ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

‘ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΞΩΤΙΚΑ’

ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2016-2017

ΤΜΗΜΑ ∆΄ 2

ΥΠΕΥΘΥΝΗ ∆ΑΣΚΑΛΑ: ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΜΠΟΥΛΗ

1

Ξ Ω Τ Ι Κ Α

Το δέντρο του κόσµου και η έξοδος των καλικατζάρων στον πάνω κόσµο µέσα από ένα πηγάδι. Πίνακας των Χριστουγέννων του Π. Τέτση από το βιβλίο του Θ. Βελλούδιου Αερικά, ξωτικά και καλικάτζαροι.

2

Ξωτικό: µεσαιωνική λέξη, ουσιαστικοποιηµένο ουδέτερο του ελληνιστικού επιθέτου ‘εξωτικός’ (αυτός που βρίσκεται ή προέρχεται από χώρα µακρινή ή άγνωστη). Κάποιοι υποστηρίζουν ότι η λέξη προέρχεται από τη λαϊκή φράση «έξω απ εδώ». Άυλο, µυθικό, φανταστικό και υπερφυσικό πλάσµα που σύµφωνα µε διάφορες λαϊκές παραδόσεις, εµφανίζεται στους ανθρώπους µε διάφορες µορφές, ιδιότητες και ικανότητες (καλό ή κακό πνεύµα). Τα ξωτικά είναι µυθικά πλάσµατα που προέρχονται κυρίως από τη Σκανδιναβική Μυθολογία, και επέζησαν στις λαϊκές παραδόσεις της βόρειας Ευρώπης. Αρχικά ως γένος µικρότερων θεών της φύσης και της γονιµότητας, τα ξωτικά απεικονίζονται συχνά σαν φαινοµενικά νεαροί άντρες και γυναίκες εξαίσιας οµορφιάς που ζουν σε δάση και άλλες φυσικές περιοχές, υπογείως, ή σε κρύπτες. Περιγράφονται σαν υπεραιωνόβια ή αθάνατα πλάσµατα και τους αποδίδουν µαγικές δυνάµεις. Συνώνυµα και συγγενικές έννοιες: Στοιχειό- Φάντασµα: στοιχειώνει, κατοικεί σε έναν τόπο προκαλώντας θορύβους, µετακινήσεις αντικειµένων και βίαια επεισόδια Αερικό (αγερικό, ανεµικό) Τζίνι: υπερφυσικό ον που ζει εγκλωβισµένο συνήθως σε λυχνάρι και παίρνει τη µορφή ανθρώπου ή ζώου για να ικανοποιήσει τις επιθυµίες εκείνου που θα τρίψει το λυχνάρι (στην αραβική µυθολογία) Τελώνιο, ∆αιµόνιο ή ∆αιµονικό Τα ξωτικά της σκανδιναβικής µυθολογίας και λαογραφίας έχουν πολλές οµοιότητες µε τις Νύµφες και άλλες κατώτερες θεότητες της ελληνικής µυθολογίας και τις Νεράιδες και τα ξωτικά της νεοελληνικής λαογραφίας και προφορικής παράδοσης, όπου αναφέρονται και ως Καλικάντζαροι, Καλικατζούδια, Τσαλιτσανγγαρούδια Τσιλικρωτά, Καλκακυράδες, Καλκανθρωπίσµατα, Αερικά, Ξωτικά, Παγανά κ.λ.π. Γενικά τα ξωτικά µπορούν να ενταχθούν στις παρακάτω τέσσερις στοιχειακές κατηγορίες: ΤΗΣ ΓΗΣ: Γνώµοι, Μοίρες, Νάνοι ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ: Σειρήνες, Νύµφες (Νηρηίδες των θαλασσών όπου ανήκουν και οι Γοργόνες, Ναϊάδες των πηγών και ρυακιών, Ωκεανίδες των ωκεανών), Οντίνες ΤΟΥ ΑΕΡΑ: Συλφίδες ή Σύλφες, Έλφη ΤΗΣ ΦΩΤΙΑΣ: Σαλαµάνδρες Ή τέλος θεωρούνται γενικά ως ξωτικά της φύσης: Φαύνοι, Σάτυροι, Νεράιδες των λουλουδιών, ∆ρυάδες των δέντρων και των δασών, Ορεάδες των ορέων

