, γι’ αυτό και οι σοφοί και οι γενναίοι άνθρωποι

τον αντίκρυζαν με προθυμία. Για τον Καίσαρα, η πιο κατάλληλη και

παραδειγματική τιμωρία των βαρύτερων εγκλημάτων ήταν τα ισόβια δεσμά.

Ο Κικέρων, πριν συμβουλεύσει τους Ρωμαίους για τις ενέργειές τους και τις

μελλοντικές τους προβλέψεις, στην παράγραφο ΙΧ.19 του τέταρτου Κατιλινιακού

λόγου κάνει έναν μικρό απολογισμό όλων αυτών που συνέβαλαν στη δημιουργία

της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως οι τόσοι μόχθοι που τη θεμελίωσαν, οι τόσες

πράξεις ανδρείας που εξασφάλισαν την ελευθερία και φθάνει στο σημείο να

αναφερθεί και πάλι στην τόση εύνοια των θεών που αύξησε τις περιουσίες των

Ρωμαίων και οι οποίες παρά λίγο, σε μία μόνο νύχτα, θα παρασύρονταν στην

καταστροφή, εξαιτίας της συνωμοσίας (Cic.Cat.Orat.4.IX.19.5-8).

Τελευταίος τρόπος με τον οποίο ο Κικέρων κάνει αισθητή την παρουσία των

θεών μέσα από τους λόγους του, είναι η αναφορά του στην κατοικία των θεών,

δηλαδή στους ναούς και στα ιερά. Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο (V.12.2), ο

Κικέρων εκφράζει έντονη αγανάκτηση για την ασέβεια του Κατιλίνα, καθώς δεν

επιτέθηκε μόνο εναντίον της ζωής και της οικίας όλων των πολιτών, αλλά και

εναντίον των ναών των αθανάτων θεών. Αντίστοιχα, και στον τρίτο Κατιλινιακό

λόγο (ΙΧ.22.1-4) που έχει πλέον αποκαλυφθεί η συνωμοσία, ο Κικέρων κατηγορεί

σε τρίτο πληθυντικό πρόσωπο όλους γενικά τους συνωμότες που επιχείρησαν να

βάλουν τις καταστρεπτικές τους φωτιές, όχι μόνο στις στέγες των Ρωμαίων, αλλά

και στους ναούς και τα ιερά των θεών και δηλώνει ότι αξίζουν γι’ αυτό, το

μεγαλύτερο μίσος και την μεγαλύτερη τιμωρία.

Ο Κικέρων, χρησιμοποιεί και πάλι την έννοια του ιερού στα πλαίσια της

ειρωνείας του για τον Κατιλίνα (Cic.Cat.Orat.1.VI.16). Ο Κατιλίνας έχει τόσον

καιρό το εγχειρίδιο πάνω του και επιθυμεί τόσο πολύ να το βυθίσει στο σώμα

ενός υπάτου, που είναι σαν να το έχει τάξει και αφιερώσει σε κάποιο ιερό, όπως

8. Ο Ιούλιος Καίσαρ ήταν ο πραίτωρ, ο εκλεγμένος της ερχομένης χρονιάς.

32

συνήθως γινόταν με τα μαχαίρια που προορίζονταν για τη σφαγή των θυμάτων

των θυσιών. Στον τέταρτο και τελευταίο λόγο του, προσπαθώντας να μεταθέσει

την ευθύνη της κρίσιμης απόφασης για την ποινή των ενόχων, στους

συγκλητικούς, ο Κικέρων προσωποποιεί την πατρίδα και την παρουσιάζει να τους

ικετεύει και να τους εμπιστεύεται το φρούριο της πόλης, το Καπιτώλιο, τους

βωμούς των εφέστιων θεών (θεοί που προστάτευαν το σπίτι), την πυρά των

Εστιάδων και γενικότερα όλους τους ναούς και τα ιερά των θεών

(Cic.Cat.Orat.4.IX.5-10).

Μέσα από όλες αυτές τις άμεσες και έμμεσες αναφορές του Κικέρωνα στους

θεούς, κατανοούμε τη σπουδαιότητα της θρησκευτικής ευλάβειας εκείνη την

εποχή, αλλά κυρίως τον βαθύτερο, λειτουργικό τους ρόλο σε αυτούς τους

τέσσερις λόγους και την ψυχολογική επίδραση που προφανώς θα άσκησαν στο

ακροατήριο.

5) Ο Δίας ο Στάτωρ (“Iovis Stator”) :

Εκτός από τις αναφορές του Κικέρωνα σε όλους γενικά τους αθάνατους θεούς,

υπάρχουν και κάποια σημεία στους λόγους του που γίνεται ιδιαίτερη αναφορά σε

έναν, αποκλειστικά και μόνο, θεό, τον Δία τον Στάτορα.

Ήδη, από τον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, δίνονται άμεσα τα βασικά

χαρακτηριστικά αυτού του θεού σε δύο συγκεκριμένα σημεία. Στο πρώτο σημείο

(Cic.Cat.Orat.1.V.11.1-5), ο Κικέρων αποκαλεί τον Δία τον Στάτορα, αρχαιότατο

φύλακα της πόλης και αναγνωρίζει ότι οφείλονται μεγάλες χάριτες σε αυτόν,

όπως και σε όλους τους αθάνατους θεούς, αφού προστάτευσαν την πολιτεία από

την πιο απαίσια και καταστρεπτική συμφορά. Στο δεύτερο σημείο

(Cic.Cat.Orat.1.XIII.33.4-11), ο Κικέρων δίνει ένα χαρακτηριστικό της

οικοδόμησης του ναού του Δία και στη συνέχεια, εξηγεί τον χαρακτηρισμό του

ως «Στυλοβάτη» της πόλης. Ο «Ζευς Στάτωρ» λατρευόταν από πολύ παλιά στη

Ρώμη. Υποτίθεται ότι στο Δία Στάτορα αφιέρωσε τον πρώτο ναό ο Ρωμύλος, όταν

κάποτε κινδύνευσε η Ρώμη. Γι’ αυτό και η οικοδόμηση του ναού του Δία από τον

Ρωμύλο έγινε, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, υπό τους ίδιους οιωνούς που

οικοδόμησε και την ίδια την πόλη. Η λέξη «Στάτωρ» υποδηλώνει ακριβώς τον

33

θεό που βοήθησε να σταθεί η Ρώμη όρθια. Γι’ αυτό τον χαρακτηρίζουμε και ως

«Στυλοβάτη» της πόλης.

Όπως γνωρίζουμε, ο πρώτος Κατιλινιακός λόγος εκφωνήθηκε μέσα στο ναό του

Δία του Στάτορα όπου ο Κικέρων είχε συγκαλέσει τη Σύγκλητο. Προφανώς, όταν

μιλούσε, είχε μπροστά του το άγαλμα του Δία και το δακτυλοδεικτούσε, όπως

μπορούμε να συμπεράνουμε από την αποστροφή του Κικέρωνα προς τον Δία

(Cic.Cat.Orat.1.V.11 “atque huic ipsi Iovi Statori”) και την προσφώνηση του θεού

(Cic.Cat.Orat.1.XIII.33 “Tu, Juppiter, qui…”). Ο Κικέρων ζητά την βοήθεια του

θεού και συγκεκριμένα, τον παρακαλεί να διώξει μακριά από τους ναούς, τα

σπίτια και γενικότερα τα τείχη της πόλης, τον Κατιλίνα και τους συνεταίρους του

και έτσι, να τιμωρήσει με αιώνια βασανιστήρια τους εχθρούς της πατρίδας

(Cic.Cat.Orat.1.XIII.33.4-11).

Όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο θέμα της εργασίας, ο Κικέρων στον

τρίτο Κατιλινιακό λόγο (από παράγραφο VIII.20 έως παράγραφο ΙΧ.22),

προσπαθεί να επικεντρώσει την προσοχή του ακροατηρίου του σε ένα

συγκεκριμένο θεϊκό σημάδι, που έχει σχέση με τον Δία τον Στάτορα. Κάνοντας

μία αναδρομική αφήγηση, ο Κικέρων αναφέρεται στον ερχομό των Ετρούσκων

στη Ρώμη, προκειμένου να εξηγήσουν τα διάφορα καταστροφικά φαινόμενα που

συνέβαιναν και να δώσουν προφητείες. Μεταξύ των προφητειών, έδωσαν μία

διαταγή στους Ρωμαίους, η οποία αποτελεί και το βασικό σημείο που θέλει να

θίξει ο Κικέρων και το αναλύει διεξοδικά στη συνέχεια.

Οι ιεροσκόποι διέταξαν τους πολίτες να υψώσουν και μεγαλύτερο άγαλμα του

Δία, να το τοποθετήσουν σε περίοπτη θέση και να το στρέψουν προς την

ανατολή, αντίθετα προς την προηγούμενη τοποθέτησή του, εκφράζοντας την

ελπίδα πως αν γινόταν αυτό, θα αποκαλύπτονταν στη Σύγκλητο και στο λαό τα

οργανωμένα σχέδια εναντίον της υπάρξεως της αυτοκρατορίας

(Cic.Cat.Orat.3.VIII.20.3-10). Η βραδύτητα της εκτελέσεως αυτής της διαταγής,

όμως, ήταν, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, τόσο μεγάλη, που ούτε οι προηγούμενοι

ύπατοι, αλλά ούτε και ο ίδιος δεν μπόρεσε να στήσει το άγαλμα πριν την 3η

Δεκεμβρίου του 63 π.Χ. (ημέρα εκφώνησης του τρίτου Κατιλινιακού λόγου, ο

Κικέρων είχε τις αποδείξεις της συνωμοσίας).

Ολοκληρώνοντας την αναδρομική του αφήγηση, ο Κικέρων φθάνει στο σημείο

να αποκαλύψει στο λαό την προσωπική, εκπληκτική του διαπίστωση, τη σύνδεση

του παρελθόντος με το παρόν, της προφητείας των Ετρούσκων με την προσωπική

34

του εμπειρία. Όταν το πρωί (της ημέρας που εκφωνούσε τον λόγο του μπροστά

στο λαό) οδηγούσε τους συνωμότες και τους μηνυτές τους μέσα από την αγορά

προς το ναό της Ομόνοιας (ρωμαϊκή θεότητα), την ίδια εκείνη στιγμή

τοποθετούνταν το νέο άγαλμα του Δία και μόλις ακριβώς τοποθετήθηκε, είδε και

η Σύγκλητος και ο λαός ολοφάνερα, όσα σχεδιάζονταν εναντίον της ζωής τους.

Με την αποκάλυψη της επαλήθευσης της προφητείας στο λαό, ο Κικέρων

εκφράζει την απόλυτη βεβαιότητά του ότι όλα έγιναν σύμφωνα με τη θέληση του

μέγιστου και αγαθότατου Δία (Cic.Cat.Orat.3.IX.21.8-10) και παραδέχεται για

πρώτη φορά στους λόγους του, ότι θα γινόταν ανυπόφορος και υπερβολικός αν

έλεγε ότι ο ίδιος τα αντιμετώπισε όλα αυτά, καθώς ο θεός Δίας ήταν αυτός που τα

αντιμετώπισε και θέλησε την σωτηρία της πόλης (Cic.Cat.Orat.3.IX.22.5-7).

Αφού έχει αποκαλύψει με κάθε λεπτομέρεια στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, το

οργανωμένο σχέδιο της συνωμοσίας στο λαό, έρχεται ως φυσική κατάληξη του

λόγου του, η προτροπή των Ρωμαίων, από τον Κικέρωνα, να προσκυνήσουν τον

Δία. Στην τελευταία παράγραφο του λόγου, ο Κικέρων προτρέπει τους Ρωμαίους

πολίτες να αποδώσουν τις αντίστοιχες τιμές στον Δία και να αποσυρθούν στα

σπίτια τους, τα οποία πρέπει να συνεχίσουν να προστατεύουν με σκοπιές και

περιπόλους για να αποφύγουν κάθε ενδεχόμενο κίνδυνο (Cic.Cat.Orat.3.XII.29.6-

12).

