∆οκίµιο Η αλληγορία του...

Νίκος ∆ Κουτρούmicroπας

∆οκίmicroιο

Η αλληγορία του σπηλαίου

ερmicroηνευτική προσέγγιση

εισαγωγή Η εικόνα του Σπηλαίου αποτελεί πολυεπίπεδη αναπαράσταση των microεταφυσικών και γνωσιολογικών αντιλήψεων του Πλάτωνα όπως αυτές διατυπώνονται σε ολοκληρωmicroένη microορφή στην laquoΠολιτείαraquo Ο Πλάτωνας στην laquoΠολιτείαraquo εκθέτει τη θεωρία των ιδεών που είχε διατυπώσει microε συστηmicroατικό τρόπο για πρώτη φορά στον laquoΦαίδωναraquo προσθέτοντας όmicroως την ουσιαστική κατά την άποψή του από οντολογική γνωσιολογική και ηθική άποψη ιδέα του Αγαθού Αδυνατεί όmicroως να εξηγήσει και να ορίσει αυτήν την ιδέα microε το λόγο Η αλήθεια της είναι υπερφυσική και ο ανθρώπινος λόγος δεν microπορεί να τη συλλάβει Η αλήθεια της σηmicroαίνεται και φανερώνεται microε microια microορφή microυστικιστικής αποκάλυψης αλλά ο Πλάτωνας δεν microπορεί να προσδιορίσει microε λόγια την πολλαπλή σήmicroανση που συmicroπυκνώνει Η σκέψη του την αποδέχεται αλλά δεν microπορεί να την αποκρυπτογραφήσει Γιrsquo αυτό επιχειρεί microε τρεις εικόνες να τη laquoδείξειraquo να την απεικονίσει και να πείσει τελικά τους συνοmicroιλητές του για την πραγmicroατική της ύπαρξη1 Αποφεύγεται έτσι ο δοκιmicroιακός λόγος και επιλέγεται ο συmicroβολικός microε χαρακτήρα αναλογικό και microεταφορικό Οι εικόνες του Ήλιου της Γραmicromicroής και του Σπηλαίου επινοούνται από τον Πλάτωνα για να διαδραmicroατίσουν αυτό το ρόλο microε επιτυχία αν κρίνουmicroε από τη ζωντάνια και την εύγλωττη σαφήνεια των συmicroβολικών τους στοιχείων Οι τρεις εικόνες πρέπει στην ουσία να θεωρηθούν συνολικά ως βαθmicroιαίες φάσεις microιας ολοκληρωmicroένης θεωρίας του Πλάτωνα για τον κόσmicroο τον άνθρωπο και την κοινωνία του Το οντολογικό σκέλος αυτής της θεωρίας εκφράζεται κυρίως microε την εικόνα του Ήλιου το γνωσιολογικό microε την εικόνα της Γραmicromicroής και η σύνθεση αυτών των δύο καθώς και η αξιοποίηση τους στην εφαρmicroοσmicroένη πολιτική microε την εικόνα του Σπηλαίου

1 laquoο πλατωνικός microύθος κατορθώνει microε το συmicroβολισmicroό του να διαβεί πέρα από τα σύνορα του λόγου και να ιστορήσει ότι αυτός δεν microπορεί να συλλάβειraquo σελ 101 laquoΟ χώρος του απόλυτου είναι απρόσιτος σε κάθε λογική προσέγγιση Για να τον φθάσει ο άνθρωπος πρέπει να πραγmicroατοποιήσει το άλmicroα που θα τον φέρει από το οικείο επίπεδο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και του εmicroπειρικού στον υπερβατικό χώρο του παράδοξου και της αποκάλυψης όπου κυριαρχεί η άmicroεση θέα η άλογη συνειδητοποίηση και η εσωτερική βίωσηraquo σελ 104 Ευαγ Μαραγγιανού-∆ερmicroούση Πλατωνικά θέmicroατα εκδόσεις Ιστιντούτο του βιβλίου ndash Μ Καρδαmicroίτσα Αθήνα 1994

4

Πριν επιχειρήσουmicroε λοιπόν να ασχοληθούmicroε microε την εικόνα του Σπηλαίου κρίνεται απαραίτητο να γίνει συνοπτική αναφορά όσων προηγούνται προκειmicroένου να εντοπίσουmicroε το επικοινωνιακό πλαίσιο στο οποίο εντάσσεται και τον απώτερο σκοπό που εξυπηρετεί η παρου-σίασή της Στο τέλος του βιβλίου VI της laquoΠολιτείαςraquo γίνεται λόγος για την κατάλληλη εκπαίδευση που θα πρέπει να τύχουν οι φύλακεςndashάρχοντες2 οι οποίοι θα κληθούν να κυβερνήσουν τη φανταστική πολιτεία που ιδρύουν εκ θεmicroελίων ο Σωκράτης και οι συνοmicroιλητές του Αφού λοιπόν η εκπαίδευσή τους περάσει από τις βασικές σπουδές κι αφού ασχοληθούν για microια δεκαετία microε τα microαθηmicroατικά θα ακολουθήσει η πενταετής ενασχόληση microε τη φιλοσοφία που microέσω της διαλεκτικής θα τους οδηγήσει στην πραγmicroατική γνώση που δεν είναι άλλη από τη γνώση των ιδεών των απολύτων αιωνίων αναλλοίωτων και παραδειγmicroατικών όντων Η γνώση αυτή που στην ουσία είναι ανάmicroνηση αφού η ψυχή έχει ήδη γνωρίσει τις ιδέες πριν να συνδεθεί microε το σώmicroα θα επιτρέψει στους φύλακεςndashάρχοντες να οπλιστούν microε τις απαραίτητες αρετές ώστε στην έmicroπρακτη άσκηση της εξουσίας να microπορούν να διακρίνουν τι είναι δίκαιο και τι άδικο καλό και κακό όσιο και ανόσιο και να επιλέγουν πάντοτε το ορθό για το γενικό συmicroφέρον της πολιτείας Απώτερος σκοπός λοιπόν του Πλάτωνα δεν ήταν η διατύπωση σε θεωρητικό επίπεδο microιας microετα-φυσικής θεωρίας που παρεmicroπιπτόντως θα είχε και κάποιες εφαρmicroογές στην ανθρώπινη κοινωνία Ο Πλάτωνας δεν εκκινεί από τη microεταφυσική ως θεmicroελιακή αρχή για να καταλήξει στην πολιτική ως δευτερεύουσα πιθανή εφαρmicroοσmicroένη επίπτωση αλλά η πορεία της σκέψης του και η ιεράρχηση των στόχων του είναι σαφώς προσανατολισmicroένη στην αναζήτηση του ενδεδειγmicroένου τρόπου άσκησης της εξουσίας στα πλαίσια της πολιτικής κοινωνίας Η οντολογική και γνωσιολογική του θεωρία ως microέσα στην εξυπηρέτηση αυτού του σκοπού microπορούν να νοηθούν και όχι ως αυτοσκοπός Ο Πλάτωνας ακολουθώντας το δρόmicroο της παιδείας που θα οδηγήσει το φύλακαndashάρχοντα στη microέγιστη δυνατή επάρκεια για να επιτελέσει το ρόλο του θεωρεί ότι δεν πρέπει να microείνει microόνο στη γνώση των ιδεών αλλά να επιmicroείνει και να ακολουθήσει το δύσβατο εκείνο δρόmicroο που θα τον φέρει σε άmicroεση επαφή microε την ιδέα του Αγαθού το οποίο αποτελεί το

2 laquomicroετά τοῦτο λεκτέον τίνα τρόπον ἡmicroῖν καί ἐκ τίνων microαθηmicroάτων τε καί ἐπιτηδευmicroάτων οἱ σωτῆρες ἐνέσονται τῆς πολιτείας καί κατά ποίας ἡλικίας ἕκαστοι ἑκάστων ἁπτόmicroενοιraquo Πολιτεία 502 d 1-2 ndash όλα τα αποσπάσmicroατα από την laquoΠολιτείαraquo προέρχονται από Πλάτων Πολιτεία κείmicroενο ndash microετάφραση ndash σχόλια Ιωάννης Γρυπάρης εκδόσεις Ι Ζαχαροπούλου Βιβλιοθήκη αρχαίων συγγραφέων

5

laquomicroέγιστον microάθηmicroαraquo3 το τελευταίο βήmicroα ολοκλήρωσης της εκπαίδευσής του Η ιδέα του Αγαθού ως laquoανυπόθετη αρχήraquo4 δεν ορίζεται αλλά σκιαγραφείται microε την εικόνα του Ήλιου ο οποίος αποτελεί την αισθη-τική απεικόνιση του Αγαθού Όπως ο ήλιος δίνει το φως και κάνει αντιληπτά στην όραση τα αισθητά αντικείmicroενα έτσι και το Αγαθό δίνει την αλήθεια και την κατανοητότητα στις ιδέες και τη δυνατότητα στο νου να τις συλλάβει Το Αγαθό αποτελεί την laquoαρχή των πάντωνraquo την οντολογική αρχή στην οποία όλα οφείλουν την ύπαρξή τους και ταυτόχρονα καθιστά δυνατή τη γνωστική τους προσέγγιση Είναι κάτι πρωταρχικό και περισσότερο δυνατό από την ουσία ως laquoἐπέκεινα τῆς οὐσίας πρεσβείᾳ καί δυνάmicroει ὑπερέχονraquo5 Στη συνέχεια microε την εικόνα της Γραmicromicroής προεκτείνει την οντολογική διάκριση ανάmicroεσα στον αισθητό και νοητό κόσmicroο και αποδίδει τη γνωστική αξία του καθενός από αυτούς εmicroβαθύνοντας και σε επιmicroέρους διαφοροποιήσεις Έτσι στον αισθητό κόσmicroο οι σκιές οι αντανακλάσεις των φυσικών αντικειmicroένων αντιστοιχούν στην γνωστική κατάσταση της εικασίας τα ίδια τα φυσικά αντικείmicroενα στην γνωστική κατάσταση της πίστεως ενώ στο νοητό κόσmicroο τα κατώτερα αντικείmicroενα ndashοι microαθηmicroατικές έννοιεςndash αντιστοιχούν στη διάνοια και οι ιδέες τα ανώτερα νοητά αντικείmicroενα στη νόηση Για το Αγαθό που βρίσκεται στην κορυφή των ιδεών και στην κορυφή της Γραmicromicroής θα microπορούσαmicroε να πούmicroε ότι ο Πλάτωνας πιστεύει ότι δε γνωρίζεται αλλά αποκαλύπτεται συνδυάζοντας κατrsquo αυτόν τον τρόπο τη λογική microε τον microυστικισmicroό των Πυθαγορείων6 Ακολουθεί η εικόνα του Σπηλαίου η οποία συνδυάζει τις δύο προη-γούmicroενες εικόνες εmicroπεριέχοντας ταυτόχρονα και τις οντολογικές και τις γνωσιολογικές διακρίσεις θέτει το ζήτηmicroα των δυνατοτήτων της ανθρώπινης φύσεως να προσεγγίσει αυτές τις δύο περιοχές και προβάλλει το ρόλο της παιδευτικής διαδικασίας στην ορθολογική άσκηση της εξουσίας στα πλαίσια της πολιτικής κοινωνίας Μέσω της παιδείας ο άνθρωπος θα κατορθώσει να ξεφύγει από το σκοτάδι της άγνοιας και βαθmicroιαία να οδηγηθεί σε ανώτερες γνωστικές καταστάσεις από τον 3 laquoτοῦ microεγίστου καί microάλιστα προσήκοντος microαθήmicroατος ἐπί τέλος ἥξειraquo Πολιτεία 504 d 1-2 4 Πολιτεία 511 b 8 laquomicroέχρι τοῦ ἀνυποθέτου ἐπί τήν τοῦ παντός ἀρχήν ἰώνraquo 510 b 8 laquoἀνυπόθετον ἀρχήνraquo 5 laquoοὐκ οὐσίας ὄντος τοῦ ἀγαθοῦ ἀλλ ἔτι ἐπέκεινα τῆς οὐσίας πρεσβείᾳ καί δυνάmicroει ὑπερέχοντοςraquo Πολιτεία 509 b 10 6 laquoσrsquo ολόκληρη τη φιλοσοφία του Πλάτωνα υπάρχει microια σύmicromicroιξη του νοητικού στοιχείου microε τον microυστικισmicroό όπως στον Πυθαγόρα αλλά στην τελική αποκορύφωση ο microυστικισmicroός σαφώς υπερέχει (Αγαθό)raquo σελ 83 Μπέρτραντ Ράσσελ Ιστορία της ∆υτικής φιλοσοφίας Ενότητα ΙΙ Σωκράτης Πλάτων Αριστοτέλης Μετάφραση Αιmicroίλιος Χουρmicroούζιος εκδόσεις Αρσενίδης Αθήνα

6

αισθητό στο νοητό κόσmicroο να γνωρίσει τις ιδέες και να αντικρίσει το Αγαθό Όσοι φιλόσοφοι κατορθώσουν να φτάσουν σrsquo αυτή την απόλυτη γνωστική κατάσταση θα διαθέτουν τις αναγκαίες και επαρκείς προϋπο-θέσεις για την ορθολογική άσκηση της εξουσίας και δικαιωmicroατικά θα πρέπει να τους δοθεί η δυνατότητα να συνδυάσουν τη φιλοσοφική τους επάρκεια microε την πολιτική δύναmicroη Αυτοί οι φιλόσοφοι-κυβερνήτες είναι οι microόνοι που microπορούν να οδηγήσουν τις πόλεις στην αναγέννηση και στο ξεπέρασmicroα των προβληmicroάτων που τροφοδοτούν την παρακmicroιακή πορεία τους7 Όπλα τους θα είναι η ακλόνητη ηθική υπόστασή τους η διεισδυ-τική microατιά τους που θα εντοπίζει πίσω από τη microεταβαλλόmicroενη πραγmicroατι-κότητα την γενεσιουργό αιτία και θα επινοεί τον τρόπο δραστικής παρέmicroβασης και η ανεmicroπόδιστη επιλογή του ορθού για λογαριασmicroό όλων των πολιτών αφού η λειτουργία τους θα προσανατολίζεται από τη θεmicroελιώδη αρχή της προτεραιότητας του συλλογικού συmicroφέροντος εικόνα αλληγορία ή microύθος Υπάρχει διάσταση απόψεων σχετικά microε την ονοmicroασία που θα πρέπει να δοθεί για τη σπηλιά εφόσον άλλοι την χαρακτηρίζουν εικόνα άλλοι αλληγορία ή παροmicroοίωση κι άλλοι microύθο προβάλλοντας ο καθένας και τα αντίστοιχα επιχειρήmicroατα Ο Βουδούρης στην laquoΠλατωνική φιλοσοφίαraquo την ονοmicroάζει εικόνα υπό την έννοια της συmicroβολικής απεικόνισης της ανθρώπινης κατάστασης σχετικά microε την παιδεία8 Ο Βλαστός9 και ο Κατσιmicroάνης10 την χαρακτηρίζουν αλληγορία ενώ άλλοι την εντάσσουν στην κατηγορία των microύθων του Πλάτωνα11 12

7 laquoἘάν microή ἦν δ ἐγώ ἤ οἱ φιλόσοφοι βασιλεύσωσιν ἐν ταῖς πόλεσιν ἤ οἱ βασιλεῖς τε νῦν λεγόmicroενοι καί δυνάσται φιλοσοφήσωσι γνησίως τε καί ἱκανῶς καί τοῦτο εἰς ταὐτόν συmicroπέσῃ δύναmicroίς τε πολιτική καί φιλοσοφία τῶν δέ νῦν πορευοmicroένων χωρίς ἐφἑκάτερον αἱ πολλαί φύσεις ἐξ ἀνάγκης ἀποκλεισθῶσιν οὐκ ἔστι κακῶν παῦλα ὦ φίλε Γλαύκων ταῖς πόλεσι δοκῶ δοὐδέ τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει οὐδέ αὕτη ἡ πολιτεία microή ποτε πρότερον φυῇ τε εἰς τό δυνατόν καί φῶς ἡλίου ἴδῃ ἥν νῦν λόγῳ διελυλήθαmicroενraquo Πολιτεία 473 d 1-9 8 Κωνσταντίνου Ιωάννου Βουδούρη Πλατωνική φιλοσοφία Αθήνα 2000 σελ 202 9 σελ 104 Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 10 laquoΗ αφήγηση σχετικά microε το σπήλαιο έχει περισσότερο ή λιγότερο έντονο το υπερφυσικό-εξωπραγmicroατικό στοιχείο παρουσιάζει δράση και χαρακτηρίζεται από την κυριαρχία της φαντασίας Εποmicroένως έχει τα βασικά γνωρίσmicroατα του microύθου Ωστόσο τα επιmicroέρους στοιχεία της αφήγησης αυτής παραπέmicroπουν σε κάποια άλλα τα οποία εννοούνται ή και αναφέρονται ρητά microε αποτέλεσmicroα να υπάρχει αντιστοιχία ανάmicroεσα στα περιγραφόmicroενα και στα υποδηλούmicroενα Εποmicroένως πρόκειται για microια ιδιαίτερη microορφή microύθου που ονοmicroάζεται αλληγορίαraquo Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης

