Papyri - Scientific Journal Delti · Papyri - Scientific Journal Delti τόμος 3, 2014 volume 3,...

ISSN2241-5106

Πάπυροι - Επιστημονικό ΠεριοδικόΔέλτοιτόμος 3 2014

Papyri - Scientific JournalDeltivolume 3 2014

ΜΑΡΩ Κ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ὁμότιμος Καθηγήτρια τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν τοῦ Ἐθνικοῦ καὶΚαποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου ἈθηνῶνEmail mpapathamathuoagr

Θεσσαλονίκη 2014 ndash Thessaloniki 2014

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό

Δέλτοι

Papyri - Scientific Journal

Delti

τόμος 3 2014 wwwacademyedugr

volume 3 2014 papyriacademyedugr

Κ Καραθεοδωρῆ Κ Ψάχος καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσική Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο

C Caratheodory K Psachos and Byzantine music The letters of Caratheodory to Psachos

101 ISSN2241-5106

Κ Καραθεοδωρῆ Κ Ψάχος καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσική Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο() C Caratheodory K Psachos and Byzantine music

The letters of Caratheodory to Psachos

ΜΑΡΩ Κ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ MARIA K PAPATHANASSIOU

Εἰσαγωγή - Περίληψη

Τί εἴδους σχέση μπορεῖ νὰ ὑπάρχει μεταξὺ τοῦ διασήμου μαθηματικοῦ Κωνσταντίνου Καραθεοδωρῆ (1873-1950) καὶ τοῦ ἐξέχοντος ἐθνομουσικολόγου καὶ καθηγητοῦ τῆς βυζα-ντινῆς μουσικῆς Κωνσταντίνου Ψάχου (1869-1949) Ἡ ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἑλληνικὴ καταγωγή τους καὶ ἡ ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἑλληνικὴ παράδοση μὲ κατ᾽ ἐξοχὴν ἐκπρόσωπόν της τὴ βυζαντινὴ μουσική Στὴν πλούσια βιβλιογραφία καὶ τὰ δημοσιευμένα ἀρχεῖα σχετικῶς μὲ τὰ ἔργα καὶ τὶς ἐν γένει δραστηριότητες τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ δὲν ὑπάρχει τίποτα τὸ ὁποῖο νὰ δείχνει τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴ βυζαντινὴ μουσική Οἱ ἀναφορὲς σχετικῶς μὲ τὶς γνώσεις καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά του σὲ θέματα τέχνης ἀφοροῦν κυρίως στὶς βαθειὲς γνώσεις του περὶ τῆς ζωγραφικῆς καὶ τῆς κλασικῆς μουσικῆς1 Ὅμως ἡ ὕπαρξη τριῶν ἐπιστολῶν τοῦ Κ Καρα-θεοδωρῆ πρὸς τὸν Κ Ψάχο μᾶς ἀποκαλύπτει μιὰ ἄλλη ἄγνωστη πτυχὴ τῆς προσωπικότητός του Οἱ δύο πρῶτες ἐπιστολές γραμμένες τὸ 1905 καὶ 1909 εἶναι ἀνέκδοτες Ἡ τρίτη ἐπιστο-λὴ (σὲ ἐπισκεπτήριο) γραμμένη τὸ 1924 ἔχει δημοσιευθεῖ προσφάτως ἀπὸ τὸν πρωτο-ψάλτη-μουσικολόγο Θ Ε Ἀκρίδα2

Στὴν παροῦσα ἐργασία ἡ δημοσίευση τῶν ἐπιστολῶν συνοδεύεται ἀπὸ διερεύνηση τοῦ περιεχομένου τους καὶ σχετικὰ σχόλια ἐνῷ καταβάλλεται προσπάθεια ἀναβιώσεως τοῦ πολιτικοῦ ἐπιστημονικοῦ καὶ καλλιτεχνικοῦ περιβάλλοντος κατὰ τὸ πρῶτο τέταρτο τοῦ 20οῦ

αἰῶνος στὸ ὁποῖο αὐτὲς χρονολογοῦνται

() Δημοσιεύθηκε εἰς τὸ ΝΕΥΣΙΣ 20 (2011-12) 25-61 Οἱ ἐπιστολὲς εὑρίσκονται στὴν κατοχὴ τῆς δικηγόρου κυ-ρίας Ἑλένης Δουρογιάννη-Ντάλλα ἀνηψιᾶς καὶ ἀναδεκτῆς τῆς Ἀμαλίας συζύγου τοῦ Κ Ψάχου Τὴν εὐχαριστῶ βαθύτατα ὄχι μόνον διότι μοῦ τὶς ἐμπιστεύθηκε γιὰ νὰ τὶς δημοσιεύσω σχολιάζοντάς τες ἀλλὰ καὶ διότι ἔθεσε στὴ διάθεσή μου σημειώσεις καὶ ἔγγραφα ἀπὸ τὸ προσωπικὸ ἀρχεῖο της γιὰ τὴ συγγραφὴ αὐτῆς τῆς ἐργασίας Τῆς τὴν ἀφιερώνω λοιπόν ὡς ἀντίδωρον τῆς ἐκτιμήσεως καὶ τῆς ἀγάπης της πρὸς ἐμὲ στὰ περίπου σαράντα χρόνια τῆς γνωριμίας μας 1 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ Ἕνας μαθηματικὸς ὑπὸ τὴ σκέπη τῆς ἐξουσίας Κρήτη Πανεπι-στημιακὲς ᾽Εκδόσεις Κρήτης 2007 σελ 410-413 2 Θ Ε ΑΚΡΙΔΑ Ἔλεγχος μουσικῶν δυσπλασιῶν Σ Καρᾶ Μεσολόγγι 2009 σελ 20


Δέλτοι


Delti





102 ISSN2241-5106

Ἡ πρώτη ἐπιστολἠ

Στὴν πρώτη ἐπιστολή του πρὸς τὸν Κ Ψάχο ὁ Κ Καραθεοδωρῆ γράφει

Πέραν Βασιλευούσης τῇ Τρίτῃ 10 Μαΐου 1905

Ἐρίτιμε καὶ ἐλλόγιμε Κύριε

Μετὰ πολλοῦ τοῦ ἐνδιαφέροντος ἡ καθ᾽ ἡμᾶς ὑγιαίνουσα μερὶς τῶν φιλομού-σων παρακολουθεῖ τὰς εὐσεβεῖς προσπαθείας τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολί-του Ἀθηνῶν καὶ τὰς ὑμετέρας ἐργασίας καὶ συμβολὰς πρὸς ἀνόρθωσιν τῆς ἐκρύθμου καταστάσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς Ἄγνοια προκατά-ληψις καὶ ἀνοησία ἐκ μέρους τῶν ἀντιφρονούντων παχυλὴ ἀμάθεια καὶ ἀνικα-νότης ἐκ μέρους τῶν Βυζαντινῶν ψαλτῶν ἐγέννησαν χάος μουσικὸν τοῦ ὁποί-ου ἡ διακόσμησις θὰ ἀπαιτήσῃ καὶ χρόνον ἀρκετόν καὶ πάλην καὶ ἀκαταγώ-νιστον ὑπομονήν καὶ θέλησιν Ἀγαθῇ τύχῃ Ἂς ἀποδείξῃ ἡ γεραρὰ καὶ θεόσω-στος ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ὅτι κέκτηται ὅλα τὰ προσόντα πρὸς διόρθωσιν τῶν κακῶς ἐχόντων Ἡμεῖς μακρόθεν χειροκροτοῦμεν εἰς πᾶσαν ὑμῶν ἐπιτυχίαν Ἄλλως τε μεγάλα ἀποτελέσματα [καὶ ἡ διόρθωσις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς ἢ μᾶλλον ἡ ἀναστήλωσις τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλους εἶναι μέγιστον κατόρθωμα] ἀπαιτοῦσι καὶ μεγίστους κόπους καὶ πλείστας ὅσας μελέτας Ἄριστα τοίνυν ἐσκέφθητε νὰ συστήσετε τὴν ἔκδοσιν ἰδιαιτέρας ἐφημερίδος πρὸς ὑποστήριξιν τοῦ θεοσεβοῦς ἀγῶνος καὶ διὰ τοῦτο σπεύδω νὰ σᾶς ἐμβάσω τὴν ἐμὴν ταπεινὴν ἐτησίαν συνδρομὴν εἰς τὴν φόρμιγγα Τὰ τοῦ σοφοῦ πρωτοψάλτου Εὐστρατίου φύλλα φροντίσατε νὰ πέμψητε κα-ταλλήλως ζητοῦντες παρ᾽ αὐτοῦ τὸ ἀντίτιμον τῆς συνδρομῆς του ὅπερ εἶναι ἔτοιμος νὰ σᾶς ἐμβάσῃ Βεβαίως θὰ ἔχετε ἤδη κατὰ νοῦν τὴν κατασκευὴν ὀργάνου καταλλήλου πρὸς ἀναπαράστασιν τῶν ἀσμάτων Εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαῖον νὰ ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ Βυζαντινὸν ὄργανον ὅπερ καὶ ἐν τῷ Παλατίῳ καὶ ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ ἦτο ἐν χρήσει Δι᾽ αὐτοῦ θὰ φωτισθῶμεν περὶ τοῦ ἀσφαλεστέρου τρόπου τῆς ἐκτελέ-σεως Ἡ ἔῤῥυθμος ἀνάγνωσις τῶν Εὐαγγελίων καὶ ἀποστόλων καὶ τὸ χῦμα ψάλλειν εὐκόλως ἴσως ἐπιτυγχάνονται Οὐχ᾽ οὕτως ὅμως ἔχει διὰ τὰ ἀργὰ καὶ μακρὰ μέλη ὡς τὰ τῶν Χερουβικῶν καὶ Κοινωνικῶν Δι᾽ αὐτὰ ἀπαιτεῖται ὄργανον πρὸς μελέτην ἰδίαν κάθαρσιν κατάλληλον ἁρμονικὴν συμφωνίαν καὶ σύμπτυξιν Ταῦτα καλλιον παντὸς ἄλλου γινώσκει ἡ ὑμετέρα μουσικολογιότης καὶ ἐκ τῆς ἔμφρονος αὐτῆς δράσεως ἀναμένονται καρποὶ ἄξιοι τῶν πόθων ὑμῶν καὶ τῶν προσδοκιῶν τῶν πανταχοῦ διεσπαρμένων ὀρθοδόξων Ἑλλήνων

Ἔῤῥωσθε ἐν παντὶ ἀγαθῷ

Κωνστ Στ Καραθεοδωρῆ


Δέλτοι


Delti





103 ISSN2241-5106

Ἀρχίζω μὲ μία παρατήρηση ἡ ὁποία ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς τρεῖς ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδω-ρῆ πρὸς τὸν Ψάχο εἶναι τὸ γράψιμό τους σὲ ἄπταιστα Ἑλληνικά καὶ μάλιστα σὲ ἀρχαΐζουσα καθαρεύουσα Λαμβανομένου ὑπ᾽ ὄψιν ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ γεννήθηκε στὸ Βερολίνο μεγά-λωσε στὶς Βρυξέλλες ὅπου ἐφοίτησε σὲ γαλλόφωνες σχολὲς καὶ εἶχε Γερμανίδα γκουβερνά-ντα μπορεῖ νὰ ἀναρωτηθεῖ κανείς πῶς ἀπέκτησε αὐτὴ τὴν ἐξαιρετικὴ γνώση τῶν ἑλληνικῶν πέραν τῶν κατ᾽ οἶκον συζητήσεων Ὑποθέτω ὅτι ἡ ἀπάντηση εἶναι ἡ ἴδια μὲ ἐκείνη τῆς κόρης του Δέσποινας Ροδοπούλου σὲ σχετικὴ ἐρώτηση Στὴν ἴδια καὶ τὸν ἀδελφό της Στέφανο ἔκα-νε μαθήματα ἑλληνικῶν κατ᾽ οἶκον ὁ ἀρχιμανδρίτης τῆς ἑλληνορθόδοξης ἐκκλησίας τοῦ Μο-νάχου Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο θὰ ἔμαθε καὶ ὁ πατέρας της τὰ Ἑλληνικά τὰ ὁποῖα ἀσφαλῶς θὰ μιλοῦσε μὲ ξενικὴ προφορά ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὸ ἐπεισόδιο κατὰ τὴ διδασκαλία του στὸ Τμῆμα Χημείας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (1923-1924) καὶ τὶς δικαιολογίες τῶν φοιτητῶν laquoὅτι τὰ ἑλληνικὰ τοῦ δασκάλου τους ἦταν πολὺ φτωχὰ καὶ δὲν μποροῦσαν νὰ τὸν καταλά-βουνraquo3 ἀλλὰ στὸν γραπτὸ λόγο τὰ Ἑλληνικά του ἦταν πραγματικῶς ἄψογα

Ἄς ἔλθουμε τώρα στὴν πρώτη ἐπιστολή ἐπισημαίνοντας ὅτι τόπον συγγραφῆς της ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἀναφέρει laquoΠέραν Βασιλευούσηςraquo ἀντὶ laquoΠέραν Κωνσταντινουπόλεωςraquo τὸ ὁποῖο παραπέμπει στὴ laquoΒασιλίδα τῶν πόλεωνraquo τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ μὲ ἡμερομηνία Τρίτη 10 (23) Μαΐου 1905 σημαίνει ὅτι γράφηκε 23 ἡμέρες μετὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Ὀρθοδόξου Πάσχα τὸ ὁποῖο τὸ ἔτος 1905 ἑορτάσθηκε τὴν Κυριακή 17 (30) Ἀπρι-λίου

Τὰ ἔτη 1904 καὶ 1905 ἦσαν πολὺ σημαντικὰ γιὰ τὸν Κ Καραθεοδωρῆ Τὴν 1 Ὀκτω-βρίου 1904 ἀνακηρύχθηκε διδάκτωρ4 καὶ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1905 εἶχε ἤδη ὁλοκληρώσει τὴν ἐπὶ ὑφηγεσίᾳ διατριβή του τὴν ὁποία ὑπέβαλε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Γκέτινγκεν στὶς 5 Μα-ρτίου 1905 (20 Φεβρουαρίου ἰουλ ἡμερολ) μὲ τὸν τίτλο laquoΠερὶ τῶν ἰσχυρῶν μεγίστων καὶ ἐλαχίστων στὴν περίπτωση ἁπλῶν ὁλοκληρωμάτωνraquo ἀποκτώντας δικαίωμα διδασκαλίας μολονότι εὑρισκόταν στὸ δέκατο ἑξάμηνο τῶν σπουδῶν του Πέρασε τὶς πασχαλινὲς διακο-πὲς τοῦ 1905 μὲ τὸν πατέρα του καὶ τὴν ἀδελφή του στὴν Ἰσθμία φιλοξενούμενοι τοῦ θείου του Τηλεμάχου5

Ἕνα ἐρώτημα εἶναι ποιές πασχαλινὲς διακοπὲς πέρασε στὴν Ἰσθμία τῶν ὀρθοδόξων ἢ τῶν καθολικῶν Τὸ 1905 τὸ Ὀρθόδοξο Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 17 (30) Ἀπριλίου καὶ τὸ Λατι-νικὸ Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 23 Ἀπριλίου Ἂν λοιπὸν ἀναγάγουμε καὶ τὶς δύο ἡμερομηνίες στὸ νέο ἡμερολόγιο τότε τὸ Ὀρθόδοξο Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 17+13= 30 Ἀπριλίου δηλαδὴ μιὰ ἑβδομάδα μετὰ τὸ Πάσχα τῶν λατίνων Ἑπομένως ὁ Καραθεοδωρῆ εἶχε πράγματι τὴν εὐ-καιρία νὰ περάσει τὶς πασχαλινὲς διακοπὲς τοῦ Πάσχα στὴν Ἰσθμία βάσει τῆς ἡμερομηνίας ἑορτασμοῦ του καὶ κατὰ τὰ δύο δόγματα

Ἡ ἐπιστολή του πρὸς τὸν Κ Ψάχο γραμμένη στὸ laquoΠέραν τῆς Βασιλευούσηςraquo τὴν Τρί-τη 10 (23) Μαΐου 1905 δείχνει ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ ἀμέσως μετὰ τὶς διακοπὲς τοῦ Πάσχα στὴν Ἑλλάδα πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ὄχι κατευθεῖαν στὴν Γερμανία ὅπως γράφε-ται καὶ ἀποτελεῖ τὴ μόνη μαρτυρία γιὰ τοῦτο τὸ ταξίδι του Στὸ Γκέτινγκεν ἐπέστρεψε ἀργό-τερα γιὰ νὰ ἀντικαταστήσει τὸν βαριὰ ἄρρωστο καθηγητὴ Brendel καὶ νὰ ἐργασθεῖ ὡς ἄμι-σθος ὑφηγητὴς ἕως τὸ Πάσχα τοῦ 19086

3 M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 379 973 σημ 118 4 Τὴ διδακτορικὴ διατριβή του μὲ τίτλο laquoἘπὶ τῶν ἀσυνεχῶν λύσεων στὸν λογισμὸ τῶν μεταβολῶνraquo ὑπέγραψε ὡς laquoΚωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούποληraquo M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 849 882 5 Ὁ μηχανικὸς Τηλέμαχος Καραθεοδωρῆ (1845-1927) ἦταν γιὸς τοῦ ἰατροῦ Κ Ἀντ Καραθεοδωρῆ (1802-1879) Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 88 870-873 6 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 143 145 146


Δέλτοι


Delti





104 ISSN2241-5106

Ἄς ἔλθουμε τώρα στὸ περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς τὸ ὁποίο ἀποδεικνύει τὸ ζωηρὸ ἐν-διαφέρον του γιὰ τὴ βυζαντινὴ μουσική Γιὰ νὰ κατανοήσουμε ὅμως τὶς ἀναφορές του στὴν laquoἀνόρθωσιν τῆς ἐκρύθμου καταστάσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆςraquo τὴν laquoἀναστή-λωσιν τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλουςraquo της τὸ laquoΒυζαντινὸν ὄργανονraquo καὶ τὴν ἐπιβεβλημένη σχε-δίαση καὶ κατασκευὴ ἑνὸς νέου Ὀργάνου ἀπὸ τὸν Ψάχο κλπ πρέπει νὰ γνωρίζουμε τὴν κα-τάσταση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς σὲ Ἀθήνα καὶ Κωνσταντινούπολη στὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος Ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος

Τὸ 1814 τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο υἱοθέτησε τὴ μεταρρύθμιση τῆς ἑλληνικῆς ἐκ-κλησιαστικῆς σημειογραφίας ἡ ὁποία ὀνομάσθηκε Νέα Μέθοδος τὴν ὁποία εἶχαν προτείνει ὁ Χρύσανθος τῆς Μαδύτου ὁ Γρηγόριος Λευΐτης (Λαμπαδάριος) καὶ ὁ Χουρμούζιος Γιαμαλῆς (Χαρτοφύλαξ) Οἱ laquoΤρεῖς Δάσκαλοιraquo δίδαξαν τὴ Νέα Μέθοδο στὴν Τρίτη Πατριαρχικὴ Μουσι-κὴ Σχολή (1815-1821) καὶ οἱ ἀπόφοιτοί της μὲ τὴ σειρά τους τὴν ἐδίδαξαν στὴν Ἑλλάδα καὶ τὶς ἑλληνικὲς κοινότητες τοῦ ἐξωτερικοῦ7 Ὅμως στὰ μέσα τοῦ 19ου αἰῶνος εἰσάγεται ἡ δυτι-κότροπος laquoτετράφωνοςraquo ἐναρμονισμένη ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ σὲ ἐκκλησίες ἑλληνικῶν κοι-νοτήτων τῆς Εὐρώπης (Ἅγιος Γεώργιος Ἁγία Τριὰς Βιέννης Ἅγιος Γεώργιος Βενετίας) Στὴν Ἀθήνα ἡ laquoτετράφωνοςraquo εἰσάγεται στὸ Ἀνακτορικὸ ναΐδριο τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (1870) καὶ ἀργότερα στὴ Μητρόπολη τῶν Ἀθηνῶν (1875) laquoμέχρις ὅτου βελτιωθεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μου-σικήraquo τὴν Ἁγία Εἰρήνη τὴ Χρυσοσπηλαιώτισσα τὸν Ἅγιο Γεώργιο Καρύτση ὅπου καὶ συνε-χίζει ἕως σήμερον

Ὅπως γράφεται laquoὉ κίνδυνος βρισκόταν στὶς τετράφωνες μεταγραφὲς ἐκκλησιαστι-κῶν ὕμνων ποὺ ἀσπάσθηκαν ἡ μιὰ μετὰ τὴν ἄλλη οἱ ἑλληνικὲς ἐκκλησίες πόλεων τῆς Δ Εὐ-ρώπης (ἐπίσημα ἀπὸ τὸ 1844) καὶ στὴν ἄβουλη στάση τῶν Ἑλληνικῶν Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρ-χῶν ἀπέναντι στὴν εἰσαγωγὴ αὐτῆς τῆς μόδας στὴ χώραraquo8 Γι᾽ αὐτό τὸ 1886 ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ὑπὸ τὸν Μητροπολίτη Ἀθηνῶν Προκόπιο Αacute (1874-1889) ζητεῖ ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο Ἐκκλησια-στικῶν νὰ διατάξει τὶς διοικητικὲς καὶ δημοτικὲς ἀρχὲς νὰ ἐπιβάλουν στὰ συμβούλια τῶν ἐνο-ριακῶν ναῶν τὴν ἀπαγόρευση τῆς τετραφωνίας στοὺς ναούς Τρία χρόνια ἀργότερα (1889) ὁ Μητροπολίτης Ἀθηνῶν Γερμανὸς Β´ (1889-1896) βλέποντας τὸν κίνδυνο τῆς ἐκτοπίσεως τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς ἀπὸ τὶς δυτικότροπες τετραφωνίες στοὺς ὀρθόδοξους ναούς ἀναθέτει σὲ ἐπιτροπὴ νὰ ἐξετάσει τὸ μουσικὸ ζήτημα9

Ἀπαραίτητη προϋπόθεση ὅμως γιὰ τὴ δυνατότητα τῆς laquoμονοφώνουraquo ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς νὰ ἀνταγωνισθεῖ τὴν ἐναρμονισμένη laquoτετραφωνίαraquo ἦταν ἡ ὕπαρξη συστηματικῆς καὶ ὁμοιομόρφου ἐκπαιδεύσεως τῶν ψαλτῶν Γιὰ τὸν σκοπὸν αὐτό στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1881 ὁ Πατριάρχης Ἰωακεὶμ Γ´ (1878-1884 καὶ 1901-1912) συνέστησε ἐπιτροπή τῆς ὁ-ποίας ἔργον ἦταν ἡ ἀπαλλαγὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς laquoπαντὸς ξενισμοῦ καὶ πάσης αὐ-θαιρεσίαςraquo Μεταξὺ τῶν ὑποχρεώσεών της ἦταν laquoὁ καθορισμὸς τῶν διαστημάτων τῆς ἐκκλη-σιαστικῆς μουσικῆς καὶ ἡ κατασκευὴ ὀργάνου ποὺ νὰ τὰ ἀποδίδει γιατὶ ἡ κληρονομημένη

