Πάπυροι τόµος 1, 2012 * Papyri - volume 1, 2012 · 2016. 3. 19. · Πάπυροι -...

Πάπυροι - τόµος 1, 2012 * Papyri - volume 1, 2012 www.academy.edu.gr

61

Η Αστρονοµία στον νεοελληνικό ∆ιαφωτισµό και η ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών

Νικόλαος Ματσόπουλος, BSc. MSc. Med, Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

Email: [email protected]

Ι. Η αστρονοµία στον Ελληνικό χώρο κατά την περίοδο 1700-1840 Η σύγχρονη Αστρονοµία, αναπτύχθηκε στην Ευρώπη µε βάση τη συµβολή του Tycho Brahe, του Κοπέρνι-

κου, του Κέπλερ, του Γαλιλαίου και φυσικά του Νεύτωνα. Η νέα θεώρηση του κόσµου, υπέστη σφοδρή πο-

λεµική και διώξεις για θρησκευτικούς κυρίως λόγους µέχρι να επικρατήσει στα τέλη του 17ου αιώνα. Καθ'

όλη αυτή την περίοδο του έντονου επιστηµονικού γίγνεσθαι στην Ευρώπη, η ευρύτερη Ελληνική περιοχή

διατελούσε υπό καθεστώς δουλείας, και προφανώς δεν µπορούσε ούτε να συµµετάσχει αλλά ούτε να παρα-

κολουθήσει τα τεκταινόµενα. Η διαµάχη για το σύστηµα του Κόσµου µεταφέρθηκε, υπό ιδιόµορφες συνθή-

κες, στον χώρο που εξετάζουµε µε καθυστέρηση 150 χρόνων.

Η µελέτη της ανάπτυξης της Αστρονοµίας στον Ελληνικό χώρο στην περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτι-

σµού καθώς και των συνεπειών της στις πρώτες δεκαετίες του νεοσύστατου Ελληνικού κράτους, είναι στην

ουσία µελέτη της πρόσληψης των νέων επιστηµονικών ιδεών και ανακαλύψεων, σε ένα χώρο όπου υπήρχαν

δυσχερείς συνθήκες για την ανάπτυξη των επιστηµών, µε αποτέλεσµα την έλλειψη ουσιαστικής επιστηµονι-

κής έρευνας. Η ισχυρή αρχαιοελληνική και βυζαντινή παράδοση συγκρούεται µε τις σύγχρονες επιστηµονι-

κές ανακαλύψεις για λόγους που δεν ήταν επιστηµονικοί. Στη σύγκρουση αυτή, ουσιαστικό ρόλο διαδραµά-

τισαν οι αστρονοµικές ανακαλύψεις και θεωρίες, όπως διαµορφώθηκαν τη συγκεκριµένη περίοδο.

Την περίοδο πριν την ίδρυση του Ελληνικού Κράτους, ο κλάδος της Αστρονοµίας, όπως άλλωστε όλων των

άλλων θετικών Επιστηµών, µε εξαίρεση τα Μαθηµατικά, βρίσκεται σε µια φάση ανακατάταξης µέσω όµως

µιας γενικής σύγχυσης. Τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, µέσα στη γενική παρακµή κάθε εκπαιδευτικής

δραστηριότητας, η διδασκαλία της Αστρονοµίας είναι σχεδόν ανύπαρκτη στον Ελληνικό χώρο. Υπήρχαν

βέβαια κάποιοι λόγιοι οι οποίοι γνώριζαν και καλλιεργούσαν τη Βυζαντινή Αστρονοµία, η οποία περιορίζο-

νταν σε στοιχεία Ναυτικής Αστρονοµίας, στα πλαίσια που χαράχτηκαν την Ελληνιστική περίοδο και ιδιαίτε-

ρα από τον Πτολεµαίο και τη σχολή της Αλεξάνδρειας. Οι ανακαλύψεις του Κοπέρνικου, του Κέπλερ, του

Νεύτωνα και του Γαλιλαίου, οι οποίες εισηγούντο µια νέα θεώρηση του φυσικού κόσµου, καθυστερούν ση-

µαντικά να µεταφερθούν στον Ελληνικό χώρο και ουσιαστικά µόνο στις αρχές του 18ου αιώνα οι διάφοροι

λόγιοι διδάσκουν, µεταφράζουν ή γράφουν βιβλία, στα οποία διατυπώνονταν οι νέες ανακαλύψεις και θεω-

ρίες.

Περισσότερο από όλες τις άλλες θετικές επιστήµες, η Αστρονοµία υπήρξε πεδίο σφοδρής ιδεολογικής δια-

µάχης τα χρόνια που ακολούθησαν τη Γαλλική επανάσταση. Εκείνη την εποχή, όπως έγινε και σε άλλες χώ-

ρες, µια µεγάλη µερίδα των Ελλήνων λογίων, ταυτίζοντας τις νέες δυτικές επιστηµονικές ιδέες µε την ιδεο-

λογία της Γαλλικής επανάστασης, µετέφεραν τις αντίστοιχες πολιτικές αντιθέσεις στις θετικές επιστήµες. Τη

µεταφορά αυτών των αντιθέσεων στον επιστηµονικό τοµέα εγκαινίασαν οι δυτικόφιλοι διαφωτιστές, καθώς

θέλησαν να περάσουν τις πολιτικές µεταρρυθµιστικές τους θέσεις στους Έλληνες, µέσω της διδασκαλίας

των επιστηµών.

Το γεγονός αυτό, προκάλεσε αντιδράσεις από ορισµένους λογίους οι οποίοι υπήρξαν επιφυλακτικοί στην

επίδραση που θα είχε η αλόγιστη µεταφορά της δυτικής παιδείας στους Έλληνες µαθητές και στα θρησκευ-

τικά θέσµια. Ορισµένες από αυτές τις αντιρρήσεις µεταφέρθηκαν στο ίδιο το επιστηµονικό πεδίο. Στον το-

µέα της Αστρονοµίας, στην ακραία τους µορφή, οι αντιρρήσεις αυτές πήραν τη µορφή της άρνησης κάποιων

"συντηρητικών" κύκλων να δεχθούν το Ηλιοκεντρικό Κεπλεριανό σύστηµα, το οποίο είχε ήδη γίνει αποδε-

κτό χωρίς καµιά προηγούµενη σοβαρή διαµάχη από την Ελληνική λόγια κοινότητα.

Εκτός απ' αυτή τη καθυστερηµένη διαµάχη, η σύγχρονη αστρονοµική παιδεία στον Ελληνικό χώρο, είχε ήδη

ιστορία ενός περίπου αιώνα. Άρχισε µε την πρώτη παρουσίαση στον Ελληνικό χώρο του Ηλιοκεντρικού συ-

στήµατος, που έγινε από τον Πατριάρχη Ιεροσολύµων Χρύσανθο Νοταρά, στο βιβλίο του µε τίτλο "Εισαγω-

γή εις τά Γεωγραφικά καί Σφαιρικά" που εκδόθηκε το 1716. Αυτό το βιβλίο, θα το ακολουθήσουν αρκετά

έντυπα και χειρόγραφα περί Αστρονοµίας, άλλα υποστηρίζοντας το Γεωκεντρικό Σύστηµα, άλλα το Ηλιοκε-

ντρικό και άλλα το Τυχώνειο, όλα όµως προσφέροντας σηµαντικά στην εξοικείωση των νεοελλήνων µε την

Αστρονοµία.


62

Το πληρέστερο και σηµαντικότερο εκπαιδευτικό εγχειρίδιο που απέκτησε το Ελληνικό µαθητικό κοινό εκεί-

νη την περίοδο, υπήρξε η "Επιτοµή Αστρονοµίας" συγγραφείσα υπό Ιερωνύµου Lalande, διευθυντού του

Αστεροσκοπείου του Παρισιού, το οποίο εκδόθηκε µε την συνδροµή δύο κληρικών, φορέων των διαφωτι-

στικών ιδεών και σχετικών µε τις θετικές επιστήµες, τις οποίες σπούδασαν στη ∆ύση, τον µεταφραστή ∆α-

νιήλ Φιλιππίδη και τον χρηµατοδότη Άνθιµο Γαζή. Τυχαίνει µάλιστα να γεννήθηκαν και οι δυο το 1758 στις

Μηλιές. Το βιβλίο του Lalande, είναι ένα ογκώδες σύγγραµµα οκτακοσίων σελίδων περίπου, σε δύο τόµους,

και περιέχει σε εκλαϊκευµένη µορφή όλες τις ανακαλύψεις που έγιναν µέχρι τις αρχές του αιώνα. Πράγµατι,

ο Φιλιππίδης δεν αρκέστηκε στην µετάφραση της Γαλλικής έκδοσης του 1795, αλλά, ύστερα από αλληλο-

γραφία µε τον συγγραφέα, ενσωµάτωσε πρόσφατες ανακαλύψεις, όπως αυτή των µικρών πλανητών.

Το βιβλίο του Lalande, καθώς και όλα τα άλλα νεοελληνικά αστρονοµικά χειρόγραφα και έντυπα, προσφέ-

ρουν κυρίως εκλαϊκευτικές αστρονοµικές γνώσεις. Σε ορισµένα βέβαια διδακτικά κείµενα, όπως π.χ. στο

χειρόγραφο περί Αστρονοµίας τον θεόφιλου Καϊρη, υπάρχουν και γνώσεις σφαιρικής Αστρονοµίας για α-

πλούς υπολογισµούς τροχιάς, αλλά ακόµη και την εποχή της ίδρυσης του Ελληνικού κράτους, το γενικό εκ-

παιδευτικό επίπεδο στην Αστρονοµία παραµένει σαφώς κατώτερο από το αντίστοιχο στα Μαθηµατικά και

βεβαίως εντελώς ανεπαρκές.

Τον 18ο αιώνα και πριν την περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού, οι Έλληνες διδάσκαλοι που διέδωσαν

την Αστρονοµία στον Ελληνισµό, όπως ο Μεθόδιος Ανθρακίτης, ο Χρύσανθος Νοταράς, ο Νικηφόρος θεο-

τόκης ή ο Ευγένιος Βούλγαρις, σπούδασαν στα πανεπιστήµια της Ιταλίας και της Γαλλίας. Από αυτούς τους

διδασκάλους κανείς φυσικά δεν µπορούσε να θεωρηθεί "αστρονόµος". Οι σπουδές που έκαναν στην Αστρο-

νοµία ήταν µέρος της γενικής τους παιδείας των θετικών επιστηµών. Ο διδάσκαλος µεταξύ αυτών που είχε

το πιο κοντινό προφίλ σε έναν αστρονόµο της εποχής του, ήταν ο Νοταράς, ο οποίος ασχολήθηκε από νεαρή

ηλικία µε την αστρολαβική Αστρονοµία, και µετέπειτα παρέµεινε για µικρό χρονικό διάστηµα στο Αστερο-

σκοπείο των Παρισίων. Ο Νοταράς ήταν ο µόνος που είχε κάποια αξιόλογη εµπειρία στη χρήση των τηλε-

σκοπίων, αφού µαθήτευσε, έστω και για µικρό χρονικό διάστηµα κοντά στον µεγάλο αστρονόµο G. Cassini.

Στην περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού, βλέπουµε µια µετατόπιση του χώρου σπουδών των διδασκά-

λων της Αστρονοµίας, όπως άλλωστε και όλων των διδασκάλων των θετικών επιστηµών. Η µετατόπιση αυ-

τή συµπίπτει και µε την µετατόπιση του κέντρου βάρους της Αστρονοµικής έρευνας από την Αγγλία και την

Γαλλία (χώρες οι οποίες κυριαρχούσαν στον τοµέα της Αστρονοµίας κατά τον 17οκαι 18

ο αιώνα) προς την

κεντρική Ευρώπη (και στα µέσα του 19ου

αιώνα προς την Ρωσία). Παρ' όλα αυτά, τα περισσότερα εγχειρίδια

Αστρονοµίας, εξακολούθησαν να εµπνέονται από τα αντίστοιχα Γαλλικά ή και Ιταλικά και θα περάσει αρκε-

τός καιρός, µε τον ερχοµό των Βαυαρών, όπου οι γερµανικές επιρροές θα επικρατήσουν.

Οι διδάσκαλοι και οι µεταφραστές βιβλίων µε αστρονοµικό περιεχόµενο, που σπούδασαν στη κεντρική Ευ-

ρώπη, όπως ο Κωνσταντίνος Κούµας, ο Άνθιµος Γαζής, ο Γεώργιος Ζαβίρας ή ο Μανουήλ Καπετανάκης,

δεν έκαναν σπουδές Αστρονοµίας. Έτσι, η ενασχόληση τους µε αυτή την επιστήµη υπήρξε ερασιτεχνική και

το ενδιαφέρον για την διάδοση της σύγχρονης τους Αστρονοµίας σχετίζεται µε την σκοπό τους να διαδώ-

σουν τις δυτικές ιδέες στον Ελληνισµό, δηλαδή τον δυτικό τρόπο αντιµετώπισης των επιστηµών, και κυρίως

την άποψη ότι ο κόσµος ερµηνεύεται µέσω των γνώσεων που αποκτούµε από τις θετικές επιστήµες. Οι µό-

νοι µεταγενέστεροι διδάσκαλοι που φαίνεται να έκαναν κάποιες αστρονοµικές σπουδές, είναι ο Βενιαµίν

Λέσβιος και ο ∆ανιήλ Φιλιππίδης, ο πρώτος στην Ιταλία και στο Παρίσι και ο δεύτερος στο Παρίσι. Παρ'

όλα αυτά όµως, οι γνώσεις που απέκτησαν δεν θα επέτρεπαν ούτε σε αυτούς τους διδασκάλους να διδάξουν

αυτή την επιστήµη σε υψηλό επίπεδο.

Ακόµη και όταν ιδρύθηκε το Ελληνικό Κράτος και λίγο αργότερα όταν ιδρύθηκε το Πανεπιστήµιο Αθηνών,

που είχε ως σκοπό να διαδώσει στους Έλληνες τη σύγχρονη δυτική επιστήµη, η Αστρονοµία στην Ελλάδα

παρουσίαζε πολλές ιδιαιτερότητες σχετικά µε αυτή της ∆ύσης που προσπαθούσε να µιµηθεί.

Πρώτο, η ιδεολογική διαµάχη ανάµεσα σε αστρονοµικά συστήµατα από αιώνες ξεπερασµένα, όπως το Πτο-

λεµαϊκό και το Τυχώνειο, και τη σύγχρονη Αστρονοµία ήταν ακόµα πρόσφατη. Αυτή η διαµάχη βέβαια δεν

ήταν παρά η επιφάνεια µιας πολύ πιο σοβαρής αντίθεσης µιας µεγάλης µερίδας Ελλήνων, στον ιδεολογικό

αντίκτυπο της δυτικής αντιµετώπισης των επιστηµών και της θετικιστικής αντίληψης ότι ο κόσµος µπορεί να

ερµηνευθεί, πλήρως µέσω αυτών.

∆εύτερο, ενώ η διδασκαλία της Αστρονοµίας δεν απουσίαζε από τις Ελληνικές σχολές, ήταν αποσπασµατική

και κυρίως παρουσίαζε µεγάλες διαφορές στις διάφορες σχολές, τόσο ως προς τη θεµατολογία όσο και ως

προς το επίπεδο.

Τρίτο, σε αντίθεση µε άλλες επιστήµες όπως τα Μαθηµατικά και την Ιατρική, δεν υπήρχαν Έλληνες αστρο-

νόµοι µε την σύγχρονη για την εποχή σηµασία της λέξης. Έτσι, απουσίαζαν οι πανεπιστηµιακοί διδάσκαλοι

που θα µπορούσαν να δηµιουργήσουν ένα ερευνητικό πυρήνα σε αυτό τον τοµέα.


63

Αποτέλεσµα αυτής της ερασιτεχνικής - εκλαϊκευτικής αντιµετώπισης της Αστρονοµίας, που είχε ιδεολογι-

κοπολιτικούς σκοπούς, είναι το γεγονός ότι παρόλη την διδασκαλία του µαθήµατος στο Πανεπιστήµιο Αθη-

νών από την εποχή της ίδρυσής του και την ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών όπου εργάστηκαν ικανοί

Έλληνες και ξένοι αστρονόµοι, η Αστρονοµία σαν αυτοτελής ερευνητικός κλάδος ουσιαστικά αναπτύσσεται

το δεύτερο µισό τον 20ου αιώνα.

Οι ατοµικές συµβολές κατά την περίοδο του νεοελληνικού διαφωτισµού

Χρύσανθος Νοταράς Ο Χρύσανθος Νοταράς ήταν ο πρώτος από τους λογίους µεγάλης εµβέλειας που ασχολήθηκε µε την Αστρο-

νοµία. Μετά τις επί τετραετία σπουδές του στην Ιταλία (Πατάβιο), µετέβη στο Παρίσι, όπου ασχολήθηκε και

µε την Αστρονοµία. Είχε µάλιστα τη δυνατότητα να παραµείνει για µια εβδοµάδα στο Αστεροσκοπείο των

Παρισίων κοντά στον µεγάλο αστρονόµο Giov. Cassini. Η παραµονή του στο αστεροσκοπείο ήταν σύντοµη,

αλλά πολύ σηµαντική αφού είχε τη δυνατότητα να έλθει σε επαφή µε τις παρατηρησιακές τεχνικές και τις

νέες ανακαλύψεις της Αστρονοµίας. Χαρακτηριστικά έγραψε:

"Απελεύσαµεν παρ’ αυτού (δηλ του Cassini), φιλανθρωπίαν ού τήν τυχοϋσαν, ‘Οστις καί φιλοποιησάµενος,

καί φιλοξενήσας ηµας δι ‘Ολης εβδοµάδος εν τω καταλύµατι αΥτού (ην δέ εν αυτώ τω βασιλικώ Αστερο-

σκοπείω), παρετηρήσαµεν µετ’ αυτού διά των µεγίστων τηλεσκοπίων τήν τε Σελήνην, τον ∆ία καί τούς περί

αύτόν λεγόµενους δορυφόρους, Αστέρας, τόν Γαλαξίαν καί άλλα τινά"Είναι υπερβολή η θέση του αείµνη-

στου καθηγητού της Αστρονοµίας στο Πανεπιστήµιο Αθηνών ∆ηµ. Κωτσάκη, κατά την οποία ο Χρύσανθος

σπούδασε συστηµατικά Αστρονοµία στο Παρίσι. Η παραµονή του στο αστεροσκοπείο ήταν πολύ σύντοµη

για να εκλαµβάνεται ως συστηµατική µελέτη της Αστρονοµίας. Παρ' όλα ταύτα φαίνεται ότι ήταν αρκετή

ώστε ο Χρύσανθος να αναπτύξει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Αστρονοµία και ιδιαίτερα για τα σύγχρονα

του αστρονοµικά όργανα.

Στην µετέπειτα δράση του, αναφέρεται ότι προµηθεύτηκε αρκετά αστρονοµικά όργανα και τηλεσκόπια από

διάφορες Ευρωπαϊκές πόλεις. Φαίνεται µάλιστα ότι κατασκεύασε µερικά µόνος του. ∆ιάφορα όργανα βρέ-

θηκαν στο µετόχι του Παναγίου Τάφου στην Κωνσταντινούπολη. Το 1892, ο καθηγητής των Μαθηµατικών

Γ.Α. Αρβανιτάκης, ανακάλυψε στο ελαιοτριβείο της µονής όπου στεγαζόταν η θεολογική Σχολή του Σταυ-

ρού στα Ιεροσόλυµα ένα διπλό αστρολάβιο που έφερε την επιγραφή:

"Τούτο τό όργανον κατεσκευάσθη υπό του µοναχού Χρυσάνθου υπό τήν οδηγίαν του Cassini διά τους αδελ-

φούς του της Ιερουσαλήµ, ίνα λατρεύωσι τόν Θεόν εν τοίς έργοις αυτού".

Το ενδιαφέρον του για τη χρήση αστρονοµικών οργάνων στην διδασκαλία της Αστρονοµίας δείχνει ότι α-

ντιµετώπιζε την επιστήµη αυτή όχι σαν απλή φιλοσοφική προσέγγιση στο σύστηµα του κόσµου αλλά σαν

ολοκληρωµένη επιστηµονική µέθοδο για την προσέγγιση και κατανόηση της φύσεως. Προφανώς, την άποψη

αυτή προσεπάθησε να µεταλαµπαδεύσει και στους µαθητές του, ασκώντας τους στην αστρονοµική παρατή-

ρηση. Απόδειξη αυτού µας δίνει η επιστολή του Νικ. Μαυροκορδάτου (26-2-1703), µε την οποία ευχαριστεί

τον Χρύσανθο για το τηλεσκόπιο που του έστειλε.

