Πάπυροι Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific …Πάπυροι -...

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific Journalτόμος 6, 2017www.academy.edu.gr

volume 6, [email protected]

Ο θεσμός της οικογένειας και η εικόνα της γυναίκας στα νομικά και στα εκκλησιαστικά κείμενα του Βυζαντίου

1ISSN: 2241-5106

ΕΙΡΗΝΗ ΑΡΤΕΜΗ, Μεταδιδάκτωρ Φιλοσοφίας, Δρ. & Μαγίστρος Θεολογίας. Διδάσκουσα ΣΕΠ στο Ελληνικό Ανοικτό ΠανεπιστήμιοE-MAIL: [email protected]

ΠερίληψηΣτη μελέτη αυτή θα διαπραγματευτούμε την αλλαγή της εικόνας της οικογένειας από

την ρωμαϊκή εποχή στη βυζαντινή τόσο με βάση τα νομικά κείμενα όσο και στα εκκλησια-στικά. Η χριστιανική διδασκαλία υπήρξε καταλυτικός παράγοντας για τη βελτίωση της θέσης της γυναίκας τόσο μέσα στην οικογένειά της όσο και στη νομοθεσία του κράτους. Με βάση τη διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας τόσο ο θεσμός του γάμου είναι ιερός όσο και η γυ-ναίκα έπρεπε να τιμάται και να σέβεται κυρίως ως μητέρα, σύζυγος, οικοδέσποινα και κυρά της οικίας της.

Η οικογένεια στο Ύστερο Ρωμαϊκό κράτος αποτελούσε μία χαλαρή ενότητα. Στη ρω-μαϊκή εποχή ο γάμος αποτελούσε μία κοινωνική σχέση – σύνδεση ενός άνδρα και μίας γυναί-κας, που κατοχυρωνόταν από το νόμο, προκειμένου να ζήσουν μαζί και στην οποία εφαρμό-ζονταν κάποιοι ηθικοί κανόνες. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας περιόδου της Ρωμαϊκής Αυ-τοκρατορίας που συμπίπτει σε ένα μέρος της με την εμφάνιση χρονικά της πρωτοβυζαντινής περιόδου και, ιδίως, στην εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τα πράγματα αλλάζουν κοινω-νικά και ηθικά απέναντι στο γεγονός της παλλακείας. Αυτό οφείλεται στη χριστιανική διδα-σκαλία και στην επιρροή που ασκούσε η Εκκλησία τόσο στους αυτοκράτορες όσο και στο λαό. Την περίοδο αυτή η νομοθεσία μάλλον διακρίνεται από αυστηρότητα απέναντι στο θε-σμό της παλλακείας. Έτσι, δεν αναγνώριζε κληρονομικά δικαιώματα στην περιουσία του επι-φανούς παλλακευόμενου υπέρ των εκτός γάμου τέκνων της και, πιθανότατα, ούτε υπέρ της παλλακής.

Ο γάμος μέσα στο χριστιανισμό παίρνει θρησκευτικό χαρακτήρα και εξυψώνεται από μία τυπική νομιμοποίηση μίας σχέσης μεταξύ άνδρα και γυναίκας σε ένα θεσμό που έχει συ-σταθεί από τον ίδιο το Θεό. Στη βυζαντινή κοινωνία αν και η γυναίκα λόγω της χριστιανικής διδασκαλίας χαρακτηρίζεται ισότιμη με τον άντρα, εντούτοις η θέση της ήταν περιορισμένη στο σπίτι, καθώς και η δομή της οικογένειας που αναγνώριζε τον πατέρα ως απόλυτο ρυθμι-στή των ζητημάτων της οικογένειας –πάτερ φαμίλιας, όπως στη Ρωμαϊκή εποχή. Έτσι η γυ-ναίκα δεν μπορούσε να αποφασίσει ποιον άντρα θα παντρευτεί. Αν και ως κόρη δεν είχε πά-ντα το δικαίωμα να κάνει πράξη την οποιαδήποτε άποψή της, ως έγγαμος γυναίκα τα πράγ-ματα άλλαζαν. Οι χριστιανικές αρχές που καθόριζαν τις λειτουργίες της βυζαντινής κοινωνίας εξασφάλιζαν μία αξιοπρεπή ζωή στην παντρεμένη γυναίκα. Ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη όπου ανήκε ήταν οικοδέσποινα και κυρά. Η απόκτηση παιδιών την εξύψωνε.

Λέξεις-Κλειδιά: Βυζάντιο, θεσμός της οικογένειας, ρόλος της γυναίκας, χριστιανική διδασκα-λία για το γάμο




2ISSN: 2241-5106

AbstractIn this study we will discuss about the change of the family status from the Roman era

to the Byzantine, based on legal texts and ecclesiastical ones of these periods. Christianteaching was a catalyzing factor in improving the position of a woman in her family sur-roundings and in the law of the state. On the basis of the teaching of the Fathers of the Church,they spoke about the holiness of marriage and that the woman should be honored and re-spected primarily as a mother, wife, hostess and lady of her home.

According to the Late Roman Empire, family was a simple unity. Early Roman law rec-ognizes three kinds of marriage: confarreatio, symbolized by the sharing of spelt bread (panisfarreus); coemptio; and by usus (habitual cohabitation). Patricians always married by con-farreatio, while plebeians married by coemptio or usus: in the latter, a woman could avoid herhusband's legal control simply by being absent from their shared home for three consecutivenights, once a year. Among elite families of the early Republic, manus marriage was the norm;the bride passed from the manus of her father to the manus of her husband, remaining underone or another form of male potestas (power).

During the last period of the Roman Empire, which coincides in part with the appear-ance of time in the Early Byzantine period and, in particular, in the time of Constantine theGreat, things change socially and morally in the face of the fallacy? This is due to Christianteaching and to the influence of the Church both on emperors and on the people. At this time,the legislation is rather distinct from the strictness of the institution of fallacy. Thus, the leg-islation did not recognize heritage rights in the property of the prominent victim in favor ofher non-married children and, most likely, not in favor of the departed.

Marriage in Christianity takes on a religious character and is exalted by a formal le-gitimating of a relationship between man and woman in an institution set up by God Himself.In Byzantine society, although the woman, due to Christian teaching, is equated with the hus-band, its position was limited to the house, and the family structure that recognized the fatheras the absolute regulator of the family-affiliated family issues, as in the Roman time. So thewoman could not decide which man to marry. Although, as a daughter, she did not alwayshave the right to act in any way, as a married woman things changed. The Christian principlesthat defined the functions of Byzantine society ensured a dignified life for the married woman.Regardless of the social class where she belonged, she was a hostess and a lady. Theacquisition of children raised her.

Keywords: Byzantium, family institution, role of woman, Christian teaching for marriage.




3ISSN: 2241-5106

ΕισαγωγήΗ οικογένεια στο Ύστερο Ρωμαϊκό κράτος αποτελούσε μία χαλαρή ενότητα. Στη ρω-

μαϊκή εποχή ο γάμος αποτελούσε μία κοινωνική σχέση – σύνδεση ενός άνδρα και μίας γυναί-κας, που κατοχυρωνόταν από το νόμο, προκειμένου να ζήσουν μαζί και στην οποία εφαρμό-ζονταν κάποιοι ηθικοί κανόνες1. Η βάση, λοιπόν, του γάμου βρισκόταν στην affectio maritalis,τη γαμική επιθυμία, και στο honor matrimonii, πού προϋπέθεταν ένα σύστημα ηθικών υπο-χρεώσεων που έπρεπε να εφαρμόζεται2. Η έλλειψη γαμικής επιθυμίας οