Σχολιασμός της ενότητας

Το θέμα και η δομή της ενότητας

Θεμα

Οι ολέθριες επιπτώσεις που έχουν για την κοινωνία η χρήση των φυσικών

εφοδίων του ανθρώπου από όσους είναι χωρίς αρετή και άδικοι.

Δομη

Α. Φυσική η τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει με τους άλλους

Β. Η χρήση των εφοδίων του ανθρώπου:

Στόχος των εφοδίων η υπηρέτηση της δικαιοσύνης και της αρετής.

Ολέθρια αδικία με την κακή χρήση τους

Γ. Η αξόα της δικαιοσύνης για την πόλη

Η φυσική τάση του ανθρώπου να συνυπάρχει μαζί με τους άλλους σε

μια κοινωνία

Ο Αριστοτέλης έχει ήδη τονίσει πως η πόλη , που είναι η τέλεια

κοινωνική οντότητα , α) πέτυχε την ύψιστη αυτάρκεια , που είναι ο τελικός

στόχος , και , άρα , κάτι το έξοχο και β) ότι , ενώ συγκροτήθηκε για να

διασφαλίζει τη ζωή, στην πραγματικότητα υπάρχει για να εξασφαλίζει τη καλή

ζωή. Μια τέτοια , λοιπόν , κοινωνία που εξασφαλίζει το πιο μεγάλο αγαθό , την

ευδαιμονία , είναι φυσικό να την επιθυμούν όλοι οι άνθρωποι .

Ο Αριστοτέλης , ώστοσο , πιστεύει ότι η κοινωνία των ανθρώπων δεν

υφίσταται μόνο γιατί είναι χρήσιμη. Δεν είναι δηλαδή η ωφέλεια και το

συμφέρον του ατόμου το μοναδικό κίνητρο γι ‘ αυτού του είδους τη συνύπαρξη

και συμβίωση των ανθρώπων . Γι ‘ αυτό και σε άλλα σημεία του έργου του

τονίζει πως «η τέτοια είδους ‘’κοινωνία’’ ( συνύπαρξη , συμβίωση ) των

ανθρώπων είναι κοινωνία φίλων» και ακόμη ότι « και όταν ακόμη οι άνθρωποι

δε χρειάζονται ο ένας τη βοήθεια του άλλου , δε λιγοστεύει με κανέναν τρόπο η

επιθυμία τους να συμβιώσουν».

Εκείνος που τη συγκρότησε

Για την ερμηνεία αυτού του χωρίου έχουν διατυπωθεί δύο απόψεις:

Η πόλη υπάρχει εκ φύσεως και είναι φανερό ότι εκείνος που

συγκρότησε την πολιτική συνύπαρξη των ανθρώπων είναι η φύση.

Στη φράση ὁ δὲ πρῶτος συστήσας μέγιστων ἀγαθῶν αἴτιος , με το

αρσενικό γένος εννοείται η σύμπραξη του ανθρώπου με την τέχνη ( με τον όρο

«τέχνη» δε νοούνται οι καλές τέχνες ). Δεν αναφέρει βέβαια ο Αριστοτέλης

κανένα ιστορικό ή μυθικό πρόσωπο , που με τέχνη συγκρότησε την πρώτη

πολιτική κοινωνία ( εμείς θα μπορούσαμε να φέρουμε στο νου μας το Θησέα ,

ο οποίος , σύμφωνα με τη μυθική παράδοση των Αθηναίων , συνοίκισε την

πόλη τους και την οργάνωσε ως πολιτειακή κοινότητα). Με την ερμηνεία αυτή

δεν αίρεται η θέση ότι η πόλη υπάρχει εκ φύσεως : η φύση έδωσε βέβαια στον

άνθρωπο την τάση να οργανωθεί σε πολιτικές κοινότητες , όμως αυτό το έκανε

πρώτος πραγματικότητα κάποιος άνθρωπος , συγκροτώντας την πόλιν ,

πετυχαίνοντας δηλαδή την πολιτική συνύπαρξη με την θέσπιση νόμων και την

επιβολή της δικαιοσύνης . Επομένως άλλο πράγμα είναι η φυσική τάση του

ανθρώπου για πολιτική συμβίωση , η φυσική ιδιότητα της πόλεως , και άλλο η

συγκρότηση της.