Τα έργα του Χρύσανθου που αναφέρονται στην Αστρονοµία, είναι δύο. Το 1700, δηµοσίευσε τον πρώτο

Ελληνικό χάρτη µε τίτλο "Γεωγραφικός χάρτης της παλαιάς καί της νέας απάσης εγνωσµένης" µαζί µε "αλ-

λους πίνακες "Αστρονοµικούς καί Γεωγραφικούς", και το 1716 το κύριο έργο του µε τίτλο "Εισαγωγή εις τά

Γεωγραφικά καί Σφαιρικά". Στο δεύτερο εκθέτει και τις απόψεις του για το σύστηµα του Κόσµου. Το βιβλίο

αυτό, απετέλεσε τη βάση για άλλα µεταγενέστερα βιβλία όπως η "Οδός Μαθηµατικής" (Ενετία 1749) του

Μπαλάνου Βασιλόπουλου και το "Περί Σφαιρών Χρήσεως" του Κωνσταντίνου Γορδάτου. Στα βιβλία αυτά,

υπάρχουν αυτούσια κοµµάτια του βιβλίου του Χρύσανθου και φαίνεται ότι η αντιγραφή ήταν καθιερωµένη

πρακτική εκείνη την περίοδο. Γεγονός πάντως είναι ότι το βιβλίο του Χρύσανθου απετέλεσε βιβλίο αναφο-

ράς για ολόκληρο τον 18ο αιώνα.

Στην "Εισαγωγή εϊς τά Γεωγραφικά καί Σφαιρικά", ο Χρύσανθος εκθέτει και τις απόψεις του για το σύστηµα

του κόσµου. Στις σελίδες 71-77 αναφέρει τις δοξασίες των Αρχαίων Ελλήνων σχετικά µε τη σφαιρικότητα

της Γης και αναπτύσσει µε σαφήνεια τους λόγους οι οποίοι µας πείθουν ότι πράγµατι το σχήµα της είναι

σφαιρικό. Παράλληλα όµως, προσπαθεί µε διάφορα επιχειρήµατα να αποδείξει ότι η Γη βρίσκεται στο κέ-

ντρο του κόσµου και φυσικά είναι ακίνητη.

Παραµένει λοιπόν προσηλωµένος στην Αριστοτελική θεώρηση και στο Πτολεµαϊκό σύστηµα, βασιζόµενος

σε επιχειρήµατα που προέκυπταν από την "κοινή αίσθηση" που έδιναν τα ουράνια φαινόµενα. Χαρακτηρι-

στικά έγραψε: "Εις τά αισθητά καί τά φαινόµενα πράγµατα,... τό νά αφήση τινάς τήν αισθησιν καί νά γυρεύ-

ει λόγους εΐναι τό ίδιον Ανθρώπων τρελλών ή τυφλών καί όλως εκείνων όπου δέν έχουσιν αίσθησιν. Επειδή


64

λοιπόν καί ηµείς βλέποµεν, πώς η µέν Γη ίσταται, ο δέ Ήλιος καί οι αστέρες κινούνται, τίς η κατεπείγουσα

ανάγκη νά αρνηθώµεν τήν Αίσθησιν καί νά ζητούµεν λόγους...". Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι ο

Χρύσανθος στην πολεµική του στο Κοπερνίκειο σύστηµα δεν επιστρατεύει θεολογικές αντιρρήσεις και επι-

χειρηµατολογία, αλλά την ουσιωδέστερη αντίρρηση που υιοθετούσαν οι επιστήµονες κατά τη διάρκεια του

16ου αιώνα.

∆εν παραλείπει όµως να εκθέσει αντικειµενικά και επί µακρόν και άλλες απόψεις αρχαίων και νεοτέρων, ως

προς το ποιό σύστηµα είναι καταλληλότερο για την εξήγηση των κινήσεων των πλανητών. Αναφέρει ότι οι

Πυθαγόρειοι εισηγήθηκαν την κίνηση της Γης και κάνει ιδιαίτερη µνεία στον Αρίσταρχο τον Σάµιο ο οποίος

"...εκατηγορήθη ασεβείας εις τόν Αρειον Πάγον παρά τινός αντιλέγοντος, αλλ’ όµως απελύθη του εγκλήµα-

τος, επειδή καί µέ ολας τάς ψήφους των Κριτών ενικήθη ο αντικείµενος του". Ακολούθως αναφέρει ότι το

πεπλανηµένο τούτο σύστηµα ξεχάστηκε "έως οπου κατά τό αφιε(1515) από Χριστού, Νικόλαος Κοπέρνικος

τοσούτον εφάνη ζηλωτής ταύτης της γνώµης, ώστε οχι µόνον τήν έβγαλεν από τό σκότος εις τό φως, αλλά

καί µέ δεινάς αποδείξεις τήν εστερέωσε καί διά τούτο περιβόητος επ’ Αστρονοµία γενόµενος καί άλλους

ετράβηξεν εις τήν Γνώµην του...".

Τέλος παρατηρεί, ότι "οι οπαδοί του συστήµατος αυτού δέν πρέπει νά λέγονται Κοπερνικαίοι,... αλλά νά

λάβουν τό όνοµα από τούς πρώτους εφευρέτας του Πυθαγορείους". Η στάση αυτή, η προσδίδουσα την τιµή

όλων των µεγάλων ανακαλύψεων στους αρχαίους Έλληνες, απαντάται και σε άλλους λογίους, ιδιαίτερα

στον Ευγένιο Βούλγαρι, και φαίνεται ότι αποτελούσε µέρος της τακτικής που ακολουθούσαν οι λόγιοι που

ήσαν προσκολληµένοι στην παράδοση, µε σκοπό την προβολή της Ελληνικής συµβολής έτσι ώστε να ανα-

πτυχθεί στους σπουδαστές έντονη εθνική συνείδηση.

Νικηφόρος Θεοτόκης Ο Νικηφόρος Θεοτόκης υπήρξε µια από τις πιο έξοχες µορφές του 18ου αιώνα. Μετά τη βασική του εκπαί-

δευση στην Κέρκυρα, σπούδασε για τρία χρόνια στην Μπολώνια, στην Πάδοβα και αργότερα στη Λειψία.

Κυρίαρχο ρόλο στις σπουδές του απετέλεσαν οι θετικές επιστήµες και τα Μαθηµατικά.

Σύµφωνα µε τον µητροπολίτη Μολδαβίας Βενιαµίν Κωστάκη ήταν "σοφώτατος εις τά της παλαιάς καί νεω-

τέρας φιλοσοφίας... καί µαθηµατικός άριστος" (Λόγιος Ερµής 1811). Η σταδιοδροµία του είναι παράλληλη

µε αυτή του Βούλγαρι, µιας και τον αντικαθιστούσε στα αξιώµατα που κατείχε, όπως στην Πατριαρχική

Σχολή της Κωνσταντινούπολης και στην µητρόπολη Σλαβνίου και Χερσώνος.

Ο Θεοτόκης υπήρξε πολυγραφότατος. Πέραν των θεολογικών του έργων, έγραψε το τρίτοµο έργο µε τίτλο

"Στοιχεία Μαθηµατικών" και το δίτοµο "Στοιχεία Φυσικής" (1766-67) το οποίο απετέλεσε κύριο διδακτικό

εγχειρίδιο για αρκετές δεκαετίες. Τα έργα του Θεοτόκη έχουν τον χαρακτήρα µαθηµάτων και διαλέξεων. Η

Φυσική του, περιλαµβάνει πολυάριθµα σχήµατα χρήσιµα για την περιγραφή των πειραµατικών µεθόδων. Τα

έργα του είναι γραµµένα σε απλή γλώσσα για να είναι απολύτως κατανοητά, γιατί όπως τονίζει στον πρόλο-

γο της "Φυσικής" του, "τό σαφές καί εύληπτον καί ουδέν έτερον σκοπούµενος".

Με την Αστρονοµία, ο Θεοτόκης ασχολείται λίγο στον Β' τόµο της "Φυσικής" του, ο οποίος είναι κυρίως

αφιερωµένος στην οπτική. Το ΙΕ' κεφάλαιο "Περί ∆ιοπτηρίων, Μικροσκοπίων, Τηλεσκοπίων, καίτινων διο-

πτρικών οργάνων" ασχολείται µε διάφορα οπτικά όργανα και µε τα τηλεσκόπια. Το κύριο όµως έργο του

που αφορά την Αστρονοµία είναι τα "Στοιχεία Γεωγραφίας" που εκδόθηκαν συµπληρωµένα και βελτιωµένα

το 1804 από τον Α. Γαζή. Ο Θεοτόκης όµως τα είχε συντάξει το 1774 όταν ήταν καθηγητής στο Ιάσιο προς

χρήση των µαθητών του. Στο έργο αυτό περιλαµβάνονται στοιχεία σχετικά µε τον Ήλιο, τη Σελήνη, τους

πλανήτες, τους απλανείς αστέρες, τους αστερισµούς και τα ζώδια, τα περί των συστηµάτων του κόσµου κα-

θώς και διάφορα σχετικά µε τον προσδιορισµό των γεωγραφικών συντεταγµένων. Στο τέλος παραθέτει και 9

προβλήµατα Αστρονοµίας θέσεως, µε πρακτικό καθηµερινό χαρακτήρα όπως: 'Έυρείν τήν ώραν, καθ’ ην ο

Ήλιος τη δοθείση ηµέρα εν τω δοθέντι ανατέλλει τόπω. Ωσαύτως καί τήν ωραν καθ ην δύει", "Τήν διαφοράν

προσευρείν της Μεσηµβρινής ώρας δύο οποιονούν δοθέντων τόπων" κτλ για τα οποία δίνει και τις λύσεις

τους.

Ο ίδιος αναφέρει στον τόµο ΙΙ των "Στοιχείων Φυσικής" σελ 244, ότι είχε συγγράψει έργο Αστρονοµίας και

Μετεωρολογίας το οποίο ήλπιζε να εκδώσει αργότερα. Αν και τα ανέκδοτα αυτά έργα προφανώς εχρησιµο-

ποιούντο στη διδασκαλία του, δυστυχώς δεν εκδόθηκαν ποτέ και δεν διασώθηκαν. Έτσι αντλούµε για τις

απόψεις και την διδασκαλία του, από τα προαναφερθέντα δηµοσιευµένα έργα του και ιδιαίτερα από τα

"Στοιχεία Γεωγραφίας".

Ο Θεοτόκης δέχθηκε το Ηλιοκεντρικό Κοπερνίκειο σύστηµα, αλλά δίδασκε και τα δύο άλλα. Το Κοπερνί-

κειο το αποδίδει στους αρχαίους Έλληνες γράφοντας: "Οί Πυθαγόριοι τούδε του δόγµατος πατέρες, εν οϊς

επίσηµος ο εκ Κροτόνης Φιλόλαος καί Αρίσταρχος ο Σάµιος, ο καί ως ασεβείς εν τω Αρείω Πάγω κατηγο-


65

ρηθείς καί τήν κατηγορίαν αποσεισάµενος, πάντων των Αρεοπαγητών κατά του κατηγόρου αΰτοϋ ψηφισά-

ντων. Μετά δέ τούτους κατά τό 1515 άπό Χριστού έτους Νικόλαος Κοπέρνικος ο εκ Θέρνης η Τόρυ της

Προυσίας τήν αρχαίαν ταύτην περί της κινήσεως της Γης ανακαινίσας αίρεσιν" (σελ 430). Η όλη στάση του

ήταν ένθερµη προς την νέα επιστήµη την οποία υποστήριξε και δίδαξε, οδηγώντας τον Μιχ. Στεφανίδη να

γράψει: "...Ο Θεοτόκης είναι ο υποστηρικτής της νέας επιστηµονικής παιδεύσεως, ο αναγράψας εις το εκ-

παιδευτικόν πρόγραµµα των Ελληνικών Σχολείων ως πρωτεύοντα τα Φυσικά" (Μ. Στεφανίδου "Ιστορία των

Φυσικών Επιστηµών, Αθήνα 1938 σελ5). Ο Θεοτόκης, σε αντίθεση µε τον Βούλγαρη, δεν υπέκυψε σε σκο-

πιµότητες και τόλµησε να διδάξει την νέα επιστήµη, διαµορφώνοντας γενιές διδασκάλων και λογίων οι ο-

ποίοι έµελλε να διαδραµατίσουν ουσιαστικό παιδευτικό ρόλο στην Βαλκανική.

Κοσµάς Μπαλάνος Ο Κοσµάς Μπαλάνος ασχολήθηκε λίγο µε την Αστρονοµία, αλλά αφιέρωσε ένα εντυπωσιακό κοµµάτι του

έργου του στο περίφηµο ηµερολογιακό πρόβληµα. Επειδή αφ' ενός µεν το πρόβληµα αυτό είναι κυρίως α-

στρονοµικό, και αφ' ετέρου η προσέγγιση του Μπαλάνου -ο οποίος κατατάσσεται στους συντηρητικούς λό-

γιους- παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί καταδεικνύει την δυσκολία να κατατάξουµε τους λόγιους της

εποχής σε "συντηρητικούς" και "προοδευτικούς" παρά µόνο σε οπαδούς και εχθρούς των νέων επιστηµονι-

κών ιδεών.

Παρ' όλες τις αντιδράσεις και τα σφάλµατα του, το Γρηγοριανό ηµερολόγιο επεκράτησε σε όλο τον δυτικό

κόσµο και το 1923 στην χώρα µας. Την εποχή της Γρηγοριανής µεταρρυθµίσεως η Ελλάδα ήταν υπό τον

ζυγό των Τούρκων. Οι υπάρχουσες βασικές διαφορές µεταξύ της Καθολικής και της Ορθόδοξης Εκκλησίας,

οδήγησαν στην άµεση απόρριψη της Γρηγοριανής µεταρρυθµίσεως από τους Ορθοδόξους. Ήταν όµως φυ-

σικό µια τόσο σηµαντική αλλαγή να µην αφήσει αδιάφορους µερικούς από τους πνευµατικούς ηγέτες του

υπόδουλου Ελληνικού γένους.

Ο Μπαλάνος γεννήθηκε στα Γιάννενα το 1731. Μαθήτευσε κοντά στον πατέρα του Μπαλάνο Βασιλόπουλο.

Μετά τον θάνατο του Μπαλάνου Βασιλόπουλου, ανέλαβε την διεύθυνση της Μπαλαναίας σχολής (1760),

όπου διακρίθηκε σαν παιδαγωγός. Κατείχε το οφίκκιο του Μεγάλου Οικονόµου στα Γιάννενα. Πέθανε το

1808. Το 1798 εξέδωσε στην Βιέννη περισπούδαστο έργο µε τίτλο " "Εκθεσις συνοπτική Αριθµητικής, Αλ-

γέβρας καί Χρονολογίας", όπου στο τρίτο βιβλίο αναφέρεται στο ηµερολογιακό πρόβληµα.

Το βιβλίο έχει γραφεί αναλυτικά και µε σαφήνεια, παρ' όλο το ιδιαίτερο γλωσσικό ύφος του συγγραφέα.

Αναλύονται µε λεπτοµέρεια τα προβλήµατα του Ιουλιανού ηµερολογίου και περιγράφεται αναλυτικά το

Γρηγοριανό ηµερολόγιο. Υπάρχουν κεφάλαια για τις επακτές µε τους σχετικούς πίνακες. Ο συγγραφέας δί-

νει παραδείγµατα και κρίσεις σε κεφάλαια µε τον τίτλο "Προβλήµατα". Επίσης αναφέρεται στην ηµεροµη-

νία του εορτασµού του Πάσχα σε ιδιαίτερο κεφάλαιο.

Ο Κοσµάς Μπαλάνος κατατάσσεται από τους ιστορικούς, στους συντηρητικούς της εποχής του. Η οικογε-

νειακή καταγωγή του, η εργασία του στην Μπαλαναία σχολή, η έλλειψη σπουδών στο εξωτερικό και η

γλώσσα την οποία χρησιµοποιεί στα γραπτά του, συνηγορούν στην αντίληψη αυτή.Από την µελέτη του βι-

βλίου προκύπτει ότι ο συγγραφέας είναι καλά καταρτισµένος στο θέµα στο οποίο αναφέρεται. Η περιγραφή

του νέου ηµερολογίου, οι πίνακες και τα σχετικά παραδείγµατα - προβλήµατα, είναι σαφώς και αναλυτικά

διατυπωµένα και αναδεικνύουν το βιβλίο αυτό σε υψηλού επιπέδου επιστηµονική πραγµατεία.

Πρέπει όµως εδώ να παρατηρήσουµε ότι απουσιάζουν σχεδόν ολοκληρωτικά τα αστρονοµικά φαινόµενα και

στοιχεία τα οποία συνδέονται άµεσα µε τα ηµερολόγια. Αφηρηµένα και γενικά, αναφέρεται ο συγγραφέας

σε αστρονοµικούς όρους, χωρίς όµως να τους ορίζει ή να τους επεξηγεί. Πιθανόν οι απαραίτητες αστρονο-

µικές γνώσεις να θεωρήθηκαν από τον Μπαλάνο ως δεδοµένες. Την εποχή όµως που γράφτηκε το βιβλίο

αυτό, υπήρχαν ελάχιστα σχετικά βιβλία στην Ελληνική γλώσσα. Έχοντες δε υπ' όψιν ότι σύγχρονοί του και

µεταγενέστεροι διδάσκαλοι του Γένους (Νοταράς, Βούλγαρις), παρ' όλη την βαθιά αστρονοµική παιδεία που

είχαν, αµφισβητούν το Ηλιοκεντρικό σύστηµα και την αστρονοµική γνώση της εποχής τους, µπορούµε να

υποθέσουµε ότι ο Μπαλάνος απέφυγε να θίξει την αστρονοµική θεµελίωση των ηµερολογίων, για να µην

εµπλακεί σε διάλογο γι' αυτό το τόσο αµφισβητούµενο θέµα στην υπόδουλη Ελλάδα.

Γράφει λοιπόν βιβλίο υψηλού επιστηµονικού επιπέδου αλλά όχι πλήρες, µιας και αναφέρεται µόνο σε αυτό

καθεαυτό το ηµερολογιακό ζήτηµα, χωρίς να επεκτείνεται στα αστρονοµικά αίτια των σφαλµάτων των ηµε-

ρολογίων.

Γνωρίζει καλά την ανάγκη της µεταρρύθµισης του Ιουλιανού ηµερολογίου. Γράφει σχετικά, στή σελίδα 302,

ότι οι δυτικοί προέβησαν στην αναµόρφωση του ηµερολογίου, "...επεί δέ τω χρόνω εφωράθησαν µή συνά-

δοντα ταις ουρανίαις κινήσεσιν τά τε κατά τάς "Ισηµερίας καί ηλιακάς τροπάς, καί τά κατά τούς σελήνης


66

κύκλους υποτιθέµενα, ..." σελ 302 και παρακάτω στη σελίδα 336 αποδίδει και το αίτιο των σφαλµάτων

"...αίτιον δέ η περί τε τήν ηλιακήν καί σεληνιακήν φοράν αοριστία...".

Καλός γνώστης της ιστορίας ο Μπαλάνος αναφέρει την εργασία του Νικηφόρου Γρηγορά, στο ηµερολογια-

κό πρόβληµα. Επίσης είναι εντυπωσιακή η αναφορά του στον Ματθαίο Βλας (Βλαστάρη). Το σχετικό κεί-

µενο στην σελίδα 340 έχει ως εξής: " "Οτι ο της "Ισηµερίας αναποδισµός τοις τε πάλαι, καί νυν ανατολικοίς

ουκ ηγνόηται, έξεστιν ιδείν παρά Ματθαίω τω Βλας. εν τω περί του Πάσχα φιλοπονήµατι, καν τω Γρηγορά

καί άλλοις, εξ ων καί οι δυτικοί αφορµάς ειληφότες φαίνονται..". Στο κείµενο αυτό είναι σαφέστατη η τάση

του Μπαλάνου να δείξει στούς συγχρόνους του Έλληνες, ότι οι επισηµάνσεις των δυτικών προ πολλού είχαν

ειπωθεί από οµοεθνείς τους. Και µάλιστα όχι µόνον αυτό. Οι δυτικοί παρουσιάζονται να λαµβάνουν τις βά-

σεις της γνώσης τους από τους Έλληνες. Ο Μπαλάνος στο κείµενο αυτό αφ' ενός µεν αποκαθιστά την ιστο-

ρική αλήθεια, αφ' ετέρου δε προσπαθεί να διαφωτίσει τον αναγνώστη του για τις ικανότητες και το πνεύµα

των προγόνων του, σε µια προσπάθεια να συντελέσει στην πραγµατοποίηση της αυτοσυνειδησίας και της

ιστορικής συνέχειας του σκλαβωµένου Γένους.