Ο Δίας ο Στάτωρ, συνεπώς, βλέπουμε να κατέχει εξέχουσα θέση στη ζωή των

Ρωμαίων και την εποχή του Κικέρωνα και να παραμένει ακλόνητη η λατρεία του

ως θεού-προστάτη της Ρώμης. Ο Κικέρων τον διακρίνει από τους άλλους θεούς

και εξειδικεύει τις αναφορές του στη συμμετοχή και το ρόλο του Δία στην εξέλιξη

των πραγμάτων.

6) Η παράδοση των προγόνων και διάφορα ιστορικά γεγονότα :

Ένα, επίσης, σημαντικό θέμα που προκύπτει μέσα από τους τέσσερις

Κατιλινιακούς λόγους του Κικέρωνα, είναι οι αναφορές του στην παράδοση των

προγόνων και σε διάφορα ιστορικά γεγονότα της Ρώμης. Ο Κικέρων

χαρακτηρίζεται για την πλήρη επίγνωση και ακρίβεια των πληροφοριών που

παραθέτει, καθώς και για τον εκπληκτικό και αριστοτεχνικό τρόπο με τον οποίο

35

χειρίζεται αυτές τις πληροφορίες στη σύνθεση των λόγων του, προκειμένου να

επηρεάσει το ακροατήριό του.

Από τις πρώτες κιόλας παραγράφους του πρώτου Κατιλινιακού λόγου έχουμε

αρκετά παραδείγματα. Ξεσπώντας ο Κικέρων εναντίον του Κατιλίνα, του λέει ότι

έπρεπε πριν πολύ καιρό να είχε οδηγηθεί στο θάνατο, σύμφωνα με διαταγή του

υπάτου, και η συμφορά που μηχανευόταν εναντίον όλων, να είχε πέσει πάνω του

(Cic.Cat.Orat.1.I.2.6-8). Η φράση «κατά διαταγήν του υπάτου» (“iussu consulis”)

μας παραπέμπει στην παράδοση των προγόνων των Ρωμαίων να δίνουν, κατόπιν

αποφάσεως της Συγκλήτου, δικτατορικές εξουσίες στους υπάτους για την

αντιμετώπιση έκτακτων περιστάσεων, δηλαδή μας παραπέμπει στο λεγόμενο

“senatus consultum ultimum ή extremum”. Ο θεσμός αυτός εφαρμόστηκε αρκετές

φορές στην ιστορία της Ρώμης και αποδείχτηκε πολύ χρήσιμος. Στην προκειμένη

περίπτωση, η Σύγκλητος, λίγες μέρες πριν την εκφώνηση του πρώτου

Κατιλινιακού, είχε οπλίσει τους υπάτους με το έκτακτο αυτό συγκλητικό δόγμα,

ώστε να αντιμετωπίσουν την ανταρσία του Μάνλιου.

Από την παράγραφο Ι.3 έως την παράγραφο ΙΙ.4 του πρώτου Κατιλινιακού

λόγου, ο ίδιος ο Κικέρων για να γίνει πιο παραστατικός και πιο πειστικός στον

λόγο του, χρησιμοποιεί, με αξιοπιστία και εγκυρότητα, παραδείγματα ανθρώπων

του παρελθόντος που σκότωσαν συμπολίτες τους που ήθελαν να βλάψουν την

πολιτεία. Συγκεκριμένα, αναφέρει ότι ο Γ.Σκιπίων σκότωσε τον Τ.Γράκχο καθώς

είχε αρχίσει να κλονίζει το πολιτειακό καθεστώς της Ρώμης με μία αγροτική

μεταρρύθμιση και ο Σερβίλιος Αχάλας σκότωσε τον Σκ.Μέλιο που, επίσης,

σχεδίαζε κάτι μεταρρυθμίσεις. Έχοντας απλά υπόνοιες ότι θα στασίαζε, ο ύπατος

Οπίμιος εκτέλεσε τον Γ.Γράκχο και με όμοιο τρόπο σκότωσαν τον υπατικό άνδρα

Φούλβιο με τα παιδιά του και δύο ηγετικές προσωπικότητες των “populares”, τον

Σατουρνίνο και τον Σερβίλιο. Τέλος, με ένα όμοιο υπατικό δόγμα, δόθηκε

εξουσία και στους υπάτους Γ.Μάριο και Λ.Βαλέριο. Για τον Κικέρωνα, οι

πράξεις αυτών των ανθρώπων θεωρούνται «αρετή» και εκφράζει την έντονη

αγανάκτησή του που αυτή η παράδοση των προγόνων του δεν συνεχίζεται και

στις μέρες του, με αποτέλεσμα να κυκλοφορεί ατιμώρητος ο πιο επίφοβος εχθρός

της Ρώμης, ο Κατιλίνας (Cic.Cat.Orat.1.I.3.3-4).

Σε δύο συγκεκριμένα σημεία του πρώτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων

αναφέρει ότι οι Ρωμαίοι εξακολουθούν να διαθέτουν αυτό το αποτελεσματικό και

αυστηρό συγκλητικό διάταγμα που αποδεικνύει την ορθοφροσύνη της πολιτείας

36

και το κύρος της Συγκλήτου, αλλά δεν εφαρμόζεται, με αποτέλεσμα να

υποστηρίζει ότι υπάρχει έλλειψη των υπάτων (Cic.Cat.Orat.1.I.3.9-12) και ότι

αυτό το διάταγμα είναι κλειδωμένο στα αρχεία, όπως ένα ξίφος που βρίσκεται στο

θηκάρι (Cic.Cat.Orat.1.II.4.11-13). Δυνάμει αυτού του δόγματος θα έπρεπε να

είχε εκτελεσθεί αμέσως ο Κατιλίνας, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, κάτι που δεν

μπορεί να κάνει κατά τη διάρκεια της υπατείας του, καθώς δεν διαθέτει

αποδείξεις της συνωμοσίας και φοβάται την αντίδραση των οπαδών του Κατιλίνα.

Ο ίδιος ο Κικέρων ομολογεί στον λόγο του ότι δεν τολμά ακόμη να κάνει αυτό

που αρμόζει στην υπατική εξουσία και στα διδάγματα των προγόνων του, δηλαδή

να σκοτώσει τον Κατιλίνα, γι’ αυτό θα κάνει κάτι επιεικέστερο από την άποψη

της αυστηρότητας και ωφελιμότερο από την άποψη της σωτηρίας του συνόλου,

δηλαδή θα τον διώξει μακριά από την πόλη (Cic.Cat.Orat.1.V.12.4-7).

Προτρέποντας τον Κατιλίνα να πάει στην εξορία, ο Κικέρων παρουσιάζει το

ενδεχόμενο να αντιδράσει ο Κατιλίνας, να του ζητήσει να αναφερθεί στη

Σύγκλητο και να υπακούσει μόνο αν αυτή εκδώσει διαταγή

(Cic.Cat.Orat.1.VIII.20.5-7). Σύμφωνα με την παράδοση των Ρωμαίων, όμως, η

Σύγκλητος δεν είχε αρμοδιότητα να καταδικάσει σε εξορία έναν ρωμαίο πολίτη.

Ο Κικέρων προσπαθεί σε αυτό το σημείο, να συγκαλύψει με αυτές τις

διατυπώσεις τις βασικές αδυναμίες της υποθέσεως που πρέπει να κερδίσει.

Συνεχίζοντας τον λόγο του, ο Κικέρων προσωποποιεί την πατρίδα και την

παρουσιάζει να του παραπονιέται για την απόφαση της απλής εξορίας και όχι της

παραδειγματικής τιμωρίας του Κατιλίνα, όπως η φυλάκιση, ο θάνατος, τα

βασανιστήρια (Cic.Cat.Orat.1.XI.6-14). Η πατρίδα αναρωτιέται για το τι ακριβώς

εμποδίζει τον Κικέρωνα να επιβάλλει μία τέτοια τιμωρία και ακολουθούν δύο

παράγραφοι με συνεχόμενες ερωταποκρίσεις της προσωποποιημένης πατρίδας

πάνω σε αυτό το θέμα (Cic.Cat.Orat.1.XI.28 και XI.29).

Στην υπόθεση ότι μπορεί να σταματά τον Κικέρωνα η παράδοση των προγόνων,

αντιπαραθέτει το γεγονός ότι ακόμη και ιδιώτες στην πολιτεία τους καταδίκασαν

σε θάνατο τους επικίνδυνους πολίτες. Στην υπόθεση ότι μπορεί να τον σταματούν

οι νόμοι που αφορούν τις ποινές των ρωμαίων πολιτών, αντιπαραθέτει το γεγονός

ότι εκείνοι που απαρνήθηκαν την πολιτεία τους, δεν διαφύλαξαν ποτέ σε αυτή την

πόλη τα πολιτικά τους δικαιώματα. Σύμφωνα με τον ρωμαϊκό νόμο (“lex

Sempronia”) μόνο με την ψήφο του λαού μπορούσε ρωμαίος πολίτης να

37

καταδικαστεί σε θάνατο. Μόνο οι συνελεύσεις του λαού, συνεπώς, μπορούσαν να

αποφασίσουν την εκτέλεση του Κατιλίνα.

Τέλος, στην περίπτωση να φοβάται ο Κικέρων το μίσος των επιγενόμενων, η

πατρίδα τον επιπλήττει, καθώς έτσι δεν δείχνει εμπιστοσύνη στον ρωμαϊκό λαό

που έναν άνθρωπο αυτοδημιούργητο, χωρίς κανέναν προγονικό τίτλο (“nulla

commendatione maiorum”), τον ανύψωσε τόσο γρήγορα στην ύπατη εξουσία.

Σύμφωνα με την παράδοση των Ρωμαίων, οι ύπατοι που εκλέγονταν είχαν

αριστοκρατική καταγωγή. Ο Κικέρων, όμως, αποτέλεσε εξαίρεση καθώς, χωρίς

να ανήκει στην τάξη των ευγενών, χωρίς να έχει ένδοξους προγόνους, φορέας

ενός άγνωστου ονόματος, κατέκτησε χάρη στις ικανότητές του όλα τα αξιώματα

στο κατώτατο όριο της επιτρεπόμενης ηλικίας («νέος ανήρ», “homo novus”).

Ο Κικέρων επανέρχεται στα παραδείγματα ανθρώπων του παρελθόντος που

σκότωσαν βλαβερούς συμπολίτες τους (Cic.Cat.Orat.1.XII.6-10), χρησιμοποιεί

δηλαδή και πάλι την παράδοση των προγόνων του για να δείξει ότι, αφού έξοχοι

άνδρες και πολίτες, όχι μόνο δεν σπιλώθηκαν, αλλά και τιμήθηκαν για το αίμα

που έχυσαν του Σατουρνίνου, των Γράκχων, του Φλάκκου και πολλών

παλαιότερων, ο ίδιος δεν θα πρέπει να ανησυχεί μήπως, με την εκτέλεση πολιτών,

ξεσπάσει εναντίον του το μίσος των μεταγενεστέρων. Θεωρώντας την εκτέλεση

τέτοιων πολιτών αρετή, ο Κικέρων αποδέχεται το μίσος που προκαλεί, όχι ως

μίσος, αλλά ως δόξα (Cic.Cat.Orat.1.XII.11-13).