γιατι … Με όσα ακολουθούν αιτιολογείται η παραπάνω φράση ( υπήρξε

ένας από τους πιο μεγάλους ευεργέτες τους ανθρώπου ) . Η αιτιολόγηση

βρίσκεται σύμφωνα με το κείμενο στη φράση : ο άνθρωπος … . όταν σπάζει τη

σχέση του με το νόμο και τη δικαιοσύνη γίνεται το χειρότερο από όλα ( τα

όντα ).Αν τη φράση αυτή τη δούμε στο στενό συντακτικό πλαίσιο ,

απομονωμένη από το υπόλοιπο κείμενο , δεν έχουμε επαρκή αιτιολόγηση . Αν

όμως πάρουμε υπόψη όλο το περιεχόμενο της ενότητας , θα έχουμε την

ακόλουθη αιτιολόγηση : Εκείνος που πρώτος συγκρότησε την πολιτική

κοινωνία υπήρξε ένας από τους πιο μεγάλους ευεργέτες του ανθρώπου ,

επειδή θεσπίζοντας νόμους και επιβάλλοντας τη δικαιοσύνη απομάκρυνε όλα

τα ανυπόφορα και ολέθρια κακά που φέρνει η άδικη χρήση από τον άνθρωπο

των εφοδίων του ( γλίτωσε δηλαδή τους ανθρώπους από ολέθρια κακά της

αδικίας ).

Δεν υπάρχει πιο ανυπόφορο και πιο ολέθριο πράγμα από την αδικία

που διαθέτει όπλα.

Με τη λέξη «όπλα» δε νοούνται βέβαια εδώ τα πολεμικά όπλα αλλά οι

ικανότητες με τις οποίες έχει εφοδιάσει τον άνθρωπο η φύση ( τα «πάθη» και

κυρίως ο λόγος) . Αν κάποιοι χρησιμοποιούν αυτές τις ικανότητες για να

διαπράττουν αδικίες , αυτό δεν μπορεί κανείς να το υποφέρει , γιατί αυτές οι

ικανότητες είναι προορισμένες να χρησιμοποιηθούν για τη φρόνηση και την

αρετή. Αλλά αυτή η χρήση τους είναι και ολέθρια , γιατί όποιος έχει λογικό

μπορεί να επινοήσει πιο αποτελεσματικούς και πιο πολλούς τρόπους για να

κάνει αδικίες ( και παραπέρα : όσο υψηλότερο δείκτη νοημοσύνης έχει κάποιος

τόσο πιο εύκολο του είναι να κάνει το κακό και το άδικο).

Εφοδιασμένος με όπλα

Τα όπλα με τα οποία είναι εφοδιασμένος ο άνθρωπος από τη φύση είναι

τα φυσικά του πάθη και κυρίως ο λόγος . Με αυτά τα όπλα πρέπει να

υπηρετείται η φρόνηση και η αρετή. Όμως κάποιοι το χρησιμοποιούν και για το

κακό , για την αδικία.

Δικαιοσύση – Αδικία

Το κύριο θέμα της ενότητας είναι η αδικία και ο άδικος άνθρωπος , ενώ

για τη δικαιοσύνη γίνεται λόγος μόνο στο τέλος , όπου ο Αριστοτέλης ,κάνοντας

λόγο για την αξία που έχει αυτή για την πόλιν , διατυπώνει τη θέση ότι η

δικαιοσύνη « είναι στοιχείο συστατικό της πόλης » και «αυτό που συγκρατεί την

τάξη στην πολιτική κοινωνία » ( και σε δυο ακόμα σημεία υποδηλώνεται η

έννοια της δικαιοσύνης : όταν γίνεται αναφορά σ’αυτόν που συγκρότησε την

πολιτική κοινωνία και όταν γίνεται λόγος για τα όπλα του ανθρώπου , που

έχουν στόχο να υπηρετήσουν τη φρόνηση και την αρετή ).

Πριν από το σχολιασμό της φράσης διευκρινίζεται ότι στη νέα ελληνική η

λέξη δικαιοσύνη έχει διάφορες σημασιολογικές αποχρώσεις και σημαίνει :

Το σύνολο των κανόνων που επιβάλλονται αναγκαστικά και ρυθμίζουν την

οργάνωση του κράτους , τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους

( =το δίκαιο ).

Την τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας με την ορθή

εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων – την

ιδιότητα ενός ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή άγραφους

νόμους ( πρόκειται για την αρετή της δικαιοσύνης ).