Το επιχείρηµα µερικών ανατολικών ότι η Ισηµερία είναι αµετάπτωτη γιατί έτσι έγινε αποδεκτό από την σύ-

νοδο της Νίκαιας, έντεχνα αποκρούει, διαχωρίζοντας τα πεδία της Εκκλησίας από εκείνα της επιστήµης.

Στην σελίδα 341 γράφει: "όσοι δέ τούτων αµαθώς διϊσχυρίζονται, οτι αµετάπτωτος η Ισηµερία από της κα'

Μαρτίου, καί ο επί ταύτης στηριγµός δόγµα συνοδικόν, καί πατρικόν απαράβατον παραιτητέοι, ως ουδέν

υγιές λέγοντες ου γάρ αστρονοµικών ένεκεν ζητηµάτων οι θεσπέσιοι εκείνοι πατέρες εν Νικαία συνήχθη-

σαν..." .

Οι πατέρες λοιπόν της Εκκλησίας, στην σύνοδο της Νικαίας δεν ενδιαφέροντο για την ακριβή επιστηµονική

γνώση. Απλώς χρησιµοποιούν την εκάστοτε επιστηµονική γνώση και σε περίπτωση κάποιας µεταβολής των

επιστηµονικών δεδοµένων, δεν προκύπτει κανένα θεολογικό πρόβληµα. Ο Μπαλάνος µε εξαιρετική διαύγεια

αποδίδει τα του καίσαρος τω καίσαρι και δεν υποπίπτει στο σφάλµα, να εµπλέξει την Θρησκεία µε την επι-

στήµη. Σφάλµα στο οποίο υπέπεσαν οι δυτικοί µε τις γνωστές σε όλους µας συνέπειες.

Αναφερόµενος, ο Μπαλάνος, στην προκύψασα διάσταση, λόγω του ηµερολογίου, µεταξύ των ανατολικών

και των δυτικών, διαχωρίζει τελείως την θέση του. Χαρακτηριστικά γράφει στην σελίδα 335: "...αλλ' ηµείς

τούτους εάσαντες χαίρειν...". Και συνεχίζει προσανατολίζοντας την αναζήτηση του στην ουσία του θέµατος:

"πρός τούς πυνθανοµένους πότερον η κατ' εκείνους επιδιόρθωσις έχεται ακριβείας, η δείται καί αυτή ετέρας

επανορθώσεως, τόν λόγον τρέψοµεν...". Κατόπιν παραδέχεται ότι το Γρηγοριανό ηµερολόγιο είναι τελειότε-

ρο από αστρονοµικής απόψεως, αλλά επισηµαίνει ότι και αυτό έχει πολλές ατέλειες. "...καί των της σελήνης

κύκλων αστρονοµούµενα προσεγγίζει τη αληθεία, καί µαλλον συνωδά, η τά των αρχαιοτέρων τοις φαινοµέ-

νοις ευρίσκεται, ου µέντοι γε παντάπασιν έχεται ακριβείας, ουδέ εκτός απάτης τό σύνολον η επιδιόρθωσις

αύτη καθέστηκεν..." και επικαλείται προς επιβεβαίωση την γνώµη αστρονόµων, "...καί τοις µεταγενεστέροις

των αστρονόµων τήν περί τούτων αναθέντες ακριβεστέραν έρευναν, οµολογούσι µή εϊναι ακριβή τήν επα-

νόρθωσιν...", χωρίς όµως να αναφέρει ονόµατα και σχετικές µελέτες.

Κατά τον Μπαλάνο το πρόβληµα έχει ως εξής: Είναι αναγκαία η µεταρρύθµιση και δεν υφίσταται οποιοδή-

ποτε θεολογικό πρόβληµα, αλλά το προτεινόµενο από τους δυτικούς ηµερολογιακό σύστηµα είναι και αυτό

ατελές.

Από όλα όσα αναφέραµε παραπάνω, φαίνεται η οξεία κριτική ικανότητα και η επιστηµονική ευσυνειδησία

του Κοσµά Μπαλάνου. ∆εν παρασύρεται από τους ισχυρούς δεσµούς του µε την Ορθόδοξη Εκκλησία και

δεν καταδικάζει σαφώς την Γρηγοριανή µεταρρύθµιση. Από την άλλη µεριά το ανήσυχο και θετικό πνεύµα

του δεν ικανοποιείται από τα ηµίµετρα των δυτικών. Αναζητά την αλήθεια και την πλήρη λύση του προβλή-

µατος. Ενεργεί σαν πρότυπο θετικού επιστήµονα και δεν διστάζει στο µέσον µιας τέτοιας διαµάχης να γίνει

κήρυκας του ορθού λόγου και της επιστηµονικής µεθόδου.

Μπαλάνος Βασιλόπουλος - Κωνσταντίνος Γορδάτος Ο Κωνσταντίνος Γορδάτος, γεννήθηκε στην Χίο. Σπούδασε στην Κωνσταντινούπολη και δίδαξε στην Χίο,

σε στενό κύκλο µαθητών. Συνέγραψε διάφορα θεολογικά έργα µε κυριώτερο την "Σύνοψιν της Ιεράς Θεο-

λογίας", το οποίο παρέµεινε ανέκδοτο. Επίσης συνέγραψε έργο µε τίτλο "Εγχειρίδιον περί της των Σφαιρών

Χρήσεως", το οποίο εκδόθηκε στην Βενετία το 1730 από Νικόλαο Γλυκύ τον εξ Ιωαννίνων.

Στον τρίτο τόµο της "Οδού Μαθηµατικής" του Μπαλάνου Βασιλόπουλου, πρώτη έκδοση 1749 από τον Α-

ντώνιο Βόρτολι στην Βενετία, περιλαµβάνεται αυτούσιο το έργο του Γορδάτου µε την σχετική αναφορά

στην πατρότητα του.

Το "Εγχειρίδιον Περί της των Σφαιρών Χρήσεως" αποτελείται από δύο µέρη. Τό πρώτο µέρος αποτελείται

από το έργο του Πρόκλου "Περί Σφαίρας", στο οποίο περιλαµβάνονται θέµατα σχετικά µε τον άξονα του


67

κόσµου και της Γης, των κύκλων της Γήινης σφαίρας (Αρκτικός κύκλος, Τροπικός, ισηµερινός κτλ), τον

ζωδιακό κύκλο, τον ορίζοντα, την µεσηµβρινή γραµµή εκάστου τόπου κτλ. Πρόκειται για ένα κλασσικό εγ-

χειρίδιο πρακτικής κοσµογραφίας όπου περιέχονται οι βασικές έννοιες της σφαιρικής Αστρονοµίας.

Το υπόλοιπο έργο αποτελεί συµπλήρωµα του Πρόκλου και ακολουθεί τον ίδιο τρόπο συγγραφής. Αποτελεί-

ται από δύο µέρη. Στο πρώτο µε τίτλο "Περί της του ουρανού ∆ιαφόρου οράσεως", περιλαµβάνονται 41 κε-

φάλαια όπου αναπτύσσονται θέµατα όπως:

Περί της διαφόρου των Σφαιρών θέσεως.

Όπως το ύψωµα του Πόλου, ήτοι το πλάτος εκάστου τόπου ευρίσκεται.

Περί της του ύψους του Ηλίου και Αστέρος κατά την τυχούσαν ώραν ευρέσεως.

Όπως ευρίσκεται η Μεσηµβρινή (γραµµή).

Όπως η του Ζωδιακού κλίσις ευρίσκεται.

Όπως η του Ηλίου εποχή δια των ακτίνων αυτού ευρίσκεται.

Περί της ορθής Ηλίου και Αστέρων αναβάσεως.

Το δεύτερο µέρος έχει τίτλο "Περί της χρήσεως της Γήινης Σφαίρας" και αποτελείται από 17 κεφάλαια µε

θέµατα όπως:

Όπως το µήκος, και το πλάτος του δοθέντος τόπου ευρίσκεται.

Την µεταξύ δύο τόπων διάστασιν ευρείν.

Κατά πάντα τον δοθέντα χρόνον, τους τόπους ευρείν εν οις η δοθείσα ώρα εστιν.

∆ιαφόρους τόπους ευρείν καθ' ούς ο Ηλιος κατά τον αυτόν χρόνον οράται, το αυτό ύψωµα υπερανεστηκώς

του Ορίζοντος.

Είναι προφανές ότι το βιβλίο του Γορδάτου είναι ένα καλό συµπλήρωµα εκείνου του Πρόκλου, µιάς και α-

ναφέρεται στα ίδια θέµατα. Περιλαµβάνει µόνο θέµατα πρακτικής Αστρονοµίας, τα οποία όµως έχουν άµε-

ση χρησιµότητα στην καθηµερινή ζωή. Είναι µια κατανοητή και απλή εισαγωγή στην σφαιρική-πρακτική

Αστρονοµία. Ο προσδιορισµός των θέσεων του Ηλίου και των αστέρων, η εύρεση της ώρας, καθώς και ο

προσδιορισµός των γεωγραφικών συντεταγµένων, ευρίσκουν καθηµερινή χρησιµότητα τόσο στους ναυτιλο-

µένους, ας µην λησµονούµε ότι ο Γορδάτος καταγόταν και έζησε στην Χίο όπου η πλειοψηφία των κατοί-

κων ήταν ναυτικοί, όσο και στους υπολοίπους κατοίκους της Οθωµανικής αυτοκρατορίας, όπου δεν υπήρχε

επίσηµος φορέας για τέτοιου είδους υπολογισµούς και την σύνταξη των σχετικών αστρονοµικών εφηµερί-

δων.

Ο κύριος λοιπόν σκοπός του βιβλίου, παράλληλα βέβαια µε τον παιδευτικό, ήταν καθαρά πρακτικός. Που-

θενά στο βιβλίο του Γορδάτου δεν γίνονται νύξεις για άλλου είδους Αστρονοµία όπως αυτή των πλανητών,

των απλανών αστέρων, των κοµητών κτλ. καθώς και αναφορές στην φυσική νοµοτέλεια που διέπει αυτά τα

φαινόµενα.

Σε µιά εποχή όπου η Αστρονοµία στην Ευρώπη κάνει σηµαντικές προόδους µε την ίδρυση αστεροσκοπείων,

είναι περίεργο ότι πουθενά δεν αναφέρεται κάτι για τα τηλεσκόπια και άλλα αστρονοµικά όργανα, τα οποία

κατά πολύ βελτίωσαν την ακρίβεια των παρατηρήσεων και των αστρονοµικών εφηµερίδων. Αναφέρονται

µόνο εκείνα τα όργανα που ήταν γνωστά στους αρχαίους, δηλαδή ο γνώµονας, το τεταρτηµόριο και ο α-

στρολάβος. Χαρακτηριστηκά γράφει ο Γορδάτος στην σελίδα 10 στο κεφάλαιο που αναφέρεται στην εύρεση

του ύψους του Ηλίου και των αστέρων: "Ευρίσκεται δέ διά πολλών οργάνων, α τοις αρχαίοις επινενόηται,

ων καί τά προκείµενα εστί, τό, τε τεταρτηµόριον, καί τό καθόλου καλούµενον Άστρολάβιον". Πρέπει επίσης

να σηµειώσουµε ότι υπάρχουν και άλλες αναφορές στους αρχαίους, όπως η εκτενής αναφορά -στην σελίδα

20- στον Ησίοδο.

Ο Μπαλάνος επίσης, δεν προσθέτει τίποτε σχετικά µε τα αστρονοµικά όργανα, στο θαυµάσιο τµήµα της "Ο-

δού Μαθηµατικής" που αναφέρεται στην οπτική, ενώ αφιερώνει 147 σελίδες στους αστρολάβους. Και όλα

αυτά εκατόν σαράντα χρόνια µετά την χρησιµοποίηση του τηλεσκοπίου για αστρονοµικούς σκοπούς από τον

Γαλιλαίο.

Το βιβλίο είναι τελείως περιγραφικό και δεν περιλαµβάνει καθόλου µαθηµατικά. Η αρίθµηση σε ολόκληρο

το βιβλίο γίνεται µε ελληνικούς χαρακτήρες. Οι διάφοροι υπολογισµοί περιγράφονται µε εµπειρικό τρόπο

χρησιµοποιώντας υδρόγειο και ουράνιο σφαίρα. Αποφεύγει συστηµατικά κάθε προέκταση σε µαθηµατικές

αποδείξεις και υπολογισµούς. Γράφει χαρακτηριστικά ο Γορδάτος στην σελίδα 55 όπου αναφέρεται στα Η-

λιακά Ωρολόγια: "ηµίν δε η µέν καθόλου περί ωρολογίων διδασκαλία, εν άλλοις αποταµιευέσθω, τόν γεω-

µετρικόν ερµηνεύσουσι επιστηµονικώτερον τρόπον...".

Στην σελίδα 41, στο κεφάλαιο µε τίτλο "Τάς ιταλικάς ώρας επί της Σφαίρας διά του ηλίου ευρείν" αναφέρει

ως Ιταλικό το ωρολόγιο το οποίο έχει σαν αρχή της ηµέρας την δύσι του Ηλίου, σε αντιδιαστολή µε το α-

στρονοµικό, το οποίο αρχίζει την µεσηµβρία και το Βαβυλωνιακό που αρχίζει µε την ανατολή του Ηλίου.


68

Είναι άξιο απορίας γιατί το ονοµάζει Ιταλικό ενώ ήταν σε χρήση και από τους βυζαντινούς. Εκτός εάν λέγο-

ντας Ιταλικό εννοεί Ρωµαϊκό. Η αναφορά του στο Βαβυλωνιακό ωρολόγιο είναι άχρηστη, µιάς και δεν ήταν

σε χρήση για εκατοντάδες χρόνια. Αφιερώνει µάλιστα σε αυτό και ολόκληρο κεφάλαιο-παράγραφο µε τίτλο

" "Οπως αι βαβυλωνιακαί ώραι τούς ειρηµένους τρόπους ευρίσκονται ".

Ο Γορδάτος είναι οπαδός του Γεωκεντρικού συστήµατος. Θεωρεί όµως ως κέντρο του κόσµου την Γη υπό

την µορφή υποθέσεως, κάτι το οποίο συνηθιζόταν εκείνη την εποχή όταν αναφέρονταν σε κοσµολογικά θέ-

µατα. ∆ίνει µάλιστα και τις διαστάσεις της ουρανίου σφαίρας. Το σχετικό κείµενο αποτελεί την µοναδική

αναφορά του συγγραφέα σε κοσµολογικό θέµα, ευρίσκεται στο κεφάλαιο µε τίτλο: "Τήν Σφαίραν κατά µί-

µησιν του Παντός στήσαι" και έχει ώς εξής: "Τήν Σφαίραν κατά τό του Παντός Σχήµα κείσθαι φαµέν, οπη-

νίκα έκαστον των µερών της αισθητής Σφαίρας, ακριβώς τοις µέρεσι συνάδει του ουρανίου σώµατος, ο ά-

ξων δηλονότι τω άξονι, οι πόλοι τοις πόλοις, έκαστος των κύκλων ενί εκάστω των εκείνου, καί τό όλον τω

όλω. Υποτίθεται γάρ τό κέντρον της σφαίρας, εν τω κέντρω της Γης, ήτοι του παντός είναι. Ο γάρ όλος ό-

γκος της Γης µέγα τι καθ' ηµάς ον, ουδένα λόγον έχει τη της απλανούς πρός αυτήν διαστάσει παραβαλλόµε-

νος, αλλ' αντί αµερούς τοις ταύτα εξακριβούσι, καί σηµείου δίκην υποτίθεται. Τήν γάρ διάστασιν αυτήν,

δισµυρίων, καί εξακοσίων καί δυοκαίδεκα ηµιδιαµέτρων της Γης εΐναι φασίν, ως είναι τήν διαφοράν του

νοητού, καί αισθητού ορίζοντος εντεύθεν λογιζοµένην...".

Από όσα αναφέραµε παραπάνω, µπορούµε να υποθέσουµε τους λόγους που οδήγησαν τον Μπαλάνο να συ-

µπεριλάβει αυτούσιο το έργο του Γορδάτου στην "Οδό Μαθηµατικής". Πέραν του ότι είναι ένα καλό και

χρήσιµο βιβλίο, οι δύο συγγραφείς έχουν έντονη πνευµατική συγγένεια. Ενσαρκώνουν τα χαρακτηριστικά

µεγάλης µερίδας των λογίων της εποχής τους. Είναι πολυµαθείς, φανατικοί λάτρεις του Ελληνικού πνεύµα-

τος και ιδιαίτερα του αρχαίου, είναι αντιδυτικοί µέχρι σηµείου να υποτιµούν, ή ακόµη και να αγνοούν την

δυτική επιστήµη και να εργάζονται για µια αναγέννηση του Ελληνικού πνεύµατος µέσα από ένα, ας µου επι-

τραπεί η αυθαιρεσία, Ενδογενή ∆ιαφωτισµό.

Σέργιος Μακραίος Η ισχυρότερη αντίδραση κατά του Ηλιοκεντρικού συστήµατος και της νέας φυσικής, προήλθε µετά από υ-

πόδειξη του Πατριαρχείου από τον Σέργιο Μακραίο, που δίδασκε στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντι-

νουπόλεως.

Ο Μακραίος δηµοσιεύει το 1797 το "Τρόπαιον εκ της ελλαδικής πανοπλίας κατά των οπαδών του Κοπερνί-

κου εν τρισί διαλόγοις" (Βιέννη 1797), σε µια εποχή όπου οι αντιδράσεις στην Ευρώπη δεν είχαν κοπάσει

ολοσχερώς. Με το βιβλίο αυτό επιχειρεί, όπως ο ίδιος γράφει στον πρόλογο να ανασκευάσει "όσα ο κενό-

φρων πήγασος εν τω κακοµηχάνω αυτού περί κόσµων πληθύος συντάγµατι, επί πανδήµω λύµη νοσήσας ε-

ξήµεσε". Το βιβλίο αποτελεί µια κακόβουλη επίθεση στο βιβλίο του Φοντενέλ "Οµιλίαι περί πληθύος κό-

σµων" το οποίο είχε προκαλέσει έντονες διαµάχες.

Ο Μακραίος χρησιµοποιεί διαλεκτική η οποία καθιστά τα αντικείµενα της συζητήσεως καταληπτά στους

αναγνώστες και εκθέτει τις νέες θεωρίες µε ακρίβεια, γεγονός που προδίδει ότι ο Μακραίος ήταν καλά ενη-

µερωµένος, προσπαθώντας να τις παρουσιάσει σαν ψευδείς και ανυπόστατες.

Για παράδειγµα, ταυτίζει τον υλικό κόσµο µε τον χώρο και αρνείται τη δυνατότητα της κίνησης πεπερασµέ-

νων σωµάτων σε άπειρο χώρο. Προφανώς, απορρίπτει την υπόθεση της απειρίας των κόσµων και δέχεται το

πεπερασµένο του υλικού κόσµου και του χώρου.

∆είχνει να αρνείται να κατανοήσει τις έννοιες της φυγόκεντρου και κεντροµόλου δυνάµεως και ενώ γνωρίζει

τον νόµο της παγκόσµιας έλξης δεν µπορεί να ερµηνεύσει µε αυτόν τις κυκλικές κινήσεις των πλανητών.