Με την εκφώνηση του πρώτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων πέτυχε να

απομακρύνει τον Κατιλίνα από την Ρώμη. Στην αρχή του δεύτερου Κατιλινιακού

λόγου (Cic.Cat.Orat.2.II.3), όμως, προσπαθεί να δικαιολογήσει τον εαυτό του που

απλά έδιωξε και δεν συνέλαβε τον Κατιλίνα, λέγοντας ότι αυτό δεν ήταν λάθος

δικό του, αλλά των καιρών. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, ο Κατιλίνας έπρεπε να

είχε εξοντωθεί πολλά χρόνια πριν και αυτό ζητούσαν από τον Κικέρωνα κατά τη

διάρκεια της υπατείας του και οι παραδόσεις των προγόνων και η αυστηρότητα

των αρχών της υπατικής εξουσίας, αλλά και η πολιτεία. Τα πράγματα, όμως, δεν

ήταν ακόμη τότε αποδεδειγμένα για τους Ρωμαίους και αν καταδίκαζε σε θάνατο

τον Κατιλίνα, θα συνέβαινε να μην μπορεί να καταδιώξει τους συνενόχους του

υπό την πίεση της οργής των Ρωμαίων (Cic.Cat.Orat.2.II.4.1-5). Αν και δεν

ακολούθησε την παράδοση των προγόνων του, εκτελώντας άμεσα τον Κατιλίνα,

ωστόσο ο Κικέρων μεθόδευσε κατά τέτοιο τρόπο τα πράγματα και ακολούθησε

συγκεκριμένο πολιτικό σχέδιο, πετυχαίνοντας έμμεσα τον σκοπό του.

38

Αναφορά του Κικέρωνα στους προγόνους γίνεται και στο τέλος της

παραγράφου ΧΙΙ.27 του δεύτερου Κατιλινιακού λόγου. Οι πρόγονοι είναι οι

δημιουργοί του δεσμωτηρίου που το έταξαν για τον κολασμό των

αποδεδειγμένων ανόσιων εγκλημάτων. Το δεσμωτήριο, τα όπλα, οι άγρυπνοι

ύπατοι είναι οι απειλές που «εκτοξεύει» ο Κικέρων προς τους συνωμότες, οι

οποίοι παρέμειναν στη Ρώμη, και που θα γίνουν πραγματικότητα εάν αυτοί δεν

ζουν ειρηνικά, αλλά συνεχίσουν να μηχανορραφούν εναντίον της πολιτείας.

Στην αρχή του τρίτου Κατιλινιακού λόγου και συγκεκριμένα στην παράγραφο

Ι.2, ο Κικέρων αναφέρεται σε ένα ιστορικό πρόσωπο της Ρώμης, στον ιδρυτή της,

τον Ρωμύλο, με σκοπό να τον συγκρίνει με τον εαυτό του στο θέμα της τιμής και

της δόξας. Για τον Κικέρωνα, η χαρά της διάσωσης ενός ατόμου είναι πιο

σημαντική από την στιγμή της γέννησής του και πιο βέβαιη σε σχέση με την τύχη

εκείνου που γεννιέται. Αφού οι Ρωμαίοι πολίτες εξυψώνουν σχεδόν στους

αθάνατους θεούς, με την λατρεία και τις δοξολογίες τους, τον Ρωμύλο, ο οποίος

απλά θεμελίωσε την πόλη, το ίδιο θα πρέπει να κάνουν και γι’ αυτόν που

διατήρησε την πόλη στη ζωή (Cic.Cat.Orat.3.I.2.5-9). Έμμεσα σε αυτό το σημείο,

ο Κικέρων ζητά από τον λαό αναγνώριση και τιμητικές διακρίσεις ως αντάλλαγμα

για τις ενέργειές του στη διάσωση της πατρίδας.

Όταν ο Κικέρων είχε τις αποδείξεις στα χέρια του, τα σφραγισμένα γράμματα

των συνωμοτών, έκρινε σωστό να αναφέρει πρώτα ολόκληρη την υπόθεση που

αφορούσε έναν δημόσιο κίνδυνο, σε ένα δημόσιο συμβούλιο. Αφού εισήγαγε

ενώπιον της Συγκλήτου τον Βουλτούρκιο, χωρίς τους Γαλάτες, του υποσχέθηκε

επίσημα, με την έγκρισή της, το ατιμώρητο (Cic.Cat.Orat.3.IV.2). Κατά τον

ρωμαϊκό νόμο, η Σύγκλητος είχε εκείνη την εποχή το δικαίωμα να υπόσχεται το

ατιμώρητο στον καταδότη ενός εγκλήματος, ακόμη και αν αυτός ήταν συνένοχος,

όπως ήταν στη συγκεκριμένη περίπτωση ο Βουλτούρκιος. Η προδοσία του

Βουλτούρκιου ήταν αποφασιστική για την πλήρη αποκάλυψη της συνωμοσίας και

αμείφθηκε πλουσιοπάροχα από την Σύγκλητο.

Μετά τον Βουλτούρκιο, ο Κικέρων εισήγαγε τους Γαλάτες ενώπιον της

Συγκλήτου. Αυτούς, ο Π.Λέντουλος τους διαβεβαίωνε ότι, σύμφωνα με τους

σιβυλλικούς χρησμούς και τις απαντήσεις των ιεροσκόπων, αυτός είναι ο τρίτος

Κορνήλιος που θα βασιλεύσει στην πόλη μετά τον Κίννα και τον Σύλλα

(Cic.Cat.Orat.3.IV.9.6-10). Σύμφωνα με την παράδοση των Ρωμαίων, τα

σιβυλλικά βιβλία ήταν βιβλία που προφήτευαν το μέλλον της Ρώμης και ο

39

Ταρκύνιος τα είχε καταθέσει στο Καπιτώλιο. Τα βιβλία αυτά, τα οποία

φυλάσσονταν από δεκαπέντε ιερείς και τα συμβουλεύονταν οι αρχές της πόλης

μόνο σε έκτακτες περιστάσεις και μόνο με την άδεια της Συγκλήτου, κάηκαν

κατά το 85 π.Χ. Στη συνέχεια, έγιναν νέες συλλογές προφητειών, αλλά και από

ανεύθυνα άτομα, με αποτέλεσμα να χάσουν οι σιβυλλικοί χρησμοί το κύρος τους.

Ανοίγοντας τα σφραγισμένα γράμματα ενώπιον της Συγκλήτου, ο Κικέρων

κάνει μία ιδιαίτερη αναφορά στη σφραγίδα των γραμμάτων του Λέντουλου. Η

σφραγίδα αυτή απεικονίζει έναν πρόγονο του Λέντουλου, τον παππού του, ο

οποίος ήταν έξοχος άνδρας και αγαπούσε πολύ την πατρίδα και τους συμπολίτες

του (Cic.Cat.Orat.3.V.16-19). Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, η εικόνα αυτή της

σφραγίδας, αν και βουβή, θα έπρεπε να λειτουργήσει ανασταλτικά στη δράση του

Λέντουλου, πράγμα το οποίο δεν έγινε, αποδεικνύοντας και πάλι το θράσος και

την ανηθικότητα του συνωμότη.

Αφού εμφανίσθηκαν και ανακοινώθηκαν οι αποδείξεις, ο Κικέρων ζήτησε τη

γνώμη της Συγκλήτου για το τι πρέπει να πράξουν προς το συμφέρον της

πολιτείας. Από αυτούς που κατά τα καθιερωμένα μίλησαν πρώτοι, διατυπώθηκαν

γενναιότατες προτάσεις που η Σύγκλητος υιοθέτησε, χωρίς να διατυπωθούν

διαφορετικές γνώμες (Cic.Cat.Orat.3.VI.3-4). Σύμφωνα με την παράδοση των

Ρωμαίων, οι συγκλητικοί διατύπωναν τη γνώμη τους με μία ορισμένη σειρά.

Πρώτοι μιλούσαν οι εκλεγμένοι ύπατοι του ερχόμενου έτους και ο πρόκριτος της

Συγκλήτου, ύστερα όσοι στο παρελθόν άσκησαν δικτατορική εξουσία, όσοι

υπατική, κτλ. Επειδή το συγκλητικό δόγμα δεν είχε ακόμα καθαρογραφεί, ο

Κικέρων άρχισε να εκθέτει στο λαό όσα θυμόταν από αυτά που αποφάσισε η

Σύγκλητος (Cic.Cat.Orat.3.VI.5-7).

Στις παραγράφους VIII.19 και VIII.20 του τρίτου Κατιλινιακού λόγου, ο

Κικέρων κάνει μία αναδρομή στο παρελθόν της Ρώμης και συγκεκριμένα στην

εποχή της υπατείας του Κόττα και του Τορκουάτου. Εξαιτίας των καταστροφών

που συνέβαιναν, οι Ρωμαίοι κάλεσαν ιεροσκόπους από την Ετρουρία για να

προφητεύσουν και να δώσουν κατάλληλες συμβουλές. Σύμφωνα με τις

απαντήσεις των ιεροσκόπων, οι Ρωμαίοι τότε τέλεσαν αγώνες επί δέκα μέρες και

έκαναν οτιδήποτε θα συνέβαλε στον εξιλασμό των θεών. Όμως, ούτε οι

συγκεκριμένοι ύπατοι, ούτε ο ίδιος ο Κικέρων, πριν την ημέρα εκφώνησης του

λόγου του (3ος Κατιλινιακός), δεν μπόρεσαν να φέρουν εις πέρας την διαταγή των

40

Ετρούσκων να υψώσουν μεγαλύτερο άγαλμα του Δία και σε συγκεκριμένη θέση

(Cic.Cat.Orat.3.VIII.20.11-12).

Στην παράγραφο Χ.24 του ίδιου λόγου, ο Κικέρων κάνει επίσης μία αναδρομή

στο παρελθόν και αυτή τη φορά αναφέρεται σε παλαιότερες εσωτερικές

συγκρούσεις της Ρώμης, με πρωταγωνιστές όπως ο Σύλλας, ο Οκτάβιος, ο

Κίννας, ο Μάριος, ο Λέπιδος. Ο σκοπός αυτής της αναδρομής είναι να δείξει ο

Κικέρων ότι αυτές οι εμφύλιες διαμάχες, αν και δεν απέβλεπαν στην καταστροφή,

αλλά στη μεταρρύθμιση της πολιτείας, προκάλεσαν αλληλοσφαγή πολιτών και

αιματοχυσία, ενώ ο Κικέρων διατήρησε και την πόλη και τους πολίτες άθικτους

και αλώβητους (Cic.Cat.Orat.3.X.25.17-18).

Στην παράγραφο ΙΙ.4 του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων

προκειμένου να τονίσει τη σπουδαιότητα της κρίσης των συνωμοτών,

αντιπαραθέτει κάποιες ιστορικές πληροφορίες που χρησιμοποίησε και στον πρώτο

Κατιλινιακό λόγο (παράγραφοι Ι.3 και ΙΙ.4). Υπενθυμίζει στους συγκλητικούς ότι

δεν προσάγεται ενώπιόν τους ο Τιβέριος Γράκχος για να δικαστεί, επειδή θέλησε

να γίνει για δεύτερη φορά δήμαρχος, ούτε ο Γάιος Γράκχος επειδή επιχείρησε να

ξεσηκώσει τους υπερασπιστές των αγροτικών νόμων, ούτε ο Σατουρνίνος επειδή

φόνευσε τον Μέμμιο. Προσάγονται αυτοί που ήθελαν να καταστρέψουν

ολοσχερώς τη Ρώμη, γι’ αυτό και η ποινή τους θα πρέπει να είναι αντίστοιχη του

μεγέθους του εγχειρήματός τους.

Στην παράγραφο IV.7 του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων εκθέτει τις

δύο διαφορετικές γνώμες που διατυπώθηκαν για την ποινή των ενόχων, του

Καίσαρα και του Σιλανού. Ο Σιλανός είναι υπέρμαχος της θανατικής ποινής των

ενόχων και υπενθυμίζει ότι συχνά τέτοια ποινή επιβλήθηκε σε κακούς πολίτες

στην πολιτεία (Cic.Cat.Orat.4.IV.7.6-11). Σύμφωνα με τους Πόρκιους νόμους που

ίσχυαν από το τέλος του 2ου αι.π.Χ., μόνο ο λαός μπορούσε να αφαιρέσει τη ζωή

ενός ρωμαίου πολίτη. Κατά μία γνώμη, όμως, ανεσταλλόταν η ισχύς και αυτού

του νόμου, όταν είχε εκδοθεί ένα “senatus consultum ultimum”, καθιστώντας το

θέμα αυτό αμφισβητούμενο.