7

περιγραφή της εικόνας του σπηλαίου περιγραφή της κατάστασης στο εσωτερικό του σπηλαίου 514a1 ndash 515a313 Μετά ταῦτα δή εἶπον ἀπείκασον τοιούτῳ πάθει τήν ἡmicroετέραν φύσιν παιδείας τε πέρι καί ἀπαιδευσίας ἰδέ γάρ ἀνθρώπους οἷον ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει ἀναπεπταmicroένην πρός τό φῶς τήν εἴσοδον ἐχούσῃ microακράν παρά πᾶν τό σπήλαιον ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας ἐν δεσmicroοῖς καί τά σκέλη καί τούς αὐχένας ὥστε microένειν τε αὐτούς εἴς τε τό πρόσθεν microόνον ὁρᾶν κύκλῳ δέ τάς κεφαλάς ὑπό τοῦ δεσmicroοῦ ἀδυνάτους περιάγειν φῶς δέ αὐτοῖς πυρός ἄνωθεν καί πόρρωθεν καόmicroενον ὄπισθεν αὐτῶν microεταξύ δέ τοῦ πυρός καί τῶν δεσmicroωτῶν ἐπάνω ὁδόν παρ ἥν ἰδέ τειχίον παρῳκοδοmicroηmicroένον ὥσπερ τοῖς θαυmicroατοποιοῖς πρό τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τά παραφράγmicroατα ὑπέρ ὧν τά θαύmicroατα δεικνύασιν Ὁρῶ ἔφη Ὅρα τοίνυν παρά τοῦτο τό τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπά ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καί ἀνδριάντας καί ἄλλα ζῷα λίθινά τε καί ξύλινα καί παντοῖα εἰργασmicroένα οῐον εἰκός τούς microέν φθεγγοmicroένους τούς δέ σιγῶντας τῶν παραφερόντων Από την πρώτη κιόλας περίοδο εν είδει τίτλου ο Πλάτωνας προδιαγράφει τον απώτερο σκοπό του microε την περιγραφή της εικόνας του

Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ105 11 laquoΜου φαίνεται ότι γινόmicroαστε υπερβολικά αυστηροί αποκλείοντας από τον κατάλογο των microύθων το σπήλαιο της Πολιτείας επειδή ανταποκρίνεται περισσότερο στον ορισmicroό της αλληγορίας πρόκειται για το ίδιο σχήmicroα σκέψης που microεταφράζει σε κατrsquo αίσθηση όρους τις νοητές αλήθειεςraquo P ndashM Schuhl La fabulation platonicienne Vrin Paris 1968 σελ 18 ndash το απόσπασmicroα αντλήθηκε από Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ105 12 Ο Σπυρόπουλος στο laquoΠλάτων Μύθοιraquo συmicroπεριλαmicroβάνει και την αφήγηση του σπηλαίου στον κατάλογο των microύθων δίνοντάς της όmicroως την ονοmicroασία εικόνα προβάλλοντας το επιχείρηmicroα ότι η laquoεἰκώνraquo ή laquoεἰκώraquo που προέρχεται από το laquoἀπείκασονraquo του κειmicroένου στα αρχαία ελληνικά σηmicroαίνει παροmicroοίωση microεταφορά παραβολή αλληγορία Ηλίας Σ Σπυρόπουλος Πλάτων Μύθοι εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ Θεσσαλονίκη 2003 σελ 232-233 13 Η διαίρεση σε πέντε τmicroήmicroατα της εικόνας βασίζεται στη διαίρεση που αναφέρεται από τον Βουδούρη Κωνσταντίνου Ιωάννου Βουδούρη Πλατωνική φιλοσοφία Αθήνα 2000 σελ 210

8

Σπηλαίου Η εικόνα που θα παρουσιάσει συmicroβολίζει και microεταφορικά αποτυπώνει τη δυνατότητα του ανθρώπου να προσεγγίσει γνωστικά την πραγmicroατικότητα microέσω της παιδείας14 Τα διάφορα επίπεδα της αντιστοι-χούν σε διάφορες γνωστικές βαθmicroίδες από την εικασία ως τη νόηση και ο άνθρωπος εκκινώντας από την κατώτερη γνωστική κατάσταση έχει τη δυνατότητα microέσω της παιδείας15 να φτάσει στο ανώτερο επίπεδο της απόλυτης γνώσης (παιδείας τε πέρι καί ἀπαιδευσίας) Αυτό που ο Πλάτωνας θέλει να τονίσει είναι ο καταλυτικός ρόλος της παιδείας που microπορεί να σπάσει τα δεσmicroά της άγνοιας και από το microισοσκόταδο να αποκαλύψει στον άνθρωπο την λουσmicroένη microε φως και αλήθεια πραγmicroα-τικότητα Στη συνέχεια ο Πλάτωνας αρχίζει την περιγραφή του εφιαλτικού σκηνικού της εικόνας του Σπηλαίου το οποίο βρίσκεται κάτω από την επιφάνεια της Γης και αποτελεί τόπο κατοικίας των ανθρώπων (ἐν καταγείῳ οἰκήσει σπηλαιώδει)16 Η είσοδος της σπηλιάς είναι ορατή από 14 Ο Πλάτωνας στο απόσπασmicroα laquoἩmicroέτερον δή ἔργον ἦν δἐγώ τῶν οἰκιστῶν τάς τε βελτίστας φύσεις ἀναγκάσαι ἀφικέσθαι πρός τό microάθηmicroα ὅ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαmicroεν εἶναι microέγιστονraquo φαίνεται να διακρίνει την ανθρώπους σε laquoβελτίστας φύσειςraquo και σε κατώτερες microε τη λογική ότι εκ φύσεως οι άνθρωποι γενιούνται χωρίς την επενέργεια πραγmicroατικότητας αισθητής και νοητής κάποιου εξωτερικού παράγοντα microε περισσότερη ή λιγότερη γνώση στην ψυχή τους ∆εν πιστεύει λοιπόν ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι tabula rasa ενσωmicroατώνει κάποιες κλίσεις προδιαθέσεις και ικανότητες οι οποίες θα πρέπει στη συνέχεια να ενεργοποιηθούν microέσω της κατάλληλης παιδείας ∆ίνει εποmicroένως ιδιαίτερη βαρύτητα στη φυσική καταβολή αλλά δεν παραγνωρίζει γιrsquo αυτό και το σηmicroαντικό ρόλο της παιδείας η οποία όχι microόνο θα ενεργοποιήσει το δυναmicroικό που υπάρχει αλλά θα προσανατολίσει τους ανθρώπους σε microια ηθικοπλαστική κατεύθυνση Οι προικισmicroένοι από τη φύση πρέπει να επιλεγούν από τους οικιστές της πολιτείας και να οδηγηθούν microε την κατάλληλη microόρφωση στην ανώτατη ιδέα του Αγαθού 15 Θα πρέπει βέβαια να διευκρινιστεί ότι οι ανώτερες βαθmicroίδες εκπαίδευσης δεν παρέχονται σε όλους ανεξαιρέτως τους πολίτες της laquoΠολιτείαςraquo του Πλάτωνα αλλά microόνο σrsquo εκείνους που προορίζονται για τα ανώτατα αξιώmicroατα δηλαδή τους φιλόσοφους-άρχοντες Σrsquo εκείνους λοιπόν που έχουν επιλεγεί ως laquoβέλτιστες φύσειςraquo παρέχεται σταδιακά και microετά από εξαντλητικές δοκιmicroασίες το παρακάτω πρόγραmicromicroα σπουδών α) βασική εκπαίδευση (7-18) άριστη laquoγυmicroναστικήraquo και laquomicroουσικήraquo παιδεία που στοχεύει στη microεθοδική ανάπτυξη σωmicroατικών ψυχικών ηθικών και πνευmicroατικών χαρισmicroάτων β) στρατιωτική εκπαίδευση (18-20) γ) ανώτερη εκπαίδευση (20-30) η σπουδή των microαθηmicroατικών επιστηmicroών που θα θεmicroελιώσει τις λογικές αρχές πάνω στις οποίες θα στηριχτεί η διαλεκτική επιστήmicroη δ) ανώτατη εκπαίδευση (30-35) η ενασχόληση microε τη φιλοσοφία και τη διαλεκτική επιστήmicroη ε) πρακτική παιδεία και δοκιmicroασία (35-50) ∆ες και ΚΙ ∆εσποτόπουλος ∆οmicroή της ορθής πολιτείας τόmicroος Α΄ σελ 98-104 στο Αφιέρωmicroα στον ∆ηmicroήτρη Ζ Ανδριόπουλο Πλάτων τόmicroοι Α΄-Β΄ εκδόσεις Παπαδήmicroας Αθήνα 2002 16 Η θεωρία του Πλάτωνα είναι ένας συνδυασmicroός της λογικής του Παρmicroενίδη και της εξωκοσmicroικότητας των Πυθαγορείων και των Ορφικών που ικανοποιεί και τη διάνοια και τις θρησκευτικές συγκινήσεις Η υποβλητική και microυστηριακή ατmicroόσφαιρα

9

κάθε σηmicroείο της και χωρίς το φως να εισέρχεται και να φωτίζει το εσωτερικό της είναι φανερό ότι οδηγεί σrsquo ένα διαφορετικό περιβάλλον (ἀναπεπταmicroένην πρός τό φῶς τήν εἴσοδον ἐχούσῃ microακράν παρά πᾶν τό σπήλαιον)17 Οι άνθρωποι που βρίσκονται στη σπηλιά δε βρέθηκαν εκεί από κάποιο τυχαίο λόγο ή επειδή ήθελαν να κρυφτούν από κάποιον αλλά γεννήθηκαν σrsquo αυτό το χώρο κι έχουν ζήσει ολόκληρη τη ζωή τους χωρίς να έχουν γνωρίσει τον κόσmicroο ζώντας στην επιφάνεια της Γης (ἐν ταύτῃ ἐκ παίδων ὄντας) Η ζωή γιrsquo αυτούς είναι στην ουσία ένα σχήmicroα λόγου εφόσον όχι microόνο στερούνται κάθε microορφή ελευθερίας αλλά ούτε την πλέον στοιχειώδη κίνηση δε microπορούν να κάνουν λόγω των δεσmicroών που έχουν στα πόδια και τον αυχένα (ἐν δεσmicroοῖς καί τά σκέλη καί τούς αὐχένας) ∆ε microπορούν να σηκωθούν να περπατήσουν και να στρέψουν το κεφάλι τους στον περιβάλλοντα χώρο (κύκλῳ δέ τάς κεφαλάς ὑπό τοῦ δεσmicroοῦ ἀδυνάτους περιάγειν) Είναι υποχρεωmicroένοι εκ των πραγmicroάτων να κοιτάζουν σταθερά και microόνιmicroα τον τοίχο της σπηλιάς που βρίσκεται απέναντί τους (ὥστε microένειν τε αὐτούς εἴς τε τό πρόσθεν microόνον ὁρᾶν) Μέσα στη σκοτεινή σπηλιά τούς βοηθά για να βλέπουν ένα τεχνητό φως προερχόmicroενο από δαυλό φωτιάς που βρίσκεται πίσω τους σε microακρινή απόσταση και αρκετά πιο ψηλά απrsquo αυτούς (φῶς δέ αὐτοῖς πυρός ἄνωθεν καί πόρρωθεν καόmicroενον ὄπισθεν αὐτῶν) Ανάmicroεσα στους δεσmicroώτες και τη φωτιά υπάρχει microια ανηφορική οδός που καταλήγει στην έξοδο της σπηλιάς (microεταξύ δέ τοῦ πυρός καί τῶν δεσmicroωτῶν ἐπάνω ὁδόν) Στο άκρο της οδού υπάρχει χτισmicroένο ένα τοιχίο (παρ ἥν ἰδέ τειχίον παρῳκοδοmicroηmicroένον) σαν τα προστατευτικά τοιχία που υπάρχουν σε δρόmicroους microε γκρεmicroό και το ύψος του δεν πρέπει να υπερβαίνει το ένα microέτρο αφού το παροmicroοιάζει microε τα παραπετάσmicroατα της σκηνής πάνω από του σπηλαίου θυmicroίζει έντονα ορφικές επιδράσεις και ιδιαίτερα την πορεία της ψυχής στον κάτω κόσmicroο Οι κρήνες της Λήθης και της Μνήmicroης που παρουσιάζονται ως επιλογές στη διψασmicroένη ψυχή microπορούν να παραβληθούν microε τις καταστάσεις της απαιδευσίας και της παιδείας που επιδιώκει να φωτίσει ο Πλάτωνας Επιπλέον το σπήλαιο θεωρούταν τόπος microυστηρίου για τους αρχαίους Έλληνες αφού το σκοτεινό και υποβλητικό του σκηνικό παρέπεmicroπε στον θάνατο 17 Είναι έντονη η πίστη των microελετητών ότι το σπήλαιο που περιγράφει ο Πλάτωνας είναι ένα πραγmicroατικό σπήλαιο που είχε επισκεφτεί ο ίδιος τη διαmicroόρφωση του οποίου αναπαράγει στην εικόνα Ο Κατσιmicroάνης (Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ108) αναφέρει ότι ο Paul Faure λέει ότι πρόκειται για το σπήλαιο της Ίδης στην Κρήτη όπου κατά την microυθολογική παράδοση γεννήθηκε και έζησε τα παιδικά του χρόνια ο ∆ίας ένα άντρο ιερό στο οποίο τελούνταν microυστήρια και προς το οποίο πορεύονται οι γέροντες των laquoΝόmicroωνraquo (Ι 622 b) Επιmicroένει ότι ο φιλόσοφος είχε βιωmicroατική εmicroπειρία του χώρου και ότι laquoη υποβλητική δύναmicroη του microύθου οφείλεται στο ότι βασίζεται σε κάτι συγκεκριmicroένοhellip ο συγγραφέας υπήρξε ίσως ένας οραmicroατιστής αλλά ένας οραmicroατιστής ρεαλιστήςraquo

10

τα οποία οι ταχυδακτυλουργοί παρουσιάζουν τα microαγικά τους κόλπα (ὥσπερ τοῖς θαυmicroατοποιοῖς πρό τῶν ἀνθρώπων πρόκειται τά παραφράγmicroατα ὑπέρ ὧν τά θαύmicroατα δεικνύασιν) Στον ανηφορικό δρόmicroο περνούν άνθρωποι που microεταφέρουν διάφορα σκεύη αγάλmicroατα ανθρώπων και οmicroοιώmicroατα ζώων κατασκευασmicroένα microε διάφορες τεχνικές και διάφορα υλικά (ὅρα τοίνυν παρά τοῦτο τό τειχίον φέροντας ἀνθρώπους σκεύη τε παντοδαπά ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου καί ἀνδριάντας καί ἄλλα ζῷα λίθινά τε καί ξύλινα καί παντοῖα εἰργασmicroένα) Οι άνθρωποι αυτοί όπως είναι φυσικό άλλοτε οmicroιλούν και άλλοτε σιωπούν (οῐον εἰκός τούς microέν φθεγγοmicroένους τούς δέ σιγῶντας τῶν παραφερόντων) η γνωστική κατάσταση των δεσmicroωτών και τα σύmicroβολα της αντίληψής τους για την πραγmicroατικότητα 515a4 ndash 515c3 Ἄτοπον ἔφη λέγεις εἰκόνα καί δεσmicroώτας ἀτόπους Ὁmicroοίους ἡmicroῖν ἦν δἐγώ τούς γάρ τοιούτους πρῶτον microέν ἑαυτῶν τε καί ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλήν τάς σκιάς τάς ὑπό τοῦ πυρός εἰς τό καταντικρύ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας Πῶς γάρ ἔφη εἰ ἀκινήτους γε τάς κεφαλάς ἔχειν ἠναγκασmicroένοι εἶεν διά βίου Τί δέ τῶν παραφεροmicroένων οὐ ταὐτόν τοῦτο Τί microήν Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τεἶεν πρός ἀλλήλους οὐ ταῦτα ἡγῇ ἄν τά ὄντα νοmicroίζειν ἅπερ ὁρῷεν Ἀνάγκη Τί δεἰ καί ἠχώ τό δεσmicroωτήριον ἐκ τοῦ καταντικρύ ἔχοι ὁπότε τις τῶν παριόντων φθέγξαιτο οἴει ἄν ἄλλο τι αὐτούς ἡγεῖσθαι τό φθεγγόεmicroνον ἤ τήν παριοῦσαν σκιάν Μά ∆ίοὐκ ἔγωγ ἔφη Παντάπασι δή ἦν δἐγώ οἱ τοιούτοι οὐκ ἄν ἄλλο τι νοmicroίζοιεν τό ἀληθές ἤ τάς τῶν σκευαστῶν σκιάς Πολλή ἀνάγκη ἔφη Ο Γλαύκωνας παρατηρεί ότι η εικόνα και οι δεσmicroώτες του είναι αλλόκοτοι και microόνο στην αχαλίνωτη φαντασία κάποιου microπορεί να υπάρξουν (Ἄτοπον λέγεις εἰκόνα καί δεσmicroώτας ἀτόπους) αφού το εφιαλτικό του σκηνικό δηmicroιουργεί ρίγη αποτροπιασmicroό και οίκτο για την απάνθρωπη κατάσταση των δεσmicroωτών Ίσως να πρόκειται για την πιο ακραία συmicroβολική απεικόνιση στέρησης της ελευθερίας για τον άνθρωπο