Γράφει: "ουδέ γάρ πείσειεν ευ φρονούντας αποδύσασθαι τάς αισθήσεις, ως σφαλλοµένας, καί τόν λόγον εά-

σαντας προσέχειν σαθραίς υποθέσεσι...", και ακολούθως στην ένσταση "ώστε κρείτον εστί λέγειν τήν γήν

κινείσθαι η τόν ουρανόν, ταυτόν ειπείν τόν κόσµον όλον", απαντά: "τίς γάρ κίνησις φυσικωτέρα, η η µάλλον

εκάστω προσήκουσα; απλουστέρα δέ εν ενί η µία των πολλών, εν δέ τη υποθέσει Κοπερνίκου τρεις κινήσεις

άµα τη γη υποτίθενται, καί ταύτα τω γένει έτεραι, καί είδει υπεναντίαι".Η βασική του όµως αντίρρηση είναι

στο γεγονός ότι µε τον νόµο της παγκόσµιας έλξης δεν ήταν δυνατόν να ερµηνευτούν οι περιοδικές κινήσεις

των σωµάτων, αλλά µόνο η προσέγγιση ή η άπωση µεταξύ τους. " Ει δέ ουκ εξισάσει κινήσει η ετέρα, αλλ’

απ’ ευθείας, η επί τόν ήλιον η από του ηλίου, µέχρις ου εξισάση, ουδέποτε µέν τοι περιάξει καί ουδ’ αν γέ-

νοιτο κίνησις περοδική εξ αυτών ως υποτίθεται". Ακολούθως αναπτύσσει άλλα επιχειρήµατα βασιζόµενα

στην υπόθεση της ύπαρξης του αιθέρα.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και άποψις του σχετικά µε την φύση του αιθέρα και του µεσοαστρικού χώρου:

Στην άποψη: "Αλλ’ εξ ων είρηκας συνοµολογείς άπαντα τόν αιθέρα φαεινόν εϊναι... Καί ει οι αστέρες εν τω

αιθέρι εισί κατά διάφορα ύψη, πως ουκ αλλοιούσιν αυτόν επιστέλλοντες τάς ενεργείας δι’ αυτού, επί τό υ-


69

ποκείµενον παθητόν σωµα;" απαντά: "Οί αστέρες συµπεφυκότες τω αιθέρι συν αυτώ ενεργούσι καί τούτον

ενεργεία όντα διαφανή εν µέρει εποχούµενοι, ουκ αλλοιούσι µεν, τελειούσι δε. Είπερ τό χρώµα, καί ολως τό

φως ενέργεια εστι του κεχρωσµένου η φωτιστικούεν τω διαφανεί, τό δέ παθητόν σώµα αλλοιούσι µεν διά

τήν κίνησιν, κινούσι δέ διά τήν κίνησιν, κινούσι δέ διά της ενεργείας, φωτιστικά γάρ όντα, τό δυνάµει δια-

φανές επί τό ενεργεία άγουσι. Τό δέ κινούµενον επί τό ενεργεία γενέσθαι διαφανές, αλλοιούται καί διαθερ-

µαίνεται αυτότε καί τό παρακείµενον αυτώ, καν ύδωρ, κάν γη ή, ώστε η παρουσία του φωτιστικού ποιεί τό

φως, καί τήν αλέαν πρώτον εν τω διαφανεί, καί δι’ αυτού εν τοις άλλοις, ει καί τάλλα µάλλον διακρατεί, διά

τό πλείονος µετέχειν ύλης, καθ’ ην ελιννύει τό εγγινόµενον πάθος..."

Ευγένιος Βούλγαρις Ο Ευγένιος Βούλγαρις, υπήρξε ένας από τους πιο επιφανείς Έλληνες λόγιους της προεπαναστατικής περιό-

δου και αξίζει να του αφιερώσουµε λίγες λέξεις παραπάνω.

Γεννήθηκε το 1716 στην Κέρκυρα και µετά την αποπεράτωση των εγκυκλίων σπουδών του, κοντά στους

Αντώνιο Κατήφορο και Ιερεµία Καββαδία, µετέβη στην Παταβία για να συµπληρώσει τις σπουδές του ιδιαί-

τερα στη Φιλοσοφία και τη θεολογία.

Με την επάνοδο του στην Ελλάδα το 1737, προσήλθε στις τάξεις του κλήρου και το 1842 ανέλαβε σχολάρ-

χης της Μαρουτσαίας σχολής στα Ιωάννινα. ∆ιαδοχικά δίδαξε στα Ιωάννινα, στη Κοζάνη, στην Αθωνιάδα

Σχολή και στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης. Σε όλες τις πόλεις όπου δίδαξε, προκάλεσε

αντιπάθειες και έριδες, µε αποτέλεσµα να µη παραµένει στην ίδια σχολή επί πολύ χρόνο. Οι συνεχείς µετα-

κινήσεις του, δεν πρέπει να ερµηνευθούν σαν διωγµοί του Βούλγαρη λόγω της διδασκαλίας του, γιατί σε

ολόκληρη τη ζωή του τύγχανε της υψηλής προστασίας του Πατριαρχείου και ιδιαίτερα του Πατριάρχη Σε-

ραφείµ, καθώς και πολλών προυχόντων, αλλά σαν αποτέλεσµα της συµπεριφοράς του και του δύστροπου

χαρακτήρα του. Χαρακτηριστικό της προσωπικότητας του είναι το γεγονός ότι πολεµήθηκε τόσο από τους

εκφραστές µιας συντηρητικής τάσης, όσο και από τους πιο ριζοσπαστικούς διανοούµενους της εποχής.

Το 1763, πηγαίνει στη Λειψία, όπου επιµελείται της έκδοσης διαφόρων έργων του. Εκεί, συναντά και συν-

δέεται µε τον Θεόδωρο Ορλώφ, ο οποίος τον συνέστησε στην Μεγάλη Αικατερίνη, η οποία τον προσκάλεσε

στην Πετρούπολη. Το 1776, χειροτονείται Αρχιεπίσκοπος Σλαβνίου και Χερσώνος, θέση από την οποία ποί-

µανε επί µία δεκαετία. Το 1787, παραιτήθηκε για να καταταγεί µεταξύ των µελών της Αυτοκρατορικής Α-

καδηµίας. Το 1802, αποσύρθηκε στη µονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκη, όπου πέθανε το 1806 σε ηλικία

90 ετών.

Ο Βούλγαρις υπήρξε πολυµαθέστατος και κατείχε έξι γλώσσες εκτός της Ελληνικής. Το συγγραφικό του

έργο υπήρξε τεράστιο και πολύ υψηλού επιπέδου. Μεγάλο µέρος του εκδόθηκε λίγο πριν ή µετά τον θάνατο

του. ∆ίδαξε και µετέφρασε νεότερους φιλοσόφους όπως ο Locke, o Voltaire και ο Leibnitz, εκφράζοντας τις

σύγχρονες ιδέες της εποχής του.

Τις κύριες απόψεις του περί της Φυσικής του Κόσµου, παρουσιάζει στο βιβλίο του µε τίτλο "Περί του Συ-

στήµατος του Παντός", που εκδόθηκε λίγο πριν το θάνατό του (το 1805) στη Βιέννη, µε δαπάνη των αδελ-

φών Ζωσιµάδων. Το βιβλίο αυτό, αποτελεί τη βάση της διδασκαλίας του Βούλγαρι στις διάφορες σχολές

όπου δίδαξε και είναι παράφραση, που είχε κάνει πριν πολλές δεκαετίες, ενός έργου του Fortunati που χρο-

νολογείται από τις αρχές του 18ου αιώνα. Ο κύριος σκοπός του έργου είναι σαφέστατα παιδευτικός, ταυτό-

χρονα όµως αποτελεί και ένα είδος φιλοσοφικού µανιφέστου. Ο τρόπος µε τον οποίο είναι δοµηµένο σε 14

κεφάλαια, παρότι ξενίζει σε πρώτη µατιά, εξυπηρετεί αυτό το διπλό σκοπό. Ο Βούλγαρις φαίνεται ότι δεν

ήθελε να παραθέσει απλώς µια σειρά από αστρονοµικές γνώσεις, αλλά να εκθέσει µια αντίληψη και µια µε-

θοδολογία για τη µελέτη των φυσικών προβληµάτων που συνδέονται µε την κατανόηση των νόµων του τότε

γνωστού Σύµπαντος.

Παρά το ότι, όπως φαίνεται από το βιβλίο του, ο Βούλγαρις γνωρίζει και κατανοεί πλήρως τις νέες απόψεις

για τη Φυσική των αστρονοµικών φαινοµένων, όλο το έργο είναι µια προσπάθεια απόρριψης του Ηλιοκε-

ντρικού συστήµατος, µε την επιστράτευση των ελάχιστων επιχειρηµάτων που είχαν αποµείνει, όπως αυτό

της αδυναµίας παρατήρησης των αστρικών παραλλάξεων. Επίσης, χρησιµοποιεί και θεολογικά επιχειρήµα-

τα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις όπως στην ερµηνεία της κίνησης των πλανητών από αγγέλους ή άλλες υπερ-

φυσικές δυνάµεις, απορρίπτει κατηγορηµατικά την θεολογική ερµηνεία των φαινοµένων γράφοντας χαρα-

κτηριστικά: "Ου δόγµα τούτο πίστεως ηµίν πρόκειται, ουδ’ εκπεφασµένον αριδήλως τοις πιστεύουσι προτί-

θεται, ώστε χρήναι αραρότως αυτό πρεσβεύειν" (παρ ργ'). Τελικά, καταλήγει στην αποδοχή του ενδιαµέσου

συστήµατος του Tycho Brahe µε το επιχείρηµα "ει γάρ ουχί τη φύσει αντίκειται ως το Πτολεµαϊκόν, ουδέ

τας ιερές Σελίσιν, ως το Κοπερνικαίον.." (παρ υθ').


70

Είναι όµως σαφές, ότι αν και το Τυχώνειο Σύστηµα είχε αρκετές δυνατότητες ερµηνείας των σχετικών κινή-

σεων των πλανητών, χωρίς να συνεπάγεται την πλήρη ανατροπή της εικόνας του Κόσµου, το πνεύµα του

Βούλγαρη δεν ικανοποιείται από την επιλογή του γιατί προσθέτει: "Καί τοι µηδείς ηγείσθω, ούτως ηµάς πέ-

πεισθαι απαρατρέπτως καθ’ εαυτά έχειν πρός άλληλα τά εν τω παντί σώµατα, ως υπό Τύχωνος υποτέθειται.

Ου τούτο φρονούµεν, εκείνο δέ µάλλον πιθανωτέραν είναι των άλλων ηγούµεθα τήν δόξαν, καί ταύτη εµµέ-

νειν προσήκον αποφαινόµεθα, εως αν µείζον επί τούτων φως ήµιν επιλάµψει" (παρ υθ').

Φαίνεται λοιπόν ότι η επιλογή του Βούλγαρη είναι συνειδητή για λόγους άλλους από την επιστηµονική αλή-

θεια. Άς σηµειωθεί, ότι το Τυχώνειο σύστηµα ποτέ δεν έτυχε ευρύτερης αναγνώρισης, ακόµη και την περίο-

δο που διατυπώθηκε.

Σκοπός του Βούλγαρη ήταν κυρίως η διδασκαλία της µεθοδολογίας παρά η παροχή νέων γνώσεων. ∆εν του

αρκεί ένα σύστηµα να είναι καταλληλότερο ενός άλλου για την περιγραφή των φαινοµένων. Εντοπίζει κάθε

φορά τι ξεφεύγει από τα όρια της συγκεκριµένης θεωρίας, τι δεν είναι δυνατόν να περιγραφεί από αυτή και

βασιζόµενος στα κενά της, οδηγεί στο επιθυµητό από αυτόν συµπέρασµα, χωρίς το έργο του να χάνει τον

αυστηρά επιστηµονικό του χαρακτήρα και να µετατρέπεται σε εκλαϊκευτικό εγχειρίδιο, όπως συνέβη µε τα

περισσότερα επιστηµονικά βιβλία που εκδόθηκαν στα τέλη του 18ου αιώνα.

Η Νευτώνεια θεώρηση του Κόσµου και µάλιστα της βαρύτητας, εξετάζεται σε ιδιαίτερο κεφάλαιο, µετά την

έκθεση και κριτική παρουσίαση των απόψεων των αρχαίων φιλοσόφων, των πατέρων της Εκκλησίας, του

Kepler, του Cassendi, του Καρτέσιου και του Leibniz. Είναι αυτονόητο ότι απορρίπτει τη Νευτώνεια θεωρία

της βαρύτητας, κυρίως γιατί συνδέεται άµεσα µε το Κοπερνίκειο Σύστηµα. Γνωρίζει ότι τυγχάνει γενικής

αποδοχής, αναφέροντας ότι: "Αύτη ή δόξα, ήν ώς απλουστάτην άπαντες µονονού οί Νεώτεροι αποδεξάµε-

νοι, λίαν θρυλλουµένην κατέστησαν, τή τών Πλανητών κίνησιν..." (παρ ρζ') και δεν προσπαθεί να αποκρύ-

ψει το γεγονός ότι η θεωρία αυτή προσφέρεται περισσότερο από όλες τις άλλες για τη µαθηµατική περιγρα-

φή και ερµηνεία των φαινοµένων, εστιάζοντας όµως την αντίθεση του σε πέντε επιχειρήµατα, εκ των οποίων

τα πιο σηµαντικά είναι:

• Η Νευτώνεια ερµηνεία προϋποθέτει το Κοπερνίκειο Σύστηµα. "τήν ώδε πώς έχουσαν τών εν ουρα-

νοίς κινηµάτων ανάπτυξιν, από του Κοπερνικείου συστήµατος όλως ήρτησθαι".

• Πως διαδίδεται η βαρύτητα στο κενό; "Ακατανόητόν εστι πώς εν παντί κενώ διαστήµατι, οι τε αρχι-

κώτεροι περί ηλιον, καί οι υποδεέστεροι περί τους αρχικωτέρους αυτών Πλανήτας βαρυνόµενοι

σπεύδουσιν έκαστοι;".

• Με ποιό τρόπο φθίνει η δύναµη ανάλογα µε το τετράγωνο της απόστασης; "Καί τώ τρόπώ η της βα-

ρύνσεως δύναµις φθίνει κατά λόγον της τών τετραγώνων τών αποστάσεων προσαυξησεώς;".

Άλλα δύο επιχειρήµατα σχετίζονται µε την κίνηση των δορυφόρων γύρω από τους πλανήτες και όχι από τον

Ήλιο.

Είναι προφανές, ότι ο Βούλγαρης δεν είχε υπ' όψη του τις εργασίες των Laplace - Lagrange, και δεν κατα-

νοούσε την έννοια του πεδίου και την µαθηµατική διατύπωση των φυσικών νόµων. Το γεγονός αυτό είναι

φυσικό αφ' ενός µεν γιατί ο Βούλγαρης δεν έλαβε κάποια συστηµατική παιδεία στις θετικές επιστήµες και

αφ' ετέρου γιατί το βιβλίο το έγραψε πολύ πριν από την έκδοσή του. Επίσης ο Βούλγαρης ποτέ δεν διεκδί-

κησε την ιδιότητα του αστρονόµου. Αντίθετα, τόσο µε το έργο του, όσο και µε τη ζωή του, έδειξε ότι θεω-

ρούσε τον εαυτό του κατά κύριο λόγο ιερωµένο και διδάσκαλο. Μέσα από την επιλογή του αυτή, θα πρέπει

να ερµηνεύσουµε και τις αντιλήψεις του. Ανήκε στην Ορθόδοξη Εκκλησία, ήταν διαποτισµένος από το Ου-

µανιστικό πνεύµα και ανεξάρτητα από την µελέτη και διδασκαλία των νεότερων φιλοσοφικών ιδεών, παρέ-

µεινε προσηλωµένος στην Ορθόδοξη παράδοση κατά την οποία, όπως πρωτοδιατυπώθηκε από τον Μέγα

Βασίλειο στην "Εξαήµερο", η ενασχόληση µε την µελέτη της φύσεως είναι περισσότερο ένα µεθοδολογικό

γύµνασµα της νόησης, παρά µια προσπάθεια ερµηνείας του Κόσµου.

Αξίζει να σηµειώσουµε, ότι ο Βούλγαρης, παρ' ότι ανήκε στην "συντηρητική" καλούµενη µερίδα των προε-

παναστατικών λογίων, διαχώρισε τη θέση του από εκείνη των υπερσυντηρητικών ζηλωτών Κολλυβάδων, οι

οποίοι έστρεψαν την θεολογική σκέψη στις ασκητικές -ησυχαστικές µυστικιστικές διδασκαλίες του 14ου

αιώνα. Προσπαθούσε, όπως και άλλοι, να προσλάβει τις νέες ιδέες χωρίς να ανατρέψει την ισχύουσα παρα-

δοσιακή προσέγγιση του Κόσµου.

Το γιατί κάποιοι κύκλοι, πιθανώς εν αγνοία του, εξέδωσαν το 1805, όταν δηλαδή ο ίδιος, όντας υπέργηρος,

εφησύχαζε στη µονή του Αγίου Αλεξάνδρου Νέφσκη "συνοµιλώντας µετά των νεκρών", κατά την δική του

οµολογία, το βιβλίο του, σε µια περίοδο όπου το Ηλιοκεντρικό Σύστηµα και η Νευτώνεια φυσική είχαν πλέ-

ον επικρατήσει πλήρως, αποτελεί πρόβληµα για ιδιαίτερη µελέτη.

Το νέο πνεύµα που εκφράζεται µε τη στροφή προς τις επιστήµες και πιο συγκεκριµένα µε την εκλαΐκευση

των δυτικών θετικών επιστηµών του 18ου αιώνα, δεν προκάλεσε σε πρώτη φάση την αντίδραση της Εκκλη-


71

σίας ή των "συντηρητικών" λογίων που σχολαρχούσαν στις Ελληνικές σχολές εκείνη την περίοδο. Οι διάφο-

ρες διαφωνίες παρέµειναν σε χαµηλούς τόνους. Όµως η Γαλλική επανάσταση, σαν ακραίο κοινωνικό και

πολιτικό γεγονός, συνδέεται άµεσα µε το πνεύµα του διαφωτισµού από τους Έλληνες λογίους. Μάλιστα,

τόσο από τους φιλικά προσκείµενους όσο και από τους αντιπάλους της, θεωρείται αποτέλεσµα του νέου

πνεύµατος και όχι µία παράλληλη ιστορική διαδικασία. Οι κοινωνικές, πολιτικές και εκπαιδευτικές διαστά-

σεις που λαµβάνει, κάτω από τη συγκεκριµένη θεώρηση το πνεύµα του διαφωτισµού, δηµιουργεί τις πρώτες

ουσιαστικές αντιδράσεις στον Ελληνικό χώρο.

Η Εκκλησία, η οποία για λόγους πνευµατικούς, ιστορικούς και εθνικούς, κατείχε την πρωτοκαθεδρία στην

πνευµατική ζωή, αντέδρασε αποκηρύσσοντας τις υλιστικές πλευρές του ∆ιαφωτισµού, δηλαδή των αντιλή-

ψεων που προβάλλουν την οντολογική αυτονοµία της ύλης, παρ' όλο που η συντριπτική πλειοψηφία των

λογίων που ήταν οπαδοί των διαφωτιστικών ιδεών, παρέµειναν Ορθόδοξοι, αν και στα έργα τους πολλές

φορές αναφέρονταν υλιστικές θέσεις, ίσωως γιατί φοβήθηκε για την κατάλυση της πνευµατικής τάξεως και

την αλλοτρίωση του ποιµνίου της.

Επίσης, µία άλλη οµάδα που επρόσκειτο στους φωτισµένους φαναριώτικους και πατριαρχικούς κύκλους,

των οποίων τα ιδανικά προσέγγιζαν το πρότυπο µιας φωτισµένης µοναρχίας και της εκ των έσω σταδιακής

αλώσεως της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας, αντέδρασε στις επαναστατικές ιδέες και στο πνεύµα του ∆ιαφω-

τισµού, και η στάση τους ήταν από θετική έως ήπια καταδικαστική. Είναι προφανές, ότι σε αυτούς τους κύ-

κλους η ανάγκη για τη µεταρρύθµιση της εκπαίδευσης, είχε πλήρως συνειδητοποιηθεί.