Ξωτικά των Λιβαδιών από το Νιλς Μπλοµέρ

3

ΤΑ ΞΩΤΙΚΑ ΣΤΗ ΣΚΑΝ∆ΙΝΑΒΙΑ Η πρώτη περιγραφή ξωτικών µας έρχεται από τη Νορβηγική µυθολογία. Στα αρχαία νορβηγικά ονοµάζονται álfar και η παρουσία µυθολογικών πλασµάτων µε συγγενή ονοµασία σε µεταγενέστερες λαϊκές παραδόσεις ενισχύει την άποψη ότι η πίστη στα ξωτικά ήταν κοινή σε όλες τις γερµανικές φυλές και όχι µόνο στους αρχαίους Σκανδιναβούς. Ξωτικά στη Σκανδιναβική µυθολογία αναφέρονται στην Έντα και στις σάγκα. Συνήθως έχουν µέγεθος ανθρώπου. Έτσι ξωτικά και άνθρωποι µπορούσαν να ζευγαρώσουν. Ξακουστοί άνθρωποι µετά το θάνατό τους θα µπορούσαν να γίνουν ξωτικά, όπως ο µεγάλος βασιλιάς Όλαφ Γκέιρσταντ. Στις λαϊκές παραδόσεις της Σκανδιναβίας, που είναι µια µεταγενέστερη µείξη της Νορβηγικής µυθολογίας και στοιχείων του Χριστιανισµού, το ξωτικό αποκαλείται elver στα δανέζικα, alv στα νορβηγικά και alv ή älva στα σουηδικά. Οι φτερωτές νεράιδες των βρετανικών λαϊκών παραδόσεων συχνά συγχέονται µε τα ξωτικά. Σε ένα παραµύθι του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν αναφέρεται η ονοµασία elvere. Σε αυτή την ιστορία, τα ξωτικά µοιάζουν περισσότερο µε τα ξωτικά των τοπικών λαϊκών παραδόσεων: πανέµορφες θηλυκές υπάρξεις, που ζουν στο ύπαιθρο και µπορούν να παρασύρουν έναν άντρα σε ένα χορό µέχρι θανάτου. Συνήθως απεικονίζονται µε ξανθά µαλλιά και άσπρο δέρµα και, όπως τα περισσότερα πλάσµατα στις σκανδιναβικές λαϊκές παραδόσεις, τα ξωτικά γίνονται ιδιαίτερα ενοχλητικά, όταν τα προσβάλλει κανείς. Μπορούσε να τα δει κανείς να χορεύουν στα λιβάδια ειδικά τη νύχτα ή πρωινά µε οµίχλη. Όµως, αν κάποιος παρακολουθούσε το χορό τους, είχε την αίσθηση ότι είχαν περάσει µόνο λίγες ώρες, ενώ στην πραγµατικότητα είχαν περάσει χρόνια ολόκληρα. (Ακόµα και στον Άρχοντα των ∆αχτυλιδιών, η Συντροφιά του ∆αχτυλιδιού ανακαλύπτει ότι ο χρόνος κυλάει πιο αργά στο δάσος ξωτικών του Λοθλόριεν).

Στη Σκανδιναβική µυθολογία οι νάνοι (dvergar, ενικός dvergr) είναι πολύ σηµαντικές οντότητες που σχετίζονται µε τους λίθους, τις υπόγειες τοποθεσίες και τη σιδηρουργία. Περιγράφονται ως µικροί και άσχηµοι στο ανθρώπινο µάτι. Φοβούνται το φως που µπορεί ακόµα και να τα µεταµορφώσει σε πέτρα από την οποία πήραν την ύπαρξή τους. Θεωρούνται κυρίως εγωιστές, άπληστοι και επιδέξιοι. Είναι ικανότατοι µεταλλουργοί και κατασκευαστές των περισσοτέρων τεχνουργηµάτων των θεών. Κατασκευάζουν επίσης µερικές φορές έναν µανδύα, µε τον οποίο µπορούν να γίνουν αόρατοι.