7 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἔντεχη Ἑλληνικὴ Μουσικὴ στοὺς Νεότερους Χρόνους Ἀθήνα Κουλτούρα 2006 σελ 35-36 8 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις 1901-1912 Μέρη Ι καὶ ΙΙ Ἀθήνα Κουλτούρα 1996 μέρος ΙΙ σελ 413 (ΝΦ15) 640 (Κ Ψάχος laquoἩ βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ εἶναι ἱερὰ παράδοσιςraquo Νέα Φόρμιγξ ἔτος Αacute ἀρ 2 Ἀπρίλιος 1921 σελ 1-2) Κ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Τὸ μουσικὸ ζήτημα ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἑλλάδος ἐν Ἀθήναις 1921 9 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος Ι 237 239 243-245 247 249


Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106

διαστηματικὴ εὐαισθησία κινδύνευε νὰ ἀλλοιωθεῖ ἀπὸ τὴν ἐξάπλωση τοῦ πιάνου καὶ τοῦ ἴσου συγκερασμοῦraquo Γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν διαστημάτων τὰ μέλη τῆς ἐπιτροπῆς χρησιμο-ποιοῦσαν ἐμπειρικῶς τὸ μονόχορδο καὶ ἀμέσως κατόπιν ὁ μαθηματικὸς Ἀνδρέας Σπαθάρης τὰ ἐξέφραζε μὲ μαθηματικὲς σχέσεις Μάλιστα ὅταν ὁ τελευταῖος θέλοντας νὰ δοκιμάσει τὴ μουσικὴ εὐαισθησία τῶν μελῶν τῆς ἐπιτροπῆς μετακινώντας κρυφὰ τὰ σημάδια ἐπάνω στὴ χορδή αὐτὸ γινόταν ἀμέσως ἀντιληπτό Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1882 βάσει ὁδηγιῶν τῆς ἐπιτροπῆς κατασκευάσθηκε τὸ laquoἸωακείμιο ψαλτήριοraquo μὲ δύο ὀκτάβες καὶ μηχανισμὸ ἐκκλησιαστικοῦ ὀργάνου τὸ ὁποῖο ἦταν δύσχρηστο καὶ χρησιμοποιήθηκε γιὰ διδασκαλία στοὺς λίγους μῆνες λειτουργίας τῆς Ἕκτης Μουσικῆς Σχολῆς Τὸ 1898 μὲ ἔξοδα τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντίνου Ε´ (1897-1901) κατασκευάσθηκε τὸ laquoΚωνσταντίνειο ψαλτήριοraquo (καὶ κύλινδροι μὲ ἀπο-τυπω-μένα ἐκκλησιαστικὰ μέλη) σὲ σχέδια κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τοῦ Λεωνίδα Νικοκλέους τὸ ὁποῖο δωρήθηκε στὸν Ἐκκλησιαστικὸ Μουσικὸ Σύλλογο ὅπου χρησιμοποιήθηκε γιὰ διδα-σκαλία ἕως τουλάχιστον τὸ 190310

Ἐν τῷ μεταξὺ στὴν Ἀθήνα ὁ μουσικὸς Σύλλογος laquoἸωάννης ὁ Δαμασκηνὸςraquo (ἵδρυση Δεκέμβριος 1899) ὑπέβαλε ὑπόμνημα (26 Ἰανουαρίου 1901) στὴν Ἱερὰ Σύνοδο ζητώντας της τὴν ἐφαρμογὴ ὅλων τῶν ἐγκυκλίων τὶς ὁποῖες αὐτὴ εἶχε ἐκδώσει κατὰ τῶν τετραφωνιστῶν Τὸ ἑπόμενο ἔτος ὁ τ ὑπουργὸς Ν Λεβίδης διέκοψε τὶς συνοδείᾳ πιάνου καὶ παρουσίᾳ κοινοῦ ἐξετάσεις τοῦ τμήματος βυζαντινῆς μουσικῆς τῆς Μουσικῆς Ἐταιρείας (12 Μαΐου 1902) χα-ρακτηρίζοντάς τες laquoἀνοσιούργημαraquo γεγονὀς τὸ ὁποῖο σηματοδότησε νέες ἀντεγκλίσεις μεταξὺ τῶν δύο ἀντιτιθεμένων παρατάξεων τῶν τετραφωνιστῶν καὶ τῶν μονοφωνιστῶν Ἀλλὰ τὸ ἀξιοσημείωτο εἶναι ὅτι ὅλοι σχεδὸν οἱ ψάλτες ἀκόμη καὶ ἐκεῖνοι τῶν ναῶν ὅπου ἐτελοῦντο δύο λειτουργίες μία μονοφωνικὴ καὶ μία τετραφωνική ἐτάχθηκαν ὑπὲρ τῆς μονο-φωνικῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς11

Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ κλῖμα κατόπιν προτάσεως τοῦ Μητροπολίτου Ἀθηνῶν Θεοκλήτου Α´ (1902-1917 καὶ 1920-1922) τὸ διοικητικὸ συμβούλιο τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν στὴ συνεδρίασή του τῆς 6ης Ἰουλίου 1903 μὲ εἰσηγητὴ τὸν Μ Δραγούμη ἀποφάσισαν νὰ ἱδρύσουν Σχολὴ Βυ-ζαντινῆς Μουσικῆς καὶ γιὰ τὴν πλήρωση τῆς θέσεως τοῦ Διευθυντοῦ ἀπετάθησαν στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο Ἀφοῦ ἔλαβε συστατικὴν ἐπιστολὴ ἀπὸ τὸν Θεόκλητο ὁ Γεώργιος Νάζος Διευθυντὴς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη Ὁ Πατριάρχης Ἰωα-κεὶμ Γacute ζήτησε νὰ συγκληθεῖ ἔκτακτη συνεδρίαση τῶν μελῶν τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου ἡ ὁποία ἔγινε στὶς 25 Ἰουλίου μὲ συμμετοχὴ τοῦ Γ Νάζου Ἀφοῦ ὁ Πατριάρχης ἐνη-μέρωσε δι᾽ ἐπιστολῆς (3 Σεπτεμβρίου 1903) τὸν Μητροπολίτη Ἀθηνῶν σχετικῶς μὲ τὰ ἀπο-τελέσματα αὐτῆς τῆς συναντήσεως ἡ Ἱερὰ Σύνοδος γράφει στὸν Πατριάρχη (1 Ὀκτωβρίου 1903) ζητώντας του νὰ στείλει στὴν Ἀθήνα καθηγητὴ γιὰ τὸ τμῆμα τὸ ὁποῖο θὰ ἱδρυθεῖ καὶ μάλιστα τοῦ ὑποδεικνύει τὸν Εὐστράτιο Παπαδόπουλο ὁ ὁποῖος εἶχε διαδεχθεῖ ὡς καθη-γητὴς τὸν παραιτηθέντα Κ Ψάχο στὴ μουσικὴ σχολὴ τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλ-λό-γου καὶ ὁ ὁποῖος γιὰ οἰκογενειακοὺς λόγους ἀναγκάσθηκε νὰ ἀρνηθεῖ νὰ ἀναλάβει αὐτὴ τὴ θέση12

Ὁ Πατριάρχης εἰσηγήθηκε laquoἐν συνεδρίᾳ τῆς Ἱερᾶς Συνόδουraquo τὴν ἀποστολὴ τοῦ Κ Ψά-χου στὴν Ἑλλάδα Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἀπεδέχθη τὴν πατριαρχικὴ εἰσήγηση laquoὁμοφώνως καὶ ὁμο-γνωμόνωςraquo13 Ἔτσι κατ᾽ ἐντολὴν τοῦ βασιλέως Γεωργίου Αacute ἕνα ἑλληνικὸ πολεμικὸ πλοῖο

10 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἔντεχη Ἑλληνικὴ Μουσική ὅπ 127-128 11 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος Ι 31 37 40 12 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος Ι 98-99 104-105 106 13 Νέα Ἑλληνικὴ Σκηνή ἔτος Αacute ἀρ 17 (2591904) σελ 3


Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106

πλέει στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ παραλαμβάνει μετὰ τιμῶν τὸν Κ Ψάχο γιὰ νὰ τὸν μετα-φέρει στὸν Πειραιᾶ Μόλις ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1904 ὁ Ψάχος ἵδρυσε οὐσιαστικῶς τὴ Σχολὴ Βυζαντινῆς Μουσικῆς στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν καὶ ἤδη στὶς 23 τοῦ μηνὸς (6 Ὀκτωβρίου) ἄρχισε ἡ Σχολὴ τὴν λειτουργία της Ἤδη ἀπὸ τὸ πρῶτο ἔτος λει-τουρ-γίας της προβάλλεται τὸ ἔργο τῆς Σχολῆς καὶ ἡ σημασία του14 Μάλιστα τὸ 1905 ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐξέφρασε τὴν εὐαρέσκειά της μὲ ἀπονομὴ laquoπιττακίωνraquo στοὺς Γ Νάζο καὶ Κ Ψάχο γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς15

Ποιός ἦταν ὅμως ὁ Κωνσταντίνος Ψάχος16 Ὁ Κ Ψάχος γεννήθηκε στὶς 19 (31) Μαΐου 1869 στὸ Μεγάλο Ρεῦμα Βοσπόρου τῆς Κωνσταντινουπόλεως17 Ἦταν φιλόλογος θεολόγος καὶ ἐθνομουσικολόγος Σπούδασε στὴν Κεντρικὴ Ἱερατικὴ Σχολὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὅπου διδάχθηκε τὴν Ψαλτικὴ ἀπὸ τὸν καθηγητὴ καὶ οἰκονόμο τῆς Σχολῆς ἀρχιμανδρίτη Θεό-δωρο Ματζουρανῆ Ἀπὸ τὶς 19 (31) Μαΐου 1887 ἀρχίζει ἡ σταδιοδρομία του ὡς ψάλτου τε-λειοποιούμενος πλάϊ σὲ περιώνυμους πρωτοψάλτες μεγάλων ναῶν τῆς Κωνσταντινουπό-λεως καὶ ταυτοχρόνως ἐδίδασκε ἀνώτερα ἑλληνικὰ καὶ θεολογία στὸ Παρθεναγωγεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου στὴν Κωνσταντινούπολη Ἐκτὸς τῆς Βυζαντινῆς ὁ Ψάχος ἦταν ἐξαίρετος γνώστης τόσον τῆς ἀνατολικῆς (περσικῆς ἀραβικῆς καὶ τουρκικῆς) μουσικῆς ὅσον καὶ τῆς δυτικῆς μουσικῆς Ἦταν ἱδρυτικὸ μέλος καὶ εἰδικὸς γραμματέας τοῦ Πατριαρ-χικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου στὴ Σχολὴ τοῦ ὁποίου ἐδίδασκε ἦταν πρόεδρος τῆς ἀδελφότητος laquoἘννέα Μοῦσαιraquo καὶ μέλος ἄλλων συλλόγων ἐπίσης ἔδινε διαλέξεις καὶ ἀρθρογραφοῦσε περὶ

14 Ἀπόσπασμα ἐκ τῆς Ἐκθέσεως (1906) τῶν πεπραγμένων ὑπὸ τοῦ ΔΣ τοῦ Μουσικοῦ καὶ Δραματικοῦ Συλλό-γου ἀπὸ 1 Σεπτεμβρίου 1904 ἕως 31 Αὐγούστου 1905 ἡ ὁποία ἀνεγνώσθη ὑπὸ τοῦ προέδρου της κ Λεωνίδα Δεληγιώργη laquoἘν τέλει θέλομεν προσθέσει τινὰ περὶ τῆς παρ᾽ ἡμῖν ἱδρυθείσης Σχολῆς τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησια-στικῆς Μουσικῆς ἣν μετὰ τόσης στοργῆς περιέβαλεν ἐξ ἀρχῆς ὁ σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἀθηνῶν κύριος Θεόκλητος Ἡ Σχολὴ αὕτη ἔχουσα καθηγητὴν τὸν Κον Κ Ψάχον τὸν ἐπιστήμονα ψάλτην ὃν παρακλήσει τοῦ Σε-βασμιωτάτου Μητροπολίτου ἀπέστειλεν ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἐνταῦθα ὁ Παναγιώτατος Οἰκουμενικὸς πα-τριάρχης προώρισται νὰ ρυθμίσῃ καὶ διακανονίσῃ τὴν Βυζαντινὴν μουσικὴν ἐπὶ τῇ βάσει τῆς παραδόσεως Ἡ προσπάθεια τοῦ ᾨδείου συνίσταται εἰς τὴν ἀπαλλαγὴν τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως ἀπὸ παντὸς παρεισ-φρήσαντος διὰ τοῦ χρόνου μουσικοῦ ρύπου κατὰ παράβασιν καὶ τῶν στοιχειωδεστάτων κανόνων τῆς μουσικῆς τέχνης καὶ τὴν διδασκαλίαν αὐτῆς θεωρητικῶς καὶ πρακτικῶς καθ᾽ ὁμοιόμορφον τρόπον καὶ ἐπὶ τὸ καλλιτεχνι-κώτερον Συμφώνως τῇ ἀρχῇ ταύτῃ καταρτίζονται οἱ τὴν γνησίαν παράδοσιν τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς διδα-σκόμενοι ἤδη παρ᾽ ἡμῖν ψάλται ἔχομεν δὲ λόγους νὰ ἐλπίζωμεν ὅτι τὸ ἡμέτερον ᾨδεῖον διὰ τῆς παρασκευῆς οὕ-τω μεμορφωμένων ψαλτῶν θὰ δυνηθῇ νὰ παράσχῃ ἐντὸς ὀλίγου μεγάλην ὑπηρεσίαν εἰς τὴν ἡμετέραν ἐκκλη-σίανraquo 15 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 455 (ΦΒ75 ΦΒ81) 664 (Φόρμιγξ περίοδος Βacute ἔτος Αacute ἀρ 11-12 15 καὶ 31 Αὐγούστου 1905 σελ 1 laquoἜκφρασις Πατριαρχικῆς εὐαρεσκείαςraquomiddot σελ 5 laquoΖητήματα καὶ σκέψεις) 16 Ἡ πληρέστερη βιογραφία τοῦ Κ Ψάχου εὑρίσκεται στὸν πρόλογο (σελ ιγ´-μαacute) τῆς δευτέρας ἐκδόσεως (1978) τῆς Παρασημαντικῆς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ψάχου ἐπιμελείᾳ τοῦ Γ Χατζηθεοδώρου Συνοπτικῶς εἰς Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ 14-15 σημ 26 Τ ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ laquoΚ Ψάχοςraquo Λεξικὸ τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς Ἀθήνα Γιαλλελῆς 2001 τόμος 6ος (Τ-Ω) σελ 647-649 Ἐπίσης σχετικὲς ἰστο-σελίδες httpwwwmegarevmanetPsachoshtm httpconstantinopleehwgrFormsfLemmaBodyaspxlemmaid=11060 17 Κατὰ πληροφορία τῆς Ἑλένης Ντάλλα ὁ πατέρας τοῦ Ψάχου Ἀλέξανδρος καὶ ὁ ἰατρὸς Κ Ἀντ Καραθεοδωρῆ (1802-1879) θεῖος τοῦ μαθηματικοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ἦσαν μέλη μιᾶς ὁμάδος laquoδιαφωτιστῶνraquo ἡ ὁποία γιὰ νὰ ἀποφύγει παγίδες ἄλλαζε ὀνόματα Κατὰ καιροὺς ἦταν γνωστὴ ὡς laquoΦοῖβοςraquo ἢ laquoἈπόλλωνraquo ἢ laquoΦαέθωνraquo Σὲ αὐ-τὴν ἀνῆκαν ἐπίσης κάποιοι Κων Λογιάδης Δραγούμης κἄ Ὁ Ἀλέξανδρος Ψάχος ζαχαροπλάστης τὸ ἐπάγγελμα προμήθευε μὲ γλυκὰ τὴν Αὐλὴ τοῦ Σουλτάνου ὅπου τὸν φίλευαν πάντοτε πιλάφι Ὅμως λόγω τῆς συμμετοχῆς του σὲ αὐτὴ τὴν ὀργάνωση στὸ παλάτι τοῦ προσέφεραν δηλητηριασμένο πιλάφι καὶ ἐπιστρέφοντας στὸ σπίτι του πέθανε μέσα σὲ φρικτοὺς πόνους Μένοντας ὀρφανὸς ὁ μικρὸς Κωνσταντῖνος ἀνατράφηκε ἀπὸ τὴ μητέρα του καὶ τοὺς συγγενεῖς


Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106

τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καὶ ἄλλων θεμάτων18 Ὁ Ψάχος δὲν ἀνέπτυξε δραστηριότητα μόνον σὲ φιλολογικοὺς καὶ μουσικοὺς κύκλους μὲ δημοσιεύσεις κλπ ἀλλὰ ἐπέδειξε ἐπίσης μεγάλην ἐθνικὴ δράση μὲ κίνδυνο τῆς ζωῆς του

Ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ γίνεται φανερόν ὅτι αὐτὸς ἐγνώριζε ἄριστα ὅλα τὰ ζητήματα τὰ ὁποῖα ἀπασχολοῦσαν τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο ἰδιαιτέρως ἐκεῖνο τῆς διδασκαλίας τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς τὸ ὁποῖο παρακολουθοῦσε ἡ laquoὑγιαίνουσα μερὶς τῶν φιλομούσωνraquo τῆς Κωνσταντινουπόλεως Ἡ φράση του laquoΒεβαίως θὰ ἔχετε ἤδη κατὰ νοῦν τὴν κατασκευὴν ὀργάνου καταλλήλου πρὸς ἀναπαράστασιν τῶν ἀσμάτωνraquo ἀποδεικνύει ὅτι ἐγνώριζε τὶς προηγούμενες ἀπόπειρες κατασκευῆς Βυζαντινοῦ ὀργάνου δηλαδὴ τὸ laquoἸωακείμιοraquo καὶ τὸ laquoΚωνσταντίνειοraquo ψαλτήριο γιὰ τὴ σωστὴ διδασκαλία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς Ἐπὶ πλέον καθὼς ἡ οἰκογένεια Καραθεοδωρῆ εἶχε ἀπὸ τὸν 19ον αἰῶνα στενὲς σχέ-σεις μὲ τὸ Πατριαρχεῖο19 φαίνεται ἐξαιρετικὰ ἀπίθανο ὁ ἴδιος νὰ μὴν εἶχε γνωρίσει ἀπὸ προη-γούμενες ἐπισκέψεις του στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν Ψάχο ὡς ἱδρυτικὸν μέλος καὶ εἰδικὸν γραμματέα τοῦ Πατριαρχικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου καὶ καθηγητὴ στὴ Σχολὴ τοῦ Συλλόγου

Ὁ Καραθεοδωρῆ τονίζει ὅτι ἀπαιτοῦνται μεγάλοι κόποι καὶ πολλὲς μελέτες γιὰ τὸ laquoμέ-γιστονraquo κατόρθωμα τὸ ὁποῖο εἶναι ἡ laquoδιόρθωσις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς ἢ μᾶλλον ἡ ἀναστήλωσις τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλουςraquo Ἡ ἀναφορά του στὸ laquoἀρχαιοπρεπὲςraquo μέλος δείχνει ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ ἐγνώριζε καὶ συμφωνοῦσε μὲ τὴν θεωρία τοῦ Ψάχου περὶ ἑλληνικῆς ἐπιρροῆς στὴν Ἀνατολή Μάλιστα ἕξι μῆνες ἀργότερα (27 Νοεμβρίου 1905) ὁ Ψά-χος ἔδωσε διάλεξη στὸ Δημοτικὸ θέατρο Πειραιῶς παρουσίᾳ καθηγητῶν πανεπιστημίου ἐκκλησιαστικῶν καὶ πολιτικῶν ἀρχῶν μὲ θέμα laquoἩ ἀνὰ τὰς Ἀνατολικὰς χώρας διὰ τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ διάδοσις τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς καὶ ἰδίᾳ περὶ τῆς σημερινῆς βυζα-ντινῆς μουσικῆςraquo20

Ἡ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ τοῦ Καραθεοδωρῆ εἰς laquoτὴν ἔκδοσιν ἰδιαιτέρας ἐφημερίδος πρὸς ὑποστήριξιν τοῦ θεοσεβοῦς ἀγῶνοςraquo ἀπὸ τὸν Ψάχο καὶ τὴν ἄμεσο καταβολὴ τῆς ἐτησίας συν-δρομῆς του στὴ laquoΦόρμιγγαraquo ἐπιβεβαιώνει τὸ βαθὺ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὸ θέμα21 Κλείνοντας τὴν ἐπιστολή του μὲ τὴ φράση laquoΤαῦτα καλλιον παντὸς ἄλλου γινώσκει ἡ ὑμετέρα μουσικο-λογιότης καὶ ἐκ τῆς ἔμφρονος αὐτῆς δράσεως ἀναμένονται καρποὶ ἄξιοι τῶν πόθων ὑμῶν καὶ τῶν προσδοκιῶν τῶν πανταχοῦ διεσπαρμένων ὀρθοδόξων Ἑλλήνων ὁ Καραθεοδωρῆ δείχνει τὸ μέγεθος καὶ τὴ γεωγραφικὴν ἔκταση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μουσικοῦ προβλήματος ἐκείνη τὴν ἐποχή