Η κύρια αντίδραση στον ∆ιαφωτισµό, ιδιαίτερα µετά από την Γαλλική επανάσταση, προερχόταν από την

Εκκλησία σε τοπικό επίπεδο και στο επίπεδο του κατώτερου κλήρου, καθώς και από τους παλαιότερους κα-

θηγητές των Ελληνικών σχολείων, οι οποίοι έβλεπαν στο πνεύµα του ∆ιαφωτισµού, τον άµεσο κίνδυνο της

κατάλυσης της Ορθόδοξης παράδοσης, της επικράτησης της ∆υτικής Εκκλησίας ή του αθεϊσµού, την ανα-

τροπή των παραδοσιακών αξιών που διατήρησαν το γένος στη ζωή. Από αυτή την οµάδα προέρχονται οι

γνωστές καταγγελίες προς το Πατριαρχείο και οι διωγµοί λογίων από τις διάφορες σχολές. Είναι φυσικό, ότι

µπροστά στον αναφαινόµενο κίνδυνο για την Ορθόδοξη παράδοση, προσχωρούν στην οµάδα αυτή και λόγι-

οι µεγάλου διαµετρήµατος, που κάποτε υπήρξαν φορείς του νέου πνεύµατος, όπως ο Ε. Βούλγαρης. Σε αυ-

τούς λοιπόν τους κύκλους, πρέπει να αναζητήσουµε εκείνους που εξέδωσαν το παλαιό διδακτικό εγχειρίδιο

του Βούλγαρη, χρησιµοποιώντας το κύρος του, σαν την τελευταία ασπίδα στην αναπόφευκτη ριζική αλλαγή

στη θεώρηση του Κόσµου.

Βενιαµίν Λέσβιος Ο Βενιαµίν ο Λέσβιος σπούδασε στην Πίζα και το Παρίσι. Είναι πολύ πιθανό να φοίτησε και στην περίφηµη

Ecole Normale Superieure. Επισκέφθηκε και την Αγγλία όπου είδε και το περίφηµο τηλεσκόπιο των 40 πο-

δών που είχε κατασκευάσει ο µεγάλος Άγγλος αστρονόµος W. Herschel.

Ο Βενιαµίν δίδαξε µε µεγάλη επιτυχία στη Σχολή των Κυδωνιών, στη Σχολή του Βουκουρεστίου, στο Ιάσιο

και στην Ευαγγελική Σχολή της Σµύρνης. Η διδασκαλία του, πρωτοποριακή και υψηλού επιπέδου, περιε-

λάµβανε τα µαθηµατικά καθώς και την φυσική στην οποία δίδασκε και την σύγχρονη του Αστρονοµία, εκ-

φράζοντας µε κάθε ευκαιρία τον θαυµασµό του για τις νέες τηλεσκοπικές ανακαλύψεις. Ο χαρακτήρας του

ήταν δυναµικός και δεν δίσταζε να εκθέτει τις απόψεις του µε θάρρος χωρίς να κλονίζεται από τις διώξεις

που υπέστη. Κατηγορήθηκε κατ' επανάληψη ως αιρετικός και αφού µυήθηκε στην Φιλική Εταιρεία, έλαβε

µέρος στην επανάσταση του 1821, όπου και πέθανε το 1824 από τύφο.

Τα κύρια έργα του ήταν η "Αριθµητική" (Βιέννη 1818) και "Γεωµετρίας Ευκλείδου Στοιχεία" (Βιέννη 1820).

Συνέγραψε επίσης και "Φυσική" η οποία παρέµεινε ανέκδοτος. Ευτυχώς όµως, τα χειρόγραφα του διασώθη-

καν και αποσπάσµατα δηµοσίευσε ο Μ.Στεφανίδης, έτσι ώστε να είµαστε σε θέση να γνωρίζουµε τις από-

ψεις του. Στη "Φυσική" του, ο Βενιαµίν περιλαµβάνει και τα εξής: Περί των κεντρικών δυνάµεων. Η κίνηση

των ουρανίων σωµάτων. Περί παραλλάξεως και εκκεντρότητος. Περί της αιτίας της κινήσεως των πλανη-

τών, των υποπλανητών (δορυφόροι) των κοµητών και των απλανών. Περί τηλεσκοπίων.

Είναι προφανές, ότι µια τέτοια προσωπικότητα στην συγκεκριµένη ιστορική περίοδο, δεν θα µπορούσε παρά

να είναι εισηγητής της νέας φυσικής, η οποία άλλωστε ήταν γενικά αποδεκτή στις αρχές του 19ου αιώνα σε

ολόκληρη την Ευρώπη. Έτσι λοιπόν, αφού εκθειάσει δεόντως τους αρχαίους Έλληνες (" Ό πατήρ της Α-

στρονοµίας καί άριστος µαθηµατικός Ιππαρχος, ο εκ Βιθυνίας... διότι εϊναι αδύνατον νά είναι τίς αγαθός

αστρονόµος, χωρίς νά εϊναι ταυτοχρόνως καί άριστος µαθηµατικός, ούτος -δηλ ο Ιππαρχος- εφεύρε σφαιρι-

κής τριγωνοµετρία εφαρµόσας αυτήν εις τήν Αστρονοµίαν"), εξαίρει µε βαρύγδουπο τρόπο το Κοπερνίκειο

σύστηµα (παρ 187): " "Ο Κοπέρνικος, άνθρωπος ο οποίος είχε τάς αισθήσεις νά αισθάνεται καί οχι νά απο-

φασίζη µέ τάς αισθήσεις των τεθνηκόντων..ο οποίος δέν έκρινε τά πράγµατα µέ τόν εγκέφαλον των λοιπών,


72

αλλά µέ εκείνον τόν οποίον είχε µέσα εις τήν εαυτού κεφαλήν... αυτός λοιπόν ανατρέπει όλην τήν πτολεµαϊ-

κήν κατασκευήν, συντρίβων τάς υαλίνους αυτού κάµαρας, συνθλάττει τούς τροχούς του Αριστοτέλους, λύει

τά δεδεµένα αστρα, θέτει τόν ήλιον εις τό κέντρον του κόσµου, βάλλει εις τήν κίνησιν τήν γήν καί τέλος α-

ναζωογονεί τήν δόξαν του Πυθαγόρου". Για τον Κέπλερ προσθέτει ότι ελευθέρωσε "τούς αστρονόµους εκ

της δουλείας των επικύκλων".

Κατόπιν συνεχίζει αναφερόµενος στην συµβολή του Γαλιλαίου (παρ 189): "Γαλιλαίος, εις τόν οποίον η φι-

λοσοφία είναι τόσον υπόχρεως, υπεβάσταξε περί τόν δέκατον εβδοµον αιώνα τήν δόξαν του Κοπερνίκου.

Επειδή όµως καί ο αρχηγός της δυτικής εκκλησίας φέρει ανά χείρας καί τόν σταυρόν καί τήν σπάθην, καί

κολάζει καθώς ήθελε τω φανή, εβίασε τόν Γαλιλαιον η νά εκβάλη τό πυρ εκ του κέντρου του κόσµου καί να

αντικαταστήση τήν γήν, η νά βαλθή αυτός εις τό πυρ, καθό αιρετικός. Ούτω πως οι µαθηταί του πράου Ιη-

σού κολάζουν τούς αιρετικούς. Αν από τό ενα µέρος εϊναι άτοπον νά θεολογή η φιλοσοφία, από τό αλλο εί-

ναι, ως φαίνεται, καί αναγκαίον νά φιλοσοφή η θεολογία... ∆ύο είναι τά αιτια, διά τά οποία τό σύστηµα του

Κοπερνίκου υπήντησε κοινώς τόσην αντίστασιν, .. η φιλαυτία του ανθρώπου καί η δύσληψις του οτι η γη

κινείται".

Εκθέτει και υποστηρίζει τις απόψεις του Καρτέσιου: "Τό µέγα πνεύµα του Καρτεσίου δέν υπέφερεν νά τυ-

ραννήται από του Αριστοτελικού ζυγού, ως οι λοιποί των ανθρώπων. Έστοχάσθη οτι ευµοιρεί λογικού, ως ο

Αριστοτέλης, όθεν ήτο δυνατόν νά ζητήσει τόν λόγον της κινήσεως των πλανητών, αυτός λοιπόν βλέπων οτι

πάντες οι πλανήται έχουν τήν αυτήν ευθυβολίαν τήν εκ ∆υσµών πρός Ανατολάς, υπέθετο οτι οι πλανήται

κολυµβούν εις ένα ρευστόν λεπτότατον, ως εις δίνην, καί οτι τούτο συν εαυτώ περιέφερε καί τούς πλανή-

τας". ∆εν αφήνει όµως ασχολίαστες τις θέσεις του Καρτεσίου και γράφει: "µένει καί ενταύθα ανεξήγητον τό

διατί αύτη η ύλη νά αποποιείται πάσαν άλλην ευθυβολίαν καί νά προκρίνη τήν πρός τό κέντρον της γης καί

διατί νά ενεργή αδυνατωτέρως όταν τό σώµα αποµακρύνεται από του κέντρου της γης καί οταν πλησιάζη

πρός τον Ισηµερινόν".

Παράλληλα, υποστηρίζει ότι το φαινόµενο της ζωής στο Σύµπαν είναι κοινό και συνεπώς υπάρχει και στους

άλλους πλανήτες ακόµη και στον ήλιο και τους κοµήτες. Χαρακτηριστικά γράφει: "Επειδή βρήκαµε τόσες

κοινές ιδιότητες ανάµεσα στήν Γη καί στούς πλανήτες µε τους δορυφόρους τους, επειδή οι πλανήτες και οι

δορυφόροι τους, δέχονται το φως του ήλιου, όπως ακριβώς και η Γη, επειδή και αυτοί έχουν πυκνότητα πα-

ρόµοια µε εκείνη της Γης, επειδή και αυτοί περιφέρονται γύρω από τον Ήλιο, όπως και η Γη, δεν θα έσφαλ-

λε κάποιος αν συµπέραινε τελικά ότι οι πλανήτες αυτοί δεν διαφέρουν ουσιαστικά από την Γη. Βέβαια, αν η

οµοιότητα αυτή των πλανητών είναι τόσο µεγάλη, ώστε αυτοί να είναι κατοικήσιµοι, όπως ακριβώς και η

Γη, αυτό δεν έχει αποδειχθεί µέχρι σήµερα και ίσως παραµείνει αναπόδεικτο αιώνια". "δέν θά ηταν παράξε-

νο, τό νά αποδώσει κάποιος τό κατοικήσιµο καί σέ αυτούς τούς αστέρες". "∆έν είναι τόσο µεγάλη ή θερµό-

τητα πού έχουν αυτοί (οι αστέρες)... όπως δέχονται πολλοί, ώστε νά µήν µπορεί νά υπάρξει ψυχή ζωσα σέ

αυτούς. Ή θεωρία δέ του πανταχηκινήτου, τήν οποία θά αναπτύξουµε στή συνέχεια, αναιρει τήν κοινή πίστη

οτι ο "Ηλιος ειναι σέ διάπυρη κατάσταση...".

∆ιαβάζοντας κανείς τα παραπάνω, θα νόµιζε ότι ο Βενιαµίν θα εκαλύπτετο πλήρως από τον Νεύτωνα. Το

περίεργο είναι ότι αδυνατεί να κατανοήσει το νόµο της παγκόσµιας έλξης, ώστε να τονίζει ότι "τούτο είναι

ένα θαύµα". Αντί λοιπόν της έλξεως, προτείνει την ύπαρξη ενός ρευστού εισρέοντος και εκρέοντος από τα

διάφορα σώµατα, το οποίον ονόµασε "Πανταχηκίνητον" και µε αυτό προσπαθεί να εξηγήσει το σύνολο των

φυσικών φαινοµένων όπως την κίνηση, την βαρύτητα, τον µαγνητισµό, τον ηλεκτρισµό κτλ. Αν και το "Πα-

νταχηκίνητον" αποτελούσε µια ερασιτεχνική και χωρίς καµία τύχη προσέγγιση, εντούτοις δείχνει το σθένος

του Βενιαµίν, ο οποίος όχι µόνο πρότεινε µια ερµηνεία αλλά την υποστήριξε µε πάθος. Το "Πανταχηκίνη-

τον" αποτελεί το πρώτο δειλό βήµα της σύγχρονης Ελληνικής φυσικής.

Κωνσταντίνος Κούµας Ο Κωνσταντίνος Κούµας (1777-1836), υπήρξε ένας πολυδιάστατος διδάσκαλος που σπούδασε στην Βιέννη

και δίδαξε στη Λάρισα, στη Τσαρίτσανη και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή στη Σµύρνη. Συνέγραψε πολλά

βιβλία και µάλιστα το οκτάτοµο έργο µε τίτλο: "Σειρά των Φυσικών και Μαθηµατικών Πραγµατειών"

(Βιέννη 1807). Στον έβδοµο τόµο του έργου αυτού τον διαθέτει στην ανάπτυξη των "Στοιχείων Αστρονοµί-

ας".

Ο συγγραφέας πραγµατεύεται τα Αστρονοµικά θέµατα µε σαφήνεια, συντοµία και µεθοδικότητα. Συχνά πα-

ραπέµπει και στους άλλους τόµους της σειράς, παρουσιάζοντας κατ' αυτόν τον τρόπο τα Μαθηµατικά, την

Αστρονοµία και την Φυσική µε ενιαίο τρόπο. Στην Αστρονοµία αφιερώνει συνολικά 78 σελίδες, οι οποίες

αναφέρονται κυρίως σε θέµατα Μαθηµατικής Αστρονοµίας χωρίς όµως να παραλείπει την περιγραφή των

νεοτέρων εξελίξεων και θεωριών τις οποίες ασπάζεται και προβάλλει.


73

Ο ίδιος αναφέρει ότι χρησιµοποίησε σαν οδηγό για την συγγραφή του αστρονοµικού τµήµατος του έργου

του τα βιβλία του Λαλάντ "Επιτοµή της Αστρονοµίας" και του διάσηµου αστρονόµου J.C. Bode "Εισαγωγή

εις την γνώσιν του κατηστερισµένου Ουρανού" (Antleitung zur Kenntniss des gestirnten Himmels, Berlin

1801), και τα κίνητρα που τον οδήγησαν να περιλάβει την Αστρονοµία στο έργο του περιλαµβάνονται στο

παρακάτω απόσπασµα από τον πρόλογο ενός άλλου έργου του µε τίτλο "Σύνοψις των Επιστηµών δια τους

πρωτόπειρους" (Βιέννη 1819), που χρησίµευε σαν βοήθηµα στους µαθητές του Φιλολογικού Γυµνασίου της

Σµύρνης.

"Αλλ’ όσον τερπνή καί υψηλή είναι ή θεωρία του Ουρανού τόσον επίπονος καί µακρά καί δυσκατόρθωτος

είναι η εντελής µελέτη της Αστρονοµίας. ∆ιότι είς µέν τό θεωρητικόν µέρος της απαιτεί γνώσιν καί έξιν όχι

µόνον της στοιχειώδους Μαθηµατικής αλλά καί της υψηλοτέρας, τήν οποίαν τό πλείστον µέρος µας δέν δύ-

ναται νά εξασκηθή ακριβώς. Είς δέ τό πρακτικόν χρειάζεται αστεροσκοπεία καί όργανα τοιαύτα, τά οποία

δέν µας συγχωρούν ακόµη αί περιστάσεις µας νά εχοµεν, αλλ’ αν δέν δυνάµεθα τά τέλεια, πρέπει διά τούτο

νά παραµελούµεν τά δυνατά; Ταύτα συλλογιζόµενος, συνέταξα είς τήν Σµύρνην οδηγίαν τινά είς τήν θεωρί-

αν του Ουρανού, ερανιζόµενος, όσα εστοχαζόµην προσφυή είς τήν νεολαίαν".

Το βιβλίο αυτό, είναι γραµµένο σε απλή και κατανοητή γλώσσα, σε αντίθεση µε το έργο του "Σειρά των

Φυσικών και Μαθηµατικών Πραγµατειών", στο οποίο χρησιµοποιεί δύσκολη αρχαΐζουσα γλώσσα. Η ύλη

της Αστρονοµίας που περιέχεται σε αυτό περιλαµβάνει τα ακόλουθα κεφάλαια:

Ουρανός και φαινόµενοι αστέρες.

Περί των εις τον Ουρανόν νοουµένων κύκλων.

Αστερισµοί.

Πλανητικόν Σύστηµα (Ήλιος, Σελήνη, Πλανήται, Κοµήται, Ηµερολόγια)

Στο κεφάλαιο "Περί των εις τόν ουρανόν νοουµένων κύκλων", επιλύει 27 προβλήµατα σχετικά µε την Γεω-

γραφία και την Αστρονοµία. Περιγράφει τον νόµο της Παγκόσµιας Έλξης, χωρίς να τον αναπτύξει λεπτοµε-

ρειακά αναφέροντας ότι "η υψηλοτέρα Μηχανική καί η Αστρονοµία, βοηθούµενοι υπό της Μαθηµατικης,

αναπτύσσουσι τούς κανόνας της νευτωνίου ταύτης δόξης".

∆ιονύσιος Πύρρος (1777-1853) Ο ∆ιονύσιος Πύρρος ο θετταλός υπήρξε µαθητής του Βενιαµίν του Λέσβιου στις Κυδωνιές για δύο ή τρία

χρόνια, από τον οποίο διδάχθηκε Μαθηµατικά και Φυσική. Η γλαφυρή διδασκαλία και ισχυρή προσωπικό-

τητα του Βενιαµίν τον επηρέασε µε αποτέλεσµα να δείξει ιδιαίτερη έφεση στις θετικές επιστήµες. Χαρακτη-

ριστικά έγραψε: "Στίς Κυδωνιές, κατασκεύασα µίαν σφαίραν υδρόγειον, χωρίς νά ιδώ άλλην, προσαρµόσας

δύο ηµισφαίρια εις τήν ξυλίνην σφαίραν µου, οµοίως καί µίαν άλλην κρικωτήν... Βενιαµίν ο διδάσκαλος,

αυτός πρώτος εκέντησε τάς καρδίας των νέων πρός απόκτησιν των επιστηµών καί φιλοσοφίας...".

Αργότερα, ως εφηµέριος στην Ορθόδοξη Εκκλησία του Λιβόρνου φοιτά στο πανεπιστήµιο της Πάδουας

όπου ανακηρύχθηκε διδάκτορας της ιατρικής και χειρουργικής. Παράλληλα όµως ασκείται στο αστεροσκο-

πείο του Μιλάνου. Γράφει στην αυτοβιογραφία του: "Επειδή µετέβαινα δίς καί τρίς τήν ηµέραν εις τό Αστε-

ροσκοπείον, έλαβον τήν άδειαν του υπουργού των εσωτερικών καί εσύχναζον διά τέσσαρα ετη καί πολλάκις

εθεώρησα προσεκτικώς τόν ουρανόν µέ το τηλεσκόπιον του σοφού Herschel". Φαίνεται ότι το ενδιαφέρον

του για την Αστρονοµία δεν ήταν επιφανειακό και ακαδηµαϊκό αλλά ουσιαστικό και ότι απέκτησε σηµαντι-

κή εµπειρία στη χρήση αστρονοµικών οργάνων. Ο ίδιος αναφέρει ότι το 1806 κατασκεύασε ουράνια σφαίρα

από χαλκό, µε τους 110 αστερισµούς για "να καταλάβω καλώς την Αστρονοµίαν" καθώς "προς γύµνασίν

µου κατεσκεύασα γωνιοµέτρας, χάρτας και σφαίρας", ενώ το 1844 δώρησε στο νεοσύστατο Πανεπιστήµιο

των Αθηνών µια µεγάλη ιδιοκατασκευασµένη υδρόγειο σφαίρα.

Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα, ήσκησε την ιατρική ενώ παράλληλα εξέδωσε διάφορα βιβλία όπως

την "Αριθµητικήν" (Ναύπλιον 1828) όπου καταχωρούνται αρκετά παραδείγµατα µε στοιχεία αστρονοµικά,

το "Γεωγραφίαν Μεθοδικήν" (Ενετία 1818), το "Άτλας νεώτερος" (Αθήνα 1845) και την "Πρακτική Αστρο-

νοµία" (Αθήνα 1836).

Η δηµοσίευση της "Πρακτικής Αστρονοµίας" είχε ως στόχο να κινήσει το ενδιαφέρον των µαθητών και των

αναγνωστών του στη σπουδή της επιστήµης των άστρων, γιατί "δέν εΐναι µάθηµα ηδονικώτερον εις τόν κό-

σµον από τήν Αστρονοµίαν, ούτε γλυκύτερον από τήν ουράνιον επιστήµην....µέ τήν οποία τήν σήµερον κα-

ταγίνονται όλα σχεδόν τά σοφά έθνη του κόσµου, µάλιστα καί αι γυναίκες αυτών" και "ολοι οι κόποι των

µαθηµατικών, καί όλοι οι αγώνες σχεδόν των σοφών, δέν αποβλέπουσιν εις άλλο, παρά εις τήν προχώρησιν

των αστρονοµικών παρατηρήσεων".