11

από το πλέον αυταρχικό πολιτικό καθεστώς που microπορεί να υπάρξει η οποία δεν περιορίζεται microόνο στην στέρηση της ελευθερίας της έκφρασης αλλά επεκτείνεται στο δικαίωmicroα της ζωής και κυρίως στην προσπάθεια ποδηγέτησης της ίδιας της σκέψης του Ο Τζώρτζ Όργουελ στο επίσης εφιαλτικό laquo1984raquo όπου οι microηχανισmicroοί εξουσίας ελέγχουν και τη σκέψη των πολιτών και παρεmicroβαίνουν την κατάλληλη στιγmicroή για να τους επαναφέρουν στην τάξη δεν κατάφερε να φτάσει στην εναργέστατη αποτύπωση της απόλυτης απώλειας της ελευθερίας από τον Πλάτωνα Στην παρατήρηση του Γλαύκωνα ο Σωκράτης απαντά ότι αυτοί οι δεσmicroώτες είναι όmicroοιοι microε τους ανθρώπους της κοινωνίας τους (Ὁmicroοίους ἡmicroῖν) και αποκαλύπτει έτσι το συmicroβολικό χαρακτήρα της εικόνας προ-αναγγέλλοντας ταυτόχρονα και την ερmicroηνεία της που θα ακολουθήσει Ο Πλάτωνας ταυτίζει τον υπόγειο κόσmicroο της σπηλιάς microε τον αισθητό κόσmicroο και τον επίγειο microε το νοητό (τήν microέν διὄψεως φαινοmicroένην ἕδραν τῇ τοῦ δεσmicroωτηρίου οἰκήσει ἀφοmicroοιοῦντα τό δέ τοῦ πυρός ἐν αὐτῇ φῶς τῇ τοῦ ἡλίου δυνάmicroει τήν δέ ἄνω ἀνάβασιν καί θέαν τῶν ἄνω τήν εἰς τόν νοητόν τόπον τῆς ψυχῆς ἄνοδον) Η microετατόπιση προς τα κάτω στοχεύει να καταδείξει την πραγmicroατικότητα που δε φαίνεται αλλά κρύβεται πίσω από αυτό που συλλαmicroβάνουmicroε microε τις αισθήσεις microας και το οποίο προφανώς δεν επαρκεί για να microας προσφέρει την απόλυτη γνώση Με την εικόνα ο Σωκράτης επιδιώκει να προσαρmicroόσει την πραγmicroατικότητα του αισθητού και νοητού κόσmicroου στα microέτρα των αισθήσεων ώστε να γίνεται προσληπτή έστω και έmicromicroεσα microέσω της αντιληπτικής ικανότητας τόσο παραστατικά ώστε το φαινοmicroενικό να αποκαλύπτει το πραγmicroατικό και τελικά να ταυτίζεται microrsquo αυτό Ο αφηρηmicroένος και δυσπρόσιτος στη σκέψη νοητός κόσmicroος παίρνει τη θέση του αισθητού όπως τον αντιλαmicroβανό-microαστε χωρίς καν να χρειάζεται να διεισδύσουmicroε σrsquo αυτόν και ο αισθητός κόσmicroος παίρνει τη θέση του υπογείου της σπηλιάς και αποκαλύπτεται η κρυmicromicroένη του πραγmicroατικότητα από την ερmicroηνεία των συνθηκών που επιβάλλονται σrsquo αυτήν Με microαεστρία ο Πλάτωνας ξεπερνά τον κίνδυνο της ταυτολογίας αφού ο αισθητός κόσmicroος αποτελεί το κέντρο της microετατόπισης που συντελείται Ο αισθητός κόσmicroος είτε microε την πραγmicroατική είτε microε τη συmicroβολική του σηmicroασία υπάρχει σε κάθε σχέση είναι το κοινό στοιχείο των λόγων της αναλογίας που προκύπτει από αυτό που περιγράφεται στην εικόνα και από αυτό που προβάλλεται από τη συmicroβολική του αντιστοίχιση Ο Πλάτωνας για να πετύχει τη συmicroβολική microετατόπιση από τον κόσmicroο της σπηλιάς στον αισθητό κόσmicroο χρησιmicroοποιεί microια πλειάδα συmicroβόλων τα οποία δεν εξυπηρετούν microόνο το στόχο αυτό αλλά φορτίζουν microε γνωσιολογικό και πολιτικό νόηmicroα την κατάσταση και τις συνθήκες διαβίωσης των δεσmicroωτών Τα σύmicroβολα που microπορεί κάποιος να εντοπίσει

12

είναι τα παρακάτω Η φωτιά που microε το τεχνητό φως της φωτίζει το microισοσκόταδο της σπηλιάς αντιστοιχεί microε τον ήλιο του αισθητού κόσmicroου Ο συmicroβολισmicroός αυτός επιβεβαιώνεται από το πλούσιο γνήσιο και δυνατό φως του εξωτερικού χώρου που microπορεί κάποιος να διακρίνει από κάθε σηmicroείο της σπηλιάς Το φως αυτό συmicroβολίζει το φως της αλήθειας που εκπέmicroπει ο ήλιος του αισθητού κόσmicroου που εδώ όmicroως αντιστοιχεί microε το πρωταρχικό Αγαθό του νοητού κόσmicroου στο οποίο τα πάντα οφείλουν την ύπαρξη και την κατανοητότητά τους Η διάκριση αισθητού και νοητού κόσmicroου αποκτά microε κριτήριο τη δύναmicroη του φωτός που εκπέmicroπεται από την τεχνητή και γνήσια πηγή αντίστοιχα γνωσιολογική αξία Ο Πλάτωνας αξιοποιώντας το γνωστό σχήmicroα από προηγούmicroενους φιλοσόφους και ιδιαίτερα τον Παρmicroενίδη18 για το φως και το σκότος που συmicroβολίζουν αντίστοιχα τη γνώση και την άγνοια παρεmicroβάλλοντας όmicroως ανάmicroεσά τους και το ηmicroίφως της σπηλιάς θέλει να δείξει ότι οι αισθήσεις χωρίς βέβαια να παραγνωρίζει τη σηmicroασία τους δεν αποτελούν ασφαλή πηγή γνώσης εν αντιθέσει microε το νου που microπορεί να microας οδηγήσει microε τις κατάλληλες διαδικασίες στην απόκτηση της απόλυτης γνώσης Η ανηφορική οδός έχει διπλό συmicroβολικό ρόλο Ο ένας είναι ρόλος επίτασης της διαστρέβλωσης της πραγmicroατικότητας που βιώνουν οι δεσmicroώτες κάτι που στη συνέχεια θα αναλυθεί και θα συνδεθεί microε τους υπόλοιπους παράγοντες που συντείνουν σrsquo αυτό το αποτέλεσmicroα Η ουσιαστική όmicroως συmicroβολική αξία του έγκειται στη σχηmicroατική απεικόνιση της πορείας που πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος microέσω της παιδείας προκειmicroένου να πετύχει την ανάβαση από το ηmicroίφως των αισθήσεων στην αποκάλυψη της αλήθειας στην οποία microόνο ο νους microπορεί να microας οδηγήσει Η πορεία όmicroως αυτή δεν είναι στρωmicroένη microε ροδοπέταλα και δεν αποτελεί έναν χαλαρό περίπατο στο δάσος αλλά είναι microια ανάβαση microια επιχείρηση ορειβασίας από ένα δύσβατο και ανηφορικό microονοπάτι microε στόχο την κατάκτηση της κορυφής που για τους περισσότερους είναι απρόσιτη αφού microόνο λίγοι θα καταφέρουν τελικά να ξεπεράσουν τις δοκιmicroασίες και να φτάσουν στην κορυφή19 Η ανάβαση αυτή συmicroβολίζει την οδό της παιδείας που θα πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος η οποία βρίθει δυσκολιών επίmicroονων προσπαθειών αποτυχιών και απογοητεύ-σεων αλλά και επιβράβευσης microε το αγαθό της γνώσης που κατά τον 18 Β 1 11 laquoἔνθα πύλαι Νυκτός τε καί Ἤmicroατός εἰσι κελεύθωνraquo VS (Die Fragmente der Vorsokratiker von Hermann Diels und Walther Kranz Zurich Weidmann Hildesheim 1922 Erster Band) 19 ∆ες το σχόλιο 15 και ΚΙ ∆εσποτόπουλος ∆οmicroή της ορθής πολιτείας τόmicroος Α΄ σελ 98-104 στο Αφιέρωmicroα στον ∆ηmicroήτρη Ζ Ανδριόπουλο Πλάτων τόmicroοι Α΄-Β΄ εκδόσεις Παπαδήmicroας Αθήνα 2002

13

Πλάτωνα αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της ευδαιmicroονίας Ο Πλάτωνας διακρίνει τους ανθρώπους σε laquoβελτίστας και microή φύσειςraquo προσδίδοντας έτσι στην φυσική προδιάθεση ιδιαίτερη σηmicroασία αλλά θεωρεί αναγκαία την ενεργοποίηση των νοητικών ικανοτήτων ιδιαίτερα των laquoβελτίστων φύσεωνraquo microέσω της παιδείας έτσι ώστε να δοθεί η ενδεδειγmicroένη ηθική διαπαιδαγώγηση και να αποφευχθεί η εκτροπή σε ανήθικες συmicroπεριφορές microε αρνητική επίπτωση για την κοινωνική λειτουργία Τα δεσmicroά στον αυχένα και τα σκέλη ακινητοποιούν τους δεσmicroώτες και δεν τους επιτρέπουν να περιστρέψουν το κεφάλι και το βλέmicromicroα τους και να εmicroπλουτίσουν τις παραστάσεις τους ώστε να αποκτήσουν πληρέ-στερη εικόνα της πραγmicroατικότητάς τους Οι αλυσοδεmicroένοι δεσmicroώτες είναι σα δεmicroένα σκυλάκια που διαθέτουν στοιχειώδη αντιληπτική ικανότητα και η τύχη τους εξαρτάται από τις διαθέσεις και τη βούληση του αφεντικού τους Η στέρηση αξιοποίησης του συγκριτικού πλεονεκτή-microατος του ανθρώπου έναντι των άλλων ζώων του λόγου ισοδυναmicroεί microε τον αναγκαστικό προσανατολισmicroό της όρασης microε παρωπίδες microε τη microονοδιάστατη θέαση της πραγmicroατικότητας και τον υποβιβασmicroό του ανθρώπου στην κατηγορία των όντων στα οποία κυριαρχούν τα ζωώδη ένστικτα Η ίδια η ύπαρξη των δεσmicroών απέναντι στο φιλελεύθερο πνεύmicroα των ανθρώπων που αυθόρmicroητα θα αγανακτήσουν microπροστά σε microια εικόνα αλυσοδεmicroένων ανθρώπων εmicroπεριέχει και το συmicroβολισmicroό της αναγκαιό-τητας να αντιδράσουν σrsquo ένα τέτοιο ενδεχόmicroενο και να σπάσουν τις αλυσίδες της όποιας εξουσιαστικής διάθεσης επιθυmicroεί να τους microετατρέ-ψει σε πειθήνια όργανά της Έτσι τα δεσmicroά από το γνωσιολογικό επίπεδο microας microεταφέρουν στο πολιτικό σκηνικό που είναι δυνατό να διαmicroορφωθεί ανάλογα microε το γνωστικό και εν γένει το πνευmicroατικό επίπεδο των πολιτών της κοινωνίας Η άγνοια και η ηmicroιmicroάθεια συνδέονται microε την πολιτική κοινωνία που χειραφετείται από δηmicroαγωγούς και φιλόδοξους καιρο-σκόπους ενώ η γνώση microε την ορθολογική άσκηση της εξουσίας προς το συmicroφέρον όλων των πολιτών Τονίζεται microrsquo αυτόν τον τρόπο ο καταλυ-τικός ρόλος της παιδείας20 στη διαmicroόρφωση και τη λειτουργία της ιδανικής πολιτείας

20 Τη γνώση δεν είναι απαραίτητο να τη διαθέτουν όλοι οι πολίτες αλλά εκείνοι που προορίζονται για την ανάληψη της εξουσίας οι φύλακεςndashάρχοντες σύmicroφωνα microε τη θεmicroελιώδη άποψη του Πλάτωνα περί δικαιοσύνης κατά την οποία ο καθένας επιτελεί τον κοινωνικό ρόλο που του ταιριάζει στη φύση τις ικανότητες και τις προτιmicroήσεις του (laquoτό τά αὑτοῦ πράττειν καί microή πολυπραγmicroονεῖν δικαιοσύνη ἐστίraquo 433a 9 - laquoἕνα ἕκαστον ἕν δεῖ ἐπιτηδεύειν τῶν περί τήν πόλιν εἰς ὅ αὐτοῦ ἡ φύσις ἐπιτηδειοτάτη πεφυκυῖα εἴηraquo 433a 6-7) microε γνώmicroονα το συmicroφέρον του συνόλου (laquoοὐ microήν πρός τοῦτο βλέποντες τήν πόλιν οἰκίζοmicroεν ὅπως ἕν τι ἡmicroῖν ἔθνος ἔσται διαφερόντως εὔδαιmicroον

14

Ο Πλάτωνας χρησιmicroοποιεί αρκετά σύmicroβολα για να δηλώσει την πολλαπλή διαστρέβλωση της πραγmicroατικότητας που βιώνουν οι δεσmicroώτες Οι δεσmicroώτες βλέπουν microόνο ότι προβάλλεται στον τοίχο που βρίσκεται microπροστά τους (πρόσθεν microόνον ὁρᾶν) και αναγκαστικά αυτό εκλαmicroβάνουν ως πραγmicroατικότητα εφόσον δεν έχουν άλλες παραστάσεις κατά τη διάρκεια ολόκληρης της ζωής τους Ένα θέατρο σκιών (τούς γάρ τοιούτους πρῶτον microέν ἑαυτῶν τε καί ἀλλήλων οἴει ἄν τι ἑωρακέναι ἄλλο πλήν τάς σκιάς τάς ὑπό τοῦ πυρός εἰς τό καταντικρύ αὐτῶν τοῦ σπηλαίου προσπιπτούσας) microε οmicroιλούσες σκιές21 που βρίσκονται σε συνεχή κίνηση προβάλλεται στον τοίχο σκιές που προέρχονται από τους ίδιους τους δεσmicroώτες τους ανθρώπους που κινούνται στον ανηφορικό δρόmicroο και τα αντικείmicroενα που microεταφέρουν Εικονική επίπεδη άχρωmicroη και άψυχη είναι λοιπόν η πραγmicroατικότητα που συλλαmicroβάνουν οι δεσmicroώτες Στερηmicroένοι από κάθε δυνατότητα πρακτικής δραστηριότητας έχουν microεταβληθεί σε homines cognoscentes22 διατηρώντας τη διανοητική λειτουργία που microε τη βοήθεια microόνο της όρασης προσπαθεί να σκιαγραφήσει την πραγmicroατικότητα Η διαστρέβλωση του πραγmicroατικού επιτείνεται από το γεγονός ότι το τοιχίο του ανηφορικού δρόmicroου περίπου ενός microέτρου microεταφέρει στο χώρο προβολής το ήmicroισυ του σκοτεινού ειδώλου των ανθρώπων που κινούνται Επιπλέον τα αντικείmicroενα που microεταφέρουν οι άνθρωποι microπορεί να φαίνονται ολόκληρα αφού βρίσκονται πάνω από το τοιχίο (ὑπερέχοντα τοῦ τειχίου) αλλά αποτελούν οmicroοιώmicroατα των πραγmicroατικών ως αποmicroιmicroήσεις ανθρώπων και ζώων κατασκευασmicroένων από πέτρα ξύλο ή άλλο υλικό Επίσης η αδυναmicroία των δεσmicroωτών να προσδιορίσουν την πηγή των φωνών επιτείνει τη σύγχυση εφόσον είναι δυνατό να θεωρούν για παράδειγmicroα ότι οι ανθρώπινες φωνές προέρχονται από τα οmicroοιώmicroατα ζώων Ακόmicroη η διαστρέβλωση πολλαπλασιάζεται από τη θέση της φωτιάς η οποία θα αποτύπωνε τις πραγmicroατικές διαστάσεις ἀλλὅπως ὅτι microάλιστα ὅλη ἡ πόλιςraquo 420 b 6-8 ndash laquoνόmicroῳ οὐ τοῦτο microέλει ὅπως ἕν τι γένος ἐν πόλει διαφερόντως εὖ πράξει ἀλλἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο microηχανᾶται ἐγγενέσθαιraquo 519 e 1-3) Η έννοια του ενεργού πολίτη στο σύνολο των ελευθέρων πολιτών δεν υφίσταται στον Πλάτωνα όπως την γνωρίζουmicroε από τον Αριστοτέλη 21 Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ 108-109 22 laquoΟ άνθρωπος του Σπηλαίου αλυσοδεmicroένος και εντελώς ασάλευτος στη θέση του (ούτε το κεφάλι του δεν microπορεί να κινήσει) έχει αποστραγγιχτεί από κάθε πρακτικό ενδιαφέρον για τον κόσmicroο Του αποmicroένει microόνο να είναι homo cognoscens Τα πράγmicroατα που ονοmicroάζει laquoάλογαraquo τα ανιχνεύει οπτικά microε περιέργεια καθαρά διανοητική και microε αποκλειστικό σκοπό τον εξής να ανακαλύψει microε microόνη την όραση ότι microπορεί να τον βοηθήσει να απαντήσει στην ερώτηση laquoΤι είναι αυτόraquoraquo Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 Βαθmicroοί πραγmicroατικότητας στον Πλάτωνα σελ 104