Στην παράγραφο V.10 του ίδιου λόγου, ο Κικέρων αναφέρει ότι ο Καίσαρ

ήξερε πολύ καλά πως ο Σεμπρώνιος νόμος (ο οποίος συμπλήρωνε τους Πόρκιους

νόμους) είχε θεσπιστεί για τους ρωμαίους πολίτες, αλλά όποιος ήταν εχθρός της

πολιτείας, δεν μπορούσε να είναι ταυτόχρονα και πολίτης της πολιτείας. Ήξερε

ακόμη καλά πως στον ίδιο τον εισηγητή του Σεμπρώνιου νόμου είχε επιβληθεί,

41

χωρίς τη διαταγή του λαού, η ποινή του θανάτου από την πολιτεία. Η γνώμη του

Καίσαρα (τα ισόβια δεσμά) ήταν καλή και συμφέρουσα, όχι μόνο για τον ίδιο τον

Κικέρωνα, αλλά και για την πολιτεία και ανταποκρινόταν σε ό,τι απαιτούσε το

κύρος και το μεγαλείο των προγόνων του (Cic.Cat.Orat.4.V.9.8-10). Τα ισόβια

δεσμά ήταν, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, βαρύτερη καταδίκη από τον θάνατο. Ο

ίδιος ο θάνατος δεν θα προκαλούσε δέος στους κακούς, εάν οι πρόγονοί τους δεν

είχαν καθιερώσει διάφορα βασανιστήρια στον Άδη για τους αμαρτωλούς

(Cic.Cat.Orat.4.IV.8.12-16).

Στην παράγραφο VI.13 του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων

επανέρχεται στο θέμα της σύγκρισης των πράξεων των ανθρώπων του

παρελθόντος με τις σημερινές και τονίζει ξανά την διαφορά στο σκοπό τους.

Παλαιότερα, υπήρχαν κομματικές έριδες και μία τάση για σπατάλες στην

πολιτεία, ενώ στην σύγχρονη εποχή του Κικέρωνα υπάρχουν συνωμοσίες για να

καταστρέψουν την πολιτεία. Ως παράδειγμα για να στηρίξει τη θέση του,

χρησιμοποιεί δύο συγκεκριμένα πρόσωπα, τον Λέντουλο και τον παππού του, που

μας παραπέμπουν σε προηγούμενη αναφορά του, στην εικόνα της σφραγίδας των

γραμμάτων του συνωμότη (Cic.Cat.Orat.3.V.16-19). Ενώ ο παππούς του

Λέντουλου κυνήγησε τον Γράκχο για να μην ανατραπεί η ύπατη εξουσία της

πολιτείας, ο Λέντουλος κατέστρωσε σχέδιο για να ανατρέψει τελείως τα θεμέλια

της πολιτείας (Cic.Cat.Orat.4.VI.13.10-17).

Τέλος, στην παράγραφο Χ.21 του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου, δηλαδή προς

την ολοκλήρωση του λόγου του, ο Κικέρων αφού δοξάσει κάποιους προγόνους

του, όπως ο Σκιπίων (1ος Αφρικανός), ο Σκιπίων ο Αιμιλιανός (2ος Αφρικανός), ο

Αιμ.Παύλος και ο Μάριος, και αφού αναφερθεί με συντομία στα ανδραγαθήματά

τους, ξεχωρίζει και τοποθετεί πάνω από όλους στο θέμα της δόξας τον Πομπήιο.

Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, τα κατορθώματα και οι αρετές του Πομπήιου

εκτείνονται στις εκτάσεις και τα όρια που φθάνει και η διαδρομή του ήλιου

(Cic.Cat.Orat.4.X.21.9-11).

Η υπέρμετρη κολακεία του Κικέρωνα προς τον Πομπήιο εμφανίζεται και σε δύο

άλλα σημεία των προηγούμενων λόγων του. Στο τέλος της παραγράφου ΧΙ.26 του

τρίτου Κατιλινιακού λόγου, ο Πομπήιος είναι ο ένας από τους δύο πολίτες (ο

άλλος είναι ο Κικέρων) που αναδείχθηκαν στην ρωμαϊκή πολιτεία, καθώς χάραξε

τα όρια της αυτοκρατορίας, όχι πια στη γη, αλλά στις περιοχές του ουρανού και

στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, είναι ο άνδρας για του οποίου την αρετή γίνεται

42

λόγος από τον Κικέρωνα (Cic.Cat.Orat.2.V.11.8-9). Ο Πομπήιος είχε συντρίψει

την πειρατεία σε ολόκληρη την Μεσόγειο και τέλειωνε νικηφόρα τον πόλεμο

εναντίον του Μιθριδάτη, εξασφαλίζοντας την ειρήνη στον έξω κόσμο, σε στεριά

και θάλασσα. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, δεν υπήρχε κανένας λαός του οποίου

την επίθεση να φοβούνται οι Ρωμαίοι και κανένας εξωτερικός πόλεμος δεν

μαινόταν, χάρη στον Πομπήιο.

7) Η πόλη-πατρίδα-πολιτεία :

Και οι τέσσερις Κατιλινιακοί λόγοι του Κικέρωνα στρέφονται γύρω από την

έννοια της πόλης, της πατρίδας, της πολιτείας των Ρωμαίων (“urbs”, “civitas”,

“republica”). Όλα ξεκίνησαν από την συνωμοτική δράση και την

προσχεδιασμένη, εγκληματική επίθεση του Κατιλίνα εναντίον της ρωμαϊκής

πολιτείας. Οι λόγοι του Κικέρωνα λειτουργούν ως ένα οχυρό, ως ένας τρόπος

διαφύλαξης της πιο βασικής αρχής και αξίας των Ρωμαίων, της πατρίδας τους. Οι

αναφορές του Κικέρωνα στην πόλη, στην πατρίδα, στην πολιτεία των Ρωμαίων

είναι τόσες πολλές που θα τις συμπτύξουμε και θα αναφέρουμε τις πιο βασικές σε

κάθε λόγο ξεχωριστά.

Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων επικρίνει τους συγκλητικούς,

συμπεριλαμβάνοντας και τον εαυτό του σε αυτούς, επειδή θεωρούν ότι

εκπληρώνουν το χρέος τους προς την πολιτεία (Ι.2.5-6), αποφεύγοντας απλά τη

μανία του Κατιλίνα και δεν εμποδίζουν ουσιαστικά την ανεξέλεγκτη δράση του.

Η ύπαρξη ενός αυστηρού και αποτελεσματικού συγκλητικού δόγματος

αποδεικνύει την ορθοφροσύνη της πολιτείας (Ι.3.9-11) και το κύρος της

Συγκλήτου, αλλά η μη εφαρμογή του αποδεικνύει ταυτόχρονα και την έλλειψη

των υπάτων.

Βασική επιδίωξη του Κατιλίνα, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, είναι η

ολοκληρωτική καταστροφή της πολιτείας, αφού επιτέθηκε φανερά εναντίον των

ναών των αθανάτων θεών και εναντίον της ζωής και της οικίας όλων των

συμπολιτών του (V.12.1-3). Ο ίδιος ο Κικέρων, όμως, δηλώνει ότι φροντίζει πολύ

περισσότερο για την σωτηρία της πατρίδας του, από ότι ο Κατιλίνας για την

καταστροφή της (IV.1-3). Εκτός από την δική του φροντίδα, σημαντική ήταν και

43

η βοήθεια των θεών και κυρίως του Δία του Στάτορα για να αποφύγουν τόσες

φορές οι Ρωμαίοι την τόσο καταστρεπτική για την πολιτεία συμφορά (V.11.1-5).

Στις προσωπικές επιθέσεις του Κατιλίνα εναντίον του Κικέρωνα, ο Κικέρων

αμύνθηκε χωρίς τη βοήθεια της πολιτείας (V.11.6-8), με τις προσωπικές του

δυνάμεις, αν και έβλεπε ότι ένα δικό του πάθημα θα ήταν συνδεδεμένο με μεγάλη

συμφορά της πολιτείας (V.11.11-14). Η τύχη της πολιτείας, συνεπώς, βρισκόταν

σε άμεση αλληλεξάρτηση με τη ζωή και γενικότερα την τύχη του υπάτου της.

Ήδη, από τον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, όπως συμβαίνει και στους επόμενους

λόγους του Κικέρωνα, η έννοια της πόλης, της πολιτείας, του δημόσιου βίου και

της κοινωνικής ισορροπίας, αποτελεί το επίκεντρο όλων. Γύρω από την έννοια

της πολιτείας αναπτύσσονται διάφορες δυνάμεις. Από τη μία πλευρά είναι η

αντιθετική, η εχθρική, η καταστρεπτική δύναμη του Κατιλίνα προς την πολιτεία

και από την άλλη είναι οι προσωπικές ενέργειες του υπάτου (του Κικέρωνα) και η

θέληση των θεών που λειτουργούν ως ένας κλοιός προστασίας της πολιτείας. Οι

λόγοι αποτελούν το μέσο για τον ύπατο (Κικέρωνα) ώστε να αφυπνίσει τη

Σύγκλητο και το λαό, που υπάρχουν απλά ως δυνάμεις γύρω από την πολιτεία και

δεν ενεργοποιούνται για να αναστείλουν τη δράση του Κατιλίνα.

Η έννοια της πολιτείας είναι τόσο σημαντική για τους Ρωμαίους, που ο Κικέρων

αποσιωπά κάποια γεγονότα στους λόγους του που θα αμαύρωναν την εικόνα της.

Συγκεκριμένα, αποσιωπά ένα έγκλημα του Κατιλίνα στο στενό, οικογενειακό του

περιβάλλον, για να μη φανεί πως σε μία τέτοια πολιτεία σαν τη δική τους, η

αγριότητα ενός τέτοιου ανοσιουργήματος, είτε μπόρεσε να υπάρξει, είτε, και αν

υπήρξε, δεν τιμωρήθηκε (VI.14.3-6).

Στην προσπάθειά του ο Κικέρων να πείσει τον Κατιλίνα να αυτοεξοριστεί,

χρησιμοποιεί ένα αναλογικό παράδειγμα και εξομοιώνει την πατρίδα με τους

γονείς του Κατιλίνα. Όπως ακριβώς θα αποτραβιόταν ο Κατιλίνας μακριά από

τους γονείς του, εάν αυτοί τον φοβούνταν και τον μισούσαν, το ίδιο ακριβώς

πρέπει να κάνει και τώρα που η πατρίδα, ο κοινός γονεύς όλων, τον φοβάται και

τον απεχθάνεται (VII.17). Η πατρίδα προσωποποιείται και παρουσιάζεται ως ο

κηδεμόνας όλων των πολιτών, του οποίου το κύρος πρέπει να σέβονται, να

αποδέχονται τις αποφάσεις του και να φοβούνται τη δύναμή του.

Αποκορύφωση της προσωποποίησης της πατρίδας αποτελεί όλη η παράγραφος

VII.18, καθώς με σιωπηλή στάση απευθύνεται η ίδια η πατρίδα στον Κατιλίνα.

Τον κατηγορεί για τους φόνους πολλών πολιτών, για την κατατυράννηση και

44

καταλήστευση των συμμάχων τους και για τη δύναμη που βρήκε, όχι μόνο να

περιφρονεί τους νόμους και τα δικαστήρια, αλλά και να τους καταργεί και να μην

τιμωρείται για κανένα του έγκλημα. Η πατρίδα δεν ανέχεται άλλο να ζει υπό το

καθεστώς του φόβου του Κατιλίνα, γι’ αυτό τον προστάζει να φύγει από την

πόλη. Αφού ο ίδιος ο Κικέρων έδωσε προηγουμένως, ως ύπατος, διαταγή στον

Κατιλίνα να αποχωρήσει από την πόλη, επανέλαβε με ένα ρητορικό τέχνασμα την

ίδια προσταγή μέσω της πατρίδας, προσπαθώντας να γίνει πιο πειστικός και να

ερεθίσει συναισθηματικά το ακροατήριό του.