Στο πρώτο µέρος του βιβλίου, την Πλανητογραφία, εκθέτει και τα τρία συστήµατα του κόσµου λαµβάνοντας

θέση υπέρ του Κοπερνίκειου συστήµατος, χωρις να παραλείπει να αναφέρει ότι πρώτοι οι Έλληνες διατύ-


74

πωσαν το Ηλιοκεντρικό Σύστηµα. " Ό σοφός Κοπέρνικος καθώς καί οι πρόγονοι ηµών, θέτουν τόν λαµπρόν

ήλιον εις τό κέντρον του πλανητικου συστήµατος". Και προσθέτει ότι την ακινησία του ήλιου πρώτος υπο-

στήριξε "Άρίσταρχος τις Σάµιος, καί ο Φιλόλαος η ο Κλεάνθης ο µαθητής του Ζήνωνος του Στωικού. Οι

µεταγενέστεροι οµως των αστρονόµων, µάλιστα οι Αλεξανδρινοί, εκκλίναντες της οδού καί µεταχειριζόµε-

νοι τήν αµάθειαν των είπον, οτι η Γη µένει ακίνητος, ο δέ Ηλιος καί όλα τά άλλα άστρα ακαταπαύστως κι-

νούνται περί τήν Γήν µας ως δορυφόροι αυτής, τό οποίον είναι πολύ άτοπον, καθώς θέλοµεν ιδεί". Ακολού-

θως αναφέρεται στην παράλλαξη και εξηγεί πως µπορούµε να προσδιορίσουµε τις αποστάσεις των πλανη-

τών. Στο δεύτερο µέρος του βιβλίου, την Ουρανογραφία, περιγράφει τους αστερισµούς µε την µυθολογία

τους και ακολούθως προσδιορίζει τις θέσεις των 3443 άστρων που περιέχονται σε αυτούς.

Σχετικά µε την ύπαρξη ζωής εκτός της Γης, ο Πύρρος αρνείται µια τέτοια πιθανότητα γράφοντας ότι παρα-

τηρώντας συστηµατικά µε τηλεσκόπια τον ουρανό "µηδέν είδον, µήτε εις τόν ‘Ηλιον, µήτε εις τήν Σελήνην,

µήτε εις άλλον πλανήτην, ώστε µαταίως καυχώνται τινές ηµιτελείς αστρονόµοι, οτι βλέπουσιν εις τούς πλα-

νήτας καί Σελήνη ζώα, καί ανθρώπους καί λοιπά". Κατ' αυτόν, το πρόβληµα θα λυθεί όταν παρατηρήσουµε

µε "όργανα καί τηλεσκόπια εντελέστερα". Γοητευµένος από τα αποτελέσµατα της παρατήρησης και της πει-

ραµατικής διαδικασίας προτάσει τις µεθόδους αυτές ως τις µόνες που µπορούν να επιτρέψουν στον άνθρωπο

να προσεγγίσει σωστά τη φυσική πραγµατικότητα.

Τέλος αξίζει να αναφέρουµε ότι πραγµατοποίησε παρα¬τηρήσεις του φαινοµένου των παλιρροιών στο στενό

του Ευρίπου.

Κλείνοντας αυτή τη σύντοµη αναφορά στις ατοµικές συµβολές των κυριότερων Ελλήνων λογίων, θα αποτε-

λούσε παράλειψη η µη αναφορά στο βιβλίο του Ρήγα του Βελενστινλή "Φυσικής Απάνθισµα". Το εκλαϊκευ-

τικό αυτό βιβλίο που εκδόθηκε το 1790 και γράφτηκε µε βάση αντίστοιχα Γαλλικά και Γερµανικά βιβλία για

τους "αγχίνους και φιλοµούσους Έλληνας", απετέλεσε βασικό εκπαιδευτικό εγχειρίδιο για πολλές δεκαετίες.

Ο Ρήγας ασχολείται µε τη Σελήνη, τα άστρα, τους πλανήτες και άλλα αστρονοµικά θέµατα, παρουσιάζοντάς

τα υπό τη µορφή διαλόγου. Π.χ. Στην ερώτηση αφού η σελήνη παροµοιάζει µέ τήν γήν µάς πρέπει νά είναι

καί στρογγυλή ωσάν µήλον, διατί άκουσα νά λέγουν συχνά πως η γη είναι σφαιροειδής" απαντά: "µεγάλον

δίκαιον έχεις παιδί µου, όλα τά ουράνια σώµατα ειναι στρογγυλά, οτι αυτό τό σχήµα χρησιµεύει καλλίτερα

εις τήν κίνησιν, παρά αλλο". Και στην ερώτηση "Αραγε ηµπορώ νά µάθω ακόµη τί ειναι η έκλειψη της σε-

λήνης, καί διατί συµβαίνει;" απαντά: "Η έκλειψις της σελήνης δέν είναι άλλο παρά εµπόδιον όπου δέν µπο-

ρεί τό φως του ηλίου νά πέση επάνω στό φεγγάρι, όταν έπρεπε νά πέφτη, κι αυτό συµβαίνει τήν ώραν όπου

ευρίσκεται η γη ίσια αναµεταξύ εις τόν ήλιον καί εις αυτό".

Από τα παραπάνω παραδείγµατα προκύπτει ότι το βιβλίο αυτό δεν αποτελεί επιστηµονικό βιβλίο, όπως ήταν

τα περισσότερα έργα που προαναφέραµε. Είναι γραµµένο στη δηµοτική γλώσσα και σαν κύριο στόχο έχει

να µεταφέρει τις απόψεις της νεότερης φυσικής, πολλές φορές σε βάρος της επιστηµονικής ακριβείας. Άλω-

στε ο Ρήγας έχοντας επίγνωση των αδυναµιών του γράφει στον πρόλογο " "Οθεν αφορώντας ο σκοπός µου

εις τό νά οφελείσω τό γένος µου, καί οχι πρός επίδειξιν νά επισωρεύσω λέξεις εις αυτό µου τό απάνθησµα,

έπρεπε νά τό εκθέσω µέ σαφήνειαν όσον τό δυνατόν, όπου νά τό καταλάβουν ολοι, καί νά αποκτήσουν µίαν

παραµικράν ιδέαν της ακαταλείπτου Φυσικής. Αναγιγνώσκοντες λοιπόν, οι µεν αγχίνοες, ας επικαρπούνται

τά ωφέλιµα, οι δέ τρόφιµοι ήδη καί θιασώτες της Φυσικης, ας µή µέ κατηγορήσουν διά τό ύφος, αλλ’ ας κα-

ταλάβουν ευµενώς έκαστος έρανον οτι βούλεται, όπου βοηθούµενον πανταχόθεν νά αναλάβη τό πεπτωκός

Ελληνικόν γένος".

∆εν διστάζει ο Ρήγας να θυσιάσει την ουσιαστική επιστηµονική εκπαίδευση στο βωµό της απλής ενηµέρω-

σης µε υπεραπλουστεύσεις που πολλές φορές οδηγούν σε παρανοήσεις και εσφαλµένες ερµηνείες. Ίσως

στην εποχή του µια τέτοια αντιµετώπιση να εξυπηρετούσε τους σκοπούς του, αλλά το δυστύχηµα είναι ότι

για πολλές δεκαετίες µετά, το πνεύµα µε το οποίο γράφτηκε το βιβλίο αυτό απετέλεσε πρότυπο για πολλά

άλλα, µε αποτέλεσµα την ουσιαστική υποβάθµιση των επιστηµονικών εγχειριδίων στον Ελληνικό χώρο που

οδήγησε σε µια νεφελώδη και ερασιτεχνικο-εκλαϊκευτική προσέγγιση των θετικών επιστηµών.

ΙΙ. Η ίδρυση του αστεροσκοπείου και ο πρώτος διευθυντής του

Με την ίδρυση του νέου Ελληνικού κράτους, η ανάγκη της ιδρύσεως ενός ανωτάτου εκπαιδευτικού ιδρύµα-

τος, το οποίο θα αναλάµβανε την παροχή υψηλού επιπέδου παιδεία ήταν µεγάλη, κυρίως γιατί οι πιο βασικές

σχολές της προεπαναστατικής περιόδου είτε είχαν πάψει να λειτουργούν λόγω των πολεµικών επιχειρήσεων

και των κοινωνικών και οικονοµικών αναστατώσεων που συνεπάγοντο αυτές, είτε είχαν µείνει έξω από τα

σύνορα του νεοσύστατου κράτους. Έτσι, ο άµεσος πρόδροµος του πρώτου πανεπιστηµίου, η "Ιόνιος Ακαδη-

µία" ήταν έξω από τα σύνορα της τότε Ελλάδος. Η Ακαδηµία αυτή ιδρύθηκε το 1824 µε τέσσερις σχολές,


75

την θεολογική, την Νοµική, την Ιατρική και την Φιλοσοφική. Μέρος της Φιλοσοφικής σχολής αποτελούσαν

και οι Φυσικοµαθηµατικές επιστήµες, όπου διδασκόνταν και στοιχεία Αστρονοµίας. ∆υστυχώς, η Ιόνιος

Ακαδηµία έπαψε να λειτουργεί αµέσως µετά την ένωση της Επτανήσου µε την κυρίως Ελλάδα.

Παράλληλα, η διοίκηση της αντιβασιλείας επιχειρούσε ριζικές παρεµβάσεις σε όλους τους τοµείς της Ελλη-

νικής κοινωνίας, προσπαθώντας να την προσαρµόσει στα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Στα πλαίσια της προσπάθει-

ας αυτής περιλαµβάνεται και η ίδρυση του πρώτου Ελληνικού Πανεπιστηµίου το 1837. Το Πανεπιστήµιο

περιελάµβανε τέσσερις σχολές: Της θεολογίας, των Νοµικών Επιστηµών, της Ιατρικής και της Φιλοσοφίας.

Τµήµα της Φιλοσοφικής Σχολής, σύµφωνα µε τα υιοθετηθέντα Γερµανικά πρότυπα, αποτελούσε η Φυσικο-

µαθηµατική Σχολή. Στη σχολή αυτή, συµπεριελήφθη η διδασκαλία της Αστρονοµίας µε πρώτο καθηγητή

τον Γεώργιο Βούρη.

Ο Γεώργιος Κ. Βούρης ήταν ο πρώτος Έλληνας αστρονόµος µετά την επανάσταση του 1821. Γεννήθηκε

στις 20 Ιουλίου του 1802 στην Βιέννη. Ο πατέρας του ήταν έµπορος και κατάγονταν από τα Γιάννενα. Αγα-

πούσε ιδιαίτερα την πατρίδα του και αυτή την αγάπη του την εµφύτευσε στην ψυχή του µικρού του γιου.

Ο νεαρός Βούρης έµαθε τα πρώτα γράµµατα στο σχολείο της ελληνικής παροικίας της Βιέννης, και µετά

από τις γυµνασιακές του σπουδές γράφτηκε στο εκεί πανεπιστήµιο, όπου σπούδασε Φιλοσοφία και Νοµική

(1820-1824). Ο Βούρης ήταν βαθύνους και οξυδερκής. Καθ' όλη την διάρκεια των σπουδών του, ήταν υπό-

τροφος λόγω της άριστης επίδοσης του. Το ανήσυχο όµως πνεύµα του, µη βρίσκοντας πληρότητα στα αντι-

κείµενα των σπουδών του, αναζήτησε άλλες κατευθύνσεις για την γνώση. Έτσι στράφηκε στα Μαθηµατικά

και την Αστρονοµία. Η γοητεία της απεραντοσύνης του ουρανού σαγήνευσε τον Βούρη και τον έκανε λάτρη

της. Κοντά στους διάσηµους φυσικούς επιστήµονες A. Ettingshausen και J. Littrow ο Βούρης µυήθηκε στις

θετικές επιστήµες µε τις οποίες ασχολήθηκε όλη την υπόλοιπη ζωή του. Μετά τις σπουδές του στο πανεπι-

στήµιο δίδαξε στο Ελληνικό σχολείο της Βιέννης για δέκα ολόκληρα χρόνια (1826-1836). Όλα αυτά τα χρό-

νια ασχολείται συστηµατικά µε την Αστρονοµία και µάλιστα το 1834 δηµοσιεύει την πρώτη του εργασία µε

τίτλο "Elliptische bahnbere chung des Biela'schen cometen aus 96 beobachtungen des Jahres 1832".

Η νοσταλγία του όµως για την πατρίδα, τον φέρνει το 1836 στην Ελλάδα υπό την ιδιότητα του διερµηνέα

της Αυστριακής πρεσβείας. Λίγο όµως αργότερα ιδρύεται το Πανεπιστήµιο Αθηνών και ο Βούρης γίνεται

τακτικός καθηγητής διδάσκοντας Αστρονοµία και Μαθηµατικά.

Έχοντας πάντοτε άσβεστη την αγάπη του για την Αστρονοµία καταφέρνει, µε την βοήθεια του Αυστριακού

πρεσβευτή στην Αθήνα Prokesch-Osten, να πείσει τον βαθύπλουτο Βορειοηπειρώτη στην καταγωγή, Βαρώ-

νο Γεώργιο Σίνα1 να δωρίσει στο Ελληνικό κράτος 500.000 δραχµές για την ίδρυση Αστεροσκοπείου στην

Αθήνα.

Η ίδρυση ενός τέτοιου ιδρύµατος εξήψε την φαντασία του λαού και δηµιούργησε υψηλές προσδοκίες για

την χρησιµότητά του στην κοινωνία. Το παλάτι θεώρησε ότι ένα Αστεροσκοπείο θα µπορούσε να συµβάλλει

ουσιαστικά στην αύξηση του γοήτρου του θρόνου και ο λαός, γαλουχηµένος µε την διδασκαλία των λογίων

της προεπαναστατικής περιόδου, θεώρησε ότι θα αναβαθµιζόταν πολιτισµικά και επιστηµονικά σύµφωνα µε

τα Ευρωπαϊκά πρότυπα. Σε τελευταία ανάλυση, στη συνείδησή του η Αστρονοµία ήταν η κατεξοχήν Ελλη-

νική επιστήµη, η οποία επιτέλους θα ξαναγεννιόταν στην πατρώα γη. Παράλληλα, υπήρχαν πολλές προσδο-

κίες από τις πιθανές εφαρµογές της επιστήµης στην κοινωνία, προς όφελός της, προσδοκίες οι οποίες καλλι-

εργήθηκαν συστηµατικά στην περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού. Σε κάθε περίπτωση η είδηση της

ίδρυσης του Αστεροσκοπείου Αθηνών έγινε ενθουσιωδώς δεκτή από την τότε Αθηναϊκή κοινωνία.

Ο Βούρης ανέλαβε την επιµέλεια του όλου έργου και πήγε το 1845 στην Βιέννη απ' όπου προµηθεύτηκε τα

πρώτα όργανα του νεοσύστατου Αστεροσκοπείου. Τα όργανα αυτά ήταν:

1. Ένα ισηµερινό διοπτρικό τηλεσκόπιο κατασκευής Plossl και διαµέτρου 158 mm.

2. Ένα µεσηµβρινό τηλεσκόπιο κατασκευής Starke διαµέτρου 94mm.

3. ∆ύο εκκρεµή και ένα χρονόµετρο.

4. Πέντε µικρά τηλεσκόπια.

Μια πλήρης σειρά µετεωρολογικών οργάνων.

Ο βασιλεύς Όθων, µόλις ενηµερώθηκε για τη µεγάλη δωρεά του Γ. Σίνα, απένειµε τον µεγαλόσταυρο του

Σωτήρος στον υιό του Σίµωνα Σίνα και φρόντισε ο ίδιος για την εξεύρεση κατάλληλου τόπου και αρχιτέκτο-

να για την ανέγερση του κτιρίου του Αστεροσκοπείου. Η πρώτη επιλογή του βασιλέα ήταν ο λόφος του Λυ-

καβηττού και ο αρχιτέκτονας Eduard Schaubert. Ο Schaubert υπέδειξε ότι ο Λυκαβηττός ήταν ακατάλληλος

λόγω του ανωµάλου και επικλινούς του εδάφους του, και πρότεινε τον λόφο των Νυµφών. Ο Όθωνας ενέ-

κρινε την πρόταση του αλλά δεν έµεινε ικανοποιηµένος από το σχέδιο του κτιρίου και συνέστησε επιτροπή

στην οποία µετείχε και ο Βούρης.


76

Το δεύτερο σχέδιο που υπέβαλε ο Schaubert, έτυχε γενικής αποδοχής. Το σχέδιο αυτό ήταν του νεαρού αρ-

χιτέκτονα Θεοφίλου Χάνσεν (Theophil Hansen) στον οποίο και ανετέθη η εκτέλεση του έργου. Για την εκ-

πόνηση του τελικού σχεδίου, ζητήθηκε η γνώµη του Βούρη και του µεγάλου αστρονόµου της εποχής Schu-

macher, προς τον οποίο ο Χάνσεν εξέφρασε δηµόσια τις ευχαριστίες του.

Το κτίριο του Αστεροσκοπείου έχει σταυροειδή µορφή η οποία είναι προσανατολισµένη µε βάση τα τέσσε-

ρα σηµεία του ορίζοντα. Στο κέντρο του σταυρού υπάρχει ο θόλος ο οποίος στέγαζε το τηλεσκόπιο Plossl.

Για την κατασκευή του, χρησιµοποιήθηκαν ελληνικά υλικά και ως επί το πλείστον Έλληνες τεχνίτες. Από

την περιγραφή του κτιρίου που δηµοσίευσε ο Χάνσεν µε τίτλο "Die freiherrlich von Sina'sche Sternwarte bei

Athen" στο περιοδικό "Allegemeine Bauzeitung" (1846,131), µαθαίνουµε ότι όλοι οι τοίχοι του κτιρίου είναι

κατασκευασµένοι από ασβεστόλιθο του Λόφου των Νυµφών, οι γωνίες, τα βάθρα, οι παραστάδες και τα ε-

πιστύλια είναι από υποκύανο µάρµαρο του Υµηττού, τα κιονόκρανα, τα γείσα, ολόκληρη η κυκλική βάση

του τηλεσκοπίου, τα περίθυρα, οι δύο κιονόµορφοι λυχνοστάτες δεξιά και αριστερά της κυρίας εισόδου (έρ-

γα του γλύπτη Siegel από το Αµβούργο), το οικόσηµο του ιδρυτή, καθώς και ο θριγκός µε το απόφθεγµα

"SERVARE INTAMINATUM (Τηρείν αµίαντον)", είναι όλα από λευκό Πεντελικό µάρµαρο. Οι επιφάνειες

ανάµεσα στις παραστάδες είναι στολισµένες µε παραστάσεις σε στυλ ελληνικής αγγειογραφίας, οι οποίες

εικονίζουν αστρονόµους της αρχαιότητας. Ο θόλος του τηλεσκοπίου είναι από χαλκό και κατασκευάστηκε

από τον εγκαταστηµένο στην Ελλάδα Γερµανό σιδηρουργό Monser.