18 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 441 (ΦΑ175 Διάλεξη τοῦ Κ Ψάχου στὴ λέσχη Μνη-μοσύνη τῆς Κωνσταντινουπόλεως περὶ ἁρμονίας) 655 (Φόρμιγξ ἔτος Βacute ἀρ 2 30 Ἰανουαρίου 1903 σελ 4 laquoΤὰ τοῦ δεκαπενθημέρουraquo) 19 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 45-50 20 Στὴ διάλεξη αὐτὴ ὁ Ψάχος χαρακτήρισε laquoκαλλιτεχνικὸν ἀριστούργημαraquo ἀπὸ πλευρᾶς τεχνικῆς τὴν Ἀραβοπερ-σικὴ μουσική laquoκαὶ τοῦτο διότι διασώζει πολλὰ στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς καὶ ρυθμικῆς εἰς τὴν Ἀσιατικὴν μουσικὴν διασῴζεται σῷον καὶ ἀκέραιον τὸ σύντονον διατονικὸν τῶν ἀρχαίων γένος καὶ ἡ Ἀσιατι-κὴ μουσικὴ ἑλληνικὴν ἔχει τὴν καταγωγήν ἀνάγουσα τὴν ἀρχὴν αὐτῆς εἰς τὸν ἐπὶ τοῦ Μεγ Ἀλεξάνδρου ἐξελ-ληνισμὸν τῆς Ἀσίας ὁλοκλήρουraquo Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος Ι 60-62middot μέρος ΙΙ 458 (ΦΒ123) 666 (Φόρμιγξ Περίοδος Βacute ἔτος Αacute ἀρ 17-18 15 καὶ 30 Νοεμβρίου 1905 σελ 1-2 laquoἩ μουσικὴ διάλε-ξις τοῦ κ Κ Α Ψάχου ἐν Πειραιεῖraquo) 21 Σημειωτέον ὅτι στὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος στὴν Ἀθήνα κυκλοφοροῦσαν τὰ ἑξῆς μουσικὰ περιοδικά Μουσικὴ Ἐφημερίς (1993-1896) Φόρμιγξ (1901-1912 Α´ περίοδος ἕως 31 Ἰανουαρίου 1904 Β´ πε-ρίοδος ἀπὸ 15 Μαρτίου 1905) Ἀπόλλων (1904-1907 ἢ 1909) Ἐθνικὴ Μοῦσα (1909-1910) Στὴν Ἀλεξάνδρεια κυκλοφοροῦσε ὁ Ὀρφεύς (1910-1912) καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἡ Μουσική (1912-1915) Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνι-κῆς Μουσικῆς Περιήγησις ὅπ μέρος Ι σελ ximiddot μέρος IΙ 660-661 Ὁ Καραθεοδωρῆ ἀναφέρεται στὴ Βacute περίοδο ἐκδόσεως τῆς Φόρμιγγος στὴν ὁποία δεσπόζει ἡ προσωπικότητα τοῦ Κ Ψάχου


Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106

Βεβαίως ὁ Κ Ψάχος εἶχε γνωριμία καὶ μὲ ἄλλα ἐξέχοντα μέλη τῆς οἰκογενείας τῶν Κα-ραθεοδωρῆ Στὶς 24 Ἰανουαρίου (6 Φεβρουαρίου) 1907 ἀντιπροσωπεύοντας τὸ ΔΣ τοῦ Συλ-λόγου τῶν Μικρασιατῶν laquoἈνατολὴraquo μαζὶ μὲ τὸν δικηγόρο Ε Κολοκοτρώνη συνυπέγραψαν σύμβαση μὲ τὸ Δημόσιον τῆς Ἡγεμονίας Σάμου τὸ ὁποῖο ἐκπροσωποῦσαν οἱ βουλευτὲς Θεμ Σοφούλης22 Σ Ἰωαννίδης Ἐμμ Κ Χατζιδάκης καὶ Δ Κωνσταντινίδης μὲ τὴν ὁποία τὸ Δημό-σιον ἀναλαμβάνει τὴν ὑποχρέωση νὰ ἀνοικοδομήσει μὲ δικά του ἔξοδα ἐντὸς τοῦ 1907 lsquoΙερο-διδασκαλεῖον στὴ θέση laquoΡεπανᾶraquo τοῦ δήμου Λιμένος Βαθέος Ἡγεμὼν τῆς Σάμου τὰ ἔτη 1906-1907 ἦταν ὁ Κωνσταντῖνος Στ Καραθεοδωρῆ (1841-1922) ὁ ὁποῖος τὴν ἴδια ἡμέρα τῆς ὑπογραφῆς ἐκάλεσε τὸν Ψάχο σὲ δεῖπνο στὸ Ἡγεμονικὸ Μέγαρο ὅπως ἀποδεικνύει ἡ σωζο-μένη σχετικὴ πρόσκληση μὲ τὸ οἰκόσημο τοῦ Ἡγεμόνος23 Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Ἡγεμόνος δεί-χνει καὶ τὸ μετὰ τριήμερο ἀποσταλὲν προσωπικὸ ἐπισκεπτήριό του πρὸς τὸν Ψάχο μὲ ἰδιό-χειρη σημείωση laquoἐν Λιμένι Bαθέος τῷ() 271907raquo Ο ΗΓΕΜΩΝ laquoἐπεύχεται ὑμῖν καλὸν κα-τευόδιονraquo Ἡ σύμβαση δημοσιεύθηκε στὶς 12 (25) Ἰουνίου 1907 στὴν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερ-νήσεως τῆς Ἡγεμονίας Σάμου καὶ κατόπιν ἀποφάσεως τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τῶν Σαμίων κυρώθηκε καὶ ὑπογράφηκε ἀπὸ τὸν Ἡγεμόνα Κ Καραθεοδωρῆ στὶς 6 (19) Ἰουνίου 1907 (ἀρ πρωτ 3052) Σημειωτέον ὅτι ἕξι χρόνια ἐνωρίτερα τὸ 1901 ὁ μετέπειτα Ἡγεμὼν Κ Καραθεοδωρῆ εἶχε ἐκλεγεῖ μαζὶ μὲ τὸν Ζ Χατζόπουλο ἐκπρόσωπος τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κων-σταντινουπόλεως στὴν Ἐθνοσυνέλευση γιὰ τὴν ἐκλογὴ Πατριάρχου (Ἰωακεὶμ Γacute)24

Τὸ ἀξίωμα τοῦ Ἡγεμόνος τῆς Σάμου ἦταν οἰκογενειακὴ ὑπόθεση τῶν Καραθεοδωρῆ Ἀπὸ τὸ 1834 ὅταν ἡ Ὑψηλὴ Πύλη κήρυξε τὴ Σάμο laquoἩγεμονίαν αὐτόνομονraquo ὑπὸ χριστιανὸν ἡγεμόνα διοριζόμενον ἀπὸ τὸν Σουλτάνο ἕως τὸ 1913 ὀκτὼ ἡγεμόνες ἦταν συγγενεῖς τῆς οἰ-κογενείας Καραθεοδωρῆ Ὁ ἴδιος ὁ Κ Καραθεοδωρῆ προτοῦ κἂν ἀποφοιτήσει ἀπὸ τὴ Στρα-τιωτικὴ Σχολὴ τοῦ Βελγίου τὸν Μάιο τοῦ 1896 μὲ εἰδικότητα μηχανικοῦ τὰ ἔτη 1895-1897 συνεργάζεται μὲ τὸν ἐξάδελφό του Ἰωάννη Ἀριστάρχη στὸν σχεδιασμὸ τοῦ ὁδικοῦ δικτύου τῆς Σάμου Τὸ ὄνομά του ὡς ἐργολάβου τοῦ ἔργου ἀναφέρεται ἐπισήμως στὰ Πρακτικὰ τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τῶν Σαμίων τοῦ 1987 Ἡγεμὼν τῆς Σάμου ἦταν τότε ὁ Στέφανος Μου-σοῦρος πρῶτος ἐξάδελφος τῆς συζύγου τοῦ θείου του Ἀλεξάνδρου K Καραθεοδωρῆ (ἀδελ-φοῦ τοῦ Τηλεμάχου) Τὸ ἔργο ὅμως δὲν ἐκτελέσθηκε λόγω τοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ πολέμου τοῦ 189725 Ἡ δεύτερη ἐπιστολή

Ἡ δεύτερη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο γραμμένη στὴν Ἀθήνα τὸ Σάβ-βατο 2 (15) Μαΐου 1909 ἔχει ὡς ἑξῆς

22 Τὸ 1930 ὁ Θεμ Σοφούλης ἔγινε ὁ δεύτερος σύζυγος τῆς Λουκίας κόρης τοῦ Ἡγεμόνος Κ Καραθεοδωρῆ καὶ ἐξαδέλφης τῆς Εὐφροσύνης συζύγου τοῦ μαθηματικοῦ Κ Καραθεοδωρῆ Βλ Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 814 873 23 laquoὉ ΗΓΕΜΩΝ καὶ ἡ ΗΓΕΜΟΝΙΣ παρακαλοῦσι τὸν κύριον Ψάχον καθηγητήν ὅπως προσερχόμενος παρα-καθήσῃ εἰς τὸ δοθησόμενον ἐν τῷ Ἡγεμονικῷ Μεγάρῳ δεῖπνον τὴν ἑσπέραν τῆς Τετάρτης 24 Ἰανουαρίου 1907 ὥραν 7frac12 μμ Ἐν Λιμ Βαθέος τῇ 24 Ἰανουαρίου 1907 (Ἐκ τοῦ Ἡγεμονικοῦ Μεγάρου)raquo 24 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 872 25 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 91-93 871 881-882


Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106

Ἐρίτιμε φίλε Πῶς νὰ παρηγορήσω ἐμαυτὸν διὰ τὴν ἐπιβαλλομένην μοι ἀκουσίως ἀπουσίαν ἀπὸ τῆς μουσικῆς ἱστορικῆς καὶ πνευματικῆς πανδαισίας τῆς αὔριον Λόγοι οἰκογενειακοὶ μὲ ἐξαναγκάζουσι νὰ μεταβῶ εἰς Κηφισσίαν λίαν πρωΐ καὶ νὰ διαμείνω ἐκεῖ μέχρι καὶ τῆς μεσημβρίας Λυποῦμαι λυποῦμαι ἐξ ὅλης ψυχῆς καὶ τὴν λύπην μου ἐπαυξάνει ἡ ἀποστολὴ τοῦ ἑλκυστικοῦ προγράμματός σας ἐν ᾧ σημειοῦνται μέλη λαμπρότατα Μία μόνη ἐλπὶς δύναται νὰ μειώσῃ τὴν θλίψιν μου ἡ ἐλπὶς τῆς προσεχοῦς ἐπαναλήψεως τῶν δοκιμῶν ἃν θὰ στέψῃ δὲν ἀμφιβάλλω πλήρης ἐπιτυχία Δῴη Κύριος Ὁ ἄδολος ἐκτιμητὴς τῶν κόπων σας καὶ φίλος πρόθυμος

Κωνστ Στεφ Καραθεοδωρῆ

Ἐν Ἀθήναις τῇ 2 Μαΐου 1909 (Σάββατον ἑσπέρας)

Τὸ ἔτος 1909 ἦταν ἐπίσης πολὺ σημαντικὸ τόσο γιὰ τὴν προσωπικὴ ζωή ὅσο καὶ γιὰ

τὴν καρριέρα τοῦ Καραθεοδωρῆ Στὶς 3 Φεβρουαρίου 1909 ζήτησε ἄδεια ἀπὸ τὸ Πανεπιστή-μιο τῆς Βόννης νὰ ὁλοκληρώσει τὰ μαθήματά του πρὸ τοῦ τέλους τοῦ ἑξαμήνου (12 Φε-βρουαρίου) γιὰ νὰ κάνει ἕνα ταξίδι Στὶς 18 Φεβρουαρίου (3 Μαρτίου) στὴν κοινότητα Ξηρο-κρήνης τῆς Κωνσταντινουπόλεως νυμφεύθηκε τὴν Εὐφροσύνη Καραθεοδωρῆ Γιατί ὅμως βιάστηκε ὁ Καραθεοδωρῆ νὰ πάρει ἄδεια γιὰ νὰ νυμφευθεῖ Τὸ 1909 τὸ Πάσχα τῶν Ὀρθο-δόξων ἑορτάσθηκε στις 29 Μαρτίου (11 Ἀπριλίου) καὶ τὸ Πάσχα τῶν Λατίνων στὶς 11 Ἀπρι-λίου δηλαδὴ τὰ δύο Πάσχα ἑορτάσθηκαν τὴν ἴδια ἡμέρα Ἔπρεπε λοιπόν νὰ προλάβει νὰ νυμφευθεῖ ὅσο τὸ δυνατὸν ἐνωρίτερα μέσα στὴ Μ Τεσσαρακοστή Καὶ τὸ κατάφερε ὁριακῶς

Εἶναι ἕνα ἐρώτημα ἂν οἱ νεόνυμφοι ἑόρτασαν τὸ Πάσχα μὲ τοὺς δικούς τους στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ἀμέσως μετὰ ἔφυγαν βιαστικὰ γιὰ τὴ Βόννη Διότι στὶς 20 Ἀπριλίου 1909 ἡ διοίκηση τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Βόννης ἐνημερώνει τὴν Φιλοσοφικὴ Σχολή ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ διορίσθηκε καθηγητὴς (στὶς 16 Ἀπριλίου μὲ ἀναδρομικὴ ἰσχὺ ἀπὸ 1ης Ἀπρι-λίου) στὴν ἕδρα τῶν Ἀνωτέρων Μαθηματικῶν στὸ Βασιλικὸ Πολυτεχνεῖο τοῦ Ἀνοβέρου καὶ τὴν ἴδια ἡμέρα ὁ ἴδιος πληροφορεῖ τὴν Σχολή του Στὶς 7 Ἰουνίου δίνει καὶ τὸν νενομισμένο ὅρκο παρουσία τοῦ πρυτάνεως τοῦ Πολυτεχνείου τοῦ Ἀνοβέρου

Ὅμως ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο γράφηκε βιαστικά τὸ laquoΣάββατον ἑσπέραςraquo 2 (15) Μαΐου στὴν Ἀθήνα Ἑπομένως στὸ μεσοδιάστημα μεταξὺ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ διορισμοῦ του στὸ Πολυτεχνεῖο τοῦ Ἀνοβέρου καὶ τῆς ὁρκομωσίας του γιὰ τὴ νέα θέση ὁ Καραθεοδωρῆ ταξίδευσε στὴν Ἀθήνα γιὰ οἰκογενειακὲς (ὅπως γράφει) ὑποθέσεις καὶ μάλι-στα μετέβη σὲ κάποιο οἰκεῖο σπίτι στὴν Κηφισιά Αὐτὸ εἶναι σίγουρα τὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του Ἰουλίας Στρέιτ Αὐτὸ τὸ ταξίδι τοῦ Καραθεοδωρῆ δὲν καταγράφεται πουθενά καὶ μόνη μαρτυρία περὶ αὐτοῦ ἀποτελεῖ ἡ πρὸς τὸν Ψάχο ἐπιστολή του

Ποιά ὅμως ἦταν ἡ κατὰ Κυριακὴν 3 (16) Μαΐου laquoμουσική ἱστορικὴ καὶ πνευματικὴ πανδαισίαraquo τοῦ Κ Ψάχου ἀπὸ τὴν ὁποία θὰ ἀπουσίαζε ὁ Κ Καραθεοδωρῆ καὶ ἐκφράζει τὴ


Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106

βαθειὰ λύπη του Μιὰ ἔρευνα στὸ περιεχόμενο τῶν μουσικῶν περιοδικῶν τοῦ μηνὸς Μαΐου 1909 ἀποδεικνύει ὅτι πρόκειται γιὰ τὴ δευτέρα ἐπίσημη ἀπ᾽ ἐκκλησίας ἐμφάνιση τοῦ πεντη-κονταμελοῦς χοροῦ τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν κατὰ τὴ Λειτουρ-γία τῆς Κυριακῆς τοῦ Τυφλοῦ (6η Κυριακὴ τοῦ Πάσχα) στὸν ναὸ τῆς Χρυσοσπηλαιωτίσσης ὅπου ὁ χορὸς ἔψαλλε ὑπὸ τὸν Κ Ψάχο καὶ χοροστατοῦσε ὁ Ἀρχιερεὺς Ἠλείας Δαμασκηνός Τὸν ἴδιο μῆνα ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότης ἀπένειμε στὸν Κ Ψάχο τὸν Σταυρὸ τοῦ Παναγίου Τάφου26

Τὸ ἑπόμενο ἔτος τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1910 ὁ Κ Ψάχος ταξίδευσε στὴν Κωνσταντι-νούπολη Ὅπως ἀναφέρουν δημοσιεύματα ἐφημερίδων τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὁ Κ Ψά-χος ἔφθασε ἐκεῖ στὶς 20 Φεβρουαρίου καὶ τὴν ἀμέσως ἑπομένη ἡμέρα 21 τοῦ μηνός ἐπισκέ-φθηκε τὴν Α Θ Π τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη Τὴν μεθεπομένη 22 τοῦ μηνός ὁ Κ Ψάχος laquoπαρακάθησε τὴν μεσημβρίαν εἰς τὴν Πατριαρχικὴν τράπεζανraquo Στὶς 26 Φεβρουαρίου καὶ στὶς 2 Μαρτίου ὁ Κ Ψάχος ἐπισκέφθηκε ξανὰ τὸν Πατριάρχη Ὅλες οἱ ἐπισκέψεις τοῦ Κ Ψά-χου στὸν Πατριάρχη συνέπιπταν μὲ ἐκεῖνες τοῦ συμβούλου Π Καραθεοδωρῆ προφανῶς μέ-λους τῆς εὐρύτερης οἰκογενείας τῶν Καραθεοδωρῆ27

Ἐν τῷ μεταξύ ἀμέσως μετὰ τὴ γέννηση τοῦ παιδιοῦ τους Γλαύκου τὸ 1909 τὸ ζεῦγος Ἄγγελου καὶ ἡ Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ28 μεταβαίνει στὴν Λευκάδα καὶ ἀργότερα στὸ Παρίσι Εἶναι λίγο ἀπίθανο ἡ Εὔα νὰ εἶχε τότε τὴν εὐχέρεια νὰ γνωρίσει τὸν Ψάχο στὴν Ἀθήνα Ἡ γνωριμία τους ἔγινε πολὺ ἀργότερα ἀφοῦ προηγουμένως ἡ Εὔα ἔμαθε περὶ τοῦ Ψάχου ἀπὸ τὴν φίλη της Πηνελόπη29 στὸ Παρίσι ἡ ὁποία εἶχε ἀποφασίσει νὰ σπουδάσει μαζί του βυζα-ντινὴ μουσική Λαμβανομένου ὑπόψιν ὅτι ἡ Πηνελόπη ἀναφέρει ὅτι ὁ Ψάχος εἶχε τιμηθεῖ μὲ τὸν τίτλο τοῦ laquoἄρχοντος μουσικοδιδασκάλου καὶ κληρικοῦ τῆς Πατριαρχικῆς Αὐλῆς τῆς Με-γάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαςraquo30 ὁ ὁποῖος τοῦ ἀπενεμήθη τὸν Ἰούνιο τοῦ 191131 ἡ συζήτηση αὐτὴ τοποθετεῖται μετὰ τὸ ἔτος τοῦτο Τὸ 1915 ἡ Εὔα κάνει ἤδη ἐντατικὰ μαθήματα βυζαντι-νῆς μουσικῆς μὲ τὸν Ψάχο καὶ τὸ 1919 ὁ Ψάχος τὴν προσέλαβε γιὰ νὰ διδάξει Ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στοὺς πρωτοετεῖς τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ ᾽Ωδείου Ἀθηνῶν32

26 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις 1901-1912 ὅπ μέρος Ι 134middot μέρος ΙΙ 502 (ΦΒ687 ΦΒ693) 691 (laquoἩ Δευτέρα ἐπίσημος ἀπ᾽ ἐκκλησίας ἐμφάνισις τοῦ χοροῦ τῆς Σχολῆς τοῦ Ὠδείουraquo) 692 (laquoΜουσικὴ κίνησιςraquo) Φόρμιγξ Περίοδος Β´ ἔτος Εacute ἀρ 3-4 15 καὶ 31 Μαΐου 1909 σελ 4 8) 27 Ἐφημερίδες Κωνσταντινουπόλεως laquoΝέα Πατρίςraquo καὶ laquoΠρόοδοςraquo (22 23 27 Φεβρουαρίου καὶ 3 Μαρτίου 1910) laquoΘάρροςraquo (22 Φεβρουαρίου 1910) 28 Ὁ μεγάλος μας ποιητὴς Ἄγγελος Σικελιανὸς (1884-1951) καὶ ἡ Eva Palmer (1874-1952) παντρεύθηκαν στὶς 9 Σεπτεμβρίου 1909 στὶς ΗΠΑ 29 Ἡ Πηνελόπη ἦταν ἀδελφὴ τοῦ Ἄγγελου Σικελιανοῦ καὶ εἶχε παντρευθεῖ τὸν Raymond Duncan ἀδελφὸ τῆς Isadora Duncan (1877-1927) 30 Ε ΠΑΛΜΕΡ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ Ἱερὸς Πανικός Εἰσαγωγή-μετάφραση-σχόλια John P Anton ᾽Αθῆναι Ἑξάντας 1992 σελ 112 31 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 519 (ΦΒ876 Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Κωνσταντι-νουπόλεως ἀποδέχθηκε πρόταση τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη νὰ δοθεῖ στὸν Κ Ψάχο ἐκκλη-σιαστικὸ ὀφ-φίκιο) σελ 700 (Φόρμιγξ περίοδος Βacute ἔτος ςacute ἀρ 9-10 15 καὶ 30 Νοεμβρίου 1910 σελ 8 laquoΜουσι-κὴ κίνησιςraquo) 32 Ἔχει γραφεῖ ὅτι ἡ Εὔα Σικελιανοῦ laquoθὰ γίνει ἡ πρώτη γυναῖκα ποὺ τῆς παραχωρεῖται ἀπὸ τὸν Πατριάρχη τὸ δικαίωμα νὰ διδάξει laquo᾽Εκκλησιαστικὴ μουσικὴraquo στὴν πρώτη τάξη τοῦ Ὠδείου τὸ 1919raquo [ΛΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ laquoΠνευ-ματικὸ συναπάντημαraquo Καθημερινή 6 Ἰουλίου 1997 (Ἑπτὰ Ἡμέρες Ἄγγελος Σικελιανός ὁ ὁραματιστής σελ 15-17 ἐδῶ σελ 15] Ἐπίσης ὅτι laquoδέχεται μαθήματα βυζαντινῆς μουσικῆς ἀπ᾽ τὸν καθηγητὴ Ψάχο κι᾽ ἡ ἐπίδοσή της εἶναι τόση ποὺ δὲν θ᾽ ἀργήσει νὰ πάρει ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως δίπλωμα βυζαντινῆς μουσι-κῆς τιμητικὴ διάκριση ποὺ ποτὲ δὲν εἶχε δοθεῖ ὥς τότε ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία σὲ γυναῖκαraquo [Ἄγγελος Σικε-λιανός Εὔα Palmer-Σικελιανοῦ Δελφικὲς Ἑορτές Εἰδικὸν ἀφιέρωμα τῆς Ἐπιθεωρήσεως ΗΩΣ 2η ἔκδοση Ἀθήνα Παπαδήμας 1998 σελ 269] Ὅμως στὴν ἀπὸ 25 Ἰουνίου 2010 ἀπάντησή του πρὸς τὴν Ἑλένη Ντάλλα ὁ Ἀρχειο-φύλαξ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γράφει laquoἘλήφθη τὸ πρὸς τὴν Ἀρχιγραμματείαν γράμμα σας διὰ τοῦ


Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106

Ὄνειρο τοῦ Ψάχου ἦταν ἡ κατασκευὴ ἑνὸς ὀργάνου τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδί-δει πιστὰ τὰ μουσικὰ μικροδιαστήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς τῆς δημοτικῆς καὶ γενικῶς τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς κατὰ τὴ διδασκαλία της σὲ πληκτροφόρο ὄργανο χωρὶς τὶς ἀτέλειες καὶ τὰ μειονεκτήματα τῶν προαναφερθέντων laquoψαλτηρίωνraquo ὀργάνων τὰ ὁποῖα εἶχαν κατα-σκευάσει τὸν 19ον αἰῶνα στὴν Κωνσταντινούπολη οἱ Πατριάρχες Ἰωακεὶμ Γacute (1882) καὶ Κων-σταντῖνος Ε´ (1889) ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων αὐτὰ χρησιμοποιήθηκαν μόνον γιὰ ἕνα μικρὸ χρο-νικὸ διάστημα Ὅπως θὰ δοῦμε αὐτὸ τὸ ὄνειρο πραγματοποιήθηκε ἀργότερα μὲ τὴ χορηγία τῆς Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ Ἡ πρώτη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ ἀποδεικνύει ἐπίσης ὅτι ἡ γνωριμία Καραθεοδωρῆ καὶ Ψάχου προηγεῖται ἀρκετὰ χρόνια τῆς γνωριμίας του Ψάχου μὲ τὴν Εὔα Πάλμερ-Σικελιανοῦ Τὰ χρόνια τῶν πολέμων

Πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε ὅτι τὰ τελευταῖα γεγονότα συνέβαιναν κατὰ τὴ διάρκεια τῶν Βαλκανικῶν πολέμων (1912-1914) καὶ τοῦ Α´ Παγκοσμίου πολέμου (1914-1918) Στὴν Ἑλλά-δα μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Γεωργίου Αacute στέφεται βασιλεὺς ὁ πρωτότοκος υἱός του Κωνστα-ντῖνος ΙΒ´ τὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου συνδέθηκε μὲ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θράκης ἀλλὰ καὶ τὸν Ἐθνικὸ Διχασμό λόγω τῶν διενέξεών του μὲ τὸν Ἐλ Βενιζέλο Οἱ δύο περίοδοι τῆς βασιλείας τοῦ Κωνσταντίνου ΙΒacute εἶναι ἀπὸ τὶς 18 Μαρτίου 1913 ἕως τὶς 11 Ἰου-νίου 1917 καὶ ἀπὸ τὶς 19 Δεκεμβρίου 1920 ἕως τὶς 27 Σεπτεμβρίου 1922 ἐνῶ κατὰ τὴν ἐν-διάμεση περίοδο τὴν βασιλεία ἀσκοῦσε ὁ δευτερότοκος υἱός του Ἀλέξανδρος Αacute

Τὸ 1911 ὁ Ἐλ Βενιζέλος εἶχε ζητήσει τὴν συμβουλὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ τοὺς διορι-σμοὺς τῶν καθηγητῶν στὴ Φυσικομαθηματικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Τὸν Σε-πτέμβριο τοῦ 1919 ὁ Ἐλ Βενιζέλος ὁ ὁποῖος εἶχε ἐκλεγεῖ πρωθυπουργὸς γιὰ δεύτερη φορὰ τὸ 1917 συναντήθηκε μὲ τὸν Καραθεοδωρῆ στὸ Παρίσι Μετὰ τοῦτο ὁ Καραθεοδωρῆ ὑπέβα-λε στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση λεπτομερὲς γραπτὸ ὑπόμνημα (20 Ὀκτωβρίου 1919) γιὰ τὴν ἵ-δρυση δευτέρου ἑλληνικοῦ πανεπιστημίου33 ἔχοντας προβλέψει τὰ πάντα σχετικῶς μὲ τὴ στελέχωσή του ἀπὸ καθηγητές τὴ διδασκαλία τὰ ἐργαστήρια τὶς ἐξετάσεις κλπ τὸ σχέδιο ἐκτελέσεως τέλος προτείνοντας τρεῖς πιθανὲς ἕδρες (Σμύρνη Θεσσαλονίκη Χίο) καὶ παραθέ-τοντας τὰ κριτήρια ὑπὲρ τῆς κάθε περιπτώσεως ἀλλὰ τονίζοντας καὶ τὴν ἀναγκαιότητα ἱ-δρύσεως πανεπιστημίου καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη Μετὰ τρεῖς μῆνες στὶς 31 Δεκεμβρίου ἔφυγε ἀπὸ τὴ Γερμανία ἀποδεχόμενος τὴν πρόσκληση τοῦ Βενιζέλου νὰ ἔλθει στὴν Ἑλλάδα γιὰ νὰ ὀργανώσει τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Σμύρνης Στὶς 2 (15) Ἰουνίου 1920 ὁ Καραθεοδωρῆ διορίσθηκε Καθηγητὴς τῆς Ἀναλυτικῆς καὶ Ἀνωτέρας Γεωμετρίας στὴ Φυσικομαθηματικὴ Σχολὴ τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν μὲ διάταγμα τοῦ Ὑπουρ-γείου Ἐθνικῆς Παιδείας καὶ Θρησκευμάτων Ὅμως ἀκόμα καὶ στὶς 23 Ὀκτωβρίου δὲν εἶχε ὁρκισθεῖ οὔτε ἀναλάβει ὑπηρεσία ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὰ πρακτικὰ συνεδριάσεως τῆς Σχολῆς στὶς 23 Ὀκτωβρίου (5 Νοεμβρίου) 1920 ὅπου ὁ καθηγητὴς Χόνδρος ἀναφέρει ὅτι laquoὁ κ Καρα-

ὁποίου ζητεῖτε πληροφορίας περὶ τῆς ἀπονομῆς εἰς τὴν Εὔαν Πάλμερ-Σικελιανοῦ διπλώματος Βυζαντινῆς Μουσικῆς ὑπό τινος Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Εἰς ἀπάντησιν γνωρίζω ὑμῖν ὅτι γενομένης τῆς προσηκούσης ἐρεύνης δυστυχῶς οὐδὲν σχετικὸν στοιχεῖον εὑρέθηraquo 33 Κ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Σχέδιο περὶ ἱδρύσεως νέου Πανεπιστημίου ἐν Ἑλλάδι ὑποβληθὲν εἰς τὴν ἑλληνικὴν κυβέρνη-σιν Παρίσιοι 20 Ὀκτωβρίου 1919 Ἀναδημοσιεύεται εἰς Ε ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ Ἀθήνα Αἴθρα 2000 σελ 206-229


Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106

θεοδωρῆ θὰ βραδύνη πολὺ νὰ ἀναλάβη τὰ καθήκοντά του διότι σκοπεῖ νὰ μεταβῆ εἰς Εὐρώ-πην διὰ πολλοὺς μήναςraquo

Ἐν τῷ μεταξύ μετὰ τὴν ψήφιση τοῦ νόμου 225114-7-1920 laquoΠερὶ ἱδρύσεως καὶ λει-τουργίας ἑλληνικοῦ Πανεπιστημίου ἐν Σμύρνῃraquo ὁ Βενιζέλος ὁ Καραθεοδωρῆ καὶ ὁ Ὕπατος Ἁρμοστὴς τῆς Σμύρνης Ἀριστείδης Στεργιάδης συζήτησαν τὰ πρακτικὰ θέματα τῆς ἱδρύσεως τοῦ Ἰωνικοῦ Πανεπιστημίου ἐπάνω στὸ πολεμικὸ πλοῖο Ἰέραξ ποὺ ἦταν ἀγκυροβολημένο στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης Μὲ ἀπόφαση ὑπογεγραμμένη ἀπὸ τὸν Στεργιάδη στὶς 28 Ὀκτωβρίου (10 Νοεμβρίου) καὶ ἀναδρομικὴ ἰσχὺ ἀπὸ τὶς 15 (28) Ἰουλίου 1920 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ διορί-στηκε γιὰ μία πενταετία ὀργανωτὴς τοῦ Πανεπιστημίου Σμύρνης καὶ τακτικὸς καθηγητὴς μα-θηματικῶν με μηνιαία ἀμοιβὴ 4000 δραχμῶν Ὅμως στὶς μετὰ λίγες ἡμέρες βουλευτικὲς ἐ-κλογὲς τῆς 1ης (14ης) Νοεμβρίου 1920 ὁ Βενιζέλος ἔχασε καὶ ἦλθαν στὴν ἐξουσία οἱ βασιλι-κοί Ἀπὸ τὰ πρῶτα μέτρα ποὺ ἔλαβαν ἀμέσως τὸν Δεκέμβριο ἦταν ἡ ἐπαναφορὰ κάποιων δι-κῶν τους καθηγητῶν καὶ ταυτοχρόνως ἡ ἀπόλυση ἄλλων βενιζελικῶν καθηγητῶν τοῦ Πανε-πιστημίου Ἀθηνῶν μεταξὺ τῶν ὁποίων ἦταν καὶ ὁ Καραθεοδωρῆ ὁ ὁποῖος διατήρησε τὴ θέ-ση του στὸ Ἰωνικὸ Πανεπιστήμιο34

Ἐπὶ μία διετία ὁ Καραθεοδωρῆ ἐργαζόταν γιὰ τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἰωνικοῦ Πανεπιστη-μίου Τὰ ἐγκαίνια τῆς Βιβλιοθήκης καὶ τοῦ Ἰνστιτούτου Ὑγιεινολογίας του εἶχαν προγραμμα-τισθῆ γιὰ τὶς 10 Ὀκτωβρίου 1922 Ὅμως τὸ Πανεπιστήμιο δὲν θὰ λειτουργοῦσε ποτέ Στὶς 8 Σεπτεμβρίου 1922 τὴν παραμονὴ τῆς καταλήψεως τῆς Σμύρνης ἀπὸ τὰ τουρκικὰ στρατεύμα-τα ὁ Καραθεοδωρῆ μαζὶ μὲ τὸν ταμία τοῦ Πανεπιστημίου ἐπιβιβάστηκε ἀπὸ τοὺς τελευταί-ους στὸ πλοῖο laquoΝάξοςraquo γιὰ τὴν Ἀθήνα ἔχοντας προηγουμένως φορτώσει τὰ βιβλία καὶ ἕνα μέρος ἀπὸ τὰ ὄργανα του Πανεπιστημίου35 Τὴν προηγούμενη ἡμέρα εἶχε φροντίσει νὰ στεί-λει τὴν οἰκογένειά του μὲ ἕνα μικρὸ ἱστιοφόρο στὴ Σάμο πρῶτο σταθμὸ τοῦ ταξιδίου τους προτοῦ φθάσουν στὴν Ἀθήνα

Στὶς 2 Σεπτεμβρίου ὁ Καραθεοδωρῆ εἶχε ἐπαναδιοριστῆ τακτικὸς καθηγητὴς στὸ Πα-νεπιστήμιο Ἀθηνῶν ἔτσι μετὰ τὴν ἐπιστροφή του μετέσχε στὴ συνεδρίαση τῆς Φυσικομαθη-ματικῆς Σχολῆς στὶς 6 Ὀκτωβρίου Τὸ 1923 ὁ Καραθεοδωρῆ διορίστηκε καθηγητὴς μηχανι-κῆς στὸ ΕΜΠ ὅπου δίδαξε τὸ ἀκαδημαϊκὸ ἔτος 1923-1924 ἀφοῦ τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1923 πῆγε στὴ Γερμανία Τὸν Μάιο 1924 ὁ Καραθεοδωρῆ ἔγραψε τὸν Πρόλογο τῶν laquoΣτοιχείων Ἀναλυτι-κῆς Γεωμετρίαςraquo τοῦ Ν Σακελλαρίου καὶ στὶς 19 Μαΐου ἔδωσε διάλεξη laquoΠερὶ τῶν μαθηματι-κῶν ἐν τῇ μέσῃ ἐκπαιδεύσειraquo στὴν ΕΜΕ Ἀθηνῶν36 Κατὰ τὰ ἔτη αὐτὰ τῆς διδασκαλίας του στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ τὸ ΕΜΠ ὁ Καραθεοδωρῆ διέμενε στὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του στὴν Κηφισιά37

Σημειωτέον ὅτι ἡ ἀδελφή τοῦ Καραθεοδωρῆ Ἰουλία (1875-1942) εἶχε παντρευθῆ τὸν νομικὸ καὶ πολιτικὸ Γεώργιο Στρέιτ (1868-1932) ὁ ὁποῖος ἐχρημάτισε Ὑπουργὸς Ἐξωτερι-κῶν τὸ 1914 Ὁ Στρέιτ ὡς μυστικοσύμβουλος τοῦ βασιλέως Κωνσταντίνου κατὰ τὸν Ἐθνικὸ Διχασμὸ τάχθηκε μὲ τὴν σύζυγό του Ἰουλία ὑπὲρ αὐτοῦ ἐνῶ ἡ ὑπόλοιπη οἰκογένεια ὑπὲρ τοῦ Βενιζέλου χωρὶς αὐτὸ νὰ διαταράξει τὶς οἰκογενειακὲς σχέσεις καὶ τὴ φιλία Καραθεοδωρῆ καὶ Στρέιτ38

34 M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 328-330 334-336 342-344 35 M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 383-384 ΧΡ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ laquoΤὸ Μουσεῖο Φυσικῶν Ἐπιστημῶν καὶ Τεχνολο-γίαςraquo Τεχνολογία Δελτίο Πολιτιστικοῦ-Τεχνολογικοῦ Ἱδρύματος ΕΤΒΑ τεῦχος 10-11 (2001) σελ 67-68 36 Καὶ τὰ δύο ἀναδημοσιεύονται εἰς Ε ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 240-247 286-290 37 M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 372-373 376-382 38 M ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 519-521


Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106

Κατὰ τοὺς Βαλκανικοὺς πολέμους καὶ τὸν Α´ Παγκόσμιο πόλεμο ὁ Κ Ψάχος συνέχιζε τὴν διδασκαλία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν Ὁ Ψάχος ὁ ὁποῖος ἦταν βασιλι-κός συνδεόταν φιλικῶς μὲ τὸν Γ Στρέιτ Ὅμως καὶ ὁ ἴδιος ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος ἔδειχνε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ δημώδη μουσική ὅπως συνάγεται ἀπὸ σχετικὸ δημοσίευμα Συ-γκεκριμένως τὸν Μάιο τοῦ 1915 καὶ ἐνῷ ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος μόλις εἶχε εἰσέλθει στὸ στάδιο τῆς ἀναρρώσεως ὁ Γ Νάζος ὡς Διευθυντὴς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν διοργάνωνε καθημε-ρινῶς μουσικὲς συναυλίες στὰ Ἀνάκτορα laquoπρὸς μικρὰν τέρψιν καὶ ἀνακούφισιν τοῦ ἐπὶ κλί-νης ἔτι κατακειμένου Μεγάλου Βασιλέωςraquo Στὶς 19 Μαΐου 1915 laquoἐδόθη ὡραία συναυλία ἐκ δημωδῶν ἑλληνικῶν ᾀσμάτωνraquo τὰ ὁποῖα ἔψαλε τεσσαρακονταμελὴς μικτὴ χορωδία ἀπὸ μα-θήτριες τῆς μονωδίας καὶ μαθητὲς τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς κατὰ διδασκαλίαν καὶ ὑπὸ τὴ διεύθυνση τοῦ Κ Ψάχου Αὐτὰ ἦσαν τὰ ἑξῆς τέσσερα δημῴδη ἄσματα Κάτω στὸ Βάλτο Τῆς Ἄρτας τὸ γιοφύρι Τὰ Κλεφτόπουλα καὶ Ἡ Πατρινιά Ὅπως γράφεται laquoἩ Αὐτοῦ Μεγαλειότης ὁ βασιλεὺς καταθελχθείς ἐζήτησε τὴν ἐπανάληψιν τοῦ πρώτου ἄσματος καὶ διὰ τῆς ἐπὶ τῶν τιμῶν κυρίας Κοντοσταύλου διεμήνυσε τῷ κ Ψάχῳ τὴν ἄκραν Αὐτοῦ εὐαρέσκειαν καὶ τὰς εὐ-χαριστίας Αὐτοῦ διὰ τὴν παρασχεθεῖσαν Αὐτῷ ἑλληνικωτάτην μουσικὴν ἀπόλαυσινraquo39

Ὁ Ψάχος εἶχε ἐνημερώσει τὸν βασιλέα Κωνσταντῖνο σχετικῶς μὲ τὴν ἐπιθυμία του καὶ τὰ σχέδιά του νὰ κατασκευάσει τὸ laquoὌργανόνraquo του ἐκεῖνος δὲ τὸν διαβεβαίωνε ὅτι laquoχρυ-σοῦνraquo Ὄργανον θὰ τοποθετοῦσε στὰ Ἀνάκτορα ὅπως οἱ Βυζαντινοὶ αὐτοκράτορες40 Ἀργότερα τὸ 1919 ἐνῶ ὁ βασιλεὺς Κωνσταντῖνος εὑρισκόταν ἀκόμη στὴν πρώτη ἐξορία του ὁ Ψάχος ἦλθε σὲ ρήξη μὲ τὴ Διεύθυνση τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν ἀπεχώρησε ἀπὸ αὐτὸ μαζὶ μὲ τὸν Μανόλη Καλομοίρη (1882-1962) καὶ στὶς 20 Ὀκτωβρίου ἵδρυσε τὸ laquoὨδείο Ἐθνικῆς Μουσι-κῆςraquo τὸ ὁποῖο περιλάμβανε τρεῖς Σχολές Βυζαντινῆς Δημώδους καὶ Ἀσιατικῆς Μουσικῆς41 Μάλιστα ὁ τότε Ὑπουργὸς Παιδείας ἐνήργησε ὥστε νὰ παραχωρηθεῖ στέγη στὸ Ὠδεῖο τοῦ Ψάχου42 Αὐτὸ προφανῶς ἔγινε μετὰ τὴν ἐπάνοδο τοῦ βασιλέως Κωνσταντίνου ΙΒ´ ἀπὸ τὴν πρώτη ἐξορία του καὶ κατὰ τὸ διάστημα τῆς δευτέρας περίοδου ἐξουσίας του δηλαδή ἀπὸ τὶς 19 Δεκεμβρίου 1920 ἕως τὶς 27 Σεπτεμβρίου 1922 Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἐνισχύεται ἀπὸ τὸ γε-γονὸς ὅτι τὸν Μάιο τοῦ 1921 ὁ Κ Ψάχος ἀφ᾽ ἑνὸς δημοσιεύει τὸ laquoπολυχρόνιονraquo τοῦ βασιλέως σὲ βυζαντινὴ σημειογραφία καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου γίνεται δεκτὸς ἀπὸ τὸν βασιλέα στὸν ὁποῖο ἐκθέ-τει τὶς σκέψεις του γιὰ τὰ ἐθνικοεκκλησιαστικὰ πράγματα43 Ἡ κατασκευὴ τοῦ Παναρμονίου

Ἡ Εὔα Σικελιανοῦ πεπεισμένη γιὰ τὴν ἀνεκτίμητη ἀξία τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς ἀποφασίζει νὰ βοηθήσει τὸν Κ Ψάχο γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου του ἀπὸ τὸν γερμανικὸ μουσικὸ οἶκο Steinmeyer Προηγουμένως γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν διαστημάτων τῆς Βυζαντι-νῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς συνετάγη Πρακτικὸν στὶς 2 (15) Φεβρουαρίου 1921 στὴν οἰ-

39 laquoΜία συναυλία ἐν τοῖς Ἀνακτόροιςraquo Ἱερὸς Σύνδεσμος 1 Ἰουλίου 1915 40 Κατὰ τὶς διηγήσεις τοῦ Ψάχου στὴν ἀνηψιά του Ἑλένη Ντάλλα 41 Ἡ διδασκαλία τῆς Ἀνατολικῆς Μουσικῆς ἀποσκοποῦσε στὸ νὰ καταδείξει τὴν ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς μου-σικῆς ἐπάνω σὲ αὐτήν Ἀπὸ τὸ πρόγραμμα τῶν μαθημάτων τοῦ Ὠδείου (1919) φαίνεται ἡ ὁλοκληρωμένη διδα-σκαλία ἡ ὁποία περιελάμβανε καὶ μαθήματα ὅπως ἡ laquoΦυσιολογία τῆς φωνῆςraquo laquoἈκουστικήraquo laquoΑἰσθητικήraquo laquoΘεωρία τῶν ἤχων καὶ τῶν ρυθμῶνraquo 42 Πληροφορία τῆς Ἑλ Ντάλλα 43 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 415 (ΝΦ33 ΝΦ37) 641 (Νέα Φόρμιγξ ἀρ 3 Μάιος 1921 σελ 5 Κ Ψάχος laquoΠολυχρονισμὸς τοῦ Βασιλέως τῶν Ἑλλήνων Κωνσταντίνου τοῦ ΙΒacuteraquo σελ 8 laquoΕἰδήσειςraquo)


Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106

κία τοῦ Ψάχου ἀπὸ τὰ μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ laquoὨδείου Ἐθνικῆς Μουσικῆςraquo44 σύμφωνα μὲ τὶς ἐκτεθεῖσες ἐργασίες τῶν Κ Ψάχου καὶ Σ Βραχάμη