4

ΤΑ ΞΩΤΙΚΑ ΣΤΗ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Στη γερµανική λαϊκή παράδοση, τα ξωτικά θεωρούνταν µικρά σκανδαλιάρικα πλάσµατα, που προκαλούσαν αρρώστιες στα ζώα και τους ανθρώπους και έφερναν άσχηµα όνειρα, επειδή κάθονταν πάνω στο στήθος αυτού που κοιµόταν. Η γερµανική λέξη Albtraum (=εφιάλτης), κυριολεκτικά σηµαίνει ξωτικό όνειρο. Ο θρύλος του Erlkönig φαίνεται να δηµιουργήθηκε στη ∆ανία κατά το ίδιο σχεδόν χρονικό διάστηµα. Σύµφωνα µε τις λαϊκές παραδόσεις της Γερµανίας και της ∆ανίας, ο Erlkönig εµφανίζεται σαν προάγγελος θανάτου, όπως οι νεράιδες µπάνσι στην Ιρλανδική µυθολογία. Ωστόσο, ο Erlkönig εµφανίζεται µόνο στο άτοµο που θα πεθάνει και η έκφρασή του δηλώνει τι είδους θάνατο θα περιµένει: ήρεµο ή γεµάτο πόνους και αγωνία. Αυτή η πλευρά του µύθου ενέπνευσε τον Γκαίτε να γράψει το ποίηµά του Der Erlkönig. ΤΑ ΞΩΤΙΚΑ ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ H λέξη elf εµφανίστηκε στην Αγγλική γλώσσα από την Αρχαία Αγγλική λέξη ælf κι έτσι έφτασε στη Μεγάλη Βρετανία αρχικά µε τους Αγγλοσάξονες. Τα ξωτικά των Αγγλοσαξόνων φαίνεται να είχαν οµοιότητες µε τα ξωτικά στη Σκανδιναβική µυθολογία: υπερφυσικά πλάσµατα µε ανθρώπινο παρουσιαστικό, κυρίως αρσενικού φύλου, µπορούσαν να βοηθήσουν ή να βλάψουν τους ανθρώπους που τα συναντούσαν. Ωστόσο, τα µεταγενέστερα αγγλικά παραµύθια παρουσίαζαν τα ξωτικά σαν µικρά δυσδιάκριτα πλάσµατα µε σκανταλιάρικο χαρακτήρα. ∆εν είναι κακά, αλλά ενοχλούν τους ανθρώπους ή µπλέκονται στις υποθέσεις τους. Κάποιες φορές είναι αόρατα. Σε αυτή την παράδοση, τα ξωτικά ταυτίστηκαν λίγο πολύ µε τις νεράιδες της Κέλτικης µυθολογίας κι έτσι πολλές φορές πλέον δεν διαχωρίζονται στη λαϊκή παράδοση. Αξιοσηµείωτο είναι το γεγονός ότι η λογοτεχνική επίδραση στάθηκε καθοριστική για την απαγκίστρωση της εικόνας των ξωτικών από τις µυθολογικές τους ρίζες, µε εξέχον παράδειγµα τον Ουίλλιαµ Σαίξπηρ, που φανταζόταν τα ξωτικά σαν µικρούς ανθρώπους και δεν τα ξεχώριζε από τις νεράιδες στα διάφορα έργα του (πρβλ. τον Πακ [Puck] στο "Όνειρο Καλοκαιρινής Νύχτας). ΝΕΡΑΙ∆ΕΣ Οι Νεράιδες είναι δαιµονικά, κατά κανόνα ωραία, αγαθά, ή, κατά τις περιστάσεις, βλαπτικά όντα της λαϊκής φαντασίας. Οι νεράιδες, που κλώθουν, υφαίνουν και τραγουδούν, έχουν ασυνήθεις δυνάµεις (γίνονται αόρατες, µεταµορφώνονται και µεταµορφώνουν), διευθύνουν την ανθρώπινη τύχη, την καθορίζουν µάλιστα µε τις καλές ή κακές ευχές τους. ∆ιάφορες θεωρίες προσφέρουν µία εξήγηση για την προέλευση των νεράιδων: είναι ξεπεσµένες θεές, πρωτόγονα πνεύµατα της φύσης, πνεύµατα των νεκρών, µυθικά πρόσωπα που προήλθαν από την ανάµνηση των αρχαίων τελετουργιών της µύησης. Παράλληλα µε τις λυγερόκορµες και όµορφες νεράιδες υπάρχουν και µερικές που παρουσιάζουν τερατώδη χαρακτηριστικά, όπως σιδερένια άκρα (Γερµανία), πάρα πολύ µακριά στήθη (Σαρδηνία, Βόρεια Αφρική). Οι νεράιδες ανήκουν σε µία προφιλολογική παράδοση και η πίστη σ' αυτές είναι παγκόσµια. Για τις ελληνικές νεράιδες - που επιχειρήθηκε η συσχέτισή τους µε τις «Νηρηίδες» της αρχαίας ελληνικής µυθολογίας, µε τις οποίες υπάρχει φανερή ετυµολογική σχέση – ο Νικόλαος Γ. Πολίτης δηµοσίευσε πλήθος από θαυµάσιες παραδόσεις στον πρώτο τόµο των Παραδόσεών του (1904): έχουν εξαίσια όµορφα, µακριά ξανθά µαλλιά - κάποτε πράσινα - που τα χτενίζουν µε χρυσό χτένι, µάτια αµυγδαλωτά, και είναι κατά κανόνα ασπροντυµένες. Ζουν σε όλα τα σηµεία της φύσης, σε νεραϊδόκηπους και νεραϊδόσπηλιους, όπου απάγουν εκείνους που ερωτεύονται. Οι παραδόσεις για τις νεράιδες διατηρήθηκαν ζωντανές ως τα νεώτερα χρόνια στη µνήµη του ελληνικού λαού, όπως οι παραδόσεις των καλικαντζάρων.