Αν και ο Κικέρων γνωρίζει ότι, πείθοντας τον Κατιλίνα να πάει στην εξορία, θα

εγείρει το μίσος του λαού εναντίον του και θα κινδυνεύει, ωστόσο δέχεται να

πέσει αυτή η συμφορά μόνο πάνω του, θεωρώντας ότι αξίζει να το πάθει για την

πατρίδα (ΙΧ.22.4-9). Είναι διατεθειμένος να θυσιάσει ακόμη και τη ζωή του για

το κοινό καλό, κάτι που άλλωστε το λέει και ο ίδιος στον λόγο του. Αγαπά την

πατρίδα πολύ περισσότερο και από τη ζωή του (ΧΙ.4-6).

Προς το τέλος του πρώτου Κατιλινιακού λόγου (από παράγραφο ΧΙ έως

παράγραφο ΧΙ.29), η πατρίδα προσωποποιείται πάλι και αυτή τη φορά

απευθύνεται στον Κικέρωνα. Εκφράζει κάποιο δίκαιο παράπονό της (“quandam

prope iustam patriae querimoniam”) για το γεγονός ότι ο Κικέρων απλά εξέβαλε

τον Κατιλίνα από την πόλη και δεν τον φυλάκισε, ούτε τον βασάνισε, ούτε τον

θανάτωσε. Αναρωτιέται τι ακριβώς τον εμπόδισε στο να τιμωρήσει τον Κατιλίνα

και σε αυτές τις ιερές εκκλήσεις της πατρίδας (“sanctissimis rei publicae

vocibus”), καλείται στη συνέχεια να απαντήσει ο Κικέρων.

Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων αναφέρει ενθουσιασμένος στους

Ρωμαίους ότι έδιωξαν μακριά από την πόλη τον Κατιλίνα, ο οποίος μηχανευόταν

την καταστροφή της πατρίδας (Ι.1.1-5). Ακόμη και η ίδια η πόλη παρουσιάζεται

να χαίρεται, διότι έβγαλε από μέσα της ένα καρκίνωμα και το εξοβέλισε (Ι.2.8-

10). Πιο τυχερή, όμως, θα ήταν η πατρίδα, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, εάν είχαν

βγει από την πόλη και τα αναίσχυντα μπουλούκια των απελπισμένων, δηλαδή οι

φίλοι του Κατιλίνα που παρέμεναν ακόμη στη Ρώμη (V.10.1-4). Αυτούς, ο

Κικέρων τους προτρέπει να φύγουν από την πόλη, αλλιώς, αν παραμείνουν, να

καθίσουν φρόνιμα. Αν εμμείνουν στην ίδια νοοτροπία, τους προειδοποιεί ότι δεν

θα είναι επιεικής και ανεκτικός, αλλά θα τους δώσει αυτό που τους αξίζει

(V.11.15-17).

45

Για τον Κικέρωνα, οι συνθήκες για εκείνους που θέλουν όχι μόνο να

κυβερνήσουν, αλλά ακόμη και να σώσουν την πολιτεία τους, είναι άθλιες (VII.1-

3). Αυτό το λέει με αφορμή τις συνέπειες που προβλέπει ότι θα υποστεί, σε

περίπτωση που μετανοήσει ο Κατιλίνας για όσα έχει κάνει. Προβλέπει τις

μεταπτώσεις της κοινής γνώμης και το μίσος που θα ξεσπάσει αργότερα εναντίον

του. Αυτό το μίσος, όμως, δεν τον ενδιαφέρει, αρκεί να σωθεί η πολιτεία. Δίνει

οδηγίες στους Ρωμαίους για τον επερχόμενο πόλεμο και όπως λέει και ο ίδιος,

έχει φροντίσει και μεριμνήσει ώστε η πόλη να είναι αρκετά φρουρημένη και να

κινούνται οι πολίτες με ασφάλεια (ΧΙΙ.26.3-4).

Απευθυνόμενος και πάλι προς τους συνωμότες που παρέμειναν στη Ρώμη, ο

Κικέρων τους παρακινεί να φύγουν και απειλεί με όπλα και φυλάκιση όσους

μείνουν και έστω αποπειραθούν να πράξουν κάτι εναντίον της πατρίδας

(ΧΙΙ.27.10-16). Ως ύπατος, αναγνωρίζει το χρέος που έχει ή να ζήσει με τους

πολίτες ή να πεθάνει γι’ αυτούς και ότι η πατρίδα αυτή, είναι η δική του πατρίδα

(ΧΙΙ.27.6-9). Είναι διατεθειμένος να εγκαταλείψει την μεγαλοψυχία του στην

περίπτωση μιας φανερής, βίαιης και επικίνδυνης επίθεσης εναντίον της πατρίδας

και να φροντίσει ώστε κανένας καλός πολίτης να μην σκοτωθεί, αλλά με την

τιμωρία λίγων να μπορέσουν να σωθούν όλοι (ΧΙΙΙ.28.7-12).

Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, όλες οι αναφορές στην πολιτεία γίνονται μέσα

από τις προσωπικές ενέργειες του Κικέρωνα για την προστασία της. Ο Κικέρων,

ως ευσυνείδητος ύπατος, έχει φροντίσει για την ασφάλεια της πόλης και με τον

λόγο του προσπαθεί να προετοιμάσει ψυχολογικά, αλλά και να κινητοποιήσει,

τους πολίτες για τον επερχόμενο πόλεμο με τον στρατό του Κατιλίνα.

Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, οι αναφορές στην πολιτεία είναι λίγες, καθώς ο

Κικέρων αφιερώνει το μεγαλύτερο κομμάτι του λόγου του στο να εκθέσει στο

ρωμαϊκό λαό τις αποδείξεις που έχει πλέον στα χέρια του. Από την πρώτη κιόλας

παράγραφο του λόγου (Ι.1), ο Κικέρων αποδίδει την σωτηρία της πόλης στους

θεούς και στις προσωπικές αποφάσεις του. Αφού ανακοίνωσε τις αποδείξεις στο

λαό, η πρώτη κίνηση του υπάτου, του Κικέρωνα, ήταν να ζητήσει τη γνώμη της

Συγκλήτου για το τι πρέπει να πράξουν προς το συμφέρον της πολιτείας (VI.1-3).

Ένα σημαντικό κομμάτι του λόγου, το αφιερώνει και στους θεούς, προκειμένου

να αναφερθεί στον ρόλο τους στην εξέλιξη των πραγμάτων. Κάνοντας αναδρομές

στο παρελθόν της Ρώμης και μιλώντας για τις καταστροφές της, για τα θεϊκά

σημάδια, για τις προφητείες των Ετρούσκων και για το κυριότερο θεϊκό σημάδι

46

της τοποθέτησης του νέου αγάλματος του Δία, ο Κικέρων καταλήγει στο βέβαιο

συμπέρασμα ότι η πόλη κυβερνάται από τη θέληση και τη δύναμη των αθανάτων

θεών (ΙΧ.21.1-4).

Στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, οι συγκλητικοί παρουσιάζονται να ανησυχούν

για τους κινδύνους που απειλούνε τους ίδιους και την πολιτεία, αλλά κυρίως τον

Κικέρωνα, ύστερα από όλες αυτές τις προσωπικές του ενέργειες (Ι.1.1-4). Ο

Κικέρων, από την άλλη πλευρά, τους προτρέπει να μην ανησυχούν γι’ αυτόν,

καθώς είναι έτοιμος να δεχτεί οτιδήποτε του επιφυλάσσει η τύχη και δηλώνει ότι

χαίρεται που η δική του υπατεία αποδείχθηκε μοιραία για την σωτηρία της

πολιτείας και όχι για την καταστροφή της, όπως επεδίωκε ο Λέντουλος (Ι.2.15-

19). Προτρέπει, ακόμη, τους συγκλητικούς να επιδοθούν στη διάσωση της

πολιτείας (ΙΙ.4.1-3), προσέχοντας πολύ την κρίση των συνωμοτών, γιατί από

αυτήν εξαρτάται το μέλλον της Ρώμης.

Ο ίδιος ο Κικέρων δηλώνει ότι, ως ύπατος, διαισθανόταν πως από καιρό

ανατάραζε την πολιτεία μια βαθιά ανωμαλία, καθώς αναδεύονταν και

εισέρχονταν καινούριες ιδέες που προκαλούσανε δεινά. Ποτέ όμως δεν πίστευε

ότι πολίτες της Ρώμης θα φτάσουν να κάνουν μια τόσο μεγάλη και απαίσια

συνωμοσία (ΙΙΙ.6.3-7). Εκθέτοντας τις δύο διαφορετικές γνώμες που

διατυπώθηκαν στη Σύγκλητο σχετικά με την ποινή των ενόχων, ο Κικέρων θεωρεί

πιο συμφέρουσα για τον εαυτό του, την άποψη του Καίσαρα. Παρ’ όλα αυτά,

υποχωρεί μπροστά στο συμφέρον της πολιτείας και τοποθετεί σε δεύτερη μοίρα

το προσωπικό του όφελος. Επιθυμεί να επικρατήσει, όπως λέει και ο ίδιος, το

συμφέρον της πολιτείας, από τις σκέψεις για τους δικούς του κινδύνους (V.9.6-8).

Χωρίς να λέει ξεκάθαρα τη γνώμη του σχετικά με την ποινή των ενόχων, ο

Κικέρων προσπαθεί να μεταθέσει την ευθύνη της κρίσης στους συγκλητικούς.

Και όχι μόνο αυτό, αλλά και τους συμβουλεύει να μην φοβούνται μήπως φανούν

υπερβολικά σκληροί με την απόφασή τους απέναντι στους ενόχους, αλλά μήπως

φανούν άπονοι απέναντι στην πατρίδα (VI.13.19-22). Ο Κικέρων υποστηρίζει,

επανειλημμένως, ότι όλες οι κοινωνικές τάξεις της Ρώμης είναι στο πλευρό της

Συγκλήτου και ότι έχουν συμμαχήσει μεταξύ τους για το κοινό καλό.

Εκτός από τους συνωμότες που είναι κακοί πολίτες και εχθροί της Ρώμης, όλοι

οι υπόλοιποι πολίτες συστρατεύονται με θαυμαστή συρροή, ζήλο και θάρρος για

την τιμή της πατρίδας και για την σωτηρία της (VII.15.4-6). Οι ιππείς, αν και

βρίσκονται σε διάσταση πολλών ετών με τους συγκλητικούς για διάφορα θέματα,

47

ωστόσο αμιλλώνται μαζί τους στην αγάπη της πολιτείας και συνεργάζονται

(VII.15.6-11). Για την προστασία της πολιτείας και την κοινή σωτηρία

συγκεντρώθηκαν, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, και οι φυλοταμίες και οι

γραμματείς (VII.15.15-19), αλλά και όλο το πλήθος των ελεύθερων πολιτών,

ακόμα και των απορότερων (VII.16.1-2). Οι ναοί, η όψη της πόλης, το δικαίωμα

της ελευθερίας, το φως και η γη της κοινής πατρίδας είναι, όχι μόνο αγαπητά

πράγματα για τους πολίτες, αλλά και τερπνά και γλυκύτατα (VII.16.2-5).

Αξιοθαύμαστο είναι για τον Κικέρωνα και το παράδειγμα των απελεύθερων.