Κατὰ τὸ Πρακτικόν laquoΠρῶτον ὁ κ Ψάχος συνοψίζων ὅσα κατὰ τὰς προηγουμένας συ-νεδριάσεις ἀνέπτυξεν ἐξέθηκε τὰς μακρὰς καὶ πολυχρονίους αὐτοῦ μελέτας καὶ τὰ πορίσμα-τα περὶ τῶν διαστημάτων τῆς ἡμετέρας μουσικῆς ὡς ταῦτα σῴζονται διὰ τῆς φωνητικῆς πα-ραδόσεως καὶ ἐπικρατοῦσι καθ᾽ ἅπασαν τὴν Ἀνατολήν - συγχρόνως δέ ἐπὶ τοῦ μονοχόρδου ὑπέδειξε λεπτομερῶς καὶ ἐμπεριστατωμένως τὰς θέσεις καὶ τὰς ὑποδιαιρέσεις αὐτῶν Ἐδή-λωσε δέ ὅτι κατὰ τὴν ληφθεῖσαν ἀπόφασιν τῆς αὐτῆς Ἐπιτροπῆς τὰς ἀναλογίας ταύτας καὶ τὰ διαστήματα τὰ οὕτω καθωρισθέντα παρέλαβεν ὁ ἐκ τῶν μελῶν τῆς Ἐπιτροπῆς κ Σ Βρα-χάμης ὅπως μελετήσῃ αὐτὰ καὶ διὰ μαθηματικῶν ὑπολογισμῶν καθορίσῃ τὴν μαθηματικὴν καὶ ἀκουστικὴν ἀκρίβειαν αὐτῶν καὶ γίνῃ φανερὸν τίνας νόμους ἀκολουθεῖ ἡ ἡμετέρα μουσι-κή καὶ τέλος ὅπως τὰ οὑτωσὶ καὶ μαθηματικῶς ἐξηκριβωμένα στερεοποιηθῶσι καὶ μονιμο-ποιηθῶσι διὰ τῆς κατασκευῆς εἰδικοῦ ὀργάνου οὗτινος τὴν διαίρεσιν καὶ τὴν κατάταξιν τοῦ κανόνος ὑπέδειξεν ὁ κ Ψάχος Ἔπειτα ὁ κ Βραχάμης ἐδήλωσεν ὅτι παρέλαβε πάντα τὰ ἀ-νωτέρω ἐκτεθέντα καὶ ὁλόκληρον τὸ σύστημα τὸ καθωρισμένον ὑπὸ τοῦ κ Ψάχου οὗτινος τὴν σχετικὴν ἐργασίαν ἀπὸ ἐτῶν γινώσκει ἐβεβαίωσεν ὅτι αἱ ἐπὶ τοῦ μονοχόρδου θέσεις καὶ σχέσεις τῶν διαφόρων τούτων διαστημάτων εἶναι μαθηματικῶς ἀκριβεῖς καὶ ὑπάγονται εἰς τὸ Πυθαγόρειον σύστημα ὅπερ κατὰ τὰς ὑποδειχθείσας ὑπὸ τοῦ κ Ψάχου θέσεις ἀκολουθεῖ οὐ μόνον ἡ ἐκκλησιαστική ἀλλὰ καὶ ἡ δημώδης ἡμῶν μουσική καὶ γενικῶς ἅπασα ἡ Ἀνατολι-κὴ μουσική ἧς εἰδικὸς γνώστης τυγχάνει ὁ κ Ψάχος ὅστις ἐξελέγη ὑπὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλη-σίας καὶ ἀπεστάλη εἰς Ἀθήνας ὡς τέλειος κάτοχος καὶ γνώστης τῆς παραδόσεως τῆς τε φω-νητικῆς καὶ τῆς γραπτῆς πρὸς διδασκαλίαν καὶ διάσωσιν τῆς παραδόσεως ταύτηςraquo

Ἐπειδὴ δὲν ἦταν γνωστὸ τὸ ἀκριβὲς ποσὸν χρημάτων τὸ ἀπαιτούμενο γιὰ τὴν κατα-σκευὴ τοῦ Ὀργάνου συνεστήθη ἐπιτροπὴ ἐράνων Ταμίας τῆς ἐπιτροπῆς δέχθηκε νὰ ἀναλά-βει ὁ βουλευτὴς Φλωρίνης ὁ Φίλ Δραγούμης laquoἐπειδὴ ἐνδιεφέρετο γιὰ τὸ ὄργανο αὐτὸ ὁ ἀεί-μνηστος ἀδελφός του ὁ Ἴωνraquo45

Τὸν Μάϊο τοῦ 1922 ὅλες οἱ σχετικὲς προσυνεννοήσεις εἶχαν ὁλοκληρωθεῖ καὶ ὁ Ψάχος μαζὶ μὲ τὸν Ἐμμ Α Πεζόπουλο καθηγητὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Φιλολογίας τῆς Φιλοσοφι-κῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ συνδιευθυντὴ τοῦ περιοδικοῦ Νέα Φόρμιγξ46 ἀ-νεχώρησαν γιὰ τὴν Γερμανία ὅπου ὁ Ψάχος θὰ μείνει ἕνα μῆνα προκειμένου νὰ κάνουν τὴν παραγγελία στὸν οἶκο ὀργανοποιΐας Steinmeyer στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας Στὸ ταξίδι αὐτὸ οἱ Ψάχος καὶ Πεζόπουλος εἶχαν ἐπαφὲς μὲ προσωπικότητες ὅπως ὁ August Heisenberg διά-δοχος τοῦ K Krumbacher στὴν ἕδρα τῆς laquoΜέσης καὶ νεωτέρας ἑλληνικῆς φιλολογίαςraquo στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Μονάχου καὶ μὲ τὸν καθηγητὴ ἀρχαίας ἱστορίας Ludwig Buumlrchner (1858-1927) ἐπίτιμο δημότη Σάμου47 Ὁ Ψάχος ἀνεχώρησε μὲ τὸν Βραχάμη γιὰ τὸ δεύτερο ταξίδι

44 Κ Ψάχος Σ Βραχάμης (καθηγητὴς φυσικῶν ἐπιστημῶν) Μιχ Παπαθανασόπουλος (ἰατρός) Κ Ι Σφακια-νάκης (μουσικός) Σ Α Πεζόπουλος (καθηγητής) Εὔα Ἄγγελου Σικελιανοῦ 45 Γ Μπαλτατζῆς (ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν) Ξεν Στρατηγός (ὑποστράτηγος καὶ ὑπαρχηγὸς τοῦ Ἐπιτελείου) Μάξιμος (διευθυντὴς Ἐθνικῆς Τραπέζης) Φίλ Δραγούμης (βουλευτὴς Φλωρίνης ἀδελφὸς τοῦ Ἴωνος) Ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Φώτιος ὑπόσχεται εἰς τὴν Αἴγυπτον νὰ ὑποστηρίξει τὸ ἔργο Γραμματεὺς τῆς ἐπιτρο-πῆς ὁρίζεται ἡ Εὔα Σικελιανοῦ Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴ διάλεξη τῆς Εὔας Σικελιανοῦ μὲ θέμα laquoἙλληνικὴ μουσικήraquo στις 14 Φεβρουαρίου 1921 στὴν Ἀρχαιολογικὴ Ἐταιρεία σελ 73-75 46 Ὁ Κ Ψάχος ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1921 εἶχε ἀρχίσει νὰ ἐκδίδει μὲ τὸν Ἐμμ Α Πεζόπουλο τὸ μουσικὸ περιοδικὸ laquoΝέα Φόρμιγξraquo τὸ ὁποῖο ἐκυκλοφόρησε ἕως τὸ τετραπλὸ τεῦχος τῶν τεσσάρων τελευταίων μηνῶν τοῦ 1922 47 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 422-423 (ΝΦ128 ΝΦ136 ΝΦ148) 645 (Νέα Φόρμιγξ ἀρ 15 Μάιος 1922 σελ 4 laquoΕἰδήσειςraquo Νέα Φόρμιγξ ἀρ 16-17-18 Ἰούνιος-Ἰούλιος-Αὔγουστος 1922


Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106

στὴ Γερμανία μεταξὺ Σεπτεμβρίου καὶ Δεκεμβρίου 1922 πρὸς ἐπίβλεψη τῶν ἐργασιῶν κατα-σκευῆς τοῦ Ὀργάνουmiddot ὁ Ψάχος θὰ ἐπισκεπτόταν ἐπίσης τὸ Παρίσι καὶ τὴ Ρώμη48 Ὅμως στὶς 27 Οκτωβρίου πέθανε ἡ σύζυγός του Εὐανθία τὴν ὁποία εἶχε νυμφευθεῖ στὶς 4 Σεπτεμβρίου 1905 ἔτσι ἐπανῆλθε στὴ Βαυαρία μετὰ δύο μῆνες Ἡ κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου ὁλοκληρώθηκε δύο ἔτη ἀργότερα τὸν Ἰούνιο τοῦ 1924 Ὁ Ψάχος τὸ ὀνόμασε laquoΕὔειον παναρμόνιονraquo (πρὸς τι-μὴν τῆς κυριοτέρας χορηγοῦ Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ) μία ὀνομασία ἡ ὁποία δὲν ἐπεκράτη-σε καὶ τὸ Ὄργανο παραμένει γνωστὸν ἁπλῶς ως laquoΠαναρμόνιονraquo Τὸ Ὄργανο εἶχε ὕψος 340 μέτρα καὶ 660 αὐλούς Μαζὶ μὲ αὐτὸ εἶχαν κατασκευασθεῖ καὶ δύο μικρότερα ἁρμόνια Τὸ laquoμι-κρὸraquo εἶχε δύο μόνον ὀκτάβες καὶ κατασκευάσθηκε πρῶτο ὥστε νὰ χρησιμεύσει ὡς μοντέλοmiddot μετὰ τὴν ἔγκρισή του βάσει αὐτοῦ κατασκευάσθηκαν τὰ δύο ἄλλα δηλαδή τὸ μεγάλο Ὄργανο (Ὄργκελ) καὶ τὸ laquoμεσαῖοraquo μὲ τέσσαρες ὀκτάβες ἁρμόνιο τὸ ὁποῖο εἶχε γλωττίδες

Στὶς 29 Ἰουνίου 1924 στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας ἔγιναν τὰ ἐγκαίνια τοῦ νέου μεγά-λου ὀργάνου τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς περὶ τοῦ ὁποίου ἔγραψε ὁ καθηγητὴς L Buumlrchner49 Ἀμέσως καὶ ὁ Κ Ψάχος δημοσίευσε στὴ Neue Musik Zeitung τῆς 1ης Δεκεμβρίου 1926 τῆς Στουτγάρδης ἕνα ἄρθρο σχετικῶς μὲ τὴν laquoσειρὰν τῶν 42 μερῶν ἅτινα περιλαμβάνει ἡ Δια-πασῶν τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo εἰς ἔκαστον δὲ τῶν ὁποίων ἀναλογεῖ καὶ ἕν τῶν ἰσαρίθμων πλήκ-τρων αὐτῆςraquo Ὅπως ἐξηγεῖ στὸν πρόλογο αὐτοῦ τοῦ μεταφρασμένου στὰ ἑλληνικὰ καὶ ἀναδημοσιευμένου στὰ Μουσικὰ Χρονικά ἄρθρου του ἔσπευσε νὰ δημοσιεύσει αὐτὰ τὰ στοιχεῖα γιὰ νὰ κατοχυρώσει τὴν πρωτοτυπία τῶν ἰδεῶν του50

Θὰ πρέπει νὰ ὑπενθυμίσουμε ὅτι τὸ πιάνο ὡς laquoκαλοσυγκερασμένο κλειδοκύμβαλοraquo ἔχει δεκατρία πλῆκτρα γιὰ τὰ 12 ἡμιτόνια μιᾶς ὀκτάβας του Ὅμως τὸ μεγάλο Ὄργανο τοῦ Ψάχου δὲν εἶναι ἕνα μεγάλο πιάνο ἀλλὰ Ὄργκελ μὲ αὐλούς καὶ κάθε τόνος του περιέχει καὶ μικρότερες τοῦ ἡμιτονίου ὑποδιαιρέσεις ἔτσι ὥστε μία ὀκτάβα του νὰ περιλαμβάνει 42 πλῆκ-τρα καταλλήλως τοποθετημένα γιὰ ἄνετο παίξιμο Συνολικῶς οἱ τέσσαρες ὀκτάβες του περι-λαμβάνουν 65 πλῆκτρα Μολονότι laquoκατεσκευάσθη αὐτόματον μηχάνημα ὀργανόλας τὸ ὁποῖ-ον προσηρμοσμένον ἐπὶ τοῦ ὀργάνου θὰ ἐκτελῇ δι᾽ εἰδικῶν ταινιῶν νέου καθ᾽ ὅλα συστήμα-τος πᾶσαν μελῳδίαν τῆς βυζαντινῆς τῆς δημώδους ἑλληνικῆς τῆς ἐν γένει ἀνατολίτικης τῆς εὐρωπαϊκῆς καὶ πάσης ἄλλης μουσικῆςraquo51 ἡ ἴδια ἡ Εὔα Palmer-Σικελιανοῦ θεωροῦσε ὅτι τὸ Παναρμόνιον δὲν εἶναι δύσχρηστο γιὰ ὅσους γνωρίζουν βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ πιάνο Ὅπως

σελ 5-6 laquoὉ κ Ψάχος ἐν Γερμανίᾳraquo ὅπου περιγράφονται καὶ δύο διαλέξεις του στὸ Μόναχο καὶ τὴ Λειψία καὶ σελ 12 laquoΕἰδήσειςraquo) 48 Κ ΡΩΜΑΝΟΥ Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις ὅπ μέρος ΙΙ 425 (ΝΦ166) 647 (Νέα Φόρμιγξ ἀρ 19-20-21-22 Σεπτέμβριος-Ὀκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1922 σελ 12 laquo Εἰδήσειςraquo) 49 L BUumlRCHNER laquoΤὸ ὄργανον τοῦ καθηγητοῦ κ Ψάχου διὰ τὴν Βυζαντινὴν καὶ τὴν ᾽Ανατολικὴν Μουσικήνraquo Neue Musik Zeitung Τεῦχος 2 Σεπτέμβριος 1924 50 Μετάφραση στὰ ἑλληνικὰ τοῦ ἄρθρου στὴ Neue Musik Zeitung (1 Δεκεμβρίου 1926) τῆς Στουτγάρδης Κ Α ΨΑΧΟΣ laquoΤὸ laquoπαναρμόνιονraquo ὄργανον καὶ τὸ σύστημα ἐφ᾽ οὗ κατεσκευάσθη τοῦτοraquo Μουσικὰ Χρονικά ἔτος Δacute τεῦχος 1 (37) Ἰανουάριος 1932 (ἢ τόμος Δacute Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 1932) σελ 177-182 Ἐδῶ σελ 177 Τὴν σειρὰν ταύτην τῶν 42 μερῶν ἐδημοσίευσα τότε ἀμέσως μετὰ τὴν κατασκευὴν τοῦ ὀργάνου μου προλαμβάνων πᾶσαν τυχὸν παράχρησιν εἴτε καὶ ὑφαίρεσιν αὐτῶν ὡς εἶχον ἰσχυροὺς τότε λόγους νὰ πιστεύω Ἀκόμη δὲ περισσότερον καθόσον ἐν Γερμανίᾳ προνόμιον εὑρεσιτεχνίας δὲν παρέχεται εἰς πνευματικὴν ἐργασίαν ἀλλ᾽ ἐν συνδυασμῷ τοιαύτης πρὸς μέσα τεχνικά ὅπως καὶ θὰ ἐγίνετο βραδύτερον διὰ κοινῆς αἰτήσεως ἐμοῦ καὶ τοῦ κ Steinmeyer ἐν τῷ ἐργοστασίῳ τοῦ ὁποίου ἐν τῷ Oettingen τῆς Βαυαρίας εὑρισκομένῳ κατεσκευάσθη τὸ laquoΠαναρμόνιονraquo εἰς δύο τύπους Ὄργκελ καὶ ἁρμονίου μεγάλου καὶ μικροῦ Στὶς σελ 180-182 δίδεται ἡ σειρὰ τῶν 42 μερῶν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς 51 Τσαμό() laquoἩ Ἑλληνοβυζαντινὴ Μουσική Τὸ ldquoΠαναρμόνιονrdquo τοῦ κ Ψάχουraquo ἐφημερὶς laquoἘλεύθερον Βῆμαraquo 14 Δεκεμβρίου 1922 Ὁ συντάκτης τοῦ ἄρθρου τελειώνει μὲ τὴν εὐχὴ νὰ εὑρεθεῖ στέγη γιὰ τὸ laquoΠαναρμόνιοraquo καὶ νὰ μεταφερθεῖ αὐτὸ απὸ τὴ Γερμανία


Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106

σημειώνει στὴν αὐτοβιογραφία της laquoἩ τοποθέτηση τοῦ πληκτρολογίου ποὺ ἐφεῦρε ὁ καθηγητὴς Ψάχος εἶναι πολὺ ἱκανοποιητική γιατὶ τὸ ὄργανο ἔμοιαζε ἀρκετὰ μὲ πιάνο ὥστε νὰ εἶναι εὔκολο γιὰ κάθε πιανίστα νὰ παίξει καὶ σ᾽ αὐτό Τὰ λευκὰ πλῆκτρα κάνουν μιὰν ὀκτάβα ὅπως στὸ πιάνο Τὰ μαῦρα ἀντὶ νὰ εἶναι πέντε στὴν ὀκτάβα ὑποδιαιροῦνται σὲ πολὺ μικρὰ κλειδιὰ ποὺ τὰ δάκτυλα μποροῦν νὰ τὰ φτάνουν εὔκολα Ὁ συνολικὸς ἀριθμὸς τῶν δι-αστημάτων στὴν κάθε ὀκτάβα εἶναι σαράντα δύοraquo52 Τὸ ἴδιο συνάγεται ἀπὸ μία ἐνόργανο ἐπίδειξη Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo σὲ χριστουγεννιάτικη ἐκδήλωση τὸ 1965 στὴν αἴθουσα τοῦ Παρνασσοῦ53

Τὸ 1925 ὁ Ν Βεργωτῆς στὸ ἐξαιρετικὸ ἄρθρο του στὴν ἐφημερίδα laquoΚαθημερινὴraquo (5 Δεκεμβρίου 1925) γράφει σχετικῶς μὲ τὴ δημοσίευση στὸ σοβαρώτατο περιοδικὸ laquoΜουσι-κὴraquo τῆς Στουτγάρδης ἑνὸς βαρυσημάντου ἄρθρου τοῦ Φον Ἔσλιν διακεκριμένου φιλοσόφου καὶ μελετητοῦ τῶν νόμων τῆς μουσικῆς ὁ ὁποῖος ἐπαινεῖ τὸν Κ Ψάχο γιὰ τὸ ἐπινοηθὲν ἀπὸ αὐτὸν Ὄργανο (Ὄργκελ) Ὁ Ν Βεργωτῆς ἀναφέρει τὴν ἀπογοήτευση τοῦ Κ Ψάχου ἀπὸ τὶς μάταιες προσπάθειές του νὰ εὕρει χορηγοὺς γιὰ τὴ μεταφορὰ τοῦ Παναρμονίου στὴν Ἑλλάδα54

52 Ε ΠΑΛΜΕΡ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ Ἱερὸς Πανικός ὅπ 116 ὑποσημ 4 53 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΠΡΟΕΟΡΤΙΟ Πνευματικὴ ἐκδήλωσις τοῦ laquoΦυσιολάτρηraquo laquoἩ Βυζαντινὴ Μουσικήraquo Ἐνόργανος ἐπίδειξις Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo Κυριακή 12 Δεκεμβρίου (1965) ὥρα 7 μμ Αἴθουσα Παρνασσοῦ Τὸ δεύτερο μέρος τῆς ἐκδηλώσεως περιελάμβανε μεταξὺ ἄλλων εἰσήγηση τοῦ μουσικοκριτικοῦ-συνθέτου Ἰωσὴφ Παπαδοπούλου-Γκρέκα γιὰ τὸ laquoπαναρμόνιονraquo ὄργανον τοῦ Κ Ψάχου καὶ ἐνόργανον ἐπίδειξη Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo μὲ ἐκτελεστὴ τὸν μουσικολόγο πρωτοψάλτη Ν Κακουλίδη 54 Ποιά ἦταν τελικῶς ἡ τύχη τοῦ μεγάλου Παναρμονίου καὶ τῶν δύο μικροτέρων Τὸ μικρὸ ἁρμόνιο-μοντέλο τὸ ὁποῖο δωρήθηκε μαζὶ μὲ κέρινους μουσικοὺς κυλίνδρους στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἀπὸ τὴν Ἑλένη Ντάλλα ἐπισκευάσθηκε ἀπὸ τὸν Γεώργιο Παράσχο κατασκευαστὴ μουσικῶν ὀργάνων καὶ εὑρίσκεται σήμερα στὸ Τμῆμα Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν ἐπὶ τῆς ὁδοῦ Ἠπίτου 3 Τὸ Παναρμόνιο (Ὄργκελ) ἦταν μέχρι τινὸς στὸ ἐργοστάσιο κατασκευῆς του συντηρούμενο ἀπὸ τὴν οἰκογένεια Steinmeyer χωρὶς αὐτὴ νὰ ἔχει κάποιο συμφέρον Ὅταν ἐπωλήθη τὸ ἐργοστάσιο αὐτὸ εὑρισκόταν σὲ ἀποθήκη του ἀλλὰ ἦταν ἐν λειτουργίᾳ Ὅμως ἡ μὲν Ἑλληνικὴ Κυβέρνηση (Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ) δὲν ἐνδιαφέρθηκε νὰ τὸ φέρει ἀπὸ τὴ Γερμανία τὸ δὲ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν (Φιλοσοφικὴ Σχολή) κατὰ δήλωση τοῦ καθηγητοῦ Γρ Στάθη δὲν διέθετε τὸν κατάλληλο χῶρο γιὰ τὴν ἐγκατάστασή του [Διαπιστώθηκε πρόσφατα ὅτι τὸ Παναρμόνιο Ὄργανο τοῦ Κωνσταντίνου Ψάχου παραμένει ἀκόμη στὸ ἐργοστάσιο κατασκευῆς του τὸν Οἶκο Steinmeyer στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας εἰς Λούπας Σωκράτης laquoΑὐτόγραφα Κωνσταντίνου Ψάχου Ἡ ψηφιοποίηση τῶν καταλοίπων τοῦ ἀρχείου τουraquo Πρακτικὰ Ἡμερίδας Κωνσταντίνος Ψάχος ὁ Μουσικός ὁ Λόγιος ἐπιμ Καραμανές Εὐάγγελος Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀθήνα 2013 σ 317] Τὸ μεσαῖο ἁρμόνιο τὸ ὁποῖο ἦταν σὲ πλήρη λειτουργία ἐδωρήθη ἀπὸ τὴν χήρα Ἀμαλία Ψάχου στὴν laquoἙστίαraquo τῆς Ν Σμύρνης Δυστυχῶς ἐπειδὴ ἐκεῖ δὲν ἔτυχε καμιᾶς ἐπιμελείας εἶναι πλέον τελείως κατεστραμμένο


Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106

Ἡ τρίτη ἐπιστολή Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Κ Ψάχο ἔχει ὡς ἑξῆς