5

ΓΟΡΓΟΝΕΣ Γοργόνες στην ελληνική µυθολογία: Μετά την ήττα του Ουρανού, η Γαία έσµιξε και µε τον δεύτερο γιο της τον Ωκεανό. Τα παιδιά τους είναι οι θεότητες της θάλασσας, των ποταµών, των λιµνών και γενικότερα του υγρού στοιχείου. Παιδιά του Πόντου και της Γαίας ήταν ο Νηρέας, ο Θαύµος, η Ευρυβία, ο Φόρκυς και η Κητώ. Ο Φόρκυς και η Κητώ (αδέρφια) "έσµιξαν" και έφεραν στον κόσµο τις τρεις Γραίες, επίσης τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, καθώς και τις τρεις Γοργόνες (Σθενώ, Ευρυάλη και Μέδουσα). Λέγεται ότι ήταν Κενταύρισσες, τις οποίες µεταµόρφωσε σε απεχθή τέρατα η Αθηνά, εξαιτίας της Μέδουσας. Συχνά συνδέονται µε τις Σειρήνες. Γοργόνες στη Λαογραφία: Με την ονοµασία γοργόνα περιγράφονται µυθικά πλάσµατα της θάλασσας µε µορφή γυναίκας από τη µέση και επάνω (µε κορµό, χέρια και κεφάλι) και µε τη µορφή ψαριού από τη µέση και κάτω (µε λέπια και ουρά). Οι γοργόνες εκπροσωπούνται σε µεγάλο βαθµό στη µυθολογία, στη λογοτεχνία και στη λαογραφία γνωστών πολιτισµών. Γοργόνες στην αρχαία Εγγύς Ανατολή: Οι πρώτες γνωστές ιστορίες για γοργόνες εµφανίστηκαν στην Ασσυριακή µυθολογία το 1000 π.Χ. Η θεά Αταργάτις, µητέρα της Ασσύριας βασίλισσας Σεµίραµις, αγάπησε έναν θνητό βοσκό και ακούσια τον σκότωσε. Ντροπιασµένη έπεσε µέσα σε µια λίµνη για να πάρει τη µορφή ενός ψαριού, αλλά τα νερά δεν κρύψανε τη θεϊκή της οµορφιά. Συνεπώς πήρε τη µορφή µιας γοργόνας, - άνθρωπος επάνω από τη µέση και ψάρι κάτω από αυτήν. Οι Έλληνες αναφέρονταν σ’ αυτήν υπό την ονοµασία ∆ερκετώ. Πριν από το 546 π.Χ., ο Μιλήσιος φιλόσοφος Αναξίµανδρος πρότεινε ότι το ανθρώπινο γένος είχε ξεπηδήσει από υδρόβια είδη ζώων. Πίστευε ότι οι άνθρωποι, µε την εκτεταµένη παιδική ηλικία τους, δεν θα µπορούσαν να επιβιώσουν διαφορετικά.

6

Οι γοργόνες στα Βρετανικά Νησιά: Οι γοργόνες εµφανίζονται στη βρετανική λαογραφία ως κακοί οιωνοί. Σε ορισµένα πλοία, λένε ότι ποτέ δεν θα δουν γη ξανά, ενώ σε άλλα, ισχυρίζονται ότι είναι κοντά στην ακτή. Μπορούν επίσης να είναι ένα σηµάδι της κακοκαιρίας. Μερικές γοργόνες παρουσιάζονταν ως τερατώδης σε µέγεθος, µέχρι 2.000 πόδια (610 µ.). Οι γοργόνες µπορούν επίσης να κολυµπούν από ποτάµια σε λίµνες γλυκού νερού. Σε µερικές περιπτώσεις, οι γοργόνες θα µπορούσαν να είναι πιο ευεργετικές, διδάσκοντας τους ανθρώπους θεραπείες για νόσους. Οι γοργόνοι εµφανίζονται ως πιο άγριοι και πιο άσχηµοι από ότι οι γοργόνες, αλλά περιγράφονται να έχουν µικρό ενδιαφέρον για τους ανθρώπους.

Εικόνα-τατουάζ από τον ιστότοπο Τσαλαπετεινός

Οι γοργόνες στην Κίνα: Σε κάποια αρχαία παραµύθια της Κίνας, η γοργόνα είναι ένα ιδιαίτερο είδος του οποίου τα δάκρυα µπορούν να µετατραπούν σε ανεκτίµητα µαργαριτάρια. Επιπλέον, οι γοργόνες µπορούν να πλέκουν ένα εξαιρετικά πολύτιµο υλικό το οποίο δεν είναι µόνο µικρό αλλά όµορφο και διαφανές. Εξαιτίας αυτού, οι ψαράδες προσπαθούν διακαώς να τις πιάσουν, αλλά είναι δύσκολο για αυτούς να επιβιώσουν, από το θαυµάσιο τραγούδι τους γιατί µπορούν να τους σύρουν σε κώµα. Σε άλλους κινέζικους θρύλους, η γοργόνα είναι ένα θαυµαστό πλάσµα - επιτήδεια, όµορφη, και ευέλικτη, και οι ψαράδες οι οποίοι επιθυµούν να πιάσουν γοργόνες είναι σύµβολο αρνητικού χαρακτήρα. Οι γοργόνες σε άλλα µέρη: Μεταξύ των Νέο-Ταΐνο (Neo-Taino) τα έθνη της Καραϊβικής η γοργόνα ονοµάζεται Εϊκέγια (Aycayia). Χαρακτηριστικά της σχετίζονται µε την θεά Τζάγκουα (Jagua), και του ιβίσκου του δέντρου Hibiscus tiliaceus. Στη σύγχρονη Καραϊβική η γοργόνα συναντάται ως Haitian Vodou Lwa La Sirene (κυριολεκτικά, "η γοργόνα"), η οποία είναι µία γοργόνα του πλούτου, της οµορφιάς και της Ορισά Γιεµανζά (Orixá Iemanjá). Παραδείγµατα από άλλους πολιτισµούς είναι η Μάµι Γουάτα (Mami