H θεµελίωση του Αστεροσκοπείου Αθηνών, που ήταν και το πρώτο Αστεροσκοπείο των Βαλκανίων, έγινε

στις 26 Ιουνίου του 1842 κατά την διάρκεια εκλείψεως του Ηλίου. Εκφωνητής του πανηγυρικού2 της ηµέ-

ρας ήταν ο εµπνευστής και πρώτος διευθυντής του, ο Γεώργιος Βούρης. Στην οµιλία του ο Βούρης κινήθηκε

στο µοτίβο των διδασκάλων του Γένους. Εξήρε επί µακρόν τα επιτεύγµατα των αρχαίων και συνέδεσε την

ίδρυση του Αστεροσκοπείου και του Πανεπιστηµίου µε την αναγέννηση του έθνους και την επιστροφή στο

αρχαίο κλέος. Τόνισε µάλιστα ιδιαίτερα τα πρακτικά οφέλη του Αστεροσκοπείου, χωρίς όµως να τα εξειδι-

κεύει. H εκδήλωση έγινε µε µεγάλη επισηµότητα µε την παρουσία των βασιλέων, της κυβερνήσεως, της Ιε-

ράς Συνόδου και πλήθους λαού. Υπό τους χαρµόσυνους ήχους της µουσικής και τους ακατάπαυστους κανο-

νιοβολισµούς µιας ∆ανικής φρεγάτας που ήταν αγκυροβοληµένη στο λιµάνι του Πειραιά, κατατέθηκε ο θε-

µέλιος λίθος, µαζί µε την ακόλουθη επιγραφή:

"ΕΝ ΕΤΕΙ ΑΠΟ ΧΡΙΣΤΟΥ ΑΩΜΒ', ΜΗΝΟΣ ΙΟΥΝΙΟΥ ΚΣΤ' ΣΚΗΠΤΡΟΥΧΟΝΤΟΣ ΟΘΩΝΟΣ, ΤΟΥ

ΠΡΩΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΩΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ∆ΟΣ, ΕΤΕΘΗ Ο ΘΕΜΕΛΙΟΣ ΛΙΘΟΣ ΤΟΥ ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟΥ,

ΑΝΕΓΕΙΡΟΜΕΝΟΥ ΦΙΛΟΤΙΜΩ ΜΕΝ ∆ΑΠΑΝΗ ΤΟΥ ΕΝ ΒΙΕΝΝΗ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΠΡΟ-

ΞΕΝΟΥ ΒΑΡΩΝΟΥ Γ. ΣΙΝΑ, ΣΥΝΕΡΓΕΙΑ ∆Ε ΤΟΥ ΙΠΠΟΤΟΥ Α. ΠΡΟΚΕΣΧ - ΟΣΤΕΝ, ΠΡΕΣΒΕΩΣ

ΤΗΣ ΑΥΣΤΡΙΑΣ, ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ∆Ε ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΟΥ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ Γ. Κ. ΒΟΥΡΗ".

Πράγµατι, µετά την αποπεράτωση του κτιρίου το 1846, ο Βούρης ανέλαβε την διεύθυνση του ιδρύµατος.

Παρά την γενναιοδωρία του Σίνα και τον µεγάλο επιστηµονικό ζήλο του Βούρη, το Αστεροσκοπείο δεν βο-

ηθήθηκε αρκετά από το κράτος, έτσι ώστε να µπορέσει να λειτουργήσει κανονικά και να ανταποκριθεί στον

προορισµό του. Αξίζει να σηµειωθεί ότι τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας του, ολόκληρο το προσωπικό του

Αστεροσκοπείου αποτελούνταν µόνο από τον διευθυντή του.

Παρ' όλα όµως τα προβλήµατα και την παντελή έλλειψη πιστώσεων, ο Βούρης άφησε µεγάλο επιστηµονικό

έργο. Το 1843 δηµοσιεύει σειρά µετεωρολογικών παρατηρήσεων που έκανε από την ταράτσα του σπιτιού

του από το 1839 έως το 1842. Ασχολείται συστηµατικά µε την Αστρονοµία και δηµοσιεύει στο έγκυρο α-

στρονοµικό περιοδικό Astronomische Nachrichten, σειρά εργασιών σχετικά µε την ίδια κίνηση του Σείριου,

τον πλανήτη Ποσειδώνα, τις Γεωγραφικές συντεταγµένες του Αστεροσκοπείου, την αντίθεση του πλανήτη

Άρη κά.

Όµως ο ιδιόρρυθµος χαρακτήρας του και ο φθόνος διαφόρων συναδέλφων του, τον οδήγησαν σε ρήξη µε το

Πανεπιστήµιο και το Υπουργείο Παιδείας. Έγγραφο του τότε υπουργού Σταυρ. Βλάχου µε ηµεροµηνία

13/8/1853, προς τον Βασιλέα, δείχνει την έντονη πολεµική η οποία είχε υιοθετηθεί από το υπουργείο προς

τον Βούρη. Επίσης η πρόταση της αµέσου διαδοχής του Βούρη από τον καθηγητή των Μαθηµατικών στο

Πανεπιστήµιο Ιωάννη Παπαδάκη µε σκοπό τον "Σωφρονισµό" του, η οποία περιλαµβάνεται στο ίδιο έγγρα-

φο, δείχνει ότι και ο Παπαδάκης υπέσκαπτε την φήµη του Βούρη µε σκοπό την διαδοχή του στην θέση του

διευθυντού του ιδρύµατος. Με σειρά αιτήσεων του ο Βούρης ζητά αύξηση των πιστώσεων του ιδρύµατος

καθώς και τον πλήρη έλεγχο αυτού. Η τελευταία αυτή απαίτηση του Βούρη θεωρήθηκε απαράδεκτη από τον

υπουργό Βλάχο και η ρήξη κορυφώθηκε πιθανώς µε τον διορισµό άλλου φύλακα στο Αστεροσκοπείο από

αυτόν που είχε υποδείξει ο Βούρης.


77

Τα γεγονότα αυτά, τον οδήγησαν στην απόφαση να εγκαταλείψει την Αθήνα και να µεταβεί στην Βιέννη το

1855. Παρ' όλες τις προσπάθειες του Σίνα να τον µεταπείσει ώστε να επιστρέψει στην Αθήνα, ο Βούρης πα-

ρέµεινε στην Βιέννη µέχρι τον θάνατο του. Στην Βιέννη, παρ' όλα τα οικονοµικά και τα προβλήµατα υγείας

που αντιµετώπιζε, συνέχισε να εργάζεται και να δηµοσιεύει αστρονοµικές εργασίες. Το 1859 δηµοσιεύει στο

Astronomische Nachrichten πραγµατεία όπου εξιστορεί την επιστηµονική του δράση στην Ελλάδα και τις

έρευνες του στην Βιέννη. Οι έρευνες του αυτές αφορούσαν την ταξινόµηση και συγγραφή του πλούσιου υ-

λικού που είχε συλλέξει τα 18 χρόνια που ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήµιο και τα 8 χρόνια που ήταν διευ-

θυντής στο Αστεροσκοπείο. Το υλικό αυτό επρόκειτο να δηµοσιευτεί σε δύο τόµους µε τίτλο "Memoiren der

Athenienser Sternwarte", µε δαπάνη του Σίµωνος Σίνα υιού του ιδρυτή του Αστεροσκοπείου.

Επίσης, την ίδια εποχή ασχολείται µε την θεωρία των αριθµών, τον λογισµό των πιθανοτήτων και άλλα θέ-

µατα των µαθηµατικών. Όµως δεν δοκίµασε την χαρά να δει όλο αυτό το έργο δηµοσιευµένο. Πέθανε σε

ηλικία 58 ετών στις 16 Ιουλίου 1860, πιθανότατα από κίρρωση του ήπατος.

Αργότερα όλο το αδηµοσίευτο έργο του και η βιβλιοθήκη του η οποία περιελάµβανε 663 βιβλία και πολλά

χειρόγραφα, πουλήθηκε από την αδελφή του στο Αστεροσκοπείο, αντί του ποσού των 1500 δραχµών. Με τις

περιπέτειες του ιδρύµατος τις δεκαετίες που ακολούθησαν, τα χειρόγραφα αυτά χάθηκαν. Θα ήταν ευχής

έργο, να ανευρεθούν έτσι ώστε το όνειρο του Βούρη να δει δηµοσιευµένο όλο το έργο του, να πραγµατοποι-

ηθεί στις µέρες µας σαν ελάχιστος φόρος τιµής στον πρώτο αστρονόµο της σύγχρονης Ελλάδος.

Η περίοδος Βούρη υπήρξε σηµαντική για την Ελληνική Αστρονοµία. Για πρώτη φορά, µετά από αιώνες Έλ-

ληνας αστρονόµος παρήγαγε πρωτότυπο επιστηµονικό έργο που δηµοσιεύτηκε στη διεθνή βιβλιογραφία.

Αναφέρονται αρκετές εργασίες στο έγκριτο περιοδικό Astronomische Nachrichten, αλλά πρέπει να λάβουµε

υπ' όψιν µας ότι µεγάλο µέρος του έργου του, όπως ο κατάλογος των θέσεων "περισσοτέρων των 1000 α-

στέρων οι οποίοι δεν περιλαµβάνοντο στους καταλόγους του Bode ή του Rumker", παρέµεινε αδηµοσίευτο.

Οι επιθέσεις που δέχθηκε, οφείλονται κυρίως στην άγνοια που επικρατούσε στους ακαδηµαϊκούς κύκλους

εκείνη την εποχή καθώς και σε διάφορα προσωπικά συµφέροντα. Κατηγορήθηκε από πολλούς ότι οι εργασί-

ες του δεν δηµοσιευόταν στα Ελληνικά! και ότι δεν είχαν πρακτικά αποτελέσµατα για την Ελληνική ναυσι-

πλοϊα. Και όµως, ο Βούρης προσδιόρισε τις γεωγραφικές συντεταγµένες του Αστεροσκοπείου, οι οποίες α-

πετέλεσαν τη βάση για την χαρτογράφηση της χώρας µας. Οι προσωπικές βλέψεις και η εµπάθεια των επι-

κριτών του ήταν πολλές φορές κακοήθεις. Κατηγορήθηκε ότι ζήτησε να γκρεµιστούν τα ερείπια της Ακρο-

πόλεως για να ελευθερωθεί ο νότιος ορίζοντας του Αστεροσκοπείου! Η κατηγορία αυτή, η οποία αναφέρεται

σε ξενόγλωσσες βιογραφίες του Βούρη, αποτελεί λασπολογία εναντίον του για τον απλούστατο λόγο ότι η

Ακρόπολις βρίσκεται Βορειοανατολικά του Αστεροσκοπείου και ο νότιος ορίζοντας είναι ακόµη και σήµερα

ανοιχτός.

Ο Βούρης συνετέλεσε όσο κανείς άλλος στην ίδρυση του Αστεροσκοπείου Αθηνών. ∆υστυχώς όµως, προέ-

τρεχε του καιρού του. Η τότε Ελληνική κοινωνία δεν ήταν έτοιµη να δεχθεί και να στηρίξει ένα τέτοιου εί-

δους ερευνητικό ίδρυµα.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Ο πατριάρχης της οικογενείας Σίνα, ήταν ο βαρώνος Σίµων Σίνας. Γεννήθηκε στην Μοσχόπολη το 1753

και οι εµπορικές του δραστηριότητες τον οδήγησαν στην Βιέννη. Με την Γαλλική επανάσταση η µεν Αγγλία

απέκλεισε τους λιµένες της Ευρώπης και η Γαλλία κατέλυσε την Ενετική δηµοκρατία. Την ιστορική συγκυ-

ρία εκµεταλλεύτηκε ο Σίνας και ανέλαβε σχεδόν µονοπωλιακά το εµπόριο µε την Ανατολή. Σύντοµα έγινε

βαθύπλουτος και το 1818 ο αυτοκράτορας του απένειµε τον τίτλο του Βαρώνου. Πέθανε το 1822. Ο Γεώρ-

γιος Σίµωνος Σίνας, γεννήθηκε το 1783. Αύξησε την περιουσία του πατρός του εκµεταλλευόµενος την νοµι-

σµατική κρίση στην Αυστρία µετά τους συνεχείς πολέµους µε την Γαλλία. Απέκτησε τεράστια κτηµατική

περιουσία καθώς και µεγάλο αριθµό από υφαντουργεία και νηµατουργεία. Συνετέλεσε στην ίδρυση της

Τράπεζας της Αυστρίας, της οποίας ανέλαβε και την διεύθυνση. Εξελέγη πρόεδρος των εµπόρων της Βιέν-

νης, αξίωµα το οποίο διατήρησε ισόβια. Ίδρυσε το Πολυτεχνείο της Βιέννης και κατασκεύασε τον σιδηρό-

δροµο της νοτίου Αυστρίας. Το 1834, η αντιβασιλεία τον διόρισε Γενικό Πρόξενο της Ελλάδος. Πέθανε το

1853. Ο γιός του Σίµων συνέχισε επάξια το έργο των προγόνων του. Γεννήθηκε το 1810 και έτυχε αρίστης

εκπαιδεύσεως η οποία του δηµιούργησε έντονα πνευµατικά ενδιαφέροντα. ∆ιετέλεσε πρεσβευτής της Ελλά-

δος στην Βιέννη, το Μόναχο και το Βερολίνο µέχρι το 1862. Στην Αυστρία, πέρα από τις επιχειρηµατικές

του δραστηριότητες ανέπτυξε έντονη κοινωνική δράση, για την οποία τιµήθηκε µε τους ύψιστους τίτλους

τιµής. Η συµβολή του στην Ελλάδα ήταν τεράστια. Βοήθησε πολλούς νεαρούς Έλληνες φοιτητές, συντήρη-

σε το Αστεροσκοπείο για δεκαετίες, ενίσχυσε το έργο της "Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας", οικοδόµησε τον


78

ναό της Αγίας Τριάδας στην Βιέννη, και τέλος ίδρυσε την Ακαδηµία Αθηνών. Μετά τον θάνατο του το

1876, η σύζυγός του Ιφιγένεια συνέχισε το πολυποίκιλο έργο του.

2. Ο λόγος του Βούρη κατά την τελετή της θεµελιώσεως του Αστεροσκοπείου έχει ως ακολούθως:

"Τά πάντα είς τόν υλικόν καί νοερόν κόσµον υποτάσσονται είς νόµους τούς οποίους ο παντοδύναµος καί

πάνσοφος του Παντός Ποιητής επέθεσεν είς τά πλάσµατα της κτίσεως του. Η σηµερινή ηµέρα µαρτυρεί περί

των νόµων τούτων: βλέποµεν αυτούς πληρουµένους υλικώς έν ούρανω καί νοερως επί γης. Ό Ήλιος, ο πα-

γκοίνως φωστήρ των επί γης καί τόσων αλλων ουρανίων σωµάτων, κρύπτει σήµερον τάς ακτίνας του καί

σκοτίζεται, υπακούων είς τούς νόµους του Κτίσαντος αυτόν, καί αναλαµβάνει αϋθις τό απολωλός φως, υπο-

τασσόµενος εις τούς αυτούς απαρασαλεύτους νόµους της υλικης κτίσεως. Όι νοεροί φωστήρες του κόσµου,

οι ένδοξοι πρόγονοί µας, οι φωτίσαντες τό πάλαι τήν οικουµένην διά της σοφίας καί των γνώσεων των, οι

καί µετά θάνατον ετι ζωντες καί διαδίδοντες τά φωτα διά των αθανάτων συγγραµµάτων των εις τούς µεταγε-

νεστέρους, αυτοί λέγω οι Έλληνες µαρτυρούσι περί των νόµων, των διοικούντων τά της νοεράς κτίσεως. Το

Έλληνικόν έθνος καί κραταιώτερον τό πάλαι καί σοφώτερον και ενδοξώτερον παντός άλλου, υπέκυψε µέν

είς τόν γενικόν της υλικής φύσεως νόµον, ότις απονέµει είς παν τό γεγενηµένον τήν εποχήν της ακµής, πα-

ρακµής καί φθοράς: υπέκειτο δέ καί είς άλλον ανώτερον νόµον, είς τόν οποίον η θεία πρόνοια ηυδόκησε νά

καθυποβάλη τά της νοεράς κτίσεως. Ό Νόµος ούτος ειίαι η εκ νεκρών ανάστασις, τήν οποίαν τά λογικά µό-

νον όντα χαίρουσιν. Το Ελληνικόν Έθνος, αφυπνώσαν επ’ αιώνας, ηγέρθη ηδη, καί λογισθέν εν τοις νεκροίς

ανέστη πάλιν εκ του τάφου, καί ζη πάλιν µετά ζώντων καί κραταιούται καί προοδεύει, καί σπεύδει µετ’ εν-

θέρµου ζήλου, νά αναλάβη τήν προτέραν δόξαν του. " Ώς εµεγαλύνθη τά εργα Σου Κύριε, πάντα εν σοφία

εποίησας".

Τοιούτη τις παράδοξος παλιγγενεσία ενός ολοκλήρου αρχαίου έθνους δικαίως εκπλήττει τήν ανθρωπότητα,

διότι η Ιστορία παρόµοιον άλλου τινός έθνους παράδειγµα δέν µας παρέχει. Ποία άραγε η αιτία τούτου του

θαύµατος; Βέβαια ουδεµία αλλη, ει µή η νοερά δόξα των προγόνων µας, ήτις ενεθάρρυνε τά µεταγενέστερα

έθνη νά µιµηθώσι τόν υπέρ των φώτων ζήλον των Ελλήνων, ήτις ενέπνευσε εις τάς ψυχάς των εθνών αισθή-

µατα ευγνωµοσύνης πρός τούς παίδας των Ελλήνων νά µή λησµονήσωσι ποτέ καί υπό τάς πλέον δεινάς πε-

ριστάσεις τήν ένδοξον καταγωγήν των, νά διατηρήσωσι τόν υπέρ της ελευθερίας καί υπέρ των φώτων ζήλον

των, καί νά χύσωσι τέλος µετά χαράς τό αίµα των εις δεκαετή υπέρ πίστεως καί πατρίδος ιερόν αγώνα.

Ιδού, φίλοι Όµογενεις! έφθασεν η ωρα της ελευθερίας µας. Ιδού, νεµόµεθα ήδη καί τά αγαθά αυτής, επειδή

καί ανεξαρτησίαν πολιτικήν καί θρόνον µοναρχικόν κεκτήµεθα, καί υπό τά σκήπτρα βασιλέως δικαίου καί

αγαθού χαίροµεν καί ασφάλειαν της ζωής καί των κτηµάτων µας, καί ανατροφήν καλήν των τέκνων µας, καί

τήν ποθητήν ησυχίαν των οικογενειών µας, καί ανάπαυσιν καί ευκαιρίαν εις τό νά µιµηθώµεν τούς ενδόξους

προγόνους µας, καταγινόµενοι εις επιστήµας καί τέχνας, καί νά φανώµεν ούτως άξιοι κληρονόµοι της πα-

τρώας ηµών δόξης.

Αδυνατώ, φίλοι "Οµογενείς! Νά υποµνήσω καν εν συνόψει τά όσα υπό τήν πατρικήν κηδεµονίαν του σεβα-

στού ηµών Άνακτος εκατορθώθησαν µέχρι τούδε πρός εντελή αναγέννησιν της φιλτάτης πατρίδος µας, ως

πρός τήν πολιτικήν ύπαρξιν αυτής καί τήν των φώτων εν αυτή εξάπλωσιν. Πρός εξιστόρησιν των κατορθω-

µάτων τούτων καί τόπος καί χρόνος καταλληλότερος απαιτείται, καί ο διηγούµενος αυτά ικανώτερος εµού.

Αρκούµαι ως πρός τούτο νά αναφέρω τό πρώτον Ελληνικόν Πανεπιστήµιον καί τό κατάστηµα, του οποίου η

σύστασις συνήγαγεν ηµάς σήµερον ενταύθα, διά νά θέσωµεν τόν θεµέλιον αυτού λίθον. Τό ανώτατον της

Ελλάδος εκπαιδευτικόν κατάστηµα, άµα εσυστήθη υπό της πατρικής φροντίδος του σεβαστού ηµών Βασι-

λέως, διήγειρε τήν συµπάθειαν καί τόν ενθουσιασµόν παντός του πεφωτισµένου κόσµου όστις δέν εδίστασε

νά συνεισφέρη αµέσως καί πλουσιοπαρόχως εις τελειοποίησιν αυτού. Ή λαµπρά οικοδοµή του καταστήµα-

τος τούτου, η βιβλιοθήκη, τό ταµείον της Φυσικής καί Χηµείας, αι χρηµατικαί συνεισφοραί των απανταχού

της οικουµένης Ελλήνων καί Φιλελλήνων είναι τεκµήρια αναντίρρητα της παγκοσµίου χαράς, της οποίας

πρόξενος η σύστασις τοιούτου καταστήµατος των φώτων εις τήν αρχαίαν των φώτων πατρίδα. Τό κατάστη-

µα τουτο, νεοσύστατον ον, στερείται βέβαια ακόµη πολλών αναγκαίων µέσων, µέ τά όποια βλέποµεν προι-

κισµένα τά πρό εκατονταετηρίδων ήδη υπάχοντα Πανεπιστήµια της λοιπής Ευρώπης. Ουδεµία αµφιβολία

όµως, οτι τό Πανεπιστήµιον µας, προοδεύον οµού µέ αυτό τό έθνος, θέλει φθάσει µετ 'ου πολύ εις τόν σκο-

πούµενον βαθµόν της τελειότητος. Εν τω µέσω τούτου τού καταστήµατος η διδασκαλία εξετάνθη ήδη εις

όλους τούς κλάδους των ανθρωπίνων γνώσεων, καί αι πλείσται των επιστηµών επροικίσθησαν µέ καθέδρας.