Μόναχον 20 Ὀκτωβρίου 1924 Amalienstr 4

Φίλε κ Ψάχε

Μετὰ μεγάλης χαρᾶς εὗρον κατὰ τὴν ἐπιστροφήν μου ἐκ μικροῦ ταξειδίου εἰς Ἑλβετίαν τὰ δύο βιβλία τὰ ὁποῖα εἴχατε τὴν τόσον μεγάλην καλωσύνην νὰ μοι στείλετε Πρὸ πάντων ἡ παρασημαντικὴ μοι φαίνεται νὰ εἶναι μεγίστης ἐπιστημονικῆς ἀξίας διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς μουσικῆς μας Ἐλπίζω ὅτι θὰ εὕρητε τὴν εὐκαιρίαν νὰ γράψητε ὁλόκληρον σύστημα τῆς μουσικῆς μας τὸ ὁποῖον ὄχι μόνον θὰ ἐπιτρέψῃ τὴν ἀνάγνωσιν καὶ ἐκτέλεσιν τῶν παλαιοτέρων μουσικῶν χειρογράφων ἀλλὰ πρὸ παντὸς θὰ κινήσῃ τὸ ἐνδιαφέρον μεγαλειτέρων στρω-μάτων τῆς κοινωνίας μας διὰ τὴν Βυζαντινὴν μουσικήν Ἡ Ἑλλὰς τότε μόνον θὰ ἀρχίσῃ νὰ προοδεύῃ ἀληθινῶς ὅταν θὰ παύσωμεν νὰ περιφρονῶμεν τοὺς θησαυροὺς τοὺς ὁποίους μᾶς παρέδωσαν οἱ πρόγονοί μαςmiddot δὲν ὑπάρχει ἄλλον μέσον ὅπως ἀναπτύξωμεν ἴδιον πολιτισμόν

Μετὰ πολλῆς φιλίας ὅλος ἀφωσιωμένος Κ Καραθεοδωρῆ

Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ἔχει γραφεῖ ἀπὸ τὸ Μόναχο στὶς 20 Ὀκτω-βρίου 1924 Ἐπειδὴ τὸ Μόναχο εὑρίσκεται στὴ Βαυαρία φαίνεται ἀπίθανο ὁ Κ Καραθεο-δωρῆ νὰ μὴν εἶχε λάβει γνώση τῶν ἐγκαινίων τοῦ μεγάλου Ὀργάνου (Ὄργκελ) του Κ Ψάχου στὶς 29 Ἰουνίου 1924 τὸ ὁποῖο εἶχε προξενήσει ἐξαιρετικὲς ἐντυπώσεις στοὺς μουσικοὺς κύ-κλους τῆς Γερμανίας Ὅμως τὸ περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς του δὲν κάνει καμία ἀναφορὰ στὸ γεγονὸς αὐτὸ καὶ τὰ σχετικὰ μὲ αὐτὸ τὸ Ὄργανο μουσικὰ διαστήματα Εἶναι ἕνα θερμὰ εὐχαριστήριο γιὰ τὴν λήψη δύο βιβλίων τὰ ὁποῖα τοῦ ἔστειλε ὁ Κ Ψάχος καὶ μάλιστα κάνει ἰδιαίτερη ἀναφορά σὲ ἐκεῖνο τῆς laquoΠαρασημαντικῆςraquo τὸ ὁποῖο τοῦ laquoφαίνεται νὰ εἶναι μεγί-στης ἐπιστημονικῆς ἀξίας διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς μουσικῆς μαςraquo Προξενεῖ μεγάλην ἐντύπωση ὅτι ὁ Κ Ψάχος στέλνει στὸν Καραθεοδωρῆ τὸ βιβλίο του τῆς Παρασημαντικῆς μόλις τὸ 1924 δηλαδὴ ἑπτὰ χρόνια μετὰ τὴν ἔκδοσή του τὸ 1917 Μποροῦμε λοιπόν νὰ ὑποθέσουμε ὅτι στὸ μεσοδιάστημα ἀπὸ τὸ 1909 (δεύτερη ἐπιστολή) ἕως τὸ 1924 (τρίτη ἐπιστολή) δὲν ὑπῆρ-χε γραπτὴ προσωπικὴ ἐπικοινωνία τοῦ Ψάχου μὲ τὸν Καραθεοδωρῆ

Στὸ ἐρώτημα γιατί ὁ Ψάχος δὲν ἔστειλε ἀμέσως μετὰ τὴν ἔκδοσή της τὴν laquoΠαρα-σημαντικήraquo του στὸν Καραθεοδωρῆ εἰκάζω ὅτι τοῦτο ὀφείλεται ἀφ᾽ ἑνὸς στὰ προανα-φερθέντα πολιτικὰ καὶ πολεμικὰ γεγονότα τὰ ὁποία σφράγισαν τὴν τύχη τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὴν ἑπταετία 1917-1924 καὶ ἀφ᾽ ἑτέρου στὴν ἀφοσίωση καθενὸς ἐκ τῶν δύο στὶς διαφο-ρετικὲς δραστηριότητές τους χωρὶς νὰ λησμονοῦμε καὶ τὸ γεγονός ὅτι καθένας τους ὑπεστή-ριζε διαφορετικὴ πολιτικὴ παράταξη Βενιζελικὸς ὁ Καραθεοδωρῆ βασιλικὸς ὁ Ψάχος Τὰ ἔτη


Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106

1921-1922 ὁ μὲν Καραθεοδωρῆ κατέβαλλε ἄοκνες προσπάθειες καὶ δραστηριότητες γιὰ τὴν ἵδρυση καὶ τὴ λειτουργία τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Σμύρνης ὁ δὲ Ψάχος ταξίδευε στὴ Γερμανία γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου του

Ὅπως προαναφέραμε τὸ 1923-1924 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ εὑρισκόταν στὴν Ἀθήνα καὶ δίδασκε ὡς τακτικὸς καθηγητὴς στὸ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο διαμένοντας στὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του στὴν Κηφισιά Ἀλλ᾽ ἤδη ἀπὸ τὴν 1 Μαΐου 1924 διορίζεται τακτικὸς καθη-γητὴς μαθηματικῶν στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολή Τμῆμα ΙΙ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Μονάχου ὅπου διδάσκει ἕως τὴν 1 Ὀκτωβρίου 1938 Ὅπως ἀναφέρεται ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἀγόρασε μιὰ τριπλοκατοικία στὴ Rauchstrasse 8 Μόναχο 27 ὅπου ἐγκαταστάθηκε μονίμως καὶ ἔμεινε ἕως τὸ τέλος τῆς ζωῆς του55 Προφανῶς προτοῦ ἐγκατασταθεῖ μονίμως στὴν Rauchstrasse 8 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ διέμεινε προηγουμένως γιὰ κάποιον καιρὸ σὲ ἄλλην κατοικία στὴν Amalien-strasse 4 ἀπ᾽ ὅπου ἔγραψε αὐτὴ τὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Κ Ψάχο Ἀσφαλῶς ὑπ᾽ αὐτὲς τὶς συν-θῆκες δὲν θὰ ἦταν μεταξὺ τῶν προτεραιοτήτων τοῦ Καραθεοδωρῆ μιὰ πιθανὴ ἐνασχόλησή του μὲ τὸ Ὄργανο τοῦ Ψάχου

Ποιά αἰτία ὅμως ὤθησε τὸν Ψάχο νὰ στείλει τὸ 1924 στὸν Καραθεοδωρῆ τὴν ἀπὸ τὸ 1917 ἐκδοθεῖσα laquoΠαρασημαντικήraquo του Μιὰ πιθανὴ καὶ εὐλογοφανὴς ἀπάντηση εἶναι ὅτι ὁ Ψάχος μὴ ἔχοντας κάποια γραπτὴ ἔκφραση γνώμης τοῦ Καραθεοδωρῆ σχετικῶς μὲ τὰ πρό-σφατα ἐγκαίνια τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo του στὴ Βαυαρία τοῦ ὑπενθύμισε διακριτικὰ τὴν μου-σικὴ παρουσία του ἀποστέλλοντάς του τὸ ἐξαίρετο θεωρητικὸ ἔργο του γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ Καραθεοδωρῆ ἐξεφράσθη εὐνοϊκότατα Γι᾽ αὐτὸ θεωρῶ ἐντελῶς ἀβάσιμη τὴν ἄποψη τοῦ Θ Ἀκρίδα γιὰ τὴν ὑποτιθεμένη στήριξη τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τοὺς Ψάχο καὶ Βραχάμη σχε-τικῶς μὲ τὸν καθορισμὸ τῶν τονικῶν διαστημάτων τοῦ laquoΠαναρμονίουraquo56 ἡ ὁποία δὲν συνά-γεται ἀπὸ κανένα στοιχεῖο τῆς ἐπιστολῆς

Ἀκολουθεῖ ἡ ἔκφραση ἐλπίδος ὅτι ὁ Κ Ψάχος θὰ συγγράψει ἕνα laquoὁλόκληρον σύστημα τῆς μουσικῆς μαςraquo μὲ σκοπὸν τοῦτο καὶ νὰ ἐπιτρέψει τὴν ἀνάγνωση καὶ ἐκτέλεση τῶν παλαιοτέρων μουσικῶν χειρογράφων καὶ νὰ κινήσει τὸ ἐνδιαφέρον εὐρυτέρων κοινωνικῶν στρωμάτων γιὰ τὴ Βυζαντινὴ μουσική Αὐτά ἐν συνδυασμῷ μὲ τὰ γραφόμενά του στὴν πρώτη ἐπιστολή του (1905) σχετικῶς μὲ τὴν παρουσία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς ὄχι μόνον στὸν ἐκκλησιαστικὸ ἀλλὰ καὶ τὸν κοσμικὸ βίο τῶν Βυζαντινῶν ἀποδεικνύουν τὸ ζωηρὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ τὴ διάσωση τῆς ἐν γένει ἑλληνικῆς μουσικῆς παραδόσεως Ἐξ ἄλλου ἡ τελευταία φράση του laquoἩ Ἑλλὰς τότε μόνον θὰ ἀρχίσῃ νὰ προοδεύῃ ἀληθινῶς ὅταν θὰ παύσωμεν νὰ περιφρονῶμεν τοὺς θησαυροὺς τοὺς ὁποίους μᾶς παρέδωσαν οἱ πρό-γονοί μαςraquo δείχνει ὅτι ὁ ἴδιος εἶχε ἐπίγνωση τῆς διαχρονικῶς ἀνεκτίμητης ἀξίας τῶν διαφό-ρων ἐκφάνσεων τῆς ἑλληνικῆς πολιτιστικῆς παραδόσεως

Δύο χρόνια άργότερα στὶς 13 Δεκεμβρίου 1926 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἐκλέγεται τακτικὸ μέλος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν καὶ τὸ 1927 ἐκλέγεται ἀκαδημαϊκὸς καὶ ὁ Γ Στρέιτ σύζυγος τῆς ἀδελφῆς του Ἰουλίας

55 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 400 403 885 56 Θ Ε ΑΚΡΙΔΑ Ἔλεγχος μουσικῶν δυσπλασιῶν Σ Καρᾶ ὅπ 19-21 laquoοἱ ἀείμνηστοι Ψάχος καὶ Βραχάμης εἶχαν τὶς φυσικομαθηματικὲς ἀπόψεις καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ στήριξη ἑνὸς ἀκραιφνοῦς Ἕλληνα ζηλωτὴ καὶ γνώστη τῆς Ἑλληνικῆς μουσικῆς τοῦ μέγιστου μαθηματικοῦ (καὶ διδασκάλου τοῦ μεγάλου Ἀϊνστάιν) Κωνσταντίνου Καραθεοδωρῆ Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἀκόλουθη ἐπιστολὴ τοῦ κορυφαίου μαθηματικοῦ πρὸς τὸν κ Ψάχο Συνεπῶς ἂν ὑπῆρχε ἔστω καὶ ἡ ἐλάχιστη ἀμφιβολία ὡς πρὸς τὸν καθορισμὸ τῶν τονικῶν διαστημάτων ἀπὸ τοὺς Ψάχο-Βραχάμη ἀναμφισβήτητα θὰ ἐπιλαμβανόταν τοῦ ζητήματος ὁ μέγας Καραθεοδωρῆςraquo


Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106

Οἱ Δελφικὲς Ἑορτές

Ἐν τῷ μεταξὺ ὁ Κ Ψάχος συνεργάζεται μὲ τὸ ζεῦγος Εὔα Πάλμερ καὶ Ἄγγελος Σικελια-νὸς γιὰ τὶς Δελφικὲς ἑορτές Στὶς Α´ Δελφικὲς ἑορτὲς (9-10 Μαΐου 1927) ἀνέβηκε ὁ laquoΠρομη-θεὺς δεσμώτηςraquo τοῦ Αἰσχύλου τοῦ ὁποίου ὁ Κ Ψάχος εἶχε μελοποιήσει τὰ χορικὰ καὶ τὰ λυρι-κὰ μέρη57 τὰ ὁποῖα ἔτυχαν ἐξαιρετικῆς κριτικῆς ἀπὸ εἰδικοὺς καὶ μὴ στὸν ἑλληνικὸ καὶ ξένο τύπο58 Ὁ ποιητὴς Ι Ν Γρυπάρης (1872-1942) κατὰ μετάφραση τοῦ ὁποίου παρουσιάσθηκε ὁ laquoΠρομηθεὺς δεσμώτηςraquo εἶπε ὅτι laquoὍποιος δὲν συνεκινήθη διὰ τὴν ἀποκάλυψιν ταύτην δὲν ἔχει δικαίωμα ἀνθρωπισμοῦraquo ἐνῷ ὁ διευθυντὴς τῆς ὀρχήστρας Φ Οἰκονομίδης εἶπε ὅτι laquoἩ μουσικὴ τοῦ κ Ψάχου ἦτο ἡ πλέον ἁρμόζουσα εἰς τὸ ἔργον Ἀφίνει ἐποχὴν μεγάλην εἰς τὰς φράσεις τοὺς τονισμοὺς καὶ τὰ μέτραraquo Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε ἰδιαιτέρως τὰ λόγια τοῦ μεγά-λου ἕλληνος ἀρχιμουσικοῦ Δ Μητρόπουλου (1896-1950) γιὰ τὴν μουσικὴ τοῦ Ψάχου laquoΤὸ σύνολον μεγάλο σφικτοδεμένο Ἦτο ἀδύνατον νὰ φαντασθῇ τις τοιαύτην ἀπόλυτον ἐπιτυ-χίαν Ὁ ἐνθουσιασμός μου εἶναι τόσος ὥστε μοῦ εἶναι ἀδύνατον νὰ ὁμιλήσω Τίποτε δὲν ἦτο ξεχωρισμένο Ἡ ἑνότης ἦτο ἀπαράμιλλοςraquo Ἐνῷ ὁ μουσικοσυνθέτης Φέλιξ Πετύρεκ χαρακτή-ρισε τὴν παράσταση laquoπραγματικὴ ἱεροτελεστίαraquo59

Ἐκεῖνες ἀκριβῶς τὶς ἡμέρες στὶς 9 Μαΐου 1927 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ζήτησε ἄδεια ἕξι μηνῶν μὲ ἀποδοχὲς ἀπὸ τὸ Βαυαρικὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας καὶ Πολιτιστικῶν ὑποθέσεων γιὰ νὰ ταξιδεύσει στὶς ΗΠΑ ὅπου εἶχε προσκληθεῖ ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ νὰ διδάξει τὴν ἄνοιξη καὶ τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1928 ἀντικαθιστῶντας τὸν George Birkhoff60 Ἑπομένως τοῦ ἦταν ἀδύνατον νὰ ταξιδεύσει στὴν ῾Ελλάδα καὶ νὰ παραστῇ στὶς Α´ Δελφικὲς ἑορτές

Ὅμως τὸ καλοκαῖρι τοῦ ἰδίου ἔτους ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἐκπροσωπεῖ τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν στὴν ἐκδήλωση ἑορτασμοῦ τῆς ἑκατονταετηρίδος ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ φιλέλληνος ποιητοῦ Wilhelm Muumlller (1794-1827) ὁ ὁποῖος ὡς ἐκδότης τῶν laquorsquoAσμάτων τῶν Ἑλλήνωνraquo (Griechenlieder) τὰ ἔτη 1821-1826 χρηματοδοτοῦσε ἑλληνικὲς ὀργανώσεις μὲ τὰ ἔσοδα ἀπὸ τὶς πωλήσεις τους61

Ἡ ἐκλογικὴ νίκη τοῦ Βενιζέλου τὸν Αὔγουστο τοῦ 1928 ἐνθουσίασε τὸν Καραθεοδωρῆ ὁ ὁποῖος σὲ ἐπιστολή του πρὸς τὴν Πηνελόπη Δέλτα ἐκφράζει τὸν ἐνθουσιασμό του γιὰ τὴν laquoτελειωτικὴ κατατρόπωση τῶν βασιλοφρόνωνraquo62 Μετὰ λίγους μῆνες τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1930 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ προσκαλεῖται στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὸν πρωθυπουργὸ Ἐλευθέριο Βενι-ζέλο καὶ τὸν Ὑπουργὸ Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου (211930-2651932) προκειμένου νὰ

57 Κ Α ΨΑΧΟΥ laquoΧορικὰ ldquoΠρομηθέως δεσμώτουrdquo τοῦ Αἰσχύλου κατὰ μετάφρασιν Ι Ν Γρυπάρηraquo Μουσικὰ Χρονικά τεῦχος 33 (ἢ 9-10 (1931)) παρτιτοῦρα μὲ δυτικὴ μουσικὴ σημειογραφία 58 laquoἩ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ Προμηθέως δεσμώτουraquo Μουσικὰ Χρονικά 1927 σελ 224 laquoΕἶναι ἐκείνη ἡ ὁποία ἔδωσε κατὰ γενικὴν ὁμολογίαν ὅλον τὸν μυσταγωγικὸν χαρακτῆρα εἰς τὰς παραστάσεις τῶν Δελφῶν Ὁ κ Κ Ψάχος τὴν μουσικὴν τῶν χορικῶν κυρίως ἐστήριξε ἐπὶ τῶν Τρόπων καὶ Ρυθμῶν τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς μουσι-κῆς τῆς ὁποίας τυγχάνει βαθὺς γνώστης πολλὰ δὲ μέρη τῆς μουσικῆς του ὑπενθυμίζουν μουσικὲς φράσεις τοῦ ἐν Δελφοῖς ἀνευρεθέντος ἀριστουργήματος τοῦ εἰς Ἀπόλλωνα Ὕμνου ὅστις καὶ θὰ ἐκτελεσθῇ ὡς προεισαγωγὴ ὑπὸ τῆς ὀρχήστραςraquo Κατόπιν παραθέτει μερικὲς ἀπὸ laquoτὰς ἐνθουσιώδεις κριτικὰς ἀπὸ διεθνοῦς κύρους τεχνο-κρίτας οἵτινες παρηκολούθησαν τὰς Δελφικὰς ἑορτάςraquo τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ Mario Meunier τοῦ Μόργκαν (τακτι-κοῦ θεατρικοῦ κριτικοῦ τῶν laquoΤάιμςraquo) τῆς ἐφημερίδος ΦΩΣ τοῦ Βερολίνου καὶ τοῦ γνωστοῦ μουσικοσυνθέτου Φέλιξ Πετύρεκ ὁ ὁποῖος ἔγραψεν ὅτι laquoἡ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ κ Ψάχου εἰς τὸ εἶδος τοῦτο τῆς μουσικῆς εἶναι ἡ πρώτη ἥτις ἐγράφη μετὰ τὸν Βάγκνερraquo 59 Ἡ Βραδυνή 10 Μαΐου 1927 (Δ Σ Βεβάρης) 60 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 467 61 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 464 62 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 394


Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106

προτείνει συγκεκριμένα μέτρα γιὰ τὴν ἀναδιοργάνωση τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν63 Ὅπως ἔγραφε στὸν Hellmuth Kneser (1 Φεβρουαρίου 1930) ἑτοιμαζόταν νὰ μεταβῆ στὴν Ἀθήνα κατὰ τὶς διακοπὲς τοῦ Πάσχα για να συμμετάσχει στὴν μεταρρύθμιση τοῦ Πανεπιστημίου κατόπιν παρακλήσεως τῆς κυβερνήσεως μὲ προοπτικὴ νὰ ἐπιστρέψει στὸ Μόναχο περὶ τὰ μέσα ἤ τέλη Μαΐου Τελικῶς ἔλαβε ἄδεια ἀπὸ τὶς 15 Μαρτίου ἕως τὶς 15 Μαΐου 1930 καὶ μετὰ τὴν ἄφιξή του στὴν Ἀθήνα τὸ Ἐθνικὸ Μετσόβιο Πολυτεχνεῖο ἀναγόρευσε τὸν Κ Καραθεο-δωρῆ ἐπίτιμο μέλος του στὶς 7 Ἀπριλίου 193064 Ἐπειδὴ τὸ 1930 τὸ Πάσχα τῶν ὀρθοδόξων καὶ τῶν καθολικῶν συνέπεσαν στὴν ἴδια ἡμερομηνία Κυριακὴ 20 Ἀπριλίου ἡ ἀναγόρευση τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ σὲ ἐπίτιμο καθηγητὴ τοῦ ΕΜΠ ἔγινε μία ἑβδομάδα προτοῦ ἀρχίσουν οἱ πασχαλινὲς διακοπὲς στὰ σχολεῖα (Κυριακὴ Βαΐων 13 Ἀπριλίου-Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ 27 Ἀπριλίου)

Ἀλλὰ καὶ ὁ Κ Ψάχος στὶς 15 Μαρτίου 1930 παρουσίασε χορικὰ ἀπὸ τὸν laquoΠρομηθέα δεσμώτηraquo καὶ ἄλλα ἔργα του στὸ θέατρο laquoὈλύμπιαraquo Ἑπομένως εἶναι πολὺ πιθανόν ὁ Κ Καραθεοδωρῆ νὰ παρέστη σὲ αὐτὴ τὴν ἐκδήλωση τῆς 15ης Μαρτίου ἢ ἀμέσως μετὰ τὶς πασχαλινὲς διακοπὲς νὰ παραβρέθηκε στὶς πρῶτες παραστάσεις τῶν Βacute Δελφικῶν ἑορτῶν (1-3 6-8 11-13 Μαΐου 1930) ὅπου ἐκτὸς τοῦ laquoΠρομηθέως δεσμώτουraquo ἀνεβάσθηκαν καὶ οἱ laquoἹκέτιδεςraquo τοῦ Αἰσχύλου πάλι μὲ μελοποίηση των χορικῶν καὶ τῶν λυρικῶν μερῶν ἀπὸ τὸν Κ Ψάχο65 Βεβαίως τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1930 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἐπανέρχεται στὴν Ἀθήνα ὅπου ἀνακηρύσσεται ἐπίτιμος πρόεδρος τῆς Ἑλληνικῆς Μαθηματικῆς Ἑταιρείας Ἀπὸ τὰ τέλη Σε-πτεμβρίου μετὰ ἀπὸ ἕνα ταξίδι στὴ Βουδαπέστη στὶς 24 τοῦ μηνός ἕως τὶς 3 Ὀκτωβρίου εὑρίσκεται στὴ Θεσσαλονίκη καὶ κατόπιν ἕως τὶς 30 Ὀκτωβρίου 1930 στὴν Ἀθήνα