15

όσων ανθρώπων ή αντικειmicroένων περνούν από microπροστά της αν βρισκόταν στο ίδιο ύψος microε τους δεσmicroώτες τους ανθρώπους microε τα αντικείmicroενα και τον τοίχο προβολής και οι άνθρωποι που κινούνται στο δρόmicroο βρίσκονταν στο microέσο ακριβώς της απόστασης ανάmicroεσα στον τοίχο και τη φωτιά Όmicroως η φωτιά βρίσκεται αρκετά microακριά από τους δεσmicroώτες και αρκετά πιο ψηλά από αυτούς και εποmicroένως τα είδωλα των ανθρώπων και των αντικειmicroένων θα είναι λοξά και microικρότερα σε διαστάσεις από αυτά Ένας επιπλέον παράγοντας διαστρέβλωσης είναι το γεγονός ότι ο τοίχος προβολής των σκιών δεν είναι επίπεδος κάτι που σηmicroαίνει ότι οι σκιές σε άλλα σηmicroεία θα πλαταίνουν και σε άλλα θα στενεύουν τις επιφάνειές τους Τελικά τι είδους πραγmicroατικότητα συλλαmicroβάνουν οι δεσmicroώτες microέσα απrsquo όλα αυτά τα φίλτρα διαστρέβλωσης που microεσολαβούν ως την προβολή της στον απέναντί τους τοίχο Βλέπουν λοξές σκιές microισών ανθρώπων και οmicroοιωmicroάτων ανθρώπων και ζώων σε διαστάσεις διαφορετικές από τις πραγmicroατικές και ακούνε φωνές χωρίς να microπορούν να προσδιορίσουν την προέλευσή τους Οι σκιές αυτές microάλιστα αναmicroειγνύονται και microε τις δικές τους σκιές που αναγκαστικά προβάλλονται στον απέναντι τοίχο microε αποτέλεσmicroα να είναι πολύ συγκεχυmicroένη ακόmicroη και η εικόνα του ίδιου του εαυτού τους Η ύπαρξη του διπλανού τους προσδιορίζεται από την σκιώδη παρουσία του αφού δε microπορούν να στρέψουν το κεφάλι και να τον αντικρίσουν άmicroεσα Επιπλέον οι φωνές των ανθρώπων που κινούνται στο δρόmicroο θα αποδίδονταν πιθανότατα στα αντικείmicroενα που microεταφέρουν εφόσον οι σκιές αυτών φαίνονται εξ ολοκλήρου και όχι των ανθρώπων κάτι που θα ενίσχυε microάλιστα η περίπτωση να δηmicroιουργείται αντήχηση αν υπήρχε η κατάλληλη απόσταση και να δηmicroιουργούταν η ψευδαίσθηση ότι οι φωνές προέρχονται άmicroεσα από τις σκιές (Τί δεἰ καί ἠχώ τό δεσmicroωτήριον ἐκ τοῦ καταντικρύ ἔχοι) Εποmicroένως η αλήθεια που συλλαmicroβάνεται από τους δεσmicroώτες αντιστοιχεί microε τις σκιές των τεχνητών κατασκευασmicroάτων (Παντάπασι δή ἦν δἐγώ οἱ τοιούτοι οὐκ ἄν ἄλλο τι νοmicroίζοιεν τό ἀληθές ἤ τάς τῶν σκευαστῶν σκιάς) Στην περίπτωση microάλιστα που οι δεσmicroώτες θα είχαν τη δυνατότητα επικοινωνίας microεταξύ τους θα χρησιmicroοποιούσαν ειδική ονοmicroασία για κάθε αντικείmicroενο το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο της οποίας θα προσδιοριζόταν από τα χαρακτηριστικά των προβαλλοmicroένων σκιών και από τις φωνές που θα νόmicroιζαν ότι προέρχονται απrsquo αυτές (Εἰ οὖν διαλέγεσθαι οἷοί τεἶεν πρός ἀλλήλους οὐ ταῦτα ἡγῇ ἄν τά ὄντα νοmicroίζειν ἅπερ ὁρῷεν) Η τόσο έντονη διαστρεβλωmicroένη αλήθεια που παρουσιάζει ο Πλάτωνας ότι αντιλαmicroβάνονται οι δεσmicroώτες ως απώτερο στόχο δεν έχει παρά να τονίσει τη σαφή διάκριση ανάmicroεσα στο φαινοmicroενικό του αισθητού κόσmicroου και στην πραγmicroατικότητα που κρύβεται πίσω από αυτήν και την

16

οποία microόνον ο νους microπορεί να συλλάβει Η ταύτιση της γνωστικής κατάστασης των δεσmicroωτών microε τους ανθρώπους του αισθητού κόσmicroου που στηρίζουν στα εmicroπειρικά δεδοmicroένα την εικόνα της πραγmicroατικότητας που συλλαmicroβάνουν δεν έχει άλλο σκοπό από το να καταδείξει όχι microόνο την ανεπάρκεια των αισθήσεων ως ασφαλούς πηγής γνώσης αλλά πολλές φορές και την πλαστή εικόνα που microας δηmicroιουργούν microε τόση αισθητηριακή πληρότητα ώστε να είναι ιδιαίτερα δύσκολο να απαλλα-γούmicroε απrsquo αυτές και παραmicroερίζοντάς τες να οδηγηθούmicroε στην καθαρή αλήθεια Το σώmicroα εγκλωβίζει την ψυχή ρυπαίνει την καθαρότητά της και την αποπροσανατολίζει από τη θέαση της ουσίας των πραγmicroάτων23 Η εικονική πραγmicroατικότητα εγγράφει στο ασυνείδητο ψευδεπίγραφες εντυ-πώσεις χωρίς να επιτρέπει στη σκέψη να τις επεξεργαστεί και να εmicroβα-θύνει στο πραγmicroατικό τους περιεχόmicroενο Έτσι συντελείται η κυριαρχία της εικόνας έναντι του λόγου και η σκέψη ατονεί και αποκοιmicroιέται Ο Πλάτωνας επιθυmicroεί αυτή η καταλυτική επίδραση των αισθήσεων να περιοριστεί και να αντιστραφεί η εξουσιαστική σχέση των αισθήσεων πάνω στο νου Ο νους πρέπει να αφυπνιστεί και ανεπηρέαστος να microας οδηγήσει στο φως της αλήθειας Ο Πλάτωνας θίγει έmicromicroεσα και το ζήτηmicroα της ονοmicroατολογίας και της σχέσης των λέξεων που χρησιmicroοποιούmicroε microε την πραγmicroατική υπόσταση των αντικειmicroένων στα οποία αυτές αποδίδονται Στη σχέση αυτή υπάρχει πολλές φορές διάσταση ανάmicroεσα στην υφιστάmicroενη και την αποδιδόmicroενη πραγmicroατικότητα που οφείλεται στην ελλειπτική παροχή πληροφοριακού υλικού στον εmicroπειρικό κόσmicroο Οι δεσmicroώτες δίνουν microια συγκεκριmicroένη ονοmicroασία στη σκιά που βλέπουν και προσδιορίζουν το νοηmicroατικό της περιεχόmicroενο από τα ορατά τους χαρακτηριστικά Για παράδειγmicroα δίνεται η ονοmicroασία του αλόγου στη σκιά ενός αλόγου το οποίο είναι microαύρου χρώmicroατος άρα άχρωmicroο έχει σχήmicroα που ποικίλει ανάλογα microε τον τρόπο που το κρατά εκείνος που ανεβαίνει το δρόmicroο και η κίνηση του δεν προέρχεται από τις δρασκελιές των ποδιών του αλλά είναι microονοκόmicromicroατη Εποmicroένως το νοηmicroατικό περιεχόmicroενο της λέξης laquoάλογοraquo που συλλαmicroβάνουν οι δεσmicroώτες απέχει πολύ από το πραγmicroατικό

23 laquoΛογίζεται (ἡ ψυχή) δέ γέ που τότε κάλλιστα ὅταν αὐτήν τούτων microηδέν παραλυπῇ microήτε ἀκοή microήτε ὄψις microήτε ἀλγηδών microήτε τις ἡδονή ἀλλ ὅτι microάλιστα αὐτή καθ αὑτήν γίγνηται ἐῶσα χαίρειν τό σῶmicroα καί καθ ὅσον δύναται microή κοινωνοῦσα αὐτῷ microηδ ἁπτοmicroένη ὀρέγηται τοῦ ὄντοςraquo Φαίδων 65c

17

απελευθέρωση άνοδος της ανηφορικής οδού και έξοδος στο φως 515c4 ndash 516e2 Σκόπει δή ἦν δἐγώ αὐτῶν λύσιν τε καί ἴασιν τῶν τε δεσmicroῶν καί τῆς ἀφροσύνης οἵα τις ἄν εἴη εἰ φύσει τοιάδε συmicroβαίνοι αὐτοῖς ὁπότε τις λυθείη καί ἀναγκάζοιτο ἐξαίφνης ἀνίστασθαί τε καί περιάγειν τόν αὐχένα καί βαδίζειν καί πρός τό φῶς ἀναβλέπειν πάντα δέ ταῦτα ποιῶν ἀλγοῖ τε καί διά τάς microαρmicroαρυγάς ἀδυνατοῖ καθορᾶν ἐκεῖνα ὧν τότε τάς σκιάς ἑώρα τί ἄν οἴει αὐτόν εἰπεῖν εἴ τις αὐτῷ λέγοι ὅτι τότε microέν ἑώρα φλυαρίας νῦν δέ microᾶλλόν τι ἐγγυτέρῳ τοῦ ὄντος καί πρός microᾶλλον ὄντα τετραmicromicroένος ὀρθότερον βλέποι καί δή καί ἕκαστον τῶν παριόντων δεικνύς αὐτῷ ἀναγκάζοι ἐρωτῶν ἀποκρίνεσθαι ὅτι ἔστιν οὐκ οἴει αὐτόν ἀπορεῖν τε ἄν καί ἡγεῖσθαι τά τότε ὁρώmicroενα ἀληθέστερα ἤ τά νῦν δεικνύmicroενα Πολύ γ ἔφη Ούκοῦν κἄν εἰ πρός αὐτό τό φῶς ἀναγκάζοι αὐτόν βλέπειν ἀλγεῖν τε ἄν τά ὄmicromicroατα καί φεύγειν ἀποστρεφόmicroενον πρός ἐκεῖνα ἅ δύναται καθορᾶν καί νοmicroίζειν ταῦτα τῷ ὄντι σαφέστερα τῶν δεικνυmicroένων Οὕτως ἔφη Εἰ δέ ἦν δἐγώ ἐντεῦθεν ἕλκοι τις βίᾳ διά τραχείας τῆς ἀναβάσεως καί ἀνάντους καί microή ἀνείη πρίν ἐξελκύσειεν εἰς τό τοῦ ἡλίου φῶς ἆρα οὐχί ὀδυνᾶσθαί τε ἄν καί ἀγανακτεῖν ἑλκόmicroενον καί ἐπειδή πρός τό φῶς ἔλθοι φωτός αὐγῆς ἄν ἔχοντα τά ὄmicromicroατα microεστά ὁρᾶν οὐδἄν ἕν δύνασθαι τῶν νῦν λεγοmicroένων ἀληθῶν Οὐ γάρ ἄν ἔφη ἐξαίφνης γε Συνηθείας δή οἶmicroαι δέοιτἄν εἰ microέλλοι τά ἄνω ὄψεσθαι καί πρῶτον microέν τάς σκιάς ἄν ῥᾷστα καθορῷ καί microετά τοῦτο ἐν τοῖς ὕδασι τά τε τῶν ἄνθρώπων καί τά τῶν ἄλλων εἴδωλα ὕστερον δέ αὐτά ἐκ δέ τούτων τά ἐν τῷ οὐρανῷ καί αὐτόν τόν οὐρανόν νύκτωρ ἄν ῥᾷον θεάσαιτο προσβλέπων τό τῶν ἄστρων τε καί σελήνης φῶς ἤ microεθ ἡmicroέραν τόν ἥλιόν τε καί τό τοῦ ἡλίου Πῶς δοὔ Τελευταῖον δή οἶmicroαι τόν ἥλιον οὐκ ἐν ὕδασιν οὐδἐν ἀλλοτρίᾳ ἕδρᾳ φαντάσmicroατα αὐτοῦ ἀλλαὐτόν καθαὑτόν ἐν τῇ αὑτοῦ χώρᾳ δύναιτἄν κατιδεῖν καί θεάσασθαι οἷός ἐστιν Ἀναγκαῖον ἔφη Καί microετά ταῦτἄν ἤδη συλλογίζοιτο περί αὐτοῦ ὅτι οὗτος ὁ τάς τε ὥρας παρέχων καί ἐνιαυτούς καί πάντα ἐπιτροπεύων τά ἐν τῷ ὁρωmicroένῳ τόπῳ καί εκείνων ὧν σφεῖς ἑώρων τρόπον τινά πάντων αἴτιος ∆ῆλον ἔφη ὅτι ἐπί ταῦτα ἄν microετἐκεῖνα ἔλθοι

18

Τί οὖν ἀναmicroιmicroνησκόmicroενον αὐτόν τῆς πρώτης οἰκήσεως καί τῆς ἐκεῖ σοφίας καί τῶν τότε συνδεσmicroωτῶν οὐκ ἄν οἴει αὑτόν microέν εὐδαιmicroονίζειν τῆς microεταβολῆς τούς δέ ἐλεεῖν Καί microάλα Τιmicroαί δέ καί ἔπαινοι εἴ τινες αὐτοῖς ἦσαν τότε παρἀλλήλων καί γέρα τῷ ὀξύτατα καθορῶντι τά παριόντα καί microνηmicroονεύοντι microάλιστα ὅσα τε πρότερα αὐτῶν καί ὕστερα εἰώθει καί ἅmicroα πορεύεσθαι καί ἐκ τούτων δή δυνατώτατα ἀποmicroαντευοmicroένῳ τό microέλλον ἥξειν δοκεῖς ἄν αὐτόν τιmicroωmicroένους τε καί ἐνδυναστεύοντας ἤ τό τοῦ Ὁmicroήρου ἄν πεπονθέναι καί σφόδρα βουλεύεσθαι ἐπάρουρον ἐόντα θητευέmicroεν ἄλλῳ ἀνδρί παρἀκλήρῳ καί ὁτιοῦν ἄν πεπονθέναι microᾶλλον ἤ κεῖνα τε δοξάζειν καί ἐκείνως ζῆν Οὕτως ἔφη ἔγωγε οἶmicroαι πᾶν microᾶλλον πεπονθέναι ἄν δέξασθαι ἤ ζῆν ἐκείνως Ο Πλάτωνας αφού ολοκλήρωσε την περιγραφή της κατάστασης των δεσmicroωτών περνά στην επόmicroενη φάση της εικόνας και στην περιγραφή της γνωστικής κατάστασης εκείνου που θα καταφέρει να λυθεί και στη συνέχεια να ανέβει τον ανηφορικό δρόmicroο και να οδηγηθεί στον επίγειο κόσmicroο όπου κυριαρχεί το φως του ήλιου Η εικόνα αυτή εποmicroένως δεν είναι στατική όπως οι αντίστοιχες του Ήλιου και της Γραmicromicroής αλλά αποτελείται από microια ιστορία microε έντονη φαντασιακή δράση Η πορεία ανάβασης προς τον επίγειο κόσmicroο θυmicroίζει το ταξίδι του Παρmicroενίδη από τον κόσmicroο των βροτών του σκότους και της άγνοιας στον θεϊκό κόσmicroο του φωτός και της απόλυτης αλήθειας24 Επίσης η πορεία η γεmicroάτη δυσκολίες και εmicroπόδια που θέτει η σαγηνευτική επίδραση των αισθήσεων στον ανηφορικό δρόmicroο προς τον τελικό προορισmicroό της κυριαρχίας του νου φέρνει στο microυαλό το περιπετειώδες ταξίδι του Οδυσσέα προς την Ιθάκη Όταν κάποιος δεσmicroώτης καταφέρει να λυθεί από τα δεσmicroά του (αὐτῶν λύσιν τε καί ἴασιν τῶν τε δεσmicroῶν καί τῆς ἀφροσύνης) θα έχει πλέον τη δυνατότητα να σηκωθεί όρθιος να βαδίσει και να στρέψει το κεφάλι και τα microάτια του προς τη φωτιά και τα αντικείmicroενα των οποίων προηγουmicroένως έβλεπε τη σκιά τους Ο άνθρωπος αυτός θα βρεθεί τότε laquomicroᾶλλόν τι ἐγγυτέρῳ τοῦ ὄντοςraquo και laquoπρός microᾶλλον ὄντα τετραmicromicroένοςraquo εφόσον θα έχει microπροστά του τα οmicroοιώmicroατα των πραγmicroατικών αντικειmicroένων και όχι τις σκιώδεις απεικονίσεις τους Οι εκφράσεις που χρησιmicroοποιεί ο Πλάτωνας είναι χαρακτηριστικές για το βαθmicroό πραγmicroατι-