7

Wata) από τη ∆υτική και Κεντρική Αφρική, η Τζένγκου (Jengu) από το Καµερούν, η Μέρροου (Merrow) από την Ιρλανδία και τη Σκωτία, η Ρουσάλκας (Rusalkas) από τη Ρωσία και την Ουκρανία, η Ιάρα (Iara) από τη Βραζιλία και οι ελληνικές Ωκεανίδες, Νηρηίδες, και Ναϊάδες. Μια γοργόνα του γλυκού νερού που µοιάζει µε πλάσµα από την ευρωπαϊκή λαογραφία είναι η Μέλουσιν (Melusine), η οποία µερικές φορές απεικονίζεται µε δύο ουρές ψαριού, και άλλες φορές µε το κάτω µέρος του σώµατος του φιδιού. Οι γοργόνες και οι γοργόνοι είναι επίσης χαρακτήρες της Φιλιππινέζικης λαογραφίας, όπου είναι γνωστοί ως Σιρένα (Sirena) και Σαϊγιοκόι (Siyokoy), αντίστοιχα. Στην Ιάβα πιστεύουν ότι η νότια παραλία της Ιάβας (Java) είναι το σπίτι της γοργόνας βασίλισσας Νγί Ρόρο Κίντουλ (Nyi Roro Kidul). ΣΕΙΡΗΝΟΕΙ∆Η Τα Σειρηνοειδή (Sirenians) είναι µια σειρά από υδρόβια, φυτοφάγα θηλαστικά που ζουν στα ποτάµια, στις εκβολές των ποταµών, στα παράκτια θαλάσσιων υδάτων, στους βάλτους, και στους θαλάσσιους υγροτόπους. Τα Σειρηνοειδή συµπεριλαµβανοµένων των Τριχεχίδων και των Ντουγκόνγκ (Dugongs), έχουν σηµαντικές προσαρµογές στη ζωή τους µέσα στο νερό. Έτσι τα χέρια τους τα χρησιµοποιούν για την καθοδήγησή τους και σαν ένα κουπί που χρησιµοποιείται για την προώθηση. Τα οπίσθια άκρα (πόδια) είναι δύο µικρά οστά κυµαινόµενα στο βάθος των µυών, τα οποία εµφανίζουν λίπος, αλλά είναι ατρακτοειδή, υδροδυναµικά, και πολύ µυώδη. Πριν από τα µέσα του 19ου αιώνα, οι ναυτικοί που αναφέρθηκαν σε αυτά τα ζώα τα ανέφεραν ως γοργόνες. ΑΕΡΙΚΑ (ΛΑΟΓΡΑΦΙΑ) Στη λαϊκή φαντασία αερικό ονοµάζεται εναέριος δαίµονας ή κοινώς το κακό πνεύµα. Λέγεται και «αγερικό» και «ανεµικό», γιατί, όταν φυσάει, ειδικά στην επαρχία, ακούγονται περίεργοι ήχοι. Όταν πρόκειται για νεράιδες αυτές ονοµάζονται «ανεµικές» ή «αερικές». Ενδιαφέρον πάντως προκαλεί το γεγονός ότι από την ελληνική αρχαιότητα παρατηρείται µια συνεχής και αδιάσπαστη λαϊκή παράδοση για τα «αερικά» και µάλιστα όχι µόνο από κάποιους αδέσποτους θρύλους αλλά και από αυθεντικά κείµενα επιφανέστατων συγγραφέων τα οποία απηχούν τους ίδιους σχεδόν θρύλους στην εποχή τους, ιδού µερικά παραδείγµατα: • Κατά τον ∆ιογένη Λαέρτιο ο Πυθαγόρας πίστευε πως «όλος ο αέρας είναι γεµάτος πνεύµατα που εκλαµβάνονται ως δαίµονες και ήρωες». • Ο ∆ηµόκριτος φέρεται να πίστευε ότι «µεστόν είναι τον αέρα τούτον», ότι δηλαδή ο αέρας είναι πλήρης πνευµάτων. • Στην "Επινοµίδα" του Πλάτωνα αναφέρεται το «αέριον γένος» αποτελούµενο από πλάσµατα µεσάζοντα µεταξύ θεών και ανθρώπων (εδώ πλησιάζει τον µετέπειτα χριστιανισµό) • Στη Βυζαντινή εποχή χαρακτηριστικό είναι το παράδειγµα του ιστοριογράφου Ψελλού (11ος αιώνας) που αναφέρει ότι εκ παραλλήλου µε τα πνεύµατα που υπάρχουν στη Γη στη Θάλασσα και στους βυθούς, γεµάτος από δαιµόνια είναι και ο αήρ ο ευρισκόµενος «ύπερθεν ηµών και περί ηµάς». Αξιοσηµείωτο ακόµη γεγονός επί του θέµατος είναι ότι κατά την αρχαιότητα οι δαίµονες χωρίζονταν σε δύο κατηγορίες τους αγαθοποιούς και τους κακοποιούς, στη νεότερη λαϊκή παράδοση µε την επικράτηση του Χριστιανισµού τα αερικά ή εξωτικά είναι κατά κανόνα κακοποιά πνεύµατα που πειράζουν τους ανθρώπους κυρίως στον ύπνο τους αλλά και στη ύπαιθρο όταν φθάνουν και να τους κτυπούν (π.χ. "τον κτύπησε αερικό") και να αφήνουν µελανά ίχνη λεγόµενα «µατσουκιές». Η δε παραπάνω µετατροπή οφείλεται κατά κύριο λόγο στη χριστιανική διδασκαλία που αποκρούει κάθε αγαθοποιό δράση δαιµόνων µε τη κυριαρχούσα άποψη ότι αγαθοποιά µπορεί να είναι οι δαίµονες µόνο σε