Τὸ ἑπόμενο ἔτος ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἔλαβε νέα ἄδεια καὶ ἦλθε στὴν Ἀθήνα ὅπου ἔμεινε ἀπὸ τὶς 25 Μαρτίου ἕως τὰ τέλη Ἀπριλίου 1931 Μετὰ 15 ἡμέρες στὶς 15 Μαΐου 1931 ἡ ἑλληνικὴ ἀντιπροσωπεία στὸ Βερολίνο ἀνακοίνωσε στὸ Γερμανικὸ Ὑπουργεῖο ἐξωτερικῶν ὅτι ὁ Κ Καραθεοδωρῆ θὰ ἀναλάμβανε τὸ ἀξίωμα τοῦ Κυβερνητικοῦ Ἐπιτρόπου κατὰ τὸ χει-μερινὸ ἑξάμηνο τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ ἔτους 1931-1932 πιθανὸν καὶ σὲ ἐκεῖνο τοῦ 1931-1932 Ὁ διορισμὸς τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ὡς Κυβερνητικοῦ Ἐπιτρόπου ἔγινε μὲ διάταγμα στὶς 3 Ὀκτω-

63 Κ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ Ἡ ἀναδιοργάνωσις τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Ἐν Ἀθήναις Ἐκ τοῦ Ἐθνικοῦ Τυπογραφείου 1930 Ἀναδημοσιεύεται εἰς Ε ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 248-286 64 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 524-525 καὶ 993 (ὑποσ 293) 528 65 Γιὰ τὴ συγκλονιστικὴ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ Κ Ψάχου γράφει ὁ Γιῶργος Μποῦρλος laquoἑρμηνευτὴς καὶ πρῶ-τος διδάξαςraquo τὸν ρόλο τοῦ Προμηθέως δεσμώτου στὶς Α´ Δελφικὲς ἑορτὲς τοῦ 1927 στὸ ἄρθρο του laquoἩ μουσικὴ στὶς laquoἹκέτιδεςraquo τοῦ Αἰσχύλουraquo ὑποδεικνύοντας νὰ χρησιμοποιηθῇ ἡ μουσικὴ τοῦ Ψάχου στὴν παράσταση τῶν laquoἹκετίδωνraquo στὰ Ἐπιδαύρια τοῦ 1964 Δὲν εἶχα μέρος στὴν παράσταση τῶν laquoἹκετίδωνraquo καὶ ἤμουν μεταξὺ τῶν θεατῶν τῆς ἀξέχαστης ἐκείνης παράστασης Τὸ ὑπέροχο ἐκεῖνο καλλιτεχνικὸ ἀποτέλεσμα τὸ ὁποῖο δὲν θὰ λησμονήσουν ποτέ ὅσοι εἶχαν τὴν εὐτυχία νὰ παρακολουθήσουν τὴ θεία ἐκείνη μυσταγωγία ὠφείλετο μόνο καὶ μόνο στὴν ὀρχηστικὴ κίνηση τοῦ ἑκατονταμελοῦς Χοροῦ (50 Ἱκετίδων καὶ 50 ἀκολούθων) ποὺ ἐπέτυχε νὰ δημιουργήσῃ ἡ Εὔα Σικελιανοῦ ἐμπνευσμένη ἀπὸ τὴν ἐξαίσια μουσικὴ τοῦ ἀειμνήστου Κωνσταντίνου Ψάχου στὴν ὁποία μουσική mdash ὅπως συνέβη καὶ μὲ τὴ μουσικὴ τοῦ Χοροῦ τῶν Ὠκεανίδων τοῦ laquoΠρομηθέα Δεσμώτηraquomdash πιστεύω ὅτι ὠφείλετο τὸ θρησκευτικὸ ρίγος ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ μετέδωσε ἡ ἀναβίωση τῆς ἀρχαίας τραγωδίας Κανεὶς ἀπὸ τοὺς λαμπρούς μας μουσικοσυνθέτες οὔτε πόρρωθεν κατώρθωσε νὰ συλλάβῃ τὸ μυστικὸ θρησκευτικὸ χαρακτῆρα τῆς ἀρχαίας μας τραγῳδίας τὸν ὁποῖο μόνος ὁ Ψάχος κατώρθωσε νὰ συλλάβῃ καὶ νὰ μεταδώσῃ μὲ τὶς ὑπέροχες ἀρχαϊκο-βυζαντινὲς μελωδίες του τὶς ὁποῖες οἱ θεατὲς ἐτραγουδοῦσαν μετὰ τὴν παράσταση πολλοὶ δὲ ἀπὸ τοὺς ἐπιζῶντες ὕστερα ἀπὸ 35 ὁλόκληρα χρόνια τὶς θυμοῦνται ἀκόμα Πρόκειται ἀναμφισβήτητα περὶ ἀριστουργήματος ὅμοιο τοῦ ὁποίου δὲν πρόκειται νὰ ξαναγραφτῇ Καὶ εἶναι ἡ μόνη μουσικὴ ποὺ προσδίδει ἀμέσως τὴ θρησκευτικὴ ὑφὴ καὶ τὸ πλῆρες καλλιτεχνικὸ νόημα τοῦ ἔργου αὐτοῦ τοῦ Αἰσχύλου θρησκευτικὴ ὑφή ἐπαναλαμβάνω χωρὶς τὴν ὁποία ἡ παράσταση τῶν laquoἹκετίδωνraquo δὲν παρουσιάζει κανένα ἰδιαίτερο θεατρικὸ ἐνδιαφέρον


Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106

βρίου 1931 Ὁ Ὑπουργὸς Παιδείας Γ Παπανδρέου δέχθηκε ἔντονη κριτικὴ διότι ἡ προτει-νόμενη μεταρρύθμιση καταργοῦσε τὴν πανεπιστημιακὴ αὐτονομία ἐφ᾽ ὅσον ὁ Κ Καραθεο-δωρῆ ἀναλάμβανε ἀξίωμα laquoδοτὸraquo ἀπὸ τὴν κυβέρνηση καὶ χωρὶς νὰ ἔχει ἐκλεγεῖ ἀπὸ τὴν πανεπιστημιακὴ κοινότητα ἔστω καὶ ἂν ὁ ἴδιος ἦταν προσωπικότητα παγκοσμίου κύρους Ἐν πάσει περιπτώσει τὸ κείμενο τῶν εἰσηγήσεων τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ μὲ κάποιες βελτιώ-σεις ἀποτέλεσε τὴν βάση γιὰ τὸν περὶ πανεπιστημίων νόμο 534323-3-1932 ὁ ὁποῖος ἴσχυσε ἕως τὸν νόμο 1268 τοῦ 1982 Ἡ τελευταία φορὰ ποὺ ὁ Κ Καραθεοδωρῆ μετέχει τῆς συνε-δριάσεως τῆς Συγκλήτου τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν εἶναι ἡ 9 Ἀπριλίου 1932 Στὶς 26 Ἰουλίου τοῦ ἰδίου ἔτους παραιτεῖται ἀπὸ τὴ θέση τοῦ κυβερνητικοῦ επιτρόπου ἐνῶ πεθαίνει καὶ ὁ Γ Στρέιτ Τὸ 1931 δημοσιεύθηκε καὶ τὸ ἄρθρο-λῆμμα laquoΜαθηματικὰraquo τοῦ Κ Καρα-θεοδωρῆ στὴν Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια του Πυρσοῦ66

Ἐν τῷ μεταξύ στὶς 27 Σεπτεμβρίου 1931 ὁ Ὀργανισμὸς Ἀρχαίου Δράματος ἀνέβασε στὸ Παναθηναϊκὸ Στάδιο τὸν laquoΠρομηθέα δεσμώτηraquo τοῦ Αἰσχύλου μὲ μελοποιημένα ἀπὸ τὸν Κ Ψάχο τὰ χορικὰ καὶ τὰ λυρικὰ μέρη του Θὰ ἦταν λοιπὸν δυνατόν ὁ Κ Καραθεοδωρῆ νὰ εἶχε παραστῆ σὲ αὐτὴ τὴν παράσταση Στὴ συνέχεια τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1932 ὁ Ὑπουργὸς Παιδείας Γ Παπανδρέου προκειμένου νὰ προωθήσει τὴ γνήσια βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ μουσική συνέστησε εἰδικὴν ὑπηρεσία καὶ διόρισε τὸν Κ Ψάχο laquoἘπόπτη τῆς μουσικῆς εἰς τοὺς Ναοὺς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδοςraquo μὲ τὸν βαθμὸ γραμματέως Α´

Σημειωτέον ὅτι ὁ Γ Παπανδρέου παρίστατο στὶς Δελφικὲς Ἑορτὲς67 καὶ σὲ διάφορες μουσικὲς ἐκδηλώσεις τοῦ Ψάχου Μολονότι ἀνῆκαν σὲ διαφορετικὲς πολιτικὲς παρατάξεις ὑπῆρχε μεταξύ τους μεγάλη ἀλληλοεκτίμηση Εἶναι χαρακτηριστικὸ ἕνα ἀνέκδοτο τὸ ὁποῖο διηγεῖτο ὁ Ψάχος68 Ὅταν ὁ Γ Παπανδρέου τοῦ ἀνήγγειλε τὸν διορισμόν του ὡς laquoἘπόπτουraquo ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε laquoΚύριε Ὑπουργέ θὰ σᾶς εἶμαι εὐγνώμων ἀλλὰ στὶς προσεχεῖς ἐκλογὲς δὲν πρόκειται νὰ σᾶς ψηφίσω διότι δὲν ἀνήκω στὴν παράταξή σαςraquo Καὶ ὁ Γ Παπανδρέου ἀνταπάντησε laquoΜά Κύριε Καθηγητά στὴ συγκεκριμένη περίπτωση δὲν εἶστε σεῖς ὁ ψηφο-φόρος Ἐγὼ εἶμαι ὁ ψηφοφόρος καὶ ψηφίζω Κωνσταντῖνο Ψάχοraquo

Μετὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴ θέση του στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Μονάχου ὁ Κ Καραθεο-δωρῆ συνέχισε νὰ ἔρχεται σχεδὸν κάθε χρόνο στὴν Ἀθήνα Μετέσχε στὸ Διαβαλκανικὸ Συνέ-δριο Μαθηματικῶν στὶς 2-9 Σεπτεμβρίου 1934 τοῦ ὁποίου ἀνακηρύχθηκε ἐπίτιμος πρόεδρος Δὲν εἶναι γνωστό πότε ἀκριβῶς ἦλθε στὴν Ἀθήνα Ἂν εἶχε ἔλθει ἀπὸ τὸν Αὔγουστο τότε θὰ εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ ἀκούσει τὰ μελοποιημένα ἀπὸ τὸν Κ Ψάχο χορικὰ καὶ λυρικὰ μέρη τῶν laquoΦοινισσῶνraquo τοῦ Εὐριπίδου ἐκτελεσμένα ἀπὸ χορωδία στὶς 11 12 καὶ 15 Αὐγούστου τοῦ 1934 στὴν Ἀθήνα Στὸ διάστημα Μάρτιος-Μάιος 1936 ὁ Καραθεοδωρῆ εὑρίσκεται στὴν Ἀθήνα καὶ στὶς 14 Μαΐου δίνει διάλεξη στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν Τὴν ἴδια ἡμερομηνία 14 Μαΐου στὴν Αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἑορτάσθηκαν τὰ 40 χρόνια δράσεως τοῦ Κ Ψάχου

Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ εἰδικὲς μετρήσεις τῶν ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν τῶν ἀρχαίων μνημείων εἶχε ἤδη ἐκδηλωθεῖ τὸ 1900 ὅταν ἐργαζόταν γιὰ τὴ Βρετανικὴ Ἀποι-κιακὴ ὑπηρεσία στὴν Αἴγυπτο Τὰ ἀποτελέσματα τῶν μετρήσεών του (2 Ἀπριλίου 1900) στὴν Πυραμίδα τοῦ Χέοπος δημοσιεύθηκαν τὸ ἑπόμενο ἔτος69 Μιὰ ἀδημοσίευτη ἐργασία του μὲ

66 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 531-536 541 67 Τὶς Δελφικὲς ἑορτὲς στὸ ἀρχαῖο θέατρο τῶν Δελφῶν παρακολούθησε καὶ τὸ ζεῦγος Ἐλευθέριος καὶ Ἕλενα Βενιζέλου Ε ΠΑΛΜΕΡ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ laquoἹερὸς Πανικός ὅπ ἔνθετο φωτογραφιῶν μεταξὺ τῶν σελ 176-177 68 Πληροφορία τῆς Ἑλ Ντάλλα 69 C CARATHEODORY Nouvelles meacutesures du mur sud de la grande galerie de la Grande Pyramide de Cheops Bruxelles Hayez 1901 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 102-103


Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106

τίτλο laquoΟἱ ναοὶ τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδοςraquo δὲν ἔχει ἀκόμη ἐντοπισθεῖ Ὅμως τὸ 1937 ἑορτάσθηκαν τὰ 100 χρόνια ἀπὸ τῆς ἱδρύσεως τῆς Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἐταιρείας καὶ στὸν ἐπε-τειακὸ τόμο δημοσιεύθηκε ἡ μετάφραση στὰ ἑλληνικὰ τῆς μελέτης τοῦ Καραθεοδωρῆ laquoΠερὶ τῶν καμπυλῶν τοῦ στυλοβάτου τοῦ Παρθενῶνος καὶ περὶ τῆς ἀποστάσεως τῶν κιόνων αὐτοῦraquo τὸ ὁποῖο εἶχε δημοσιευθεῖ στὰ ἀγγλικὰ πρὸ τριετίας70 ὅπου ἀποδεικνύει ὅτι οἱ καμπύλες αὐτὲς εἶναι κύκλοι πολὺ μεγάλης ἀκτῖνος καὶ ὄχι παραβολές ὅπως ἰσχυρίζονταν οἱ Penrose καὶ Stevens Τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1937 ὀ Καραθεοδωρῆ εὑρίσκεται πάλι στὴν Ἑλλάδα καὶ δίνει διαλέξεις στὸ ΕΜΠ Ἕνα ἔτος ἀργότερα μὲ βασιλικὸ διάταγμα τῆς 20ῆς Ἰουλίου 1938 ἐπικυρώνεται ἡ ἀπόφαση τῆς Φυσικομαθηματικῆς Σχολῆς (30 Μαΐου) νὰ ἀναγορευθεῖ ἐπίτιμος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ γίνεται ἐπίτιμος πρόεδρος τῆς ΕΜΕ71

Ἡ παραμονὴ Κ Ψάχου στοὺς Δελφοὺς γιὰ τὴ διοργάνωση τῶν Δελφικῶν Ἑορτῶν εἶχε εὐχάριστες συνέπειες στὴ ζωή του Στοὺς Δελφοὺς ζοῦσε ἡ Ἀμαλία Ἀρμάο ὁ πατέρας τῆς ὁποίας Ἀλκιβιάδης ἦταν Κωνσταντινουπολίτης καὶ μεταξὺ ἄλλων δραστηριοτήτων του εἶχε κτίσει τὸ πρῶτο ξενοδοχεῖο στοὺς Δελφούς τὸ laquoΠύθιος Ἀπόλλωνraquo72 Ὁ Κ Ψάχος ἦλθε σὲ δεύ-τερο γάμο μὲ τὴν Ἀμαλία Ἀρμάο τὴν 1η Δεκεμβρίου 1932 στοὺς Δελφούς καὶ συνεδέθη μὲ πο-λὺ στενὴ φιλία μὲ τὸν σύγγαμβρό του τὸν Ἀθανάσιο Δουρογιάννη ὁ ὁποῖος πέθανε τὸ 193573 Ἀπὸ τὸ 1936 ὁ Ψάχος κατοικοῦσε μὲ τὴ σύζυγό του τὴν χήρα Ἰφιγένεια καὶ τὴν κόρη της Ἑλένη Δουρογιάννη74 στὰ Πατήσια στὴν ὁδὸ Κύπρου 58 κοντὰ στὴν Ἁγία Ζώνη Τὸ καλο-καῖρι τοῦ 1937 ὅλη ἡ οἰκογένεια μετακόμισε στὴ Ν Σμύρνη ἐπὶ τῶν ὁδῶν Μαγνησίας 23 καὶ Μαινεμένης 11 ὅπου καὶ τελείωσε τὴ ζωή του

Σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ μουσικολόγου Ἰωσὴφ Παπαδοπούλου-Γκρέκα πρὸς τὴν ἀνηψιὰ τοῦ Κ Ψάχου Ἑλένη Δουρογιάννη-Ντάλλα σὲ κάποιο ἀπὸ αὐτὰ τὰ προπολεμικὰ ταξίδια του στὴν Ἀθήνα ὁ Κ Καραθεοδωρῆ συνοδευόμενος ἀπὸ τὸν Δημήτριο Κάππο πρώην φοιτητή του στὴ Γερμανία καὶ μετέπειτα καθηγητὴ τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν στὸ Πανεπι-στήμιο Ἀθηνῶν ἐπισκέφθηκε τὸν Κ Ψάχο στὸ σπίτι του στὴ Ν Σμύρνη

70 C CARATHEODORY laquoConcerning the curvature of the steps of the Parthenonraquo American Journal of Archaeology 38 (1934) Nο 4 Κ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ laquoΠερὶ τῶν καμπυλῶν τοῦ στυλοβάτου τοῦ Παρθενῶνος καὶ περὶ τῆς ἀποστά-σεως τῶν κιόνων αὐτοῦraquo Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίς 1937 (τόμος ἑκατονταετηρίδος) σελ 120-124 Ἀναδημο-σίευση τοῦ ἄρθρου εἰς Ε ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 322-330 Ἡ γερμανικὴ μετάφραση τοῦ ἰδίου ἄρθρου ἀπὸ τὸν Στέφανο Καραθεοδωρῆ περιελήφθη στὰ laquoἍπανταraquo τοῦ πατέρα του laquoUumlber die Kurven am Sockel des Parthenon und die Abstaumlnde seiner Saumlulenraquo εἰς C CARATHEODORY Gesammelte mathematische Schriften Bayerische Akademie der Wissenschaften Muumlnchen Beck 1952 τόμ V σελ 257-281 (Εὐχαριστῶ τὸν Ε Σπανδάγο ὁ ὁποῖος μοῦ παραχώρησε φωτοτυπία τοῦ γερμανικοῦ ἄρθρου) 71 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ ὅπ 682 887-889 72 Τὸ σπίτι τους (τὸ ὁποῖο ἔγινε ἀργότερα Ἀστυνομία) εὑρισκόταν στὸν δρόμο ἀπέναντι ἀπὸ τὸ ξενοδοχεῖο laquoΠύθιος Ἀπόλλωνraquo Ἐκεῖ κατοικοῦσε ἡ Ἀμαλία μὲ τὴν ἀδελφή της Καλομοίρα καὶ τὴ μητέρα της Ἑλένη Ὁ Ψάχος ἔμενε στὴ διπλανὴ οἰκία Οἱ ἐξώπορτές τους ἦταν δίπλα-δίπλα ἐνῶ τὰ παράθυρα τῆς κουζίνας τῆς Ἀμαλίας ἔβλεπαν στὴν αὐλὴ τῆς οἰκίας τοῦ Ψάχου 73 Ὁ Ἀθαν Δουρογιάννης μολονότι ἦταν νομικός εἶχε ἐξαιρετικὲς γνώσεις θεολογίας καὶ γνώριζε πολὺ καλὰ νὰ ψάλλει παραδοσιακά Ὁ πατέρας του Ἰωάννης ἦταν ἀπόφοιτος τῆς Ριζαρείου καὶ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ὀθωνείου Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν ἱδρυτὴς καὶ διευθυντὴς παρθεναγωγείου στὸν Πύργο τῆς Ἠλείας Ἀλλὰ καὶ ἡ μητέρα του Ἀγάθη ἦταν κόρη καὶ ἀδελφὴ ἱερέων 74 Ὁ Ψάχος ὀρφάνεψε μικρὸς ἀπὸ πατέρα καὶ δὲν ἀπέκτησε παιδιὰ ἀπὸ τὸν πρῶτο γάμο του Γι᾽ αὐτὸ ἔνιωσε καὶ ἀνέθρεψε σὰν δικό του παιδὶ τὴν ἀνηψιὰ τῆς συζύγου του Ἑλένη Δουρογιάννη τὴν ὁποία γνώριζε ἀπὸ μικρὸ παιδάκι στοὺς Δελφούς Κατὰ μαρτυρίαν τῆς ἰδίας ὅταν τὸ 1929 πρωτοπῆγε σχολεῖο στὴν Α´ τάξη τοῦ διταξείου Δημοτικοῦ Σχολείου τῶν Δελφῶν ἡ δασκάλα τους (Παγωνίτσα Βαρζακάνου) μάθαινε στὰ παιδιὰ νὰ χορεύουν τραγουδώντας (ἐκτὸς τῶν γνωστῶν παιδικῶν χορῶν) καὶ τὸ laquoΜὴ φοβηθῇς ὁλότελα φίλοι᾽ μαστε ποὺ ἐρχό-μαστε σ᾽ αὐτὸ τὸ βράχο raquo δηλαδὴ ἀπὸ τὰ χορικὰ τοῦ Ψάχου γιὰ τὸν laquoΠρομηθέα δεσμώτηraquo


Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106

Ἡ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ τοῦ 1922 εἶχε συγκλονίσει βαθειὰ τὸν Κ Ψάχο ὁ ὁποῖος ἔκτοτε ἀντιμετώπιζε μὲ μεγάλο σκεπτικισμὸ καὶ δυσπιστία τοὺς laquoΣυμμάχουςraquo μας καὶ τὶς δια-κηρύξεις τους Γι᾽ αὐτό στὰ χρόνια τῆς Κατοχῆς κατὰ τὸν Β´ Παγκόσμιο πόλεμο ἀκούοντας κρυφὰ στὸ ραδιόφωνο (τὸ ὁποῖο δὲν εἶχε δηλώσει στὶς Ἀρχές ὅπως εἶχε ὑποχρέωση ἀπὸ τὸν σχετικὸ νόμο) τὶς ἑλληνικὲς ἐκπομπὲς τοῦ BBC μὲ τὶς ὑποσχέσεις γιὰ ἀπόδοση τῆς Κύπρου στὴν Ἑλλάδα καὶ ἄλλα μεγάλα λόγια τῶν Συμμάχων διατύπωνε τὶς ἀμφιβολίες καὶ τὶς ἐπιφυ-λάξεις του σχετικῶς μὲ τὴν πραγματοποίησή τους

Στὸν δημόσιο βίο του ὁ Ψάχος μπορεῖ νὰ εἶχε πολλὲς σφοδρὲς διενέξεις μὲ συναδέλ-φους του στὴν ἰδιωτικὴ ζωή του ὅμως ἔδειχνε μεγάλη στοργὴ καὶ ἀφοσίωση ὄχι μόνον στὴν οἰκογένειά του ἀλλὰ καὶ τὰ φιλικά του πρόσωπα75 Τελευταῖα χρόνια