24 Β 1 28-29 laquoχρεώ δέ σε πάντα πυθέσθαι ἠmicroέν Ἀληθείης εὐκυκλέος ἀτρεmicroές ἦτορraquo VS (Die Fragmente der Vorsokratiker von Hermann Diels und Walther Kranz Zurich Weidmann Hildesheim 1922 Erster Band)

19

κότητας που έχουν αυτά τα αντικείmicroενα του αισθητού κόσmicroου Βρίσκονται κατά την άποψή του laquoἐγγυτέρῳ τοῦ ὄντοςraquo και είναι laquomicroᾶλλον ὄνταraquo βρίσκονται δηλαδή σε microια ενδιάmicroεση βαθmicroίδα πραγmicroατικότητας δείχνοντας από τη microια πλευρά την πιο πραγmicroατική υπόσταση που έχουν έναντι των αντανακλάσεών τους και από την άλλη την ενδεέστερη κατάστασή τους έναντι των πραγmicroατικών Πράγmicroατι το ειδώλιο του πραγmicroατικού αντικειmicroένου είναι ανώτερο από τη σκιά του από την άποψη ότι είναι περισσότερο σαφές25 Πρόκειται για ένα τρισδιάστατο αντικείmicroενο η εξοικείωση microε το οποίο θα αποκαλύψει εντυπωσιακές πληροφορίες γιrsquo αυτό στον απελευθερωmicroένο δεσmicroώτη Θα είναι σε θέση τώρα να προσδιορίσει microε microεγαλύτερη σαφήνεια τι είναι αυτό το αντικείmicroενο Από την άλλη πλευρά το ειδώλιο είναι λιγότερο πραγmicroατικό από το ίδιο το αντικείmicroενο που συmicroβολίζει στην εικόνα την Ιδέα το ον καθαυτό Είναι λιγότερο πραγmicroατικό γιατί παρουσιάζεται σε πολλαπλές εκφάνσεις χαρακτηρίζεται από microεταβλητότητα και τελικά δηmicroιουργεί συγκεχυmicroένη εντύπωση για το τι είναι πραγmicroατικά26 Η αντίδραση όmicroως του απελευθερωmicroένου δεσmicroώτη και η εντύπωση που θα του δηmicroιουργούταν στη θέα των laquomicroᾶλλον ὄντωνraquo δεν θα ήταν αντίστοιχη microε την περισσότερο πραγmicroατική ύπαρξη των αντικειmicroένων αυτών αλλά θα θεωρούσε αν κάποιος τον ρωτούσε ότι αυτά που έβλεπε πριν ήταν laquoαληθινότεραraquo από τα αντικείmicroενα που βλέπει τώρα (νοmicroίζειν ταῦτα τῷ ὄντι σαφέστερα τῶν δεικνυmicroένων) Η αιτία αυτής της παρανόησης θα οφειλόταν στο γεγονός ότι τα microάτια του συνηθισmicroένα και εξοικειωmicroένα microε τις σκιές και ένα πιο σκοτεινό οπτικό πεδίο θα

25 Οι συνώνυmicroες λέξεις laquoἀληθέστεραraquo και laquoσαφέστεραraquo που χρησιmicroοποιεί ο Πλάτωνας για τα laquomicroᾶλλον ὄνταraquo laquoαποτελούν δύο εκφράσεις microεταφερmicroένες από τη φρασεολογία τη σχετική microε τη διαχωριστική Γραmicromicroή lt microεταξύ ορατών και νοητών gt όσο laquoαληθινότεραraquo είναι τα αντικείmicroενα τόσο σαφέστερα τα αντιλαmicroβάνεται κανείςraquo Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 σελ 105 ndash Πολιτεία 511 e 2-4 laquoὥσπερ ἐφrsquo οἷς ἐστιν ἀληθείας microετέχειν οὕτω ταῦτα σαφηνείας ἡγησάmicroενος microετέχεινraquo 26 laquoΥπάρχει αντίθεση microεταξύ του Είδους δηλαδή του F και των επιmicroέρους εκφάνσεών του οι οποίες εν συγκρίσει microε αυτό θεωρούνται λιγότερο laquoκαθαρέςraquo F γιατί δεν είναι αποκλειστικά και microόνο F αλλά είναι F και microη F την F φύση τους τη νοθεύουν γνωρίσmicroατα αντίθετα microε αποτέλεσmicroα οι επιmicroέρους εκφάνσεις να microην microας παρέχουν παρά microια συγκεχυmicroένη και αβέβαιη ιδέα του τι είναι αυτό στο οποίο συνίσταται το να είναι κάτι F ιδέα που υπόκειται σε συνεχείς διακυmicroάνσεις καθώς συναντάmicroε εκφάνσεις του F που από microια ή περισσότερες απόψεις αποδεικνύονται διαφορετικές από εκείνες στις οποίες βασίσαmicroε την πρώτη microας αντίληψη για το Fraquo Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 Βαθmicroοί πραγmicroατικότητας στον Πλάτωνα σελ 106-107

20

ενοχλούνταν από το περισσότερο φως της φωτιάς και αρχικά τουλάχιστον θα είχε microια θολή αίσθηση αυτών των αντικειmicroένων (ἀλγοῖ τε καί διά τάς microαρmicroαρυγάς ἀδυνατοῖ καθορᾶν ἐκεῖνα) Θα προτιmicroούσε microάλιστα να επιστρέψει στην ασφάλεια της προηγούmicroενης κατάστασης εκεί όπου θα διέκρινε τα πάντα microε καθαρότητα και χωρίς ενόχληση (ἀποστρεφόmicroενον πρός ἐκεῖνα ἅ δύναται καθορᾶν) Ο Πλάτωνας microε ιδιαίτερα πετυχηmicroένο τρόπο πλήττει σrsquo αυτό το σηmicroείο την αξιοπιστία των αισθήσεων ως γνωστικής πηγής και microε σαφήνεια υπογραmicromicroίζει ότι δεν πρέπει και δεν είναι δυνατό να στηριζόmicroαστε αποκλειστικά και microόνο στις αισθήσεις για να προσδιορίσουmicroε την γνωστική αξία των πραγmicroάτων Ότι η όρασή microας είναι συνηθισmicroένη να βλέπει καθαρότερα αυτό θεωρούmicroε ότι είναι και το πλέον πραγmicroατικό χωρίς όmicroως αυτό να ισχύει και από την άποψη της πραγmicroατικότητας του αντικειmicroένου που βλέπουmicroε Η αίσθηση που δηmicroιουργείται από την εικόνα που εκπέmicroπει ένα αντικείmicroενο απέχει από την πραγmicroατική του υπόσταση είτε γιατί microας παρέχει παραπλανητικές πληροφορίες είτε γιατί η κατάσταση των οφθαλmicroών microας δεν είναι η κατάλληλη ώστε να προσλάβουν microε ευκρί-νεια τις οπτικές αντανακλάσεις του αντικειmicroένου Οι αισθήσεις έχουν οριακές δυνατότητες τις οποίες υπερβαίνει η αλήθεια των πραγmicroάτων Ο συmicroβολισmicroός αυτός πέρα από το γνωσιολογικό επίπεδο επεκτείνεται και σε παιδαγωγικό επίπεδο Επιδιώκει να καταδείξει τις δυσκολίες που θα συναντήσει η παιδαγωγική διαδικασία στην προσπάθειά της να ανασκευάσει παλαιότερες εδραιωmicroένες αντιλήψεις και να ξεπεράσει τη σαγηνευτική επίδραση των φαινοmicroένων Ο απελευθερωmicroένος δεσmicroώτης όντας ενοχληmicroένος από το τεχνητό φως της φωτιάς δεν θα διανοούταν καν να προσεγγίσει ανεβαίνοντας τον ανηφορικό δρόmicroο την είσοδο της σπηλιάς εκεί όπου θα ήταν αναγκασmicroένος να υποmicroείνει ένα δυνατότερο και εκτυφλωτικό φως Αν λοιπόν κάποιος τον ανάγκαζε τραβώντας τον να ανέβει τον ανηφορικό δρόmicroο και να εξέλθει από τη σπηλιά στον επίγειο κόσmicroο (Εἰ δέ ἦν δἐγώ ἐντεῦθεν ἕλκοι τις βίᾳ διά τραχείας τῆς ἀναβάσεως καί ἀνάντους καί microή ἀνείη πρίν ἐξελκύσειεν εἰς τό τοῦ ἡλίου φῶς) microια έκρηξη φωτός θα πληmicromicroύριζε τα microάτια του και θα ήταν αδύνατο γιrsquo αυτόν να διακρίνει οτιδήποτε Ο άνθρωπος αυτός microετά το πρώτο σοκ κι αν δεν επέστρεφε άmicroεσα στη σπηλιά αγωνιώντας να ξεπεράσει την τυφλότητα που του είχε προκαλέσει το φως του ήλιου αλλά υποχρεωνόταν να παραmicroείνει θα έπρεπε σταδιακά να εθίσει την όρασή του ώστε να microπορέσει να διακρίνει τα πράγmicroατα αυτού του νέου κόσmicroου Αρχικά θα έστρεφε το βλέmicromicroα του στις γνώριmicroες γιrsquo αυτόν σκιές αυτές που θα έβλεπε έχοντας γυρισmicroένη την πλάτη του στον ήλιο (καί πρῶτον microέν τάς σκιάς ἄν ῥᾷστα καθορῷ) Στη συνέχεια θα έβλεπε το καθρέφτισmicroα των πραγmicroατικών αντικειmicroένων

21

στο νερό (καί microετά τοῦτο ἐν τοῖς ὕδασι τά τε τῶν ἄνθρώπων καί τά τῶν ἄλλων εἴδωλα) κι έπειτα τα ίδια τα αντικείmicroενα (ὕστερον δέ αὐτά) Αργότερα θα του ήταν πιο εύκολο να στρέψει το βλέmicromicroα του στο νυχτερινό φως των άστρων και του φεγγαριού (ἐκ δέ τούτων τά ἐν τῷ οὐρανῷ καί αὐτόν τόν οὐρανόν νύκτωρ ἄν ῥᾷον θεάσαιτο προσβλέπων τό τῶν ἄστρων τε καί σελήνης φῶς) και τέλος θα microπορούσε πλέον να αντικρίσει άmicroεσα τον ίδιο τον ήλιο (Τελευταῖον δή οἶmicroαι τόν ἥλιον οὐκ ἐν ὕδασιν οὐδἐν ἀλλοτρίᾳ ἕδρᾳ φαντάσmicroατα αὐτοῦ ἀλλαὐτόν καθαὑτόν ἐν τῇ αὑτοῦ χώρᾳ δύναιτἄν κατιδεῖν καί θεάσασθαι οἷός ἐστιν) Η θέαση του ήλιου θα αποτελέσει γιrsquo αυτόν αποκάλυψη που θα τον κάνει να άρει όλους τους προβληmicroατισmicroούς και την ανησυχία του και θα ενεργοποιήσει την καταλυτική δύναmicroη του νου του Θα κατανοήσει ότι ο ήλιος είναι το ανώτερο όλων των όντων είναι αυτό που δίνει ζωή στα πάντα αποτελεί την αιτία της ουσίας και της ύπαρξής τους (Καί microετά ταῦτἄν ἤδη συλλογίζοιτο περί αὐτοῦ ὅτι οὗτος ὁ τάς τε ὥρας παρέχων καί ἐνιαυτούς καί πάντα ἐπιτροπεύων τά ἐν τῷ ὁρωmicroένῳ τόπῳ καί εκείνων ὧν σφεῖς ἑώρων τρόπον τινά πάντων αἴτιος) Θα δει τότε ολόγυmicroνη την αλήθεια να του αποκαλύπτεται και το νου του ικανό να συλλάβει και να ερmicroηνεύσει τη συmicroπαντική πραγmicroατικότητα Τότε θα καταλάβει πόσο ρηχή ήταν η εντύπωση που είχε για την πραγmicroατικότητα όταν βρισκόταν δεmicroένος στη σπηλιά και θεωρούσε τις σκιές πραγmicroατικές υπάρξεις Αυτή η διαπίστωση θα τον γεmicroίσει microε χαρά και ευτυχία και θα τον κάνει να καλοτυχίζει τον εαυτό του για το νόηmicroα που δίνει πλέον στη ζωή του ενώ τους συνδεσmicroώτες του θα τους λυπάται για το microέγεθος της άγνοιας και του σκοταδιού microέσα στα οποία είναι βυθισmicroένοι (ἀναmicroιmicroνησκόmicroενον αὐτόν τῆς πρώτης οἰκήσεως καί τῆς ἐκεῖ σοφίας καί τῶν τότε συνδεσmicroωτῶν οὐκ ἄν οἴει αὑτόν microέν εὐδαιmicroονίζειν τῆς microεταβολῆς τούς δέ ἐλεεῖν) Αυτός κατέκτησε την πλήρη αλήθεια ενώ εκείνοι οι δυστυ-χισmicroένοι τη microόνη χαρά που microπορούν να πάρουν είναι ο έπαινος και οι τιmicroές για την ορθή πρόβλεψη της επόmicroενης σκιάς που θα περάσει από microπροστά τους Και τότε θα αποφάσιζε ότι τίποτε δε θα τον έκανε να επιστρέψει στην προηγούmicroενη κατάσταση και να συνεχίσει την προηγούmicroενη microίζερη ζωή του Οποιοδήποτε κόστος θα ήταν ικανός τώρα πια να πληρώσει για να microην επιστρέψει σrsquo αυτό που του φάνταζε πλέον αδιανόητο (καί ὁτιοῦν ἄν πεπονθέναι microᾶλλον ἤ κεῖνα τε δοξάζειν καί ἐκείνως ζῆν) Η άνοδος από το εσωτερικό της σπηλιάς στον εξωτερικό κόσmicroο συmicroβολίζει την άνοδο της ψυχής προς το νοητό κόσmicroο απελευθερωmicroένη όσο είναι δυνατό περισσότερο από τις σωmicroατικές δεσmicroεύσεις (τήν δέ ἄνω ἀνάβασιν καί θέαν τῶν ἄνω τήν εἰς τόν νοητόν τόπον τῆς ψυχῆς ἄνοδον τιθείς) Η άνοδος αυτή συντελείται microέσω της επίδρασης της παιδείας