8

εκείνους που πούλησαν σ’ αυτούς τη ψυχή τους. Έτσι µπροστά σ’ αυτή τη µετατροπή των δοξασιών προστέθηκαν και πολλοί τύποι εξορκισµού προσαρµοζόµενοι ανάλογα µε το θρησκευτικό πνεύµα. Τέτοιοι εξορκισµοί ξεκινούν µε σταυροκοπήµατα, την επανάληψη του «Πάτερ ηµών» ως και το σταυροκόπηµα του προσκέφαλου (µαξιλαριού) µε την ενθαρρυντική επίκληση: «Πέφτω, κάνω τον σταυρό µου άρµα έχω στο πλευρό µου. ∆ούλος του Χριστού λογιούµαι και κανένα δεν φοβούµαι». ΚΑΛΙΚΑΝΤΖΑΡΟΙ Όλα τα περί καλικαντζάρων, διαδραµατίζονται κατά την χρονική περίοδο του δωδεκαηµέρου, δηλαδή από τη µέρα που γεννήθηκε ο Χριστός έως και την παραµονή των Φώτων (από τις 25 ∆εκεµβρίου µέχρι τις 5 Ιανουαρίου). Από τόπο σε τόπο, ο µύθος των καλικαντζάρων έχει και τις δικές του ιστορίες και παραλλαγές. Οι καλικάντζαροι θεωρούνται πλάσµατα της νεοελληνικής µυθολογίας, αλλά οι ρίζες του µύθου χάνονται στο χρόνο. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν πως οι ψυχές των νεκρών όταν έβρισκαν τις πόρτες του κάτω κόσµου ανοιχτές, το έσκαγαν, ανέβαιναν επάνω και τριγύρναγαν παντού κάνοντας ό,τι θέλουν, αργότερα και οι Βυζαντινοί τριγύρναγαν µασκαρεµένοι στους δρόµους, πείραζαν τους περαστικούς και µπαίνανε στα σπίτια απροσκάλεστοι. Παρόµοιους µύθους θα βρούµε όµως και σε άλλες χώρες βασισµένους στα δικά τους ήθη και έθιµα.

Καλικάντζαροι, εικόνα από τον Μικρό Ρωµηό, ηλεκτρονική εφηµερίδα για την Αθήνα, του Μουσείου της

πόλεως των Αθηνών

9

ΤΑ ΞΩΤΙΚΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ H σύγχρονη φανταστική λογοτεχνία αναβίωσε το µύθο των ξωτικών ως ηµίθεα πλάσµατα µε ανθρώπινη µορφή. Εξέχοντα ρόλο διαδραµάτισε το έργο του Τζον Ρόναλντ Ρούελ Τόλκιν, ο οποίος δηµιούργησε έναν τεράστιο µυθικό κόσµο, όπου τα Ξωτικά του είχαν σαφέστατα εµπνευστεί από τα ξωτικά της Σκανδιναβικής µυθολογίας. O Τόλκιν χρησιµοποίησε τον όρο "ξωτικά" ως συµβατική απόδοση της ονοµασίας των "πρωτόπλαστων όντων" του κόσµου του. Τα πλάσµατα αυτά διευκρινίζεται ότι έχουν περισσότερα κοινά µε τους ανθρώπους (Εdain) παρά µε τα πνευµατικά όντα, τους Maiar και τους Valar, µοιάζοντας περισσότερο µε εξιδανικεύσεις της ανθρώπινης φύσης. Τα Ξωτικά σαν φυλή έµοιαζαν στους ανθρώπους, αλλά ήταν οµορφότερα και είχαν µεγαλύτερη σοφία, µεγαλύτερες πνευµατικές δυνάµεις, οξύτερες ικανότητες και είχαν πιο κοντινή επαφή µε τη φύση. Είναι αθάνατα, µε την έννοια ότι δε φθείρονται από το χρόνο ή κάποια ασθένεια. Μπορούν όµως να σκοτωθούν ή να πεθάνουν από λύπη. Ο Τόλκιν χρησιµοποίησε κάποια από τα ονόµατα των νάνων της Σκανδιναβικής µυθολογίας για να ονοµάσει νάνους των βιβλίων του όπως: Durin, Dwalin, Náin, Dáin, Bifur, Bofur, Bombur, Nori, Thorin, Thráin, Fili και Kili. Επίσης χρησιµοποίησε µερικά από τα ονόµατα των νάνων για χαρακτήρες του που δεν ήταν νάνοι. Ακολουθώντας την επιτυχία του έπους του Τόλκιν, Ο Άρχοντας των ∆αχτυλιδιών, τα ξωτικά έγιναν κλασικοί χαρακτήρες της σύγχρονης φανταστικής λογοτεχνίας. Σε διάφορα παιχνίδια ρόλων (π.χ. Dungeons & Dragons), τα ξωτικά είναι όµορφα, συνήθως ξανθά, λεπτοκαµωµένα κι έχουν εξαιρετική ταχύτητα και ευκινησία. Χαρακτηριστικό τους γνώρισµα είναι τα µεγάλα µυτερά αυτιά τους, ενώ χωρίζονται σε διάφορες φυλές.