Εξαιτίας της αρετής τους, είχαν αποκτήσει πολιτικά δικαιώματα στη Ρώμη και

την αγαπούσαν σαν να ήταν πραγματική τους πατρίδα, αντίθετα με τους

συνωμότες, οι οποίοι, αν και είχαν γεννηθεί στη Ρώμη, δεν την αισθάνθηκαν ως

δική τους πατρίδα, αλλά ως πόλη εχθρική (VIII.1-5). Ακόμη και οι δούλοι ήταν

πρόθυμοι να συνεισφέρουν στην κοινή σωτηρία (VIII.9-12).

Προς το τέλος του τέταρτου Κατιλινιακού λόγου, ο Κικέρων προσωποποιεί για

άλλη μία φορά την πατρίδα, για να δείξει πόσο κρίσιμη είναι η απόφαση που θα

πάρουν οι συγκλητικοί και για να δώσει περισσότερη ένταση. Την παρουσιάζει να

τείνει τα χέρια της ως ικέτης στους συγκλητικούς, κυκλωμένη από τους δαυλούς

και τα βέλη μιας ανόσιας συνωμοσίας. Στους συγκλητικούς εμπιστεύεται το

φρούριο της πόλης, το Καπιτώλιο, τους βωμούς των εφέστιων θεών, την πυρά

των Εστιάδων, όλους τους ναούς και τα ιερά των θεών, τα τείχη και τις στέγες της

πόλης (ΙΧ.5-10). Η τύχη της πολιτείας παρουσιάζεται να είναι άμεσα εξαρτημένη

από την ποινή που τελικά θα αποφασιστεί και θα επιβληθεί στους ενόχους, καθώς

θα καθορίσει και τον τρόπο αντιμετώπισης παρόμοιων περιστατικών, συνωμοσίας

και στο μέλλον.

8) Ήθος-Ανηθικότητα : Δύο αντιθετικές έννοιες :

Δύο βασικές, αντιθετικές έννοιες που κυριαρχούν και στους τέσσερις

Κατιλινιακούς λόγους του Κικέρωνα είναι το ήθος και η ανηθικότητα.

Συγκεκριμένα, προβάλλεται το ηθικό κύρος του Κικέρωνα, του εκφωνούντος των

λόγων και υπάτου της Ρώμης, σε αντίθεση με τον ηθικά ανυπόληπτο Κατιλίνα,

τον ηγέτη της συνωμοσίας για την καταστροφή της πόλης. Επειδή οι

48

χαρακτηρισμοί προσώπων που αφορούν αυτό το θέμα είναι, επίσης, αρκετοί, θα

τους συμπτύξουμε και θα αναφερθούμε σε κάθε λόγο ξεχωριστά.

Στον πρώτο Κατιλινιακό λόγο, που πρόκειται για μία δριμεία, φραστική επίθεση

του Κικέρωνα αποκλειστικά και μόνο στον Κατιλίνα, υπάρχουν πολλοί

χαρακτηρισμοί που έχουν σχέση με τις δύο έννοιες που προαναφέραμε. Οι

περισσότεροι, όπως είναι φυσικό, στρέφονται γύρω από το πρόσωπο του

Κατιλίνα. Ο Κατιλίνας χαρακτηρίζεται για την ασύδοτη μανία και την αχαλίνωτη

προκλητικότητα (Ι.1.1-3). Η οικογενειακή του ζωή είναι στιγματισμένη με κάθε

είδους σημάδι καταισχύνης, κάθε διαχείριση των ιδιωτικών του υποθέσεων είναι

απρεπής και ατιμωτική και η κακοήθεια κυριεύει ολόκληρο το κορμί του. Η

επίδρασή του στο νέο κόσμο είναι καταλυτική και με τη γοητεία της διαφθοράς

τυλίγει κάθε νεαρό και τον παρασύρει είτε σε κάποιο έγκλημα, είτε σε κάποιο

όργιο (VI.4-10).

Η ανηθικότητα του Κατιλίνα έχει αντίκτυπο και στον κοινωνικό του περίγυρο.

Ακόμη και όταν εισέρχεται στη Σύγκλητο, δεν τον χαιρετά κανείς, αντιθέτως

αδειάζουν τα έδρανα και τον αποφεύγουν όλοι. Η ποιότητα της ζωής του είναι

τέτοια που δεν προκαλεί το μίσος, αλλά τον οίκτο του Κικέρωνα (παράγραφος

VII). Ο Κατιλίνας δεν είναι από εκείνους που θα τον αναχαιτίσει η ντροπή

μπροστά στην ακολασία (ΙΧ.22.11-12), αλλά χαρακτηρίζεται για την μανιασμένη

πλεονεξία του (Χ.25.1-2) και την κακοήθη συντροφιά με την οποία έσμιξε και η

οποία αποτελείται από χαμένους ανθρώπους, εγκαταλελειμμένους, όχι μόνο από

την τύχη, αλλά και από την ελπίδα (Χ.25.6-8).

Ο Κικέρων εκπροσωπεί τον ηθικό και ενάρετο Ρωμαίο πολίτη που, όπως λέει

και ο ίδιος, φροντίζει πολύ περισσότερο για την σωτηρία της πατρίδας, από ότι ο

Κατιλίνας για την καταστροφή της (IV.1-3). Αγαπά την πατρίδα περισσότερο και

από την ίδια του τη ζωή, ενώ ο Κατιλίνας στρέφεται εναντίον της και γίνεται

υποκινητής των δούλων και των αποβρασμάτων μεταξύ των πολιτών και αρχηγός

της συνωμοσίας (ΧΙ.4-11). Στο σημείο που ο Κικέρων παρακινεί τον Κατιλίνα να

πάει στην εξορία, εκθέτει το ενδεχόμενο να του ζητήσει να αναφερθεί στη

Σύγκλητο και να υπακούσει μόνο αν αυτή εκδώσει διαταγή. Ο Κικέρων δηλώνει

πως δεν θα κάνει αυτή την αναφορά, επειδή δεν ταιριάζει στο ήθος του

(VIII.20.7-9), ενώ στην πραγματικότητα δεν αναφέρεται στη Σύγκλητο, επειδή η

Σύγκλητος δεν έχει αρμοδιότητα να καταδικάσει σε εξορία έναν ρωμαίο πολίτη.

49

Ο Κικέρων χρησιμοποιεί την έννοια του ήθους, για να καλύψει τις βασικές

αδυναμίες της υποθέσεως που πρέπει να κερδίσει.

Εάν ο Κικέρων έδινε διαταγή, από την πρώτη στιγμή, να συλλάβουν και να

εκτελέσουν τον Κατιλίνα, υποστηρίζει πως όλοι οι εκλεκτοί πολίτες θα έλεγαν ότι

αυτό το έκανε με μεγάλη καθυστέρηση (ΙΙ.5.6-9). Όμως, δηλώνει ότι θα σκοτώσει

τον Κατιλίνα μόνο όταν δεν θα βρεθεί κανένας πια, όσο άτιμος, όσο χαλασμένος,

όσο όμοιος με τον Κατιλίνα και αν είναι, που να μην ομολογήσει ότι αυτό έγινε

δίκαια (ΙΙ.5.10-13). Θα το κάνει, δηλαδή, μόνο όταν θα έχει αναμφισβήτητες

αποδείξεις.

Στους εκλεκτούς και ενάρετους πολίτες της Ρώμης, ο Κικέρων συγκαταλέγει

και τους ιππείς, οι οποίοι μαζί με την Σύγκλητο και τους υπόλοιπους εντιμότατους

και γενναιότατους συμπολίτες, παρουσιάζονται έτοιμοι να επιτεθούν στον

Κατιλίνα (VIII.21.4-11). Αντίθετα, υπάρχουν και κάποιοι, σύμφωνα με τον

Κικέρωνα, όχι μόνο ανήθικοι, αλλά και άπειροι, οι οποίοι ακολουθώντας τη

γνώμη κάποιων συγκλητικών-φίλων του Κατιλίνα, θα έλεγαν πως ο Κικέρων

ενήργησε με σκληρότητα και αυταρχικότητα, αν τιμωρούσε τον Κατιλίνα

(ΧΙΙ.30.5-7). Εάν, όμως, ο Κατιλίνας αποχωρούσε από τη Ρώμη και πήγαινε στο

μαλλιανό στρατόπεδο, κανένας δεν θα ήταν τόσο ανόητος, ώστε να μην

αντιληφθεί ότι εξυφάνθηκε συνωμοσία, κανένας τόσο ανήθικος που να μην το

ομολογούσε (ΧΙΙ.30.7-10).

Στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο, παρ’ όλο που ο Κατιλίνας έχει αποχωρήσει από

την πόλη, ο Κικέρων συνεχίζει να αναφέρεται στην ανηθικότητά του, όπως και

στην ανηθικότητα των οπαδών του που παρέμεναν στη Ρώμη. Οι Ρωμαίοι,

σύμφωνα με τον Κικέρωνα, έδιωξαν τον Κατιλίνα που απέπνεε κακουργία και

μηχανευόταν ανόσια την καταστροφή της πατρίδας (Ι.1.1-5). Χαρακτηρίζεται ως

τέρας και φαινόμενο ανθρώπου και πλέον δεν μπορεί να ετοιμάσει καμία

συμφορά εναντίον των τειχών της Ρώμης (Ι.1.6-7).

Δεν υπήρχε καμία κακία και κανένα έγκλημα που να μην είχε σχεδιάσει και

κανένας φόνος που να μην είχε εκτελέσει. Όλοι οι διεφθαρμένοι από κάθε

κατηγορία ανθρώπων, συνδέονταν με μεγάλη οικειότητα μαζί του (IV.7.4-12) και

ήταν σχεδόν αδελφοποιητοί του (V.9.1-6). Ο Κατιλίνας ήταν ο μόνος άνθρωπος

που ασκούσε τόσο μεγάλη γοητεία στους νέους και άλλοτε ο ίδιος ερωτευόταν

κατά τον αισχρότερο τρόπο, άλλοτε με αναισχυντία εξυπηρετούσε τους έρωτες

άλλων και άλλοτε οδηγούσε τους νέους σε εγκλήματα (IV.8.1-6).

50

Οι οπαδοί του Κατιλίνα χαρακτηρίζονται, επίσης, για την ανηθικότητά τους και

είναι άξιοι περιφρόνησης από τους ρωμαίους πολίτες. Σύμφωνα με τον Κικέρωνα,

ο στρατός του Κατιλίνα αποτελείται από απελπισμένους γέρους, ακόλαστους

αγροίκους και άσωτους χωριάτες (ΙΙΙ.5.1-6). Ο Κατιλίνας είχε μαζέψει γρήγορα,

όχι μόνο από την πόλη, αλλά ακόμη και από την ύπαιθρο, ένα τεράστιο πλήθος

από διεστραμμένους και χρεωκοπημένους ανθρώπους (IV.8.6-10). Ο Κικέρων

τους αποκαλεί αναίσχυντα μπουλούκια απελπισμένων ανθρώπων (V.10.1-4),

όπως και απόβλητα και ναυαγούς (ΧΙ.24.6-7).