22

στην ψυχή που θα την κάνει να ενεργοποιήσει όλα τα γνωστικά αποθέmicroατα της που microένουν αναξιοποίητα αναδύοντάς τα στην επιφάνεια της συνείδησης microε την ανάmicroνηση Η ψυχή θα ενθυmicroηθεί όσα γνώρισε στις περιπλανήσεις της στο νοητό κόσmicroο όντας καθαρή και απαλλαγmicroένη από το σώmicroα microε το οποίο η σύνδεση την οδήγησε στη λήθη Ο επίγειος κόσmicroος εποmicroένως είναι ο νοητός κόσmicroος ο κόσmicroος των Ιδεών των αιωνίων αmicroεταβλήτων microεταφυσικών όντων των προτύπων των αντιστοί-χων αισθητών όντων που συνεχώς microεταβάλλονται και χαρακτηρίζονται από laquoτό εἶναι καί τό microή εἶναιraquo Τα φυσικά αντικείmicroενα του αισθητού κόσmicroου της εικόνας συmicroβολίζουν τις Ιδέες του Πλάτωνα τις οποίες microόνο microε το νου microπορούmicroε να τις συλλάβουmicroε εν αντιθέσει microε τα αισθητά όντα που συλλαmicroβάνονται microέσω των αισθήσεων Κι ενώ στον laquoΦαίδωναraquo όπου διατύπωσε για πρώτη φορά ολοκληρωmicroένα τη θεωρία των Ιδεών υπάρχουν microόνο οι Ιδέες ως microοναδικά πρότυπα των αντιστοίχων κατηγοριών των επιmicroέρους αισθητών όντων στην laquoΠολιτείαraquo ο Πλάτωνας διευρύνει τη θεωρία του από οντολογική και γνωσιολογική άποψη microε την προσθήκη της Ιδέας του Αγαθού που αποτελεί την ανώτερη όλων των Ιδεών Είναι laquoἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέαraquo η οποία microε microεγάλη δυσκολία είναι ορατή (microόγις ὁρᾶσθαι) λόγω του εκτυφλωτικού φωτός της που δίνει σε όλα τα όντα το ίδιο τους το laquoεἶναιraquo και τη δυνατότητα να γίνουν κατανοητά Αποκαλύπτει την αλήθεια τους λούζοντάς τα στο φως και δίνοντας στο νου την ικανότητα να τα συλλάβει Η Ιδέα του Αγαθού αποτελεί το laquomicroέγιστον microάθηmicroαraquo το αποκορύφωmicroα της παιδευτικής διαδι-κασίας που πρέπει να ακολουθήσει κάποιος για να αποκτήσει τα γνω-στικά εφόδια ώστε επαρκώς να αντιmicroετωπίσει microε σωφροσύνη οποια-δήποτε κατάσταση της δηmicroόσιας ή της ιδιωτικής του ζωής (δεῖ ταύτην ἰδεῖν τόν microέλλοντα ἐmicroφρόνως πράξειν ἤ ἰδίᾳ ἤ δηmicroασίᾳ) Ο Πλάτωνας οmicroαλά περνά έτσι από τη microεταφυσική στη γνωσιολογία και από εκεί στην πολιτική που αποτελεί και τον απώτερο στόχο του Απαντά άmicroεσα και κατηγορηmicroατικά στο ερώτηmicroα laquoποιος θεωρείται κατάλληλος να κυβερνήσειraquo ότι καταλληλότερος κυβερνήτης είναι αυτός που έχει ανέβει ολόκληρη την κλίmicroακα της διαβαθmicroισmicroένης πραγmicroατικότητας κι έχει φτάσει σταδιακά στην ανώτερη δυνατή γνωστική κατάσταση που είναι η γνώση των Ιδεών και της Ιδέας του Αγαθού Κι επειδή σrsquo αυτή τη microορφή γνώσης microπορεί να φτάσει κάποιος microέσω της φιλοσοφίας ο πλέον κατάλληλος να ασκήσει την εξουσία είναι ο φιλόσοφος Εφοδιασmicroένος microrsquo αυτά τα γνωστικά όπλα θα κατορθώσει να εmicroβαθύνει στις καταστάσεις που πρέπει να αντιmicroετωπίσει να αποκαλύψει τις πραγmicroατικές αν και συνήθως κρυmicromicroένες αιτίες τους να προτείνει τις κατάλληλες λύσεις και να συναρτά τις επιλογές του microε την

23

ηθική του υπόσταση που θεmicroελιώνεται στην αγαθότητά του η εκ νέου κάθοδος στην σπηλιά 516e3 ndash 517a7 Καί τόδε δή ἐννόησον ἦν δἐγώ εἰ πάλιν ὁ τοιοῦτος καταβάς εἰς τόν αὐτόν θᾶκον καθίζοιτο ἆροὐ σκότους ltἄνgt ἀνάπλεως σχοίη τούς ὀφθαλmicroούς ἐξαίφνης ἥκων ἐκ τοῦ ἡλίου Καί microάλα γ ἔφη Τάς δέ δή σκιάς ἐκείνας πάλιν εἰ δέοι αὐτόν γνωmicroατεύοντα διαmicroιλλᾶσθαι τοῖς ἀεί δεσmicroώταις ἐκείνοις ἐν ᾧ ἀmicroβλυώττει πρίν καταστῆναι τά ὄmicromicroατα οὗτος δ ὁ χρόνος microή πάνυ ὀλίγος εἴη τῆς συνηθείας ἆροὐ γέλωτἄν παράσχοι καί λέγοιτο ἄν περί αὐτοῦ ὡς ἀναβάς ἄνω διεφθαρmicroένος ἥκει τά ὄmicromicroατα καί ὅτι οὐκ ἄξιον οὐδέ πειρᾶσθαι ἄνω ἰέναι καί τόν ἐπιχειροῦντα λύειν τε καί ἀνάγειν εἴ πως ἐν ταῖς χερσί δύναιντο λαβεῖν καί ἀποκτείνειν ἀποκτυνύναι ἄν Σφόδρα γ ἔφη Ο Πλάτωνας συνεχίζοντας την εικόνα του Σπηλαίου ολοκληρώνει τη ιστορία επιστρέφοντας από εκεί που ξεκίνησε διαγράφοντας έναν πλήρη κύκλο χωρίς όmicroως το τέλος του να ταυτίζεται πλέον microε την αρχή ∆εν είναι τίποτε πια το ίδιο Η επαφή microε το νοητό κόσmicroο και οι θεαmicroατικές αποκαλύψεις έχουν φωτίσει το νου του απελευθερωmicroένου δεσmicroώτη έχουν δηmicroιουργήσει νέα δεδοmicroένα και microπορεί να βλέπει τα πάντα στις πραγmicroατικές τους διαστάσεις Αν κατέβαινε από τον κόσmicroο του ήλιου στο σκοτεινό κόσmicroο της σπηλιάς η όρασή του στην αρχή τουλάχιστον θα ήταν αδύναmicroη και δεν θα έβλεπε τις σκιές microε την ίδια ευκρίνεια που τις έβλεπε πρωτύτερα (εἰ πάλιν ὁ τοιοῦτος καταβάς εἰς τόν αὐτόν θᾶκον καθίζοιτο ἆροὐ σκότους ltἄνgt ἀνάπλεως σχοίη τούς ὀφθαλmicroούς ἐξαίφνης ἥκων ἐκ τοῦ ἡλίου) Κι αν οι συνδεσmicroώτες του τον ρωτούσαν όπως και πριν για τις σκιές αυτός δε θα microπορούσε να τις περιγράψει microε την ίδια ακρίβεια και θα γινόταν έτσι πρόξενος γέλωτος και λύπησης συνάmicroα αφού θα πίστευαν ότι η επαφή microε τον επάνω κόσmicroο του έκανε κακό και του χάλασε τα microάτια (λέγοιτο ἄν περί αὐτοῦ ὡς ἀναβάς ἄνω διεφθαρmicroένος ἥκει τά ὄmicromicroατα) Και θα αποφάσιζαν έτσι ότι δεν αξίζει κάποιος να κάνει τον κόπο να ανέβει τον ανηφορικό δρόmicroο και να βρεθεί στον επάνω κόσmicroο γιατί microόνο κακό microπορεί αυτή η επιλογή να του προξενήσει (οὐκ ἄξιον οὐδέ πειρᾶσθαι ἄνω ἰέναι) Κι εκείνος θα αντιmicroετώπιζε microεγάλη δυσκολία να τους πείσει ότι η πραγmicroατικότητα ήταν τελείως διαφορετική απrsquo ότι εκείνοι νόmicroιζαν Θα ήταν εκείνοι microάλιστα

24

τόσο πεπεισmicroένοι για την ορθότητα της γνώmicroης τους ώστε θα microπορούσαν και να σκοτώσουν ακόmicroη εκείνον που θα προσπαθούσε να τους λυτρώσει και να ανοίξει τους ορίζοντες του microυαλού τους (καί τόν ἐπιχειροῦντα λύειν τε καί ἀνάγειν εἴ πως ἐν ταῖς χερσί δύναιντο λαβεῖν καί ἀποκτείνειν ἀποκτυνύναι ἄν) Η κατάβαση στην κόλαση της άγνοιας ίσως είναι το πιο σηmicroαντικό τmicroήmicroα της εικόνας από την άποψη της συmicroβολικής αξίας του για τον κοινωνικό ρόλο των φιλοσόφων και την εmicroπλοκή τους στα πολιτικά πράγmicroατα που ο Πλάτωνας θεωρεί απαραίτητη Ο δρόmicroος της συστηmicroα-τικής παιδείας οδήγησε τον απελευθερωmicroένο δεσmicroώτη στην ανάβαση και τον έφερε σε επαφή microέσω της φιλοσοφίας microε την ιδέα του Αγαθού και την αποκάλυψη της πραγmicroατικής αλήθειας Ικανοποιήθηκε ο πόθος του για την απόλυτη γνώση και γεύτηκε τη microέγιστη ευδαιmicroονία Η επιστροφή στην πεζή πραγmicroατικότητα και η εmicroπλοκή του στη microιζέρια της καθηmicroερινότητας φαντάζει γι αυτόν κάτι αδιανόητο Όmicroως στο σηmicroείο αυτό ο Πλάτωνας είναι κατηγορηmicroατικός ∆εν πρέπει να επιτρέψουmicroε στο φιλόσοφο να παραmicroείνει σrsquo αυτή τη microακάρια κατάσταση αποτραβηγmicroένος στο δικό του όmicroορφο κόσmicroο της αλήθειας microακριά από την κοινωνική ζωή και τα προβλήmicroατα που ταλανίζουν την καθηmicroερι-νότητα των συνανθρώπων του (microή ἐπιτρέπειν αὐτοῖς hellipτό αὐτοῦ καταmicroένειν καί microή ἐθέλειν πάλιν καταβαίνειν παρἐκείνους τούς δεσmicroώτας microηδέ microετέχειν τῶν παρἐκείνοις πόνων τε καί τιmicroῶν εἴτε φαυλότεραι εἴτε σπουδαιότεραι) Η παιδεία που του δόθηκε από την πολιτεία πρέπει να έχει ανταποδοτικό όφελος Η επένδυση της κοινωνίας πρέπει να έχει απόδοση για το σύνολο των πολιτών και όχι microόνο για microια προνοmicroιούχα οmicroάδα (νόmicroῳ οὐ τοῦτο microέλει ὅπως ἕν τι γένος ἐν ὅλῃ τῇ πόλει τοῦτο microηχανᾶται ἐγγενέσθαι) Ο κοινωνικός ρόλος των φιλοσόφων και κατά προέκταση των διανοουmicroένων πρέπει να είναι ενεργός και microάλιστα πρέπει αναλαmicroβάνοντας την ευθύνη της καθοδήγησης του αmicroαθούς ή πλανηmicroένου πλήθους να το προσανατολίζει σε microια πορεία πνευmicroατικής ηθικής και κοινωνικής αναβάθmicroισης Οι αντιστάσεις που θα συναντήσει microπορεί να είναι ανυπέρβλητες Μπορεί να κινδυνεύσει η ίδια η ζωή του στην προσπάθειά του να microεταδώσει τα διαφωτιστικά του microηνύmicroατα Οφείλει όmicroως γιrsquo αυτή την πολιτεία που τον εξανθρώπισε τον ξεχώρισε και τον κατέστησε ικανό να γνωρίσει το Αγαθό να παλέψει έστω και microόνος του27 microε τα ανίκητα σε microάκρος χρόνου όπλα της αλήθειας ενάντια σε καθετί που επιχειρεί να παραπλανήσει την κοινή γνώmicroη να

27 Πολιτεία 502 b laquoεἷς ἱκανός γενόmicroενος πόλιν ἔχων πειθοmicroένην πάντrsquo ἐπιτελέσαι τά νῦν ἀπιστούmicroεναraquo

25

καταδυναστεύσει τη σκέψη του πλήθους και να υποτάξει το ελεύθερο φρόνηmicroα του ανθρώπου ερmicroηνεία της εικόνας 517a8 ndash 517c7 Ταύτην τοίνυν ἦν δἐγώ τήν εἰκόνα ὦ φίλε Γλαύκων προσαπτέον ἅπασαν τοῖς ἔmicroπροσθεν λεγοmicroένοις τήν microέν διὄψεως φαινοmicroένην ἕδραν τῇ τοῦ δεσmicroωτηρίου οἰκήσει ἀφοmicroοιοῦντα τό δέ τοῦ πυρός ἐν αὐτῇ φῶς τῇ τοῦ ἡλίου δυνάmicroει τήν δέ ἄνω ἀνάβασιν καί θέαν τῶν ἄνω τήν εἰς τόν νοητόν τόπον τῆς ψυχῆς ἄνοδον τιθείς οὐχ ἁmicroαρτήσῃ τῆς γἐmicroῆς ἐλπίδος ἐπειδή ταύτης ἐπιθυmicroεῖς ἀκούειν θεός δέ που οἶδεν εἰ ἀληθής οὖσα τυγχάνει τά δοὖν ἐmicroοί φαινόmicroενα οὕτω φαίνεται ἐν τῷ γνωστῷ τελευταία ἡ τοῦ ἀγαθοῦ ἰδέα καί microόγις ὁρᾶσθαι οφθεῖσα δέ συλλογιστέα εἶναι ὡς πᾶσι πάντων αὕτη ὀρθῶν τε καί καλῶν αἰτία ἔν τε ὁρατῷ φῶς καί τόν τούτου κύριον τεκοῦσα ἔν τε νοητῷ αὐτή κυρία ἀλήθειαν καί τόν νοῦν παρασχοmicroένη καί ὅτι δεῖ ταύτην ἰδεῖν τόν microέλλοντα ἐmicroφρόνως πράξειν ἤ ἰδίᾳ ἤ δηmicrooσίᾳ Συνοίοmicroαι ἔφη καί ἐγώ ὅν γε δή τρόπον δύναmicroαι Στο σηmicroείο αυτό ο Πλάτωνας αφού ολοκλήρωσε την αφήγηση της εικόνας αποκαλύπτει τα συmicroβολά του Ταυτίζει τον κόσmicroο της σπηλιάς microε τον αισθητό κόσmicroο τον επάνω κόσmicroο microε το νοητό και προχωρά στην αποσυmicroβολοποίηση και των υπολοίπων στοιχείων Αξιοποιεί από τα microαθηmicroατικά της εποχής του τη γνώση της microεθόδου της αναλογίας για να αποκαλύψει το συmicroβολικό περιεχόmicroενο των διαφόρων φάσεων της Πρόκειται για microια αναλογία τριών όρων (ΑΒΓ) microε κοινό στοιχείο κάθε σχέσης το Β (αισθητός κόσmicroος) το οποίο αποτελεί ταυτόχρονα σύmicroβολο και συmicroβολιζόmicroενο Σχηmicroατικά η σχέση αναλογίας microπορεί να παρασταθεί ως ακολούθως εικόνα πραγmicroατικότητα Α σπηλιά Β αισθητός κόσmicroος Β αισθητός κόσmicroος Γ νοητός κόσmicroος ΑΒ = ΒΓ2829 28 Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ 111 Η προσφυγή στην αναλογία επισηmicroαίνεται και σε microια χαρακτηριστική εικόνα του laquoΦαίδωναraquo κατοικούmicroε στα βάθη της γης και νοmicroίζουmicroε πως ζούmicroε στην επιφάνειά της laquoΓῆς ἡmicroᾶς οὖν οἰκοῦντας ἐν τοῖς κοίλοις αὐτῆς λεληθέναι καί οἴεσθαι ἄνω ἐπί τῆς γῆς οἰκεῖν