10

ΚΑΙ ΛΙΓΗ… ΕΠΙΣΤΗΜΗ Μία επιστηµονική εξήγηση για τη «γέννηση» και την «ύπαρξη» των ξωτικών είναι ότι πρόκειται για πλάσµατα που επινόησαν οι άνθρωποι για να δώσουν όνοµα και µορφή µε έναν καθησυχαστικό τρόπο στους ήχους της νύχτας, στα φυσικά φαινόµενα και σε ο,τιδήποτε ήταν άγνωστο ή τροµαχτικό γι’ αυτούς. Παρ’ όλο που εµφανίζονται διαχρονικά σε όλα τα µήκη και τα πλάτη της γης, το γεγονός ότι τα ξωτικά «γεννήθηκαν» κυρίως στην Σκανδιναβία, κάποιοι επιστήµονες το συνδέουν µε τα ιδιαίτερα ουράνια και ατµοσφαιρικά φαινόµενα που εµφανίζονται εκεί: το Σέλας και την Πολική νύχτα. Το Σέλας είναι το φωτεινό ουράνιο φαινόµενο που λαµβάνει µέρος στα ανώτερα στρώµατα της ατµόσφαιρας της Γης, αλλά και στις ατµόσφαιρες άλλων πλανητών. Ονοµάζεται και Πολικό Σέλας καθώς παρατηρείται κυρίως στις πολικές περιοχές τόσο στο Βόρειο όσο και στο Νότιο Ηµισφαίριο, αποκαλούµενο ανάλογα Βόρειο Σέλας και Νότιο Σέλας. Στη λαογραφία των βορείων λαών το Σέλας ήταν επόµενο να έχει συνδεθεί µε υπερβατικές ερµηνείες. • Στις 27 Σεπτεµβρίου 1732 ο Anders Celsius σηµείωσε στο ηµερολόγιό του πως το Βόρειο Σέλας ήταν τεράστια φωτιά που κατά τις πεποιθήσεις της εποχής προερχόταν από ηφαίστεια που υπάρχουν στον Β. Πόλο, από τον Θεό, για να ζεσταίνονται οι άνθρωποι. • Οι Σουηδοί πίστευαν πως ήταν αντανακλάσεις από τις δάδες που κρατούσαν οι Λάπωνες ψάχνοντας τους Ταράνδους τους. • Οι Φινλανδοί ότι ήταν Άγγελοι Κυρίου που κυνηγούσαν τους δαίµονες. • Οι Λάπωνες έκρυβαν γυναίκες και παιδιά, σταµάταγαν τα έλκηθρα και µάζευαν τα κουδούνια για να µη γίνουν αντιληπτοί από το Σέλας και τους πάρει. • Στη δυτική ακτή της Νορβηγίας οι κάτοικοι πίστευαν µέχρι τις αρχές του προηγούµενου αιώνα πως το Βόρειο Σέλας είναι γριές ανύπαντρες γυναίκες στον ουρανό που χορεύουν κουνώντας τα λευκά µαντήλια τους. Πίστευαν δε πως το Σέλας ερχόταν για να πάρει τις ανύπαντρες γυναίκες που είχαν ήδη γεράσει! «Αυτή είναι τόσο γριά που θα ‘ρθει να τη πάρει το Σέλας», έλεγαν. • Αρχαιότερα πίστευαν πως το Βόρειο Σέλας ήταν η αντανάκλαση των ασπίδων που κρατούσαν οι Βαλκυρίες, που ήταν νεκρές παρθένες στον ουρανό. Με αυτό τον θρύλο φαίνεται να συνδέεται και η σκοτσέζικη έκφραση "Merry Dancers" (χαρούµενοι χορευτές), µε ερωτικές όµως προεκτάσεις. • Οι Εσκιµώοι πίστευαν πως είναι οι ψυχές των νεκρών που αναζητούν τους δικούς τους. Έτσι κατά τη διάρκεια του φαινοµένου ούτε µιλούσαν ούτε σφύριζαν φοβούµενοι µη κατέβει το Σέλας χαµηλά και τους αρπάξει αναγνωρίζοντάς τους από τη φωνή. • Αλλά και οι Ινδιάνοι της Αµερικής (Καναδά) πίστευαν πως το Βόρειο Σέλας ήταν οι τεράστιες φωτιές που άναβαν τα ουράνια δαιµόνια όταν µαγείρευαν φάλαινες για να φάνε! Άλλοι ινδιάνοι (οι Φοξ) πίστευαν ότι πρόκειται για µεγάλη συνάθροιση πολεµιστών, κοντά στο Βόρειο Πόλο, όπου έβραζαν τους εχθρούς τους σε µεγάλα καζάνια. • Τέλος οι Μαορί της Νέας Ζηλανδίας πίστευαν πως οι παλιοί πρόγονοί τους έφθασαν στο Νότιο Πόλο και παγιδεύτηκαν εκεί και τώρα ανάβουν µεγάλες φωτιές για να συνεννοηθούν µε τους σηµερινούς απογόνους τους για να πάνε να τους ελευθερώσουν. Κατά τον Μεσαίωνα από την εκκλησιαστική τότε εξουσία το φαινόµενο αποδίδονταν ως προµήνυµα µεγάλου κακού. Πολλές γκραβούρες της εποχής παρουσιάζουν το Σέλας ως θηρίο της κόλασης µε στόχο την καταστροφή.