Τὸ 1946 Κ Ψάχος σχεδὸν τυφλός ὑπαγορεύει ἀλληλογραφία καὶ ἄρθρα του76 στὴ σύ-ζυγο καὶ τὴν ἀνηψιά του Ὁ Ψάχος ὑπέμεινε καρτερικὰ τοὺς ἀνυπόφορους πόνους τῆς ἀρρώ-στειας του καὶ πέθανε στὶς 8 Ἰουλίου 1949 ψιθυρίζοντας μὲ ὅση δύναμη τοῦ εἶχε ἀπομείνει τὸ laquoΠᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριονraquo

Δυστυχῶς ἡ Ἑλληνικὴ Πολιτεία δὲν ἐτίμησε τὸν Ψάχο μὲ καμμιὰ προαγωγὴ ἀφ᾽ ὅτου τὸν προσέλαβε laquoἐπόπτηraquo τὸ 1932 Μετὰ τὸν θάνατόν του ὅμως τὸ Ὑπουργεῖο Οἰκονομικῶν ἀπένειμε laquoεἰς τὴν Ἀμαλίαν χήραν Κωνσταντίνου Ψάχου ἰσοβίαν προσωπικὴν βασικὴν σύντα-ξιν εἰς ἔνδειξιν τιμῆς πρὸς τὴν μνήμην τοῦ ἐκλιπόντος συζύγου της διὰ τὴν ἐν γένει ἀναμορ-φωτικὴν καὶ δημιουργικὴν δρᾶσιν του εἰς τὸν τομέα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆςraquo77 Ἡ Ἀκαδη-μία Ἀθηνῶν προτίθετο νὰ ἱδρύσει ἕδρα βυζαντινῆς μουσικῆς γιὰ τὸν Ψάχο Ἀλλὰ ὁ Ψάχος ἤδη ἀσθενοῦσε βαριά καὶ αὐτὸ δὲν πραγματοποιήθηκε Μάλιστα τὸ 1947 ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν προσκάλεσε ἐγγράφως (15 Μαρτίου) τὸν Ψάχο στὴν πανηγυρικὴ συνεδρίασή της τῆς Δευτέ-ρας 24ης Μαρτίου ὥρα 6 μμ laquoπρὸς παραλαβὴν τῶν οἰκείων τίτλων τοῦ ἀπονεμηθέντος εἰς ὑμᾶς Ἀργυροῦ Μεταλλίουraquo Ἐπάνω στὴν πρόσκληση σώζεται ἰδιόχειρη σημείωση τοῦ Ψάχου laquoἈπάντησα τῇ 22 ἰδίου μὴ ἀποδεχόμενος τὴν τιμὴν αὕτη Ψ[άχο]ςraquo Μισὸν καὶ πλέον αἰῶνα μετὰ τὸν θάνατόν του ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἐτίμησε τὸν Κ Ψάχο μὲ τὴν ὀργάνωση Ἡμερίδος ἀπὸ τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας στὶς 30 Νοεμβρίου 2007 μὲ θέμα laquoΚων-σταντῖνος Ψάχος Ὁ μουσικός ὁ λόγιοςraquo Τὸ τέλος τῆς Ἡμερίδος σφράγισε ἡ συναυλία μὲ ἔργα τοῦ Κ Ψάχου καὶ ἡ παρουσίαση τοῦ ἐπισκευασμένου laquoμικροῦraquo ἁρμονίου-μοντέλου78

75 Κατὰ μαρτυρία τῆς Ἑλ Ντάλλα ὁ Ψάχος ἦταν πολὺ εἰλικρινὴς καὶ δὲν δίσταζε νὰ ἀλλάξει τὴ γνώμη του ἂν τε-λικῶς διαπίστωνε ὅτι κάτι δὲν ἦταν σωστό Ἦταν ἐπίσης ἐξαιρετικὰ ἐλεήμων γι᾽ αὐτὸ καὶ τηροῦσε ἀπαρεγκ-λήτως τὸν νόμο τῆς laquoδεκάτηςraquo διαθέτοντας τὸ 110 τῶν ἀποδοχῶν του σὲ ἀγαθοεργίες τὸ ὁποῖο δὲν εἶναι γνω-στό διότι δὲν ἤθελε νὰ τὸ ξέρουν 76 Τὸ τελευταῖο ἄρθρο τοῦ Κ Ψάχου ἦταν laquoΠερὶ ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆςraquo Ἐγκυκλοπαίδεια τοῦ Ἡλίου τόμος laquoἙλλάςraquo σελ 1016-1023 77 Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος Τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Οἰκονομικῶν Γενικὴ Διεύθυνσις Δημοσίου Λογιστικοῦ Διεύθυνσις IV Δίπλωμα ἀπονομῆς προσωπικῆς συντάξεως ἀρ Μητρ 138 13 Δ)βρίου 1949 78 ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ Ἡμερίδα laquoΚωνσταντῖνος Ψάχος Ὁ μουσικός ὁ λόγιοςraquo Παρασκευή 30 Νοεμβρίου 2007 Μέγαρον Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν Ἀνατολικὴ Αἴθουσα ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ Στὴν ἀπογευ-ματινὴ συνεδρία τελευταῖος μίλησε ὁ Γεώργιος Παράσχος κατασκευαστὴς μουσικῶν ὀργάνων μὲ θέμα laquoἩ ἐπισκευὴ τοῦ μικροῦ παναρμονίουraquo Ἐπίσης ἡ παρουσίαση τοῦ παναρμονίου ἔγινε ἀπὸ τὸν Εὐστάθιο Μακρὴ καὶ τὸν Ἰωάννη Ἀρβανίτη


Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106

Ἤδη τὸ 1930 ὁ Ψάχος ὁ ὁποῖος κατεῖχε laquoμοναδικὴ καὶ πολύτιμη συλλογὴ πολυαρίθ-μων χειρογράφων τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καὶ ἄλλων σχετικῶν ποὺ ἐκπροσωποῦν τὴν ἱστορίαν τὴν τέχνη καὶ τὴν παρασημαντικὴ (γραφὴν) ἀπὸ τοῦ ἐννάτου μέχρι τοῦ δεκάτου ἐννάτου αἰῶνοςraquo εἶχε εὑρεθεῖ laquoστὴ δυσάρεστη θέσι νὰ ἐκποιήσῃ Καὶ προσεφέρθησαν εἶν᾽ ἀλήθεια πολλοὶ ἰδιῶται ξένοι ἰδίως πρὸς ἐξαγορὰν αὐτῆς συνολικὴν ἢ τμηματικήν ἀλλ᾽ ὁ κ Ψάχος ἐπιθυμῶν νὰ μείνῃ αὐτὴ στὴν Ἑλλάδα ἑνιαία καὶ ἀδιάσπαστη δὲν συνήνεσε νὰ γίνῃ Διότι ἐπίμονος πόθος του εἶναι νὰ διασωθῇ αὐτὴ εἰς μίαν ἀπὸ τὶς Βιβλιοθῆκες τοῦ Κράτους Ἡ ἀρχικὴ ἀξία τῆς συλλογῆς αὐτῆς ὑπελογίσθη ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς καὶ ἰδίως τὸν ἀλησμόνητο Σπυρ Λάμπρο εἰς ἑκατὸν εἴκοσι χιλιάδες χρυσὲς δραχμές Ὁ καθεὶς κατανοεῖ τὴν σημασίαν τῆς πολύτιμης αὐτῆς μοναδικῆς εἰς τὸ εἶδος της συλλογῆς γιὰ τὰ χειρόγραφα τῆς ὁποίας καὶ ἡ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου ἐξέφρασεν ὁμοφώνως τὴν εὐχὴν ldquoνὰ μεί-νωσι ταῦτα ἐν τῇ Ἑλλάδι ἀγοραζόμενα πάντα ὁμοῦ ὑπὸ τοῦ κράτους ἢ Βιβλιοθήκης τινόςrdquo (Πρακτικὸν 22 Δ)βρίου 1930)raquo79

Τελικῶς ἡ ἐπιθυμία τοῦ Κ Ψάχου ἐπραγματοποιήθη ἀρκετὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατόν του Μέρος τῆς πλουσιωτάτης προσωπικῆς βιβλιοθήκης του σὲ χειρόγραφα κώδικες βυζα-ντινῆς μουσικῆς σπάνιες μουσικὲς ἐκδόσεις καὶ βιβλία γιὰ τὴν ἀγορὰ τῶν ὁποίων εἶχε δαπα-νήσει ὅλη τὴν περιουσία του ἐπώλησαν ἡ σύζυγός του Ἀμαλία καὶ ἡ Ἑλένη Ντάλλα στὸ Πανε-πιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ τώρα ἀποτελεῖ ἰδιαίτερη Συλλογὴ τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Τμήματος Μου-σικῶν Σπουδῶν80 Ἐκτός ὅμως αὐτῶν τῶν πωληθέντων κατόπιν παρακλήσεως τῶν καθη-γητῶν τοῦ Μουσικοῦ Τμήματος Γ Ἀμαργιανάκη (1938-2003) καὶ Γρ Στάθη παρεχωρήθησαν χωρὶς πρόσθετη ἀμοιβὴ σὲ αὐτὸ 300 χειρόγραφα καὶ παλαιὰ βιβλία μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ δύο αὐτόγραφα βιβλία βυζαντινῆς μουσικῆς τοῦ Νικολάου Πλανᾶ81

Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά ὁ Κ Καραθεοδωρῆ παρέμεινε στὴν Γερμανία κατὰ τὸν Β´ Πα-γκόσμιο πόλεμο Οἱ δικές του ἐπιφυλάξεις ἀφοροῦσαν στὸν βασιλικὸ θεσμό Πιθανόν τοῦτο νὰ ὀφείλετο στὴν ἄδικη ἀπόλυση τοῦ πατρός του Στεφάνου ἀπὸ τὸν σουλτάνο Ἀμπντοὺλ Χα-μὶτ Βprime τὸν Νοέμβριο τοῦ 1900 ἐνῷ ὑπηρετοῦσε ὡς πρέσβυς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας στὶς Βρυξέλλες ὅπου ἔμεινε μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του (14 Ὀκτωβρίου 1907)82 Ὅπως μα-ρτυρεῖ ἡ κόρη του Δέσποινα Ροδοπούλου τῆς εἶχε προταθεῖ νὰ γίνει κυρία ἐπὶ τῶν τιμῶν τῆς Βασιλίσσης Φρειδερίκης ὅταν ὁ σύζυγός της Παῦλος διαδέχθηκε στὸν θρόνο τὸν ἀδελφό του Γεώργιο Βacute τὴν 1η Ἀπριλίου 1947 Ὅμως ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἀρνήθηκε κατηγορηματικῶς νὰ δεχθεῖ ἡ κόρη του τὴ θέση αὐτὴ καὶ ἐξέφρασε τὴν περὶ βασιλέων καὶ δημοκρατίας ἄποψή του ὡς ἑξῆς laquoΟἱ βασιλεῖς ἔρχονται καὶ παρέρχονται ἀλλὰ ἡ δημοκρατία παραμένειraquo83 Τὸ ἴδιο ἔ-τος 1947 ὁ Κ Καραθεοδωρῆ ἀρρώστησε βαρειὰ ἀπὸ οὐραιμία καὶ παρὰ τὴν ἐγχείρηση καὶ τὴν πρόσκαιρη βελτίωσή του πέθανε στὶς 2 Φεβρουαρίου 195084 Ἡ προσωπικὴ βιβλιοθήκη του ἀληθινὸς θησαυρός διαλύθυκε οὐσιαστικῶς μετὰ τὸν θάνατόν του Μόνον τὰ τελευταῖα χρόνια ἔγιναν ἐμπεριστατωμένες ἔρευνες γιὰ νὰ εὑρεθοῦν τὰ ἴχνη τῶν διεσπαρμένων μερῶν

79 Ι ΓΚΡΕΚΑΣ laquoΜία πολύτιμος συλλογὴ ἀρχαίων βυζαντινῶν χειρογράφωνraquo Μουσικὰ Χρονικά 1931 σελ 256 80 Στὴ Συλλογὴ Μουσικῆς Βιβλιοθήκης Κ Ψάχου τοῦ ΕΚΠΑ φυλάσσονται 216 χειρόγραφα τὰ περισσότερα μουσικά Οἱ κώδικες χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸν ΙΔ´ ἕως τὸν ΙΘacute αἰῶνα Περιλαμβάνονται Εἱρμολόγια Ἀναστα-σιματάρια Στιχηράρια Παπαδικές Ἀνθολογίες θεωρητικὰ ἔργα καὶ Συλλογὲςς ἀσμάτων Βλ Ψηφιακὴ βιβλιο-θήκη ΠΕΡΓΑΜΟΣ τοῦ ΕΚΠΑ (httppergamoslibuoagr) 81 Ὡς ἀναγράφεται σὲ ἰδιόχειρη πρόσθετη σημείωση τοῦ Γρ Στάθη ἐπὶ τοῦ πρωτοκόλλου παραλαβῆς τῶν ἀγορασθέντων βιβλίων 82 Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀποσιωπᾶται ἀπὸ τὸν Καραθεοδωρῆ στὶς Αὐτοβιογραφικὲς Σημειώσεις του Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ ὅπ 78 883 83 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 814 84 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 819-824 829


Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106

της Πάντως εἶναι παρήγορον ὅτι τὸ κατὰ τὸν Καραθεοδωρῆ laquoπολυτιμώτερον μέρος τῆς βι-βλιοθήκηςraquo του εὑρίσκεται στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν85

Στοὺς ταραγμένους χρόνους τοῦ πρώτου τετάρτου τοῦ 20οῦ αἰῶνος οἱ δρόμοι τοῦ Κ Καρα-θεοδωρῆ καὶ τοῦ Κ Ψάχου δύο χαρισματικῶν προσωπικοτήτων τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς μου-σικῆς ἀντιστοίχως διασταυρώθηκαν τουλάχιστον τρεῖς φορές ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὶς σωζόμενες ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο Αὐτὲς οἱ ἐπιστολὲς ἀποτελοῦν μοναδικὸ τεκμήριο ὄχι μόνον τῆς προσωπικῆς γνωριμίας καὶ τῆς ἀλληλεκτιμήσεώς τους ἀλλὰ καὶ τοῦ κοινοῦ σημείου τῶν ἐνδιαφερόντων τους τὴ διάσωση τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς πα-ραδόσεως σὲ Ἀθήνα καὶ Κωνσταντινούπολη

85 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κ Καραθεοδωρῆ ὅπ 833-844


Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106

Παράρτημα (Φωτογραφίες)

Εἰκ 1 Ὁ Κωνσταντῖνος Ψάχος

Εἰκ 2 Ὁ Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ


Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106

Εἰκ 3α και 3β Οἱ δύο σελίδες τῆς πρώτης ἐπιστολῆς τοῦ Καραθεοδωρῆ


Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106

Εἰκ 4 Ἡ δεύτερη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ


Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106

Εἰκ 5 Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ


Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106

Εἰκ 6 Τὸ Παναρμόνιο (Orgel) τοῦ Ψάχου στὸν Οἶκο Ὀργανοποιίας Steinmeyer στὸ Oettigen τῆς Βαυαρίας

Εἰκ 8 Τὸ διπλὸ πληκτρολόγιο τοῦ Παναρμονίου Τὰ μικρὰ μαῦρα πλήκτρα τοῦ κάτω πληκτρολογίου ἀντιστοιχοῦν στὰ διαστήματα τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς

Εἰκ 9 Τὸ μεσαῖο παναρμόνιο Εἰκ 10 Τὸ μικρὸ παναρμόνιο (Κέντρο Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν)

Εἰκ 7 Χειρόγραφο σχέδιο τοῦ Ψάχου μὲ τὰ τονικὰ διαστήματα τοῦ πληκτρολογίου τοῦ Παναρμονίου


Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106

Εἰκ 11 Χορικὸ τοῦ Προμηθέως δεσμώτου μελοποιημένο ἀπὸ τὸν Ψάχο


Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106

Εἰκ 12 Χειρόγραφο τοῦ Ψάχου μὲ μελοποιημένο χορικὸ τῶν Ἱκετίδων σὲ παρασημαντικὴ γραφή

Εἰκ 13 Φωτογραφία ἀπὸ ἐκδρομὴ στὴν Ἀκροκόρινθο (7 Μαίου 1933) Ἐξ ἀριστερῶν ὁ ἀρχαι-ολόγος F de Waele ἡ Ἰφιγένεια Δουρογιάννη ὁ Von Peske καὶ ἡ σύζυγός του ὁ Ἀθανάσιος Δουρογιάννης ἡ κόρη του Ἑλένη (Ντάλλα) ἡ Ἀμαλία καὶ ὁ Κ Ψάχος


Δέλτοι


Delti





101 ISSN2241-5106

Κ Καραθεοδωρῆ Κ Ψάχος καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσική Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο() C Caratheodory K Psachos and Byzantine music

The letters of Caratheodory to Psachos

ΜΑΡΩ Κ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ MARIA K PAPATHANASSIOU

Εἰσαγωγή - Περίληψη

Τί εἴδους σχέση μπορεῖ νὰ ὑπάρχει μεταξὺ τοῦ διασήμου μαθηματικοῦ Κωνσταντίνου Καραθεοδωρῆ (1873-1950) καὶ τοῦ ἐξέχοντος ἐθνομουσικολόγου καὶ καθηγητοῦ τῆς βυζα-ντινῆς μουσικῆς Κωνσταντίνου Ψάχου (1869-1949) Ἡ ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἑλληνικὴ καταγωγή τους καὶ ἡ ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἑλληνικὴ παράδοση μὲ κατ᾽ ἐξοχὴν ἐκπρόσωπόν της τὴ βυζαντινὴ μουσική Στὴν πλούσια βιβλιογραφία καὶ τὰ δημοσιευμένα ἀρχεῖα σχετικῶς μὲ τὰ ἔργα καὶ τὶς ἐν γένει δραστηριότητες τοῦ Κ Καραθεοδωρῆ δὲν ὑπάρχει τίποτα τὸ ὁποῖο νὰ δείχνει τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴ βυζαντινὴ μουσική Οἱ ἀναφορὲς σχετικῶς μὲ τὶς γνώσεις καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά του σὲ θέματα τέχνης ἀφοροῦν κυρίως στὶς βαθειὲς γνώσεις του περὶ τῆς ζωγραφικῆς καὶ τῆς κλασικῆς μουσικῆς1 Ὅμως ἡ ὕπαρξη τριῶν ἐπιστολῶν τοῦ Κ Καρα-θεοδωρῆ πρὸς τὸν Κ Ψάχο μᾶς ἀποκαλύπτει μιὰ ἄλλη ἄγνωστη πτυχὴ τῆς προσωπικότητός του Οἱ δύο πρῶτες ἐπιστολές γραμμένες τὸ 1905 καὶ 1909 εἶναι ἀνέκδοτες Ἡ τρίτη ἐπιστο-λὴ (σὲ ἐπισκεπτήριο) γραμμένη τὸ 1924 ἔχει δημοσιευθεῖ προσφάτως ἀπὸ τὸν πρωτο-ψάλτη-μουσικολόγο Θ Ε Ἀκρίδα2

Στὴν παροῦσα ἐργασία ἡ δημοσίευση τῶν ἐπιστολῶν συνοδεύεται ἀπὸ διερεύνηση τοῦ περιεχομένου τους καὶ σχετικὰ σχόλια ἐνῷ καταβάλλεται προσπάθεια ἀναβιώσεως τοῦ πολιτικοῦ ἐπιστημονικοῦ καὶ καλλιτεχνικοῦ περιβάλλοντος κατὰ τὸ πρῶτο τέταρτο τοῦ 20οῦ

αἰῶνος στὸ ὁποῖο αὐτὲς χρονολογοῦνται

() Δημοσιεύθηκε εἰς τὸ ΝΕΥΣΙΣ 20 (2011-12) 25-61 Οἱ ἐπιστολὲς εὑρίσκονται στὴν κατοχὴ τῆς δικηγόρου κυ-ρίας Ἑλένης Δουρογιάννη-Ντάλλα ἀνηψιᾶς καὶ ἀναδεκτῆς τῆς Ἀμαλίας συζύγου τοῦ Κ Ψάχου Τὴν εὐχαριστῶ βαθύτατα ὄχι μόνον διότι μοῦ τὶς ἐμπιστεύθηκε γιὰ νὰ τὶς δημοσιεύσω σχολιάζοντάς τες ἀλλὰ καὶ διότι ἔθεσε στὴ διάθεσή μου σημειώσεις καὶ ἔγγραφα ἀπὸ τὸ προσωπικὸ ἀρχεῖο της γιὰ τὴ συγγραφὴ αὐτῆς τῆς ἐργασίας Τῆς τὴν ἀφιερώνω λοιπόν ὡς ἀντίδωρον τῆς ἐκτιμήσεως καὶ τῆς ἀγάπης της πρὸς ἐμὲ στὰ περίπου σαράντα χρόνια τῆς γνωριμίας μας 1 Μ ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ Ἕνας μαθηματικὸς ὑπὸ τὴ σκέπη τῆς ἐξουσίας Κρήτη Πανεπι-στημιακὲς ᾽Εκδόσεις Κρήτης 2007 σελ 410-413 2 Θ Ε ΑΚΡΙΔΑ Ἔλεγχος μουσικῶν δυσπλασιῶν Σ Καρᾶ Μεσολόγγι 2009 σελ 20


Δέλτοι


Delti





102 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





103 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





104 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





102 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





103 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





104 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





103 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





104 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





104 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





105 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





106 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





107 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





108 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





109 ISSN2241-5106










Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





110 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





111 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





112 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





113 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





114 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





115 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





116 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





117 ISSN2241-5106









Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





118 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





119 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





120 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





121 ISSN2241-5106








Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





122 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





123 ISSN2241-5106







Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





124 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





125 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





126 ISSN2241-5106





Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





127 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





128 ISSN2241-5106

Εἰκ

3α

κα

ι 3β

Οἱ δ

ύο

σελ

ίδες

τῆ

ς π

ρώ

της

ἐπισ

τολῆ

ς το

ῦ Κ

αρ

αθ

εοδ

ωρ

ῆ


Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





129 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





130 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





131 ISSN2241-5106






Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





132 ISSN2241-5106



Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106




Δέλτοι


Delti





133 ISSN2241-5106



Papyri - Scientific Journal Delti · Papyri - Scientific Journal Delti τόμος 3, 2014 volume 3,...

Documents

Transcript of Papyri - Scientific Journal Delti · Papyri - Scientific Journal Delti τόμος 3, 2014 volume 3,...