26

Όπως έχει ήδη αναφερθεί ο Πλάτωνας επιχειρεί να προσδιορίσει τις διάφορες βαθmicroίδες της πραγmicroατικότητας να τις συνδέσει microε αντίστοιχες γνωστικές καταστάσεις και να αξιοποιήσει τα συmicroπεράσmicroατά του microε την πρακτική τους εφαρmicroογή στην πολιτική κοινωνία Η διαβάθmicroιση της πραγmicroατικότητας που είχε κάνει την εmicroφάνισή της ήδη από τον laquoΦαί-δωναraquo στην εικόνα του Σπηλαίου είναι πιο εξαντλητική και περιλαmicro-βάνει πέρα από τον βασικό διαχωρισmicroό αισθητών όντων και Ιδεών κι άλλες υποκατηγορίες Στον αισθητό κόσmicroο από την κατώτερη στην ανώτερη βαθmicroίδα υπάρχουν οι σκιές ή οι αντανακλάσεις των φυσικών αντικειmicroένων τα υλικά οmicroοιώmicroατά τους και τέλος τα ίδια τα φυσικά αντικείmicroενα Στο νοητό κόσmicroο υπάρχουν τα microαθηmicroατικά αντικείmicroενα οι Ιδέες και στο ανώτατο επίπεδο βρίσκεται η ιδέα του Αγαθού Βέβαια στην εικόνα η διαβάθmicroιση δεν είναι ευκρινώς προσδιορισmicroένη σε τρία επίπεδα για τον αισθητό και σε τρία για το νοητό κόσmicroο αλλά είναι εmicroπλουτισmicroένη microε ενδιάmicroεσες καταστάσεις Οι σκιές για παράδειγmicroα που βλέπουν οι δεσmicroώτες αποτελούν πολλαπλώς παραποιηmicroένη απεικόνιση του οmicroοιώmicroατος ενός φυσικού αντικειmicroένου Στο νοητό κόσmicroο η παρα-τήρηση των όντων που υπάρχουν σrsquo αυτόν περνά από πέντε φάσεις ο απελευθερωmicroένος δεσmicroώτης βλέπει αρχικά τις σκιές των αντικειmicroένων και στη συνέχεια το καθρέφτισmicroά τους microέσα στο νερό που αποτελούν τη microαθηmicroατική απεικόνιση των Ιδεών Αργότερα βλέπει τα ίδια τα αντικεί-microενα που αντιστοιχούν microε τις Ιδέες στη συνέχεια στρέφει το βλέmicromicroα του στο νυχτερινό φως των άστρων και του φεγγαριού όπου αντανακλάται το φως του ήλιουndashΑγαθού και τέλος βλέπει τον ίδιο τον ήλιοndashΑγαθό Η διαβάθmicroιση αυτή της πραγmicroατικότητας διαχωρίζει τα όντα σε λιγότερο περισσότερο και απολύτως πραγmicroατικά όντα σε κατώτερα και ανώτερα σε ατελή και τέλεια σε ευmicroετάβλητα και αmicroετάβλητα30 ὥσπερ ἄν εἴ τις ἐν microέσῳ τῷ πυθmicroένι τοῦ πελάγους οἰκῶν οἴοιτό τε ἐπί τῆς θαλάττης οἰκεῖν καί διά τοῦ ὕδατος ὁρῶν τόν ἥλιον καί τά ἄλλα ἄστρα τήν θάλατταν ἡγοῖτο οὐρανόν εἶναιraquo 109 c 29 laquoΟ Πλάτων οφείλει στους Πυθαγορείους την αίσθηση της σπουδαιότητας που έχει η έννοια της αναλογίας Η έννοια αυτή είχε εκπονηθεί από τον Αρχύτα που είχε δηmicroιουργήσει τη θεωρία των αριθmicroητικών των γεωmicroετρικών και των αρmicroονικών αναλογιών παίζει σηmicroαντικό ρόλο στην ελληνική επιστήmicroη η οποία επεξεργάστηκε microε τις αναλογίες πολλά προβλήmicroατα που σήmicroερα λύνονται microε την άλγεβραraquo P ndashM Schuhl Lrsquooeuvre de Platon Vrin Paris 1967 σελ 77 ndash η επιλογή του αποσπάσmicroατος από τον Κατσιmicroάνη στο Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ 111 30 Ο Πλάτωνας στο δέκατο βιβλίο της laquoΠολιτείαςraquo δίνει ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγmicroα διαβάθmicroισης της πραγmicroατικότητας ∆ιακρίνει το κρεββάτι σε τρία είδη α) την ιδέα κρεββάτι που τη δηmicroιούργησε ο Θεός microοναδική και αποτελεί laquoτό ὄντως ὄνraquo του νοητού κόσmicroου (laquomicroίαν microέν ἡ ἐν τῇ φύσει οὖσα ἥν φαῖmicroεν ἄν ὡς ἐγῶmicroαι θεόν

27

Ο Πλάτωνας οδηγήθηκε στο δόγmicroα διαβάθmicroισης της πραγmicroατικότητας εκκινώντας από την πίστη του ότι η microόνη γνήσια γνώση είναι εκείνη που προέρχεται από το νοητό κόσmicroο ενώ η εmicroπειρική γνώση είναι ασταθής ευmicroετάβλητη και αβέβαιη Από αυτή την πίστη οδηγήθηκε και στη microεγαλύτερη ή microικρότερη πραγmicroατικότητα των όντων ανάλογα microε την κατηγορία στην οποία εντάσσονται και τη γνωστική βεβαιότητα που microας παρέχουν laquoΌmicroως εκείνο που ο Πλάτων χρειάζεται είναι όχι ένα δόγmicroα περί διαβαθmicroίσεως της πραγmicroατικότητας αλλά microια δοξασία περί των ειδών της πραγmicroατικότηταςraquo3131 Θα πρέπει βέβαια να τονιστεί ότι όταν ο Πλάτωνας οmicroιλεί για ενδεέστερη πραγmicroατικότητα των εmicroπειρικών όντων δεν εννοεί ότι αυτά δεν υπάρχουν και ότι είναι δηmicroιούργηmicroα της ανθρώπινης δόξας όπως πιστεύει ο Παρmicroενίδης αλλά αντιθέτως η ύπαρξή τους προϋποτίθεται ώστε να αποτελέσουν το γνωστικό αντικεί-microενο της δόξας Αυτό που επιδιώκει να διακρίνει είναι η απατηλή οmicroοιό-τητα που παρουσιάζουν έναντι των πραγmicroατικά laquoπραγmicroατικώνraquo όντων Τυπικά η διάκριση αυτή microπορεί να συνοψιστεί στην πρόταση laquoτα αισθητά είναι πάντα και F και microη ndash F ενώ τα Είδη είναι πάντα Fraquo32

Ξεχωρίζει έτσι τη γνώmicroη που περιστασιακά ή ανάλογα microε την άποψη που εξετάζεται microπορεί να είναι αληθής ή ψευδής και προέρχεται αποκλει-στικά από το πεδίο του εmicroπειρικού κόσmicroου και τη γνώση που πάντοτε είναι αληθής ανεξαρτήτως του χρόνου του τόπου και της συγκυρίας εφόσον αποτελεί microια λογική αναγκαιότητα και προέρχεται αποκλειστικά από το πεδίο του νοητού κόσmicroου της λογικής διαδικασίας συναγωγής συmicroπερασmicroάτων και ανάλυσης Η αναγνώριση από τον Πλάτωνα microιας microόνο microορφής γνώσης που παρέχει λογική βεβαιότητα εκείνης που οι πληροφορίες της δεν microεταβάλλονται από το χωροχρονικό ή αιτιακό περιβάλλον στο οποίο εντάσσονται τον οδήγησε αναγκαστικά και στην αναγνώριση microιας πραγmicroατικότητας που χαρακτηρίζεται από τελειότητα πληρότητα αιώνια αmicroεταβλητότητα και λογική διαφάνεια Αντίστοιχα

ἐργάσθαιraquo 597b 5-7) β) το κρεββάτι του αισθητού κόσmicroου που κατασκευάζει ο microαραγκός και είναι κατώτερο της ιδέας του κρεββατιού (laquoΟὔκουν εἰ microή ὅ ἐστιν ποιεῖ οὐκ ἄν τό ὄν ποιοῖ ἀλλά τι τοιοῦτον οἷον τό ὄν ὄν δέ οὐraquo 597a 4-6 laquoτοῦτο ἀmicroυδρόν τι τυγχάνει ὄν πρός τήν ἀλήθειανraquo 597a 13-14 ) και γ) το κρεββάτι που ζωγραφίζει ο ζωγράφος και αποτελεί υποδεέστερη microίmicroηση του αισθητού κρεββατιού (laquoὉ ζωγράφος ἐστι microιmicroητής οὗ ἐκεῖνοι δηmicroιουργοίraquo 597e 2) ∆ες και Κωνσταντίνου Ιωάννου Βουδούρη Πλατωνική φιλοσοφία Αθήνα 2000 σελ 212 Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 σελ 106 31 Κωνσταντίνου Ιωάννου Βουδούρη Πλατωνική φιλοσοφία Αθήνα 2000 σελ 212 32 Gregory Vlastos Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 Βαθmicroοί πραγmicroατικότητας στον Πλάτωνα σελ 111

28

το αντικείmicroενο από το οποίο δεν εκποριζόταν αυτή η λογική βεβαιότητα αλλά αντίθετα αέναη microεταβλητότητα διέθετε λιγότερη πραγmicroατικότητα σε σχέση microε την τέλεια πραγmicroατικότητα της Ιδέας Η διαβάθmicroιση της πραγmicroατικότητας σε οντολογικό επίπεδο έχει την αντιστοιχία της και σε γνωσιολογικό επίπεδο ακολουθώντας σε γενικές γραmicromicroές τη διάκριση των γνωστικών καταστάσεων που είχε προσδιο-ριστεί microε την εικόνα της Γραmicromicroής αν και στην εικόνα της Σπηλιάς υπάρχουν και ενδιάmicroεσες καταστάσεις Η σκιά και το καθρέφτισmicroα των αντικειmicroένων στο νερό microε την παροδική τους ύπαρξη την άυλη και στιγmicroιαία πολλές φορές υπόστασή τους microας οδηγούν στη διαmicroόρφωση της γνωστικής κατάστασης της εικασίας της υπόθεσης δηλαδή ότι υπάρχει το πραγmicroατικό αντικείmicroενο από microια φευγαλέα απεικονιστική του εντύπωση Βέβαια microε βάση την εικόνα του Σπηλαίου θα έπρεπε ίσως να εντοπίσουmicroε επιmicroέρους διακρίσεις της εικασίας αφού ποικίλει και η γνωστική αξία των εντυπώσεων που προσλαmicroβάνουmicroε Για παράδειγmicroα το έγχρωmicroο και σχετικά microόνιmicroο καθρέφτισmicroα ενός δέντρου σε microια εσωτερική πισίνα απεικονίζει microε microεγαλύτερη καθαρότητα το αντικείmicroενο αυτό απrsquo ότι η σκιά ενός δέντρου που κινείται ταχύτατα στον απέναντι τοίχο από το φωτισmicroό των διερχοmicroένων κατά περιοδικά διαστήmicroατα αυτοκινήτων Ανάλογη διάκριση κάνει και ο Πλάτωνας ανάmicroεσα στη σκιά και στο καθρέφτισmicroα των φυσικών αντικειmicroένων Η επαφή microε την πραγmicroατικότητα των φυσικών αντικειmicroένων αντιστοιχεί microε τη γνωστική κατάσταση της πίστεως η οποία βρίσκεται σε ανώτερο επίπεδο από την εικασία microε γνώmicroονα τη microεγαλύτερη laquoβεβαιότητα που microπορούmicroε να έχουmicroε εντός του κόσmicroου της δόξας (γνώmicroης) που αναmicroφίβολα νοείται αναλόγως της σαφηνείας των γιγνωσκοmicroένων αντικειmicroένων τούτο ως εικός δηλώνει ότι το είδος των τεκmicroηρίων τα οποία στηρίζουν microια γνώmicroη (δόξα) πρέπει να λαmicroβάνεται υπrsquo όψηraquo33 Η πίστη microπορεί να παρέχει microεγαλύτερη βεβαιότητα απrsquo ότι η εικασία αλλά κι αυτή εφόσον προέρχεται αποκλειστικά από τον αισθητό κόσmicroο της φαινοmicroενικότητας και του ευmicroετάβλητου είναι ασταθής και αβέβαιη O Πλάτωνας αποδεχόmicroενος την αρχή της συνεχούς ροής του Ηρακλείτου στα αισθητά αντικείmicroενα πιστεύει ότι τα πράγmicroατα αλλάζουν συνεχώς και η γνώση που είχαmicroε κάποια στιγmicroή γιrsquo αυτά microετατρέπεται σε άγνοια ή ηmicroιmicroάθεια κάποια άλλη στιγmicroή αφού απουσιάζουν τα σταθερά και άχρονα χαρακτηριστικά που θα έδιναν στην γνώση απόλυτο χαρακτήρα Η πίστη έτσι παρουσιάζεται ως microια σχετική γνώmicroη ευάλωτη στις αλλαγές του χώρου και του χρόνου Απουσιάζει το αποδεικτικό υπόβαθρο που θα την όπλιζε microε αmicroυντικούς microηχανισmicroούς επιβίωσης Χάνεται σαν αέρας στο 33 Κωνσταντίνου Ιωάννου ΒουδούρηΠλατωνική φιλοσοφίαΑθήνα 2000 σελ 201

29

πρώτο δυνατό φύσηmicroα ενός στέρεα δοmicroηmicroένου συλλογισmicroού microε ενάντια φορά Αν βέβαια τα αισθητά αντικείmicroενα αποτυγχάνουν να microας οδηγήσουν άmicroεσα στην αλήθεια διοχετεύουν όmicroως το απαραίτητο ερέθισmicroα για να περάσουmicroε στη νοητική τους επεξεργασία να σκιαγραφήσουmicroε τις νοητές σχέσεις που τα διέπουν και να microεταβούmicroε συνειρmicroικά στο νοητό κόσmicroο Στο νοητό κόσmicroο γίνεται διάκριση ανάmicroεσα στη διάνοια και τη νόηση που αποτελούν ανώτερες γνωστικές καταστάσεις από τις δύο προηγούmicroενες (εικασία πίστη ) microε τη νόηση να βρίσκεται στην κορυφή της γνωστικής κλίmicroακας Οι σκιές και το καθρέφτισmicroα των φυσικών αντι-κειmicroένων του επάνω κόσmicroου της εικόνας που συmicroβολίζουν τα microαθηmicroα-τικά αντικείmicroενα αντιστοιχούν στη γνωστική κατάσταση της διανοίας Συνίσταται στην ικανότητα του νου να σκέφτεται παραγωγικά microε microαθηmicroατική λογική που χαρακτηρίζεται από σαφήνεια αλλά στηρίζεται σε αναπόδεικτες υποθέσεις εικόνες και φυσικά διαγράmicromicroατα κάτι που κατά τον Πλάτωνα αποτελεί και το microειονέκτηmicroά της έναντι της νόησης Η διάνοια είναι κατώτερη από τη νόηση γιατί laquoτα microαθηmicroατικά δε microπορούν ποτέ να microας πουν τι είναι αλλά microόνο τι θα ήταν αν hellip Για παράδειγmicroα εφόσον στον αισθητό κόσmicroο δεν υπάρχουν ευθείες γραmicromicroές η υπόθεση ενός ευθυγράmicromicroου τριγώνου ΑΒΓ αποτελεί microια αναπόδεικτη υπόθεσηraquo34 laquoΤα αποτελέσmicroατα του γεωmicroέτρη στηρίζονται στην ουσία σε microια σιωπηρή συmicroφωνία (ὁmicroολογίαν) ανάmicroεσα στον δάσκαλο και το microαθητή ότι δεν θα τεθεί η ερώτηση αν οι παραδοχές του δικαιολογούνται Τα αποτελέσmicroατα αυτά δε microπορούν να χαρακτηριστούν γνώση εφόσον παραmicroένουν ανεξέταστες οι παραδοχές από τις οποίες παράγονταιraquo35 Προκύπτει έτσι η ανάγκη να ανεβάσουmicroε τον πήχυ της κλίmicroακας των γνωστικών microας απαιτήσεων και να οδηγηθούmicroε microέσω της ανώτερης και αυστηρότερης επιστήmicroης της διαλεκτικής στην καθαρή νόηση όπου microια laquoανυπόθετη αρχή του παντόςraquo κατανοητή και αληθεύουσα άνευ προϋποθέσεων θα φωτίσει τη σκέψη microας Η ενασχόληση βέβαια microε τις microαθηmicroατικές επιστήmicroες microπορεί κατά τον Πλάτωνα να είναι κατώτερη από την ενασχόληση microε τη φιλοσοφία και τη διαλεκτική και να αντιστοιχεί στην κατώτερη της νοήσεως γνωστική κατάσταση της διανοίας αλλά ο ρόλος της δεν παραγνωρίζεται αντίθετα θεωρείται ως ιδιαίτερης σηmicroα-σίας εφόσον είναι υπηρετική και οδηγητική της αλήθειας και γιrsquo αυτό ο 34 Μπέρτραντ Ράσσελ Ιστορία της ∆υτικής φιλοσοφίας Ενότητα ΙΙ Σωκράτης Πλάτων Αριστοτέλης Μετάφραση Αιmicroίλιος Χουρmicroούζιος εκδόσεις Αρσενίδης Αθήνα Η θεωρία των Ιδεών σελ 79 35 ΑE Taylor Πλάτων ndash Ο άνθρωπος και το έργο του εκδόσεις ΜΙΕΤ microετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου Γ΄έκδοση Αθήνα 2000 Πρωτότυπο Plato The man and his work Methuen and Ltd London 1978 Πολιτεία σελ 340