Το θεσμό της πολιτείας που έχει σκοπό την επιβολή των νόμων , όταν αυτοί

παραβιάζονται και την τιμωρία αυτών που παρανομούν , δηλαδή το νομικό

σύστημα με το οποίο ένα κράτος αποδίδει το δίκαιο

Την απόδοση στον καθένα αυτού που του ανήκει ή του αξίζει , την

αντιμετώπιση του σύμφωνα με τους κανόνες οι οποίοι ρυθμίζουν την

οργάνωση του κράτους και τις σχέσεις των πολιτών προς αυτό.

Το σύνολο των δικαστικών αρχών

Η δικαιοσύνη

Η δικαιοσύνη στο κείμενο νοείται ως αρετή και είναι η ιδιότητα ενός

ανθρώπου να πράττει σύμφωνα με τους γραπτούς ή με τους άγραφους νόμους

, η τήρηση των αρχών του δικαίου από τα μέλη μιας κοινωνίας , με την ορθή

εφαρμογή των γραπτών νόμων και με το σεβασμό των άγραφων νόμων.

Νοείται ακόμα και ως θεσμός της πολιτείας ( = το δίκαιο) : το σύνολο δηλαδή

των κανόνων που ρυθμίζουν την οργάνωση του κράτους , καθώς και τις

σχέσεις των πολιτών προς αυτό και μεταξύ τους.

Η δικαιοσύνη υπάρχει ανάμεσα σε ανθρώπους που οι μεταξύ τους

σχέσεις ρυθμίζονται με το νόμο και είναι η ιδιότητα με την οποία το άτομο ζει σε

απόλυτη συμφωνία προς την κοινωνική ηθική της πόλης του. Έτσι , πρόκειται

για μια κοινωνική αρετή , την οποία είναι ανάγκη να ακολουθούν όλες οι άλλες:

όπου υπάρχει δικαιοσύνη υπάρχουν και όλες οι άλλες αρετές .

Φαίνεται καθαρά λοιπόν ότι η δικαιοσύνη είναι συστατικό στοιχείο της

πολιτικής κοινότητας , αφού με τους νόμους συγκρατεί την τάξη σ’ αυτήν.

Στην ενότητα αυτή ο Αριστοτέλης κάνει λόγο για την καλή και κυρίως για

την κακή χρήση των εφοδίων του ανθρώπου ( εννοώντας κυρίως το λόγο) ,

επισημαίνοντας ότι , όταν αυτά τίθενται στην υπηρεσία της αδικίας , είναι ότι

χειρότερο μπορεί να συμβεί για τον άνθρωπο και την πόλιν .Είναι λοιπόν σαν

να θέτει ένα όριο στη χρήση του λόγου : ότι πρέπει αυτός να υπηρετεί τη

δικαιοσύνη υπακούοντας στους νόμους της πόλεως.

Η αδικία και ο άδικος

Όμως πριν από τη δικαιοσύνη ως συστατικό στοιχείο της πόλης , ο

Αριστοτέλης αναφέρει την αντίθετη έννοια , την αδικία , και τον άδικο ( αυτόν

που δεν έχει αρετή και παραβιάζει το νόμο ) , υπογραμμίζοντας πόσο μεγάλο

είναι το κακό που μπορεί αυτός να κάνει , αφού μάλιστα έχει τα όπλα με τα

οποία τον εφοδίασε για τον αντίθετο σκοπό η φύση : για να υπηρετήσει τη

φρόνηση και την αρετή . Έτσι , με μια συσσώρευση αρνητικών προσδιορισμών

, η αδικία θεωρείται το πιο ανυπόφορο και το πιο ολέθριο πράγμα , ενώ ο

δίχως αρετή άνθρωπος ( ο άδικος ) χαρακτηρίζεται ως :

το πιο ανόσιο ον ( στις σχέσεις με το θείο)

το πιο άγριο ( στις σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους και

το χειρότερο απ ‘όλα τα όντα ( στις πιο χαρακτηριστικές ζωώδεις

απολαύσεις : στις ερωτικές και σ ‘εκείνες του φαγητού ).

Και στα Ηθικά Νικομάχεια ο Αριστοτέλης αναφέρεται στο ίδιο θέμα , με

τη φράση μυριοπλάσια γάρ ἂν κακά ποιήσειεν ἂνθρωπος κακός θηρίου

( ένας κακός άνθρωπος μπορεί να κάνει απείρως περισσότερα κακά από ένα

θηρίο ) , ενώ την ίδια θέση διατυπώνει και ο Πλάτωνας στους Νόμους λέγοντας

ότι ο άνθρωπος γίνεται το πιο άγριο από όλα τα ζώα της πλάσης , αν δεν

πάρει σωστή αγωγή.Το ίδιο νόημα έχει και η κατοπινή φράση των Ρωμαίων

homo homini lupus ( ο άνθρωπος είναι για τον άνθρωπο λύκος).