11

Το φαινόµενο της πολικής νύχτας (και της πολικής ηµέρας), εµφανίζεται στις πολικές ζώνες της Γης, από 66 µοίρες µέχρι 90 µοίρες βόρεια και από 66 µοίρες µέχρι 90 µοίρες νότια, δηλαδή στη Βόρεια Πολική ζώνη (Αρκτική) και στη Νότια Πολική ζώνη (Ανταρκτική) αντίστοιχα. Η νύχτα µπορεί να διαρκέσει 6 µήνες και η ηµέρα άλλους τόσους. ∆εδοµένου ότι στη Νότια Πολική ζώνη δεν υπάρχουν µόνιµοι οικισµοί ή τουριστικά καταλύµατα, οι άνθρωποι που βιώνουν αυτό το φαινόµενο περιορίζονται στο βορρά -πιο συγκεκριµένα, στην Αλάσκα, στον Βόρειο Καναδά, στη Γροιλανδία, στην Ισλανδία και στις βόρειες επαρχίες της Ρωσίας, της Φινλανδίας, της Σουηδίας και της Νορβηγίας. Μετά τις 23 Σεπτεµβρίου, ο ήλιος κατεβαίνει κάτω από τον ορίζοντα του Βόρειου Πόλου και τότε αρχίζει η «πολική νύχτα», που διαρκεί µέχρι τις 21 Μαρτίου. Το µέσο της πολικής νύχτας είναι τα µεσάνυχτα της 22ας ∆εκεµβρίου. Η διάρκειά της εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος του κάθε µέρους: όσο πιο κοντά βρισκόµαστε στο Βόρειο Πόλο, τόσο περισσότερο διαρκεί. Για παράδειγµα, ο ήλιος δεν φωτίζει καθόλου, επί 6 µήνες τους πόλους, ενώ στο βόρειο άκρο της Φινλανδίας η συνεχής νύχτα κρατά 73 εικοσιτετράωρα και στον πολικό κύκλο (Ροβανιέµι), ένα εικοσιτετράωρο. Κατά την πολική νύχτα, ο ήλιος βρίσκεται κάτω από τον ορίζοντα και το φως είναι ελαφρύ ή ανύπαρκτο. Η πολική νύχτα παρατηρείται στις ίδιες περιοχές το χειµώνα και διαρκεί όσο και η πολική ηµέρα του ίδιου τόπου. Αν π.χ. σε ένα µέρος έχουµε νύχτα επί 40 ηµέρες το χειµώνα, θα έχουµε και ήλιο επί 40 ηµέρες το καλοκαίρι. Σχετικά µε τα παραπάνω, ο «Ήλιος του Μεσονυχτίου» είναι φυσικό φαινόµενο, το οποίο είναι ορατό στις περιοχές που βρίσκονται µέσα στο Βόρειο και στο Νότιο Αρκτικό Κύκλο. Οι «Λευκές Νύχτες» οφείλονται στο ίδιο φαινόµενο, αλλά είναι ορατές στις περιοχές που βρίσκονται για λίγο εκτός των ορίων των αρκτικών κύκλων. Και οι δύο παραπάνω περιπτώσεις αποτελούν ακραίες καταστάσεις του φαινοµένου του ηµερονυκτίου και συγκαταλέγονται στα ουράνια φαινόµενα. Ιδιαίτερα οι Λευκές Νύχτες επειδή οφείλονται και στην ύπαρξη της ατµόσφαιρας θεωρούνται και ατµοσφαιρικό φαινόµενο.

12

Βόρειο Σέλας

Βόρειο Σέλας

13

ΞΩΤΙΚΑ

14

15

ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΝΗΣ ΝΥΧΤΑΣ

16