30

Πλάτωνας πιστεύει ότι πρέπει να περιλαmicroβάνεται στο πρόγραmicromicroα σπουδών των microελλοντικών αρχόντων ως απαραίτητο εφόδιο36 Από τη θέαση των φυσικών αντικειmicroένωνndashΙδεών και της ιδέας του Αγαθού προκύπτει η νόηση που συνίσταται στην κατανόηση laquoτων αρχών των όντων (των ιδεών κατά Πλάτωνα) και διά της microεθόδου της διαλεκτικής προχωρεί microέχρι της ανυποθέτου αρχής του αγαθούraquo37 Η διαλεκτική θα αποκαλύψει στον έmicroπειρο λόγου άνθρωπο τι είναι το κάθε πράγmicroα καθαυτό38 Ο φιλόσοφος αξιοποιώντας τη microέθοδο της διαλε-κτικής χρησιmicroοποιεί υποθέσεις των οποίων όmicroως απαιτεί την τεκmicroη-ρίωση και την ισχύ τους τη συνάπτει microε την ανώτερη ανυπόθετη αρχή του Αγαθού ∆ε διστάζει αν αποδειχτεί ανίσχυρη και αντιφατική να την απορρίψει και να θέσει κάποια άλλη την οποία εκ νέου θα επιχειρήσει να θεmicroελιώσει microε τον ίδιο τρόπο Καταφέρνει έτσι να φτάσει στην κατά-κτηση της απόλυτης αναλλοίωτης αδιαmicroφισβήτητης και στέρεα λογικής συγκροτηmicroένης γνώσης39 Αν η οντολογική διαβάθmicroιση της πραγmicroατικότητας ήταν υπηρετική της επιδίωξης του Πλάτωνα να διαθmicroίσει και να αξιολογήσει τη βεβαιότητα που microας παρέχουν οι διάφορες γνωστικές καταστάσεις η γνωσιολογική διάκριση δεν αποτελεί τον απώτερο στόχο του αλλά έναν ενδιάmicroεσο στόχο που θα θεmicroελιώσει το πρόγραmicromicroα σπουδών προς το οποίο πρέπει να προσανατολιστεί η εκπαιδευτική άσκηση αυτών που πρόκειται να αναλάβουν το ύψιστο πολιτειακό αξίωmicroα Οι φύλακεςndashάρχοντες πρέπει να οδηγηθούν σταδιακά από τη βασική εκπαίδευση στην άσκηση των microαθηmicroατικών που αντιστοιχεί όπως ελέχθη παραπάνω microε τη διάνοια και από εκεί στη φιλοσοφία και τη διαλεκτική microέσω των οποίων θα κατακτήσουν την απόλυτη γνώση και microαζί microrsquo αυτήν την ικανότητα να microεταδώσουν το φως τους στην πολιτεία και να την οδηγήσουν microε ασφάλεια στο δρόmicroο της δικαιοσύνης και της ευηmicroερίας40 Ο ρόλος του 36 Πολιτεία laquoταῦτα (ἡ λογιστική καί ἡ ἀριθmicroητική) δέ φαίνεται ἀγωγά πρός ἀλήθειανraquo 525b 1 laquoφιλοσόφῳ ἀναγκαῖον microαθεῖν ταῦτα διά τό τῆς οὐσίας ἀπτέον εἶναι γενέσεως ἐξαναδύντιraquo 525b 5-7 37 Κωνσταντίνου Ιωάννου ΒουδούρηΠλατωνική φιλοσοφίαΑθήνα 2000 σελ 201 38 Πλάτων Πολιτεία 533 b laquoαὐτοῦ γε ἑκάστου πέρι ὅ ἐστιν ἕκαστονraquo 39 Πολιτεία 485 b laquoΤοῦτο microέν δή τῶν φιλοσόφων φύσεων πέρι ὡmicroολογήσθω ἡmicroῖν ὄτι microαθήmicroατός γε ἀεί ἐρῶσιν ὅ ἄν αὐτοῖς δηλοῖ ἐκείνης τῆς οὐσίας τῆς ἀεί οὔσης καί microή πλανωmicroένης ὑπό γενέσεως καί φθοράςraquo 40 Σχετικό microε τη φύση της γνώσης του πολιτικού είναι το απόσπασmicroα του Ψυχοπαίδη laquoΗ πολιτική δεν είναι microια επιστήmicroη όπως αυτές που επιδίδονται σε microετρήσεις και υπολογισmicroούς Οι εν λόγω επιστήmicroες που στηρίζονται στη διάνοια ξεκινούν από εmicroπειρικούς όρους (υποθέσεις) τους οποίους λαmicroβάνουν ως αρχές Αντιθέτως ο διαλεκτικός λόγος που αναφέρεται στο νου λαmicroβάνει αυτές τις υποθέσεις ως όρους που πρέπει να διαmicroεσολαβηθούν από κάτι απροϋπόθετο (ἀνυπόθετον) ως αρχή τους (συγκροτεί δηλαδή τις εξηγήσεις του microέσω αναφοράς σε microια αξία ἀγαθόν)

31

φιλοσόφου δε microπορεί να είναι παθητικός και να microένει στην αποmicroόνωση καλυmicromicroένος microε την ασφάλεια του αυτάρεσκου ναρκισσισmicroού του αλλά ρόλος ενεργητικός που θα απορρέει από την ηθική αναγκαιότητα της αρχής ότι είναι ο microοναδικός που microπορεί πραγmicroατικά να κυβερνήσει και να διαφωτίσει τους συνανθρώπους του Η εικόνα του Σπηλαίου ανεξάρτητα από τη θέση που κατέχει στο φιλοσοφικό στοχασmicroό του Πλάτωνα και τους στόχους που επιδιώκει να ικανοποιήσει κατέχει αξιοζήλευτη θέση στα microεγαλειώδη δηmicroιουργήmicroατα του ανθρώπινου πολιτισmicroού κι έχει αποκτήσει πανανθρώπινη και διαχρο-νική συmicroβολική αξία41 Συmicroβολίζει την αέναη προσπάθεια του ανθρώπου να σπάσει τις αλυσίδες της άγνοιας που τον κρατούν καθηλωmicroένο σε microια ζωώδη αλλοτριωmicroένη έκπτωτη από ηθικές αξίες ζωή και να ακολουθή-σει microια πορεία εξανθρωπισmicroού ώστε να ενεργοποιήσει ολόκληρο το δυναmicroικό του να ανακαλύψει την πραγmicroατική του ταυτότητα και να ανυψώσει την αξία της ανθρώπινης υπόστασής του Είναι microια πορεία σταδιακής συνειδητοποίησης που δεν τελειώνει ποτέ αφού συνυφαίνεται microε την ίδια του την ύπαρξη και την προσπάθειά του να αποτινάξει από πάνω του τις ποικιλόmicroορφες δεσmicroεύσεις που κάθε φορά ο νους του εξακριβώνει Ιδιαίτερα σήmicroερα την εποχή της εικονικής πραγmicroατικό-τητας42 που η προσοmicroοίωση της αλήθειας τείνει να ξεπεράσει την ίδια

Η διαλεκτική σκέψη ανορθώνει αξιακά microε αυτή την έννοια το αντικείmicroενο για να το συγκροτήσει και να το κατανοήσειraquo Κοσmicroάς Ψυχοπαίδης Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος εκδόσεις ΠΟΛΙΣ Αθήνα 1999 σελ 50-51 41 Χαρακτηριστικά τα όσα αναφέρει ο Κατσιmicroάνης laquoΗ αλληγορία αυτή microε την υποβήτικότητα των εικόνων της την αmicroεσότητα των επιmicroέρους συmicroβολισmicroών της και τη microεγάλη πνοή που τη διαπερνά ξεφεύγει κατά πολύ από τις συγκεκριmicroένες επιδιώξεις του Αθηναίου φιλοσόφου και microετατρέπεται σε πηγή έmicroπνευσης microε πανανθρώπινη εmicroβέλειαraquo Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ112 42 Τη συmicroβολική αξία της εικόνας για τη σηmicroερινή εποχή γλαφυρά απεικονίζουν τα λόγια του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Σαραmicroάγκου τιmicroηmicroένου microε το Νόmicroπελ Λογοτεχνίας 1998 σε συνέντευξη που έδωσε στην εφηmicroερίδα laquoΒΗΜΑraquo laquoβιβλίαraquo Κυριακή 18 Οκτωβρίου 1998 απαντώντας στην ερώτηση δηmicroοσιογράφου για το πού εντοπίζει την επικαιρότητα της εικόνας της Σπηλιάς σήmicroερα εφόσον την έχει επιλέξει ως βάση ενός microυθιστορήmicroατός του laquoΣτο microύθο της σπηλιάς του Πλάτωνα ανακάλυψα κάτι που στη σηmicroερινή κοινωνία είναι σχεδόν αυταπόδεικτο ποτέ microα ποτέ από την εποχή του Πλάτωνα ως σήmicroερα η ανθρωπότητα δε ζούσε τόσο κοντά σε αυτό που περιέγραψε ο Έλληνας φιλόσοφος Φανταστείτε τι θα έγραφε σήmicroερα ο Πλάτωνας αν έβλεπε ότι βλέπουmicroε ολοένα και λιγότερο την πραγmicroατικότητα και αφοσιωνόmicroαστε περισσότερο στις εικόνες της πραγmicroατικότητας ή ακόmicroη χειρότερα σε αυτό που σήmicroερα αποκαλείται εικονική πραγmicroατικότητα Σήmicroερα microάλιστα βρισκόmicroαστε σε σπηλιά Ο Πλάτωνας έλεγε ότι πρέπει να βγούmicroε από τη σπηλιά και να αντιmicroετωπίσουmicroε την πραγmicroατικότητα Αν όmicroως αποχαυνωνόmicroαστε microπροστά στις

32

την αλήθεια η εικόνα του Σπηλαίου microας αφυπνίζει και microας κρατά άγρυπνους microπροστά στον κίνδυνο της παθητικής αποδοχής της εξουσια-στικής διαmicroορφωτικής ισχύος της εικόνας που φαντάζει εντυπωσιακά αληθινή αλλά δεν είναι Επιπλέον σήmicroερα microια εποχή απαξίωσης της διανόησης και του διανοουmicroένου και κυριαρχίας microιας καθαρά τεχνο-κρατικής ποσοτικοποιηmicroένης αποτελεσmicroατικότητας λογικής υπογραmicromicroί-ζει microε σαφήνεια τον ρόλο του σύγχρονου διανοουmicroένου ο οποίος θα πρέπει να αντισταθεί στις σειρήνες του ωφελιmicroισmicroού και να σχεδιάσει ως αρχιτέκτονας της ανθρώπινης ζωής το microέλλον microε ποιοτικά κριτήρια χωρίς διακρίσεις και αποκλεισmicroούς

εικόνες της πραγmicroατικότητας και λησmicroονούmicroε τη laquoλεπτοmicroέρειαraquo ότι πρόκειται απλώς και microόνο για εικόνες τότε δεν υπάρχει καmicroιά διέξοδοςraquo Από το βιβλίο Κυριάκος Σ Κατσιmicroάνης Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 σελ113-114

33

βιβλιογραφία Vlastos Gregory Πλατωνικές microελέτες εκδόσεις ΜΙΕΤ 1994 Μετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου ndash τίτλος πρωτοτύπου Platonic stydies Princeton University Press 1973 Βουδούρη Κωνσταντίνου Ιωάννου Πλατωνική φιλοσοφία Αθήνα 2000 Κατσιmicroάνης Κυριάκος Σ Πλάτων και Αριστοτέλης Φιλοσοφική ερmicroηνεία επιλεγmicroένων κειmicroένων εκδόσεις GUTENBERG 2001 Μαραγγιανού-∆ερmicroούση Ευαγ Πλατωνικά θέmicroατα εκδόσεις Ιστιντούτο του βιβλίου ndash Μ Καρδαmicroίτσα Αθήνα 1994 Πλάτων Πολιτεία κείmicroενο ndash microετάφραση ndash σχόλια Ιωάννης Γρυπάρης εκδόσεις Ι Ζαχαροπούλου Βιβλιοθήκη αρχαίων συγγραφέων Πλάτων Αφιέρωmicroα στον ∆ηmicroήτρη Ζ Ανδριόπουλο τόmicroοι Α΄-Β΄ εκδόσεις Παπαδήmicroας Αθήνα 2002 ΚΙ ∆εσποτόπουλος ∆οmicroή της ορθής πολιτείας τόmicroος Α΄ Ράσσελ Μπέρτραντ Ιστορία της ∆υτικής φιλοσοφίας Ενότητα ΙΙ Σωκράτης Πλάτων Αριστοτέλης Μετάφραση Αιmicroίλιος Χουρmicroούζιος εκδόσεις Αρσενίδης Αθήνα Σπυρόπουλος Ηλίας Σ Πλάτων Μύθοι εκδόσεις ΖΗΤΡΟΣ Θεσσαλονίκη 2003 Taylor ΑE Πλάτων ndash Ο άνθρωπος και το έργο του εκδόσεις ΜΙΕΤ microετάφραση Ιορδάνης Αρζόγλου Γ΄έκδοση Αθήνα 2000 Πρωτότυπο Plato The man and his work Methuen and Ltd London 1978 Ψυχοπαίδης Κοσmicroάς Ο φιλόσοφος ο πολιτικός και ο τύραννος εκδόσεις ΠΟΛΙΣ Αθήνα 1999

εισαγωγή Η εικόνα του Σπηλαίου αποτελεί πολυεπίπεδη αναπαράσταση των microεταφυσικών και γνωσιολογικών αντιλήψεων του Πλάτωνα όπως αυτές διατυπώνονται σε ολοκληρωmicroένη microορφή στην laquoΠολιτείαraquo Ο Πλάτωνας στην laquoΠολιτείαraquo εκθέτει τη θεωρία των ιδεών που είχε διατυπώσει microε συστηmicroατικό τρόπο για πρώτη φορά στον laquoΦαίδωναraquo προσθέτοντας όmicroως την ουσιαστική κατά την άποψή του από οντολογική γνωσιολογική και ηθική άποψη ιδέα του Αγαθού Αδυνατεί όmicroως να εξηγήσει και να ορίσει αυτήν την ιδέα microε το λόγο Η αλήθεια της είναι υπερφυσική και ο ανθρώπινος λόγος δεν microπορεί να τη συλλάβει Η αλήθεια της σηmicroαίνεται και φανερώνεται microε microια microορφή microυστικιστικής αποκάλυψης αλλά ο Πλάτωνας δεν microπορεί να προσδιορίσει microε λόγια την πολλαπλή σήmicroανση που συmicroπυκνώνει Η σκέψη του την αποδέχεται αλλά δεν microπορεί να την αποκρυπτογραφήσει Γιrsquo αυτό επιχειρεί microε τρεις εικόνες να τη laquoδείξειraquo να την απεικονίσει και να πείσει τελικά τους συνοmicroιλητές του για την πραγmicroατική της ύπαρξη1 Αποφεύγεται έτσι ο δοκιmicroιακός λόγος και επιλέγεται ο συmicroβολικός microε χαρακτήρα αναλογικό και microεταφορικό Οι εικόνες του Ήλιου της Γραmicromicroής και του Σπηλαίου επινοούνται από τον Πλάτωνα για να διαδραmicroατίσουν αυτό το ρόλο microε επιτυχία αν κρίνουmicroε από τη ζωντάνια και την εύγλωττη σαφήνεια των συmicroβολικών τους στοιχείων Οι τρεις εικόνες πρέπει στην ουσία να θεωρηθούν συνολικά ως βαθmicroιαίες φάσεις microιας ολοκληρωmicroένης θεωρίας του Πλάτωνα για τον κόσmicroο τον άνθρωπο και την κοινωνία του Το οντολογικό σκέλος αυτής της θεωρίας εκφράζεται κυρίως microε την εικόνα του Ήλιου το γνωσιολογικό microε την εικόνα της Γραmicromicroής και η σύνθεση αυτών των δύο καθώς και η αξιοποίηση τους στην εφαρmicroοσmicroένη πολιτική microε την εικόνα του Σπηλαίου

1 laquoο πλατωνικός microύθος κατορθώνει microε το συmicroβολισmicroό του να διαβεί πέρα από τα σύνορα του λόγου και να ιστορήσει ότι αυτός δεν microπορεί να συλλάβειraquo σελ 101 laquoΟ χώρος του απόλυτου είναι απρόσιτος σε κάθε λογική προσέγγιση Για να τον φθάσει ο άνθρωπος πρέπει να πραγmicroατοποιήσει το άλmicroα που θα τον φέρει από το οικείο επίπεδο των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και του εmicroπειρικού στον υπερβατικό χώρο του παράδοξου και της αποκάλυψης όπου κυριαρχεί η άmicroεση θέα η άλογη συνειδητοποίηση και η εσωτερική βίωσηraquo σελ 104 Ευαγ Μαραγγιανού-∆ερmicroούση Πλατωνικά θέmicroατα εκδόσεις Ιστιντούτο του βιβλίου ndash Μ Καρδαmicroίτσα Αθήνα 1994

4



5


6



7



8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


4



5


6



7



8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


5


6



7



8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


6



7



8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


7



8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


8


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


9


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


10


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


11


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


12


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


13



14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


14


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


15


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


16



17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


17


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


18



19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


19



20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


20


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


21


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


22


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


23


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


24



25


26


27




28


29


30


31



32



33


25


26


27




28


29


30


31



32



33


26


27




28


29


30


31



32



33


27




28


29


30


31



32



33


28


29


30


31



32



33


29


30


31



32



33


30


31



32



33


31



32



33


32



33


33


∆οκίµιο Η αλληγορία του...

Documents

Transcript of ∆οκίµιο Η αλληγορία του...