Τα κύρια σημεία της ενότητας

1. Ο άνθρωπος έχει εκ φύσεως την τάση να συνυπάρχει με τους άλλους.

2. Ο άνθρωπος γεννιέται εφοδιασμένος από τη φύση με όπλα ( με το λόγο και

τα πάθη ) , για να υπηρετήσει τη φρόνηση και την αρετή , οι οποίες στηρίζουν

την κοινωνία.

3. Όμως τα όπλα αυτά , αν λείπει η φρόνηση και η αρετή , μπορεί ο άνθρωπος

να τα χρησιμοποιήσει για κακούς σκοπούς και τότε γίνεται το πιο άγριο και

το πιο επικίνδυνο από όλα τα ζώα.

4. Συστατικό στοιχείο της πόλης είναι η δικαιοσύνη , που συγκρατεί την τάξη.

Ερμηνευτικές ερωτήσεις

1. Πως εξηγεί ο Αριστοτέλης την τάση του ανθρώπου για ζωή στην κοινωνία;

2. Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε την άποψη του Αριστοτέλη για την

ύπαρξη της πόλης εκ φύσεως. Εδώ αναφέρεται σ’ εκείνον ‘’ που πρώτος

τη συγκρότησε ‘’. Να δείξετε ότι δεν υπάρχει αντίφαση μεταξύ των δύο

χωρίων.

3. Ο φιλόσοφος στο κείμενο της προηγούμενης ενότητας θεωρούσε τον

άνθρωπο το ανώτερο από όλα τα όντα . Εδώ θέτει έναν περιορισμό και

αποδεικνύει την ορθότητα του. Ποιος είναι περιορισμός και ποια

συλλογιστική πορεία ακολουθεί ο Σταγειρίτης για την απόδειξη της θέσης

του;

4. Ποια ήταν η σημασία της δικαιοσύνης στην αρχαία πόλη; Στην απάντηση

σας να αξιοποιήσετε τις γνώσεις σας από τα κείμενα της αρχαίας

γραμματείας που διδαχτήκατε και από την αρχαία ιστορία.Νομίζετε ότι η

δικαιοσύνη έχει την ίδια σημασία στην σύγχρονη κοινωνία;

5. ‘’ Ο άνθρωπος γεννιέται … αρετή’’. Να συσχετίσετε την άποψη αυτή με τις

αντίστοιχες θέσεις του φιλοσόφου για την αρετή στα Ηθικά Νικομάχεια.

6. Ποιο νόημα έχει ο χαρακτηρισμός ‘’ανόσιος ‘’ που δίνει ο Αριστοτέλης στον

χωρίς αρετή άνθρωπο;

7. Ο Αριστοτέλης στο έργο του ‘’ Ηθικά Μεγάλα γράφει : ὅταν γὰρ τινὰ

παντελῶς ἰδωμεν φαῦλον , οὒδ ’ ἄνθρωπον φαμεν εἶναι ἀλλὰ

θηρίον , ὡς οὖσαν κακίαν θηριότητα. Να αναλύσετε την άποψη που

εκφράζει ο Αριστοτέλης στην ενότητα που διδαχτήκατε για τον δίχως αρετή

άνθρωπο χρησιμοποιώντας το παραπάνω χωρίο.

8. Να εξηγήσετε τη θέση που διατυπώνει ο Αριστοτέλης για τη δικαιοσύνη

( στην ενότητα που διδάχτηκατε ) με επιχειρήματα από το επόμενο χωρίο

των ΗΝ( 1129 b 27-32) αὕτη μὲν οὒν ἡ δικαιοσύνη ἀρετη μὲν ἐστι

τελεία , ἀλλ’οὒχ ἁπλῶς ἀλλὰ πρὸς ἕτερον (…) καὶ παροιμιαζόμενοι

φαμεν ‘’ ἐν δικαιοσύνη συλλήβδην πασ’ ἀρετὴ ἒνι ‘’ καὶ τελεία

μάλιστα ἀρετή (…) ὅτι ὁ ἔχων αὐτὴν καὶ πρὸς ἕτερον δύναται τῇ

ἀρετῇ χρῆσθαι.

9. Να εκθέσετε σε ένα μικρό δοκίμιο τα κοινά σημεία και τις διαφορές

Πρωταγόρα – σοφιστών – Πλάτωνα με τις βασικές θέσεις του Αριστοτέλη ,

όπως τις συζητήσατε στις ενότητες 11-14.