Προβαίνει ακόμη και στο διαχωρισμό τους σε έξι είδη ανθρώπων και εκθέτει

αναλυτικά στους Ρωμαίους τα χαρακτηριστικά τους. Το πρώτο είδος ανθρώπων,

παρουσιάζει μία επιφάνεια ηθικότατη, διότι είναι μεγαλοκτηματίες, όμως η

θέλησή τους και τα κίνητρά τους είναι ανηθικότατα (VIII.18.4-6). Άλλο είδος

είναι εκείνων που, αν και πιέζονται από τα χρέη, ωστόσο έχουν την ανόσια και

εγκληματική σκέψη ότι θα κυριαρχήσουν με τη βία στην πολιτεία και θα

αποκτήσουν τις τιμές μέσα στην ανωμαλία (ΙΧ.19.1-5). Στο τρίτο είδος ανήκουν

ακόμη και άποικοι διεφθαρμένοι που ανέβηκαν ξαφνικά, επιδεικνύοντας πολλή

χλιδή και πολλή αναίδεια, προς ανέλπιστα πλούτη (ΙΧ.20.4-7), ενώ στο τέταρτο

είδος ανήκουν αυτοί που έχουν από καιρό ξεπέσει. Ο ξεπεσμός αυτός και τα χρέη,

προέρχονται είτε από αμέλεια, είτε από κακή διαχείριση των επιχειρήσεών τους,

είτε από ασωτία (Χ.21.1-7). Ο Κικέρων αναρωτιέται γι’ αυτούς τους ανθρώπους,

για ποιό λόγο, επειδή δεν μπορούν να ζήσουν εντίμως, να θέλουν ατίμως να

πεθάνουν (Χ.21.11-14). Τέλος, το πέμπτο είδος των φονιάδων και των

κακούργων, όπως και το έκτο είδος, τα σκεύη της εκλογής του Κατιλίνα, ανήκουν

στα μπουλούκια των πιο αισχρών και αδιάντροπων ανθρώπων (Χ.23.1-3).

Σε αυτά τα παραδείγματα ανήθικων ανθρώπων στον δεύτερο Κατιλινιακό λόγο,

αντιπαραβάλλεται το ήθος του Πομπήιου και του Κικέρωνα. Χάρη στην αρετή

ενός μόνου ανδρός, του Πομπήιου, κυριαρχεί η ειρήνη στον έξω κόσμο της

Ρώμης και οι Ρωμαίοι δεν φοβούνται κανέναν εχθρό. Δεν υπάρχει κανένας

εξωτερικός πόλεμος, αλλά μόνο ο εμφύλιος, μεταξύ των Ρωμαίων και των

συνωμοτών (V.11.6-10). Τον Κικέρωνα δεν τον ενδιαφέρει το μίσος που θα

ξεσπάσει εναντίον του, στέλνοντας τον Κατιλίνα στην εξορία, αρκεί να σωθεί η

πολιτεία (VII.15.1-3). Το περίλαμπρο ήθος του φαίνεται από το γεγονός ότι, ως

ύπατος, αναγνωρίζει πως έχει χρέος ή να ζήσει με τους συμπολίτες του ή να

51

πεθάνει γι’ αυτούς και ότι η πατρίδα που κινδυνεύει, είναι η δική του πατρίδα και

οφείλει να την προστατεύσει (ΧΙΙ.27.6-9).

Συγκρίνοντας τον στρατό των Ρωμαίων με τον στρατό του Κατιλίνα και

προσπαθώντας να τονώσει το ηθικό των συμπολιτών του, ο Κικέρων λέει ότι ο

δικός τους στρατός (των Ρωμαίων) είναι ανώτερος, όχι μόνο σε οπλισμό και

στρατεύματα, αλλά και στον σκοπό για τον οποίο συγκρούεται με τον στρατό των

συνωμοτών. Σκοπός των Ρωμαίων είναι να προστατεύσουν την πόλη τους, ενώ

σκοπός των συνωμοτών είναι να την καταστρέψουν ολοκληρωτικά. Από τη μία

πλευρά, μάχονται όλες οι αρετές και από την άλλη, οι μεγαλύτερες κακίες. Σε μία

σύγκρουση τέτοιου είδους, όμως, είναι θέλημα των ίδιων των αθανάτων θεών,

τόσο μεγάλες κακίες να νικηθούν από τις λαμπρότατες αρετές (παράγραφος

ΧΙ.25). Συνεπώς, οι Ρωμαίοι θα είναι οι νικητές του πολέμου.

Στον τρίτο Κατιλινιακό λόγο, οι σύντροφοι του εγκλήματος του Κατιλίνα που

έμειναν πίσω στη Ρώμη, χαρακτηρίζονται ιταμοί αρχηγοί ενός ανόσιου πολέμου

(ΙΙ.1-6). Με την επέμβαση των ρωμαίων πραιτόρων, του Πομπτίνου και του

Φλάκκου, το σχέδιο αυτών των αρχηγών απέτυχε και έτσι συλλήφθηκε ο

Γαβίνιος, ο ατιμότατος οργανωτής όλων αυτών των εγκλημάτων (ΙΙΙ.5-7), ο

Στατίλιος, ο Κήθηγος και ο Λέντουλος. Όλοι αυτοί προσήχθησαν στη Σύγκλητο

με τη σειρά και ενώ αρχικά δεν παραδέχονταν την εμπλοκή τους στο έγκλημα, με

την αποκάλυψη των γραμμάτων, τα ομολόγησαν όλα. Ακόμη και ο Λέντουλος, ο

οποίος υπερείχε από όλους στην αναίδεια και στην πονηριά, ομολόγησε την

συμμετοχή του στη συνωμοσία (V.11.12-15). Και όχι μόνο αυτό, αλλά όταν

πλέον ήταν φανερή η ενοχή του, παραιτήθηκε ο ίδιος από το λειτούργημα του

πραίτορα, απαλλάσσοντας τους Ρωμαίους από τις ηθικές δεσμεύσεις, αφού θα τον

τιμωρούσαν πια ως απλό ιδιώτη (VI.15.10-16).

Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, οι πραίτορες και συνεργάτες του, Λ.Φλάκκος και

Κ.Πομπτίνος, αποτελούσαν λαμπρά παραδείγματα ήθους, γενναιότητας και

αφοσίωσης στην πολιτεία. Εμπνεόμενοι από υψηλά και αγνά αισθήματα για την

πατρίδα, χωρίς αντιρρήσεις και χωρίς καμία αργοπορία, ανέλαβαν το έργο που

τους ανέθεσε ο Κικέρων, ώστε να εμποδίσουν τη δράση των συνωμοτών (ΙΙ.5.1-

9). Δίκαια, συνεπώς, επαινούνται αυτοί οι δύο άνδρες από τους Ρωμαίους, αλλά

δίκαιος είναι και ο έπαινος που απονέμεται, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, και στον

συνάδελφό του και συνύπατο, τον Αντώνιο. Ο Κικέρων τον κολακεύει, διότι, ενώ

αρχικά ο Αντώνιος ήταν φίλος του Κατιλίνα, αργότερα μεταστράφηκε και

52

απομάκρυνε από το περιβάλλον του και από τις πολιτικές συσκέψεις εκείνους που

μετείχαν της συνωμοσίας και συνεργάστηκε με τον Κικέρωνα (VI.14.3-8). Η

έννοια της ηθικής, όμως, σχετικά με τον Αντώνιο είναι αμφισβητούμενο θέμα.

Δεν γνωρίζουμε αν άλλαξε στάση απέναντι στον Κατιλίνα, επειδή είδε τις

εγκληματικές του διαθέσεις προς την πατρίδα και ξύπνησαν τα πατριωτικά του

αισθήματα ή επειδή τον συνέφερε η συνεργασία του με τον Κικέρωνα, καθώς του

παραχωρούσε την επικερδέστατη ανθυπατεία της Μακεδονίας. Παράδειγμα

έξοχου άνδρα αποτελούσε και ο παππούς του Λέντουλου, του οποίου το πρόσωπο

απεικονιζόταν στη σφραγίδα των γραμμάτων του Λέντουλου. Σε αντίθεση με τον

απόγονό του, αγαπούσε εξαιρετικά την πατρίδα και τους συμπολίτες του (V.16-

19).

Μετά τη σύλληψη των ενόχων, ο Κικέρων εκφράζει την έντονη ανησυχία και

τον φόβο για τη ζωή του, καθώς είναι αναγκασμένος να ζει με αυτούς που νίκησε

και υπέταξε και να βρίσκεται πάντοτε σε κίνδυνο. Υπενθυμίζει στους Ρωμαίους

ότι έχουν καθήκον να φροντίσουν να μην τον βλάψει κανείς, όπως ο ίδιος

φρόντισε γι’ αυτούς. Παράλληλα, όμως, εκφράζει και την βεβαιότητά του ότι

τίποτα δεν μπορεί να τον βλάψει, διότι είναι μεγάλη η βοήθεια των καλών

πολιτών που θα του παρέχεται στο διηνεκές, μεγάλο το ηθικό κύρος της πολιτείας

που πάντοτε θα τον προστατεύει σιωπηλά και μεγάλη η δύναμη της συνειδήσεως

των πολιτών (παράγραφος ΧΙΙ.27). Ακόμη και μετά την υπατεία του, ως απλός

ιδιώτης, ο Κικέρων δηλώνει ότι θα συνεχίσει να συμπεριφέρεται ενάρετα και θα

στηρίζει και θα τιμά όσα ακριβώς διαχειρίσθηκε ως ύπατος. Θα διατηρεί πάντοτε

στη μνήμη του τα όσα έπραξε και θα φροντίζει να δείχνει ότι είναι έργα, όχι της

τύχης, αλλά της αρετής και του χρηστού ήθους (ΧΙΙ.29.1-6).

Στον τέταρτο Κατιλινιακό λόγο, ο Κικέρων προτρέπει τους συγκλητικούς να

μην ανησυχούν γι’ αυτόν, καθώς οι θεοί θα του ανταποδώσουν ό,τι του αξίζει,

αλλά είναι έτοιμος και ο ίδιος να αντιμετωπίσει με ψυχή γαλήνια ακόμη και το

θάνατο. Αυτό το αιτιολογεί λέγοντας ότι δεν μπορεί να τύχει σε έναν γενναίο

άνδρα ατιμωτικός θάνατος, προβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο την προσωπική του

αρετή (ΙΙ.3.7-9). Και οι δύο γνώμες που διατυπώθηκαν στη Σύγκλητο για την

ποινή των ενόχων, κινούνται, σύμφωνα με τον Κικέρωνα, μέσα στο πλαίσιο της

μέγιστης αυστηρότητας, που ταιριάζει και στο κύρος εκείνων που τις πρότειναν,

αλλά και στη σοβαρότητα των γεγονότων (IV.7.5-6).

53

Σύμφωνα με την πρόταση του Καίσαρα για ισόβια δεσμά των ενόχων, οι

κατάδικοι θα έπρεπε να μοιρασθούν στις ισοτελείς πόλεις των Ρωμαίων. Αυτό θα

συνεπαγόταν μία ανισότητα μεταξύ των πόλεων σε θέμα ευθύνης. Ο Κικέρων,

όμως, δηλώνει βέβαιος πως αν η Σύγκλητος αποφασίσει τα ισόβια δεσμά, θα

υπάρξουν ισοτελείς πόλεις με αξιοπρέπεια που δεν θα αποκρούσουν την απόφαση

για την κοινή σωτηρία (IV.8.1-3). Η γνώμη του Καίσαρα, η οποία ανταποκρίνεται

σε ό,τι απαιτεί το κύρος του και το μεγαλείο των προγόνων του και είναι σαν

εγγύηση της αδιάπτωτης καλής του θέλησης για την πολιτεία (V.9.8-10), είναι

ταυτόχρονα συμφέρουσα για τον Κικέρωνα αν υιοθετηθεί, καθώς τότε θα φοβάται

λιγότερο τις επιθέσεις του λαού εναντίον του. Όμως, αποδεικνύοντας το

εξαιρετικό του ήθος, ο Κικέρων δεν προσπαθεί να επηρεάσει τους συγκλητικούς

προς αυτή την γνώμη, αλλά επιθυμεί να επικρατήσει το συμφέρον της πολιτείας,

από τις σκέψεις για τους δικούς του κινδύνους (V.9.6-8).

Με μία σκληρή σκέψη που απέχει από τον Πλάτωνα και την χριστιανική

κοσμοθεωρία και έχει σχέση με την διαφύλαξη της έννοιας της πατρίδας, ο

Κικέρων χαρακτηρίζει αξιοθρήνητο όποιον δεν θα ξαλάφρωνε τον πόνο και το

μαρτύριό του με τον πόνο και το μαρτύριο του ενόχου (VI.12.13-15). Παρακινεί

τους συγκλητικούς να μην φανούν επιεικείς στην τιμωρία των ενόχων, αλλά

αμείλικτοι και σκληροί, αλλιώς θα τους ακολουθεί πάντα η φήμη της αστοργίας

και της απονιάς μπροστά στο χαμό της πατρίδας και των πολιτών της, κάτι που

δεν θα ταίριαζε στο ήθος τους (VI.12.21-23).