Μία όµως των επιστηµών, η υψηλοτέρα πασών, παρηµελείτο µέχρι τούδε καί καθυστερείτο πάσης σχεδόν


79

προνοίας καί περιθάλψεως: λέγω τό καύχηµα του ανθρωπίνου νοός, τήν κορωνίδα των γνώσεών µας, την

Αστρονοµίαν. Αρκεί νά αναφέρω τό ουράνιον τούτο όνοµα, διά νά διεγείρω τήν προσοχήν καί τά υψηλά και

γενναία αισθήµατα παντός πεπαιδευµένου και ευαισθήτου. Αρκεί νά ονοµασθή τό υψηλόν αντικείµενον της

επιστήµης ταύτης, διά νά εξάψη αισθήµατα σεµνότητος καί µεγαλοπρεπείας. Καθ’ οτι αι έννοιαι, τάς οποίας

η επιστήµη αύτη µας χορηγεί περί του µεγέθους του κόσµου καί περί της δυνάµεως, σοφίας και αγαθότητος

του παντοδυνάµου αυτού ∆ηµιουργού, πρέπει νά αφαρπάζωσι καί ανθρώπους, άλλως αναισθήτους, εις θαυ-

µασµόν, προσκύνησιν καί σεβασµόν. Πασίδηλα είναι πρός τούτοις, τά πλεονεκτήµατα, τά οποία η επιστήµη

αύτη επιχορηγεί εις τήν πολιτικήν κοινωνίαν των ανθρώπων ως πρός τήν υποδιαίρεσιν καί κατανόησιν του

χρόνου, τήν ναυτιλίαν, τόν προσδιορισµόν των επί γης τοποθεσιών καί αλλα παρόµοια αναρίθµητα. Εν γένει

δέ η γνώσις των αληθών σχέσεων καί συναρµογών, αι οποίαι συνδέουσι τήν µικράν γην µας µέ το σύστηµα

του Παντός, είναι διά τόν πεφωτισµένον άνθρωπον καί ωφέλιµος εν τω άµα καί αξιοπρεπής.

Ή γνώσις αύτη υψώνει τό πνεύµα µας υπεράνω των επιγείων καί µας αποσπά από πολλά, τά οποία δεσµεύ-

ουσι τάς καρδίας ηµών εις τήν γην, καί µας παρουσιάζονται επί του µικρού τούτου πλανήτου ως µεγάλα καί

σπουδαία, καί αυτή εκείνη η γνωσις προκαλεί επί γης ήδη σειράν εννοιών, των οποίων η εξακολούθησις καί

πέραν του τάφου αποτελεί µέρος της αιωνίου ηµών µακαριότητος. 'Ενί λόγω, κατά τήν ρήσιν σοφού τινός

Γερµανοϋ: " Ή Αστρονοµία παρέχει εις τόν άνθρωπον καρδίαν υψηλήν, καί όµµα υπερέχον της γης, καί

πτερύγας ανυψούσας εις τό απειρον, καί ενα Θεόν, ουχί πεπερασµένον, αλλά απέραντον".

∆ιά τάς αιτίας ταύτας βλέποµεν τήν σήµερον απανταχού της πεφωτισµένης οικουµένης καθέδρας της Α-

στρονοµίας, Αστεροσκοπεία λαµπρά καί πολύτιµα, περιποιηµένα µέ εέθερµον ζήλον υπό ηγεµόνων καί λα-

ων, καί προικιζόµενα καθηµερινώς µέ νέα καί πολυέξοδα όργανα καί άλλα βοηθήµατα. Μόνη η Ελλάς,

προωρισµένη απ’ αυτής της φύσεως διά τήν ναυτιλίαν, ως τόν αξιολογώτερον πόρον της υπάρξεώς της, ε-

στερείτο µέχρι τούδε Αστεροσκοπείου καί αστρονοµικών µαθηµάτων. Τούτο δέ τόσον λυπηρότερον διά τόν

τόπον, όπου ετέθη η βάσις της Αστρονοµίας, εξ’ ου προήλθον γνώσεις, επί των οποίων στηρίξαντα τά νεώ-

τερα έθνη ύψωσαν τήν θαυµάσιον οικοδοµήν της νεωτέρας Αστρονοµίας.

Καθώς καί εις αλλας επιστήµας, ούτω καί εις ταύτην οι ένδοξοι πρόγονοι µας ειναι οι οδηγοί καί οι διδά-

σκαλοι των µεταγενεστέρων. Έκ των αρχαίων Ελληνικών ναµάτων εποτίσθησαν καί ενταύθα αί φιλοµαθείς

ψυχαί τών νεωτέρων. Ήδη 640 έτη πρό Χριστού ο Θαλης υπελόγισεν έκλειψιν του ηλίου. Ο Πυθαγόρας α-

ναµφιβόλως είχε γνώσεις αστρονοµικάς, προσεγγιζούσας κατά µέρος εις τήν µόνην αληθή της Αστρονοµίας

επιστήµην των νεωτέρων. Περίπου 300 ετη π.Χ. ο Τιµοχάρης καί ο Αρίστυλλος ενησχολήθησαν εις πλανη-

τών παρατηρήσεις. Ο Αρίσταρχος ο Σάµιος 267 ετη π.Χ. υπερέβαλε τούς λοιπούς κατά τό φιλοσοφικόν

πνευµα, καθ' οτι εδίδασκεν ήδη τήν διπλήν της γης κίνησιν περί τόν αξονά της καί περί τον ήλιον, κατά τήν

άµεπτον µαρτυρίαν του Αρχιµήδους. Εκατόν περίπου έτη µετ’ αυτόν ήκµασεν ο αναντιρρήτως πρώτιστος

των αρχαίων αστρονόµων, ο περικλεής Ίππαρχος, όστις επροσδιόρισεν ακριβέστερον των πρό αυτού τήν

διάρκειαν του ηλιακού έτους, εφεξής αυτήν τήν εκκεντρικότητα της περιφοράς της γης καί τήν οπισθοδρό-

µησιν των της ισηµερίας σηµείων. Έπεχειρίσθη δέ µάλιστα καί κατάλογον των απλανων αστέρων, η ως λέ-

γει ο Πλίνιος: " Ausus rem etiam Deo improfam, annumerare posteris Stellas, coelo in haereditatem cunctis

relieto" τουτέστιν: Απετόλµησε πραγµα καί τω Θεώ ασεβές, του απαριθµήσαι τοις µεταγενεστέροις τούς

αστέρας, αφήσας τοις πάσι τόν ουρανόν κληρονοµίαν. Είθε τά συγγράµµατα του µεγάλου τούτου αστρονό-

µου νά εσώζοντο πρός µέγα όφελος της σηµερινής Αστρονοµίας. Κατά τόν δεύτερον αιωνα µ.Χ. ήκµασεν ο

Πτολεµαίος, του οποίου η Μεγάλη Σύνταξις, επονοµαζοµένη υπό των πρώτων µεταφραστών αυτής, των

Αράβων Αλµαγέστ καί µέχρι της σήµερον ακόµη χαίρει υπόληψιν καί εφαρµογής επωφελεστάτην, µ’ ολον

οτι είχε δόξας εσφαλµένας περί του συστήµατος του παντός καί εφάνη αχάριστος πρός τόν Ίππαρχον, εξ ου

ερρανίσθη τάς πλείστας παρατηρήσεις. Ό καιρός δέν µοι συγχωρεί νά αναφέρω ενταύθα καί περί των λοι-

πών Ελλήνων αστρονόµων, του Αναξιµάνδρου, Αυτόλυκου, Αράτου, Ερατοσθένους καί αλλων, επίσης καί

περί εκείνων, οίτινες διά µαθηµατικών ερευνών συνετέλεσαν εµµέσως εις τήν πρόοδον της Αστρονοµίας.

Μέ χαράν οµως ανεκλάλητον προφέρω τά ονόµατα τριων αστρονόµων Ελλήνων, οίτινες έζησαν καί εκαµαν

τάς παρατηρήσεις των εις αυτάς τάς Αθήνας µας. Είναι δέ ούτοι ο Φαίνος, ο Ευκτήµων καί ο Μέτων. Ήµεις

ευρισκόµεθα ενταύθα εις τόπον καθιερωµένον εις τήν Αστρονοµίαν, επειδή ενταύθα εις αυτήν τήν Πνύκα,

όπου µέλλει νά κτισθή της νέας Ελλάδος τό πρώτον Αστεροσκοπείον, ο Μέτων είχε πρό 2200 ετών τό Α-

στεροσκοπείον του, καί εις τόν ιερόν τούτον τόπον εξετέλεσε τάς παρατηρήσεις του. Ο περίκλυτος ούτος

οµογενής καί συµπολίτης µας εκτός των άλλων κατορθωµάτων του, επενόησε κατά το 433 ετος π.Χ. καί τόν

γνωστόν σεληνιακόν κύκλον, καί η εφεύρεσις αύτη εφάνη τόσον αξιόλογος καί σπουδαία εις τούς τότε Αθη-

ναίους, ώστε ανεχάραξαν µέ χρυσά γράµµατα τούς περί τούτου υπολογισµούς του, όθεν καί του Κύκλου


80

τούτου η µέχρι της σήµερον συνήθης επωνοµασία του χρυσού αριθµού. Φίλοι Οµογενείς! Ή ανέκαθεν ευχή

µου, του νά ιδώ τήν πατρίδα µας προικισµένην καί µέ Αστεροσκοπείον, εκπληρούται σήµερον σύν Θεώ.

Κατέβαλον δέ πρό χρόνων ήδη όλας τάς µικράς δυνάµεις µου εις τό νά αποπερατωθή η υπόθεσις αύτη, έχων

αδιαλείπτως πρό οφθαλµών καί τήν αξιοπρέπειαν της επιστήµης καί τό συµφέρον της κοινής ηµών πατρίδος.

Κατενόησα εντελώς ενός τοιούτου καταστήµατος τό µέγα όφελος, µάλιστα δέ καί τήν κατεπείγουσαν ανά-

γκην διά τό έθνος µας, ως θαλασσοπόρον, προαισθανόµενος εν τω άµα καί τήν χαροποιόν εντύπωσιν, την

οποίαν τό πρώτον της Ανατολής Αστεροσκοπείον µέλλει νά προξενήση εις όλον τόν πεφωτισµένον κόσµον.

Βλέπων συγχρόνως δέ καί τάς µεγάλας δυσκολίας, εις τάς οποίας διά τό πολυέξοδον υπόκειται η σύστασις

ενός τοιούτου καταστήµατος, επροσπάθησα νά αναφερθώ εις άνδρα φιλογενή καί πλούσιον, δυνάµενον νά

καταβάλη τά πρός τούτο αναγκαία έξοδα, όπερ καί κατώρθωσα, τυχών κατά τούτο της αόκνου συνεργείας

του εξοχωτάτου πρέσβεως της Αυστρίας, του φιλοµούσου καί φιλέλληνος κυρίου Πρόκεσχ – ‘Οστεν. Τοιού-

τον άνδρα εύρον τόν εν Βιέννη Γενικόν Πρόξενον της Ελλάδος, Κύριον Βαρώνον Σίνα. Ό φιλογενέστατος

ούτος 'Ελλην, άµα πληροφορηθείς περί της ωφελείας ενός τοιούτου επιστηµονικού καταστήµατος διά τήν

πατρίδα µας, συγκατένευσεν αµέσως εις τήν ανέγερσιν αυτού, παραγγείλας τήν κατασκευήν των κυριωδε-

στέρων οργάνων ενός Αστεροσκοπείου, τά οποία καί ετοιµάζονται ηδη υπό των περιφηµοτέρων εν Βιέννη

τεχνιτών, δωρίσας δέ καί ετέραν σηµαντικήν ποσότητα πρός οικοδοµήν αυτού του Αστεροσκοπείου, του

οποίου σύν Θεώ θέτοµεν ήδη τόν θεµέλιον λίθον.

Είθε αι προσδοκίαι, τάς οποίας συλλαµβάνοµεν τήν ώραν ταύτην, νά µή µαταιωθώσιν εις τό εξής, καί είθε οι

µέλλοντες διευθυνταί του καταστήµατος τούτου νά περιποιώνται αυτό µέ εκείνην τήν καθαράν αγάπην, µε

τήν οποίαν εσυστήθη. Από τόν γνήσιον ζήλον αυτών καί υπό τόν ανέφελον, λαµπρόν ουρανόν της Ελλάδος

η επιστήµη έχει τω όντι να προσµένη τά µέγιστα αποτελέσµατα. Πάλλει η καρδία µου, όταν στοχάζωµαι, οτι

θέλει έλθει καιρός, καθ' ον µέλλουν νά αναφανώσι καί εις τήν Ελλάδα νέαι ανακαλύψεις, γενόµεναι υπό Ελ-

λήνων εις τάς φυσικάς επιστήµας, διά νά δοξασθή καί αύθις τό δεδοξασµένον όνοµα της Ελλάδος. Επειδή

καί άξιον είναι καί δίκαιον, νά κατασταθώσι συναγωνισταί ισότιµοι καί συνάµιλλοι ανεπίληπτοι των σηµε-

ρινών πεφωτισµένων εθνών εις τό στάδιον των επιστηµών οι απόγονοι εκείνων των αοιδίµων καί ενδόξων

ανδρών, παρ’ ων παρέλαβον τά έθνη εκείνας τάς αρχάς καί βάσεις, επί των οποίων βλέποµεν τήν σήµερον

ανυψούµενον τόν θαυµάσιον ναόν της επιστήµης.

Όσον δέ δι’ εµέ, άλλο τι δέν ειµπορώ νά κάµω, ει µή νά αναπέµψω ευχάς ευχαριστηρίους εις τήν Θείαν πρό-

νοιαν, ήτις κατά τήν ανεξιχνίαστον αυτής βουλήν ηυδόκησε νά αναστήση ως εκ τάφου τό γένος των Έλή-

νων, καί νά χαρίση εις τήν πατρίδα µας ανεξαρτησίαν καί αυτεξουσιότητα, Βασιλέα καί Πανεπιστήµιον, τά

οποία τρία ουράνια δωρα ειναι τό µόνον ασάλευτον καί ακαταµάχητον εν τω κλύδωνι των καθηµερινών µε-

ταβολών καί µεταµορφώσεων, καί νά προσφέρω επ ονόµατι της επιστήµης τάς πλέον εγκαρδίους ευχαριστί-

ας εις όλους τούς ευεργέτας καί κηδεµόνας του Πανεπιστηµίου µας, πρό πάντων δέ εις τόν σεβαστόν ηµων

Βασιλέα, όστις καί ανήγειρε καί εδόξασε µέ τό υψηλόν του όνοµα τό πρώτον Πανεπιστήµιον της Ελλάδος.

∆ιά τούτο καί εκφωνώ εκ βάθους ψυχής: Ζήτω η ανεξαρτησία της Ελλάδος! Ζήτω ο Όθων, ο πρώτος Βασι-

λεύς της Ελλάδος σύν τη Βασιλίσση Αµαλία! Ζήτω δέ καί τό πρώτον Πανεπιστήµιον της Ελλάδος!

Βιβλιογραφία

Το Αστεροσκοπείον Αθηνών. Αστρονοµικά Νέα. Αριθ. 1, Αθήνα 1952

Abetti G. The History of Astronomy.London 1954

Dialetis D, Matsopoulos N. Nikolaides E. G. Vouris and the Foundation of the First Observatory in Balkan

Area. 1st General Conference of the Balkan Physical Union. Sept 26-28, 1991

Doig P. A Concise History of Astronomy. London 1950

∆ιαλέτης ∆, Ματσόπουλος Ν. Ορισµένες Πλευρές της Κοσµολογικής Αντίληψης του Ευγενίου Βουλγάρεως.

Συνέδριο "Οι θετικές επιστήµες στην περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού"∆άρισα 22-24 Απριλίου

1988. –Ευγενίδειον Πλανητάριον. Ίδρυµα Ευγενίδου, Αθήνα 1965.

Kαpaς Γ. Οι Επιστήµες στην Τουρκοκρατία Α&Β. Αθήνα 1992

Kαpaς Γ. Οι Φυσικές - Θετικές Επιστήµες στον Ελληνικό 18ο Αιώνα. Αθήνα 1977

Kυpιαζoπoυλoς B. Η Αστρονοµια και η Mετεωρoλoγια εις την Ελλάδα επί της Βασιλείας του Όθωνος. Αελ-

τιο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Κµος 19ος, Αθήνα 1969

Κωτσάκης ∆. Die Astronomie in Griechenland. Sterne und Weltraum. Jahrgang 4, Nr. 6, Juni 1965


81

Κωτσάκης ∆. Αστρονοµία και Mαθηµατικά κατά την Βυζαντινήν περίοδον. ∆ελτίο ΓΥΣ FV τριµηνία 1958

Κωτσάκης ∆. ∆ιδάσκαλοι του Γένους και Αστρονοµία. Αθήνα 1983.

Κωτσάκης ∆. To Πρώτον ερευνητικoν κέντρον της νεωτέρας Ελλάδος. Κµος αφιέρωµα εις τον Ηλιαν Γ.

Mαριoλoπoυλoν. Θεσ/νικη 1980

Λαϊος Γ. To Αστεροσκοπείο Αθηνών. Αθήνα 1962

Λασκαρίδης Π. Επετηρίδα Ελλήνων Αστρoνoµων. Αθήνα 1992

Matsopoulos N. Nikolaides E. J.F. Schmidt. A Famous German Astronomer in Greece. 1st General Confer-

ence of the Balkan Physical Union. Sept 26-28, 1991

Ματσόπουλος Ν. Η Αστρονοµία στην Περίοδο του Νεοελληνικού ∆ιαφωτισµού. Μιά Πρώτη Προσέγγιση.

Ηµερίδα "Τα Μαθηµατικά κατά την Περίοδο της Τουρκοκρατίας". ΚΝΕ/ΕΙΕ και ΕΜΕ. Αθήνα 15 Νοεµβρί-

ου 1993.

Ματσόπουλος Ν. Η Αστρονοµία στην Σύγχρονη Ελλάδα. 1700-2000. Αθήνα 2000

Μέρµηγκας Κ. Ιστορία των Επιστηµών. Αθήνα 1940

Νικολαϊδης Ε. (Editor) Οι µαθηµατικές Επιστήµες στην Τουρκοκρατία.

Πρακτικά Ηµερίδας. ΕΕΙΕΤ/ΚΝΕ-ΕΙΕ. 1990

Νικολαϊδης Ε., ∆ιαλέτης ∆. Η Γαλλική Επανάσταση και οι Ελληνικές θετικές επιστήµες. Γαλλικό Ινστιτού-

το Θεσσαλονίκης, τριήµερο µε θέµα "Η αναµορφωτική επίδραση της Γαλλικής Επανάστασης στα µαθηµα-

τικά και ο Ελληνικός απόηχος" 1989.

Πλακίδης Σ, Κωτσάκης ∆. Astronomy in Modern Greece. Athens 1978 Πλακίδης Σ. Astronomy in Modern

Greece. Athens 1960

Πλακιδης Σ. Μαυρίδης Λ. Αστρονοµία. ΜΕΕ "∆ρανδάκη", τόµος 10ος β'έκδοση

Πλακιδης Σ. Το Εθνικόν Αστεροσκοπείον Αθηνών και το Έργον του (1842-1965). "Τεχνικά Χρονικά",

Τευχ. 8, Αθήνα 1969

Σαρρής Ε. ∆ηµήτριος Κ. Κοκκίδης. ∆ηµοσιεύσεις ΕΑΑ Νο 28, Αθήνα 1987

Σκαρπαλέζος Α. Απότην Ιστορίαν του Πανεπιστηµίου Αθηνών (Ιστορικά Κείµενα και ιστορικά Στοιχεία)

Αθήνα 1964

Στεφανΐδης Μ. Εισαγωγή εις την Ιστορίαν των Φυσικών Επιστηµών. Αθήνα 1938 Τα Μαθηµατικά Στην

Τουρκοκρατία. Ευκλείδης τευχ 40-41, Αθήνα 1994

Πάπυροι τόµος 1, 2012 * Papyri - volume 1, 2012 · 2016. 3. 19. · Πάπυροι -...

Documents

Transcript of Πάπυροι τόµος 1, 2012 * Papyri - volume 1, 2012 · 2016. 3. 19. · Πάπυροι -...