Αξιοθαύμαστη είναι η στάση όλων των κοινωνικών τάξεων, διότι παραμέρισαν

τις ταξικές τους διαφορές και συνεργάστηκαν για την τιμή και για την σωτηρία

της πατρίδας (VII.15.4-6). Ιδιαίτερη αναφορά κάνει ο Κικέρων στους ιππείς, που

είχαν την πιο μακροχρόνια διένεξη με τους συγκλητικούς, αλλά την ανέστειλαν

για την κοινή αυτή υπόθεση (VII.15.6-11), και στους απελεύθερους που

αποτελούσαν ηθικό δίδαγμα για τους υπόλοιπους ρωμαίους πολίτες με την στάση

τους. Αν και δεν είχαν γεννηθεί στη Ρώμη, ωστόσο προσαρμόστηκαν σε αυτή,

την αποδέχτηκαν και την ένιωθαν ως πραγματικά δική τους πατρίδα, σε αντίθεση

με κάποιους άλλους, ανήθικους ρωμαίους πολίτες που την αντίκρυζαν ως πόλη

εχθρική (VIII.1-5).

Ο Κικέρων αντιλαμβάνεται πως όσο ήταν το πλήθος των συνωμοτών, άλλο

τόσο είναι και το πλήθος των εχθρών που δημιούργησε μετά την αποκάλυψη της

συνωμοσίας, το οποίο χαρακτηρίζει αισχρό, ανίσχυρο και απεχθές (Χ.20.4-5). Αν

54

αυτό το πλήθος, κάποια στιγμή, υποκινηθεί από τη μανία και την

εγκληματικότητα κάποιου και αποκτήσει μεγαλύτερη δύναμη από την ρωμαϊκή

πολιτεία, ο Κικέρων δεν εμφανίζεται διατεθειμένος να μετανοήσει για όσα έπραξε

και συμβούλευσε. Αντιθέτως, είναι έτοιμος να αντιμετωπίσει και τον θάνατο,

αποδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο το μεγαλείο της ψυχής του (παράγραφος

Χ.20). Γνωρίζει ότι έχει ανοίξει έναν αιώνιο πόλεμο με τους χαμένους αυτούς

πολίτες, αλλά πιστεύει ότι θα τον αντιμετωπίσει εύκολα με τη βοήθεια των καλών

πολιτών (Χ.22.7-13). Το μόνο που ενδιαφέρει τον Κικέρωνα, κλείνοντας τον

τέταρτο Κατιλινιακό του λόγο, είναι ανάμεσα στους έξοχους και δοξασμένους

άνδρες, όπως ο Σκιπίων, ο Σκιπίων ο Αιμιλιανός, ο Αιμ.Παύλος, ο Μάριος και ο

Πομπήιος, να βρεθεί κάποια θέση και για τη δική του δόξα και να διατηρήσουν

πάντα ζωντανή στη μνήμη τους οι Ρωμαίοι την προσφορά του Κικέρωνα στη

διάσωση της πολιτείας (παράγραφος Χ.21).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Ο Κικέρων είναι μία σύνθετη φυσιογνωμία και για να τον κρίνουμε σωστά,

πρέπει να τον κρίνουμε και ως ηθική και πολιτική προσωπικότητα και ως

άνθρωπο του πνεύματος, αλλά και ειδικότερα ως τεχνίτη του ρητορικού λόγου.

Είναι ένας από τους κορυφαίους ρήτορες όλων των εποχών και ο κατεξοχήν

δημιουργός του κλασικού λατινικού ύφους που επηρεάζει μέχρι και σήμερα τους

εκφραστικούς τρόπους του πολιτισμένου κόσμου. Ο λόγος του Κικέρωνα είναι

πλούσιος σε ψυχολογικά ευρήματα και αγγίζει το αίσθημα του ακροατή, όπως

φαίνεται και από τους τέσσερις Κατιλινιακούς λόγους του. Η επιρροή του είναι

τεράστια στην διάπλαση και την εξέλιξη του ρητορικού λόγου ως την εποχή μας

και είναι εκτεταμένη σε όλο τον ευρωπαϊκό κόσμο.

Η πνευματικότητά του ήταν τόσο μεγάλη που ασχολήθηκε και με τη φιλοσοφία.

Αν και δεν είναι μεγάλος φιλόσοφος, είναι ασφαλώς ο μεγάλος εκλαϊκευτής της

φιλοσοφίας και ο μεγαλύτερος ουμανιστής της Ρώμης. Ό,τι και αν έγραψε, δείχνει

τον βαθύτατα καλλιεργημένο άνθρωπο, που έστρεψε το διεισδυτικό του βλέμμα

προς όλα τα σημεία του ορίζοντα με ευγένεια και ανθρωπιά.

55

Ως πολιτικός, αντιθέτως, ο Κικέρων είναι μία αμφισβητούμενη προσωπικότητα.

Ο Mommsen, όπου τον συναντήσει, εκφράζεται σχεδόν περοφρονητικά για τον

Κικέρωνα, ότι είναι ένας άνθρωπος της πράξης. Τον χαρακτηρίζει ακόμη και

«καιροσκόπο». Όχι μόνο ο Mommsen, αλλά και αρκετοί άλλοι έχουν αρνητική

άποψη για τον Κικέρωνα. Τον κατηγορούν ότι ήταν άστατος, αλλάζοντας

συνεχώς πολιτικά στρατόπεδα.

Ο Κικέρων, όπως βλέπουμε από το περιεχόμενο των τεσσάρων Κατιλινιακών

του λόγων, αλλά και όλων των έργων του, ιδίως του “De Republica”, έχει μία

ακλόνητη, ρομαντική, αλλά τίμια εμμονή στο πολίτευμα της αρχαίας Ρώμης. Η

ιδιότυπη αυτή ρωμαϊκή δημοκρατία, που δεν ήταν δημοκρατία, αλλά ένα κράμα

εξουσίας του δήμου και της Συγκλήτου, των πολλών και των λίγων, ήταν για τον

Κικέρωνα το ιδανικό πολίτευμα.

Δεν μπορούσε, όμως, ο Κικέρων να αντιληφθεί ότι το παλιό αυτό καθεστώς δεν

ταίριαζε στα νέα δεδομένα του κράτους της εποχής του και ότι είχε αλλοιωθεί το

πολιτικό ήθος των Ρωμαίων. Το σφάλμα του ως πολιτικός δεν ήταν η αστασία,

αλλά, αντιθέτως, η εμμονή του σε έναν ανέφικτο σκοπό. Αυτή η εσφαλμένη

εμμονή του, τον ανάγκαζε να επιλέγει διαφορετικό δρόμο κάθε φορά, για να

φτάσει στον σκοπό του και έτσι δρούσε πολλές φορές σαν να ήταν άστατος.

Ο Κικέρων αποτέλεσε λαμπρό παράδειγμα ήθους, καθώς δεν κατηγορήθηκε

ποτέ για ιδιοτέλεια. Οι θητείες του ως υπάτου στη Ρώμη, αλλά και ως ανθυπάτου

στην Κιλικία (51 π.Χ.) υπήρξαν υποδειγματικές. Όποτε κλήθηκε να ασκήσει ένα

υψηλό δημόσιο λειτούργημα, υπήρξε άξιος της πατρίδας και ανώτερος των

περιστάσεων. Αυτό ακριβώς μαρτυρούν και οι τέσσερις Κατιλινιακοί λόγοι,

καθώς ο Κικέρων αφιέρωσε όλη την προσωπική του ενέργεια και τους κόπους του

στην αποκάλυψη της συνωμοσίας του Κατιλίνα και στην διάσωση της πολιτείας.

56

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1) ΣΤΕΦΑΝΟΣ Α.ΚΟΥΜΑΝΟΥΔΗΣ, Λατινοελληνικόν Λεξικόν, Εκδόσεις

Όμηρος.

2) MICHAEL VON ALBRECHT, Ιστορία της Ρωμαϊκής Λογοτεχνίας (από τον

Ανδρόνικο ως τον Βοήθιο και η σημασία της για τα νεότερα χρόνια), Τόμος

Πρώτος, Μετάφραση-Επιστημονική Επιμέλεια: Δ.Ζ.Νικήτας, 4η έκδοση,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2002.

3) E.J.KENNEY, W.V.CLAUSEN, Θ.ΠΙΚΟΥΛΑΣ, Α.ΣΙΔΕΡΗ-ΤΟΛΙΑ

(Μετάφραση), Α.ΣΤΕΦΑΝΗΣ (Επιμέλεια), Ιστορία της Λατινικής

Λογοτεχνίας, Αθήνα, Εκδόσεις Δημ.Ν.Παπαδήμα, 1998.

4) C.MACDONALD (Μεταφραστής), Cicero Orations In Catilinam 1-4, Pro

Murena, Pro Sulla, Pro Flacco, Loeb Classical Library.

5) ΤΣΑΤΣΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, Οι μεγάλοι ρήτορες και η ιστορία τους,

Κικέρων (Τέσσερις Λόγοι Κατά Κατιλίνα, Οι Λόγοι για τον Μάρκελλο και τον

Λιγάριο), Μετάφραση, εισαγωγικά σημειώματα και σχόλια, Τρίτη έκδοση:

Φεβρ.1996, ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ «ΕΣΤΙΑΣ», Ι.Δ.ΚΟΛΛΑΡΟΥ & ΣΙΑΣ

Α.Ε.

6) ΠΕΤΡΟΧΕΙΛΟΣ ΝΙΚΟΣ, Λατίνοι Ιστορικοί, Σαλλούστιος (Ο πόλεμος με τον

Κατιλίνα, Ο πόλεμος με τον Ιουγιούρθα, Ιστορίες), Εισαγωγή, μετάφραση,

σχόλια, α’ ανατύπωση, ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ,

Αθήνα 2002.

7) ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ Χ.ΜΕΓΑΣ, Σαλλουστίου, Η συνωμοσία του Κατιλίνα-Sallustii,

De Catilinae coniuratione, Β’ έκδοση, University Studio Press, Θεσσαλονίκη

1991.

8) ALLEN JR., M.W., A Survey of Selected Ciceronian Bibliography 1939-1953,

CWeekly 47 (1953/54) 129 κεξ.

9) SMETHUSRST,S.E., Cicero’s Rhetorical and Philosophical Works: A

Bibliographical Survey, CWeekly 51 (1957).

10) DOUGLAS A.E., Cicero, Greece and Rome. New Surveys in the Classics,

Οξφόρδη 1968.

11) E.N.GENOVESE, Cicero and Sallust: Catiline’s “Ruina”, The Classical

World, Vol.68, No3 (Nov.1974), pp.171-177.

57

12) K.H.WATERS, Cicero, Sallust and Catiline, Historia: Zeitschrift fur Alte

Geschichte, Vol.19, No2 (Apr.1970), pp.195-215.

13) DUANE A.MARCH, Cicero and the “Gang of Five”, The Classical World,

Vol.82, No4 (Mar.-Apr.,1989), pp.225-234.

14) CATHARINE SAUNDERS, The Consular Speeches of Cicero, The Classical

Weekly, Vol.10, No20 (Mar.19,1917), pp.153-156.

15) Z. YAVETZ, The failure of Catiline’s Conspiracy, Historia Zeitschrift fur

Alte Geschichte, Vol.12, No4 (Oct.1963), pp.485-499.

16) TH.N.MITCHELL, Cicero and the Senatus “consultum ultimum”, Historia

Zeitschrift fur Alte Geschichte, Vol.20, No1 (1st Qtr,1971), pp.47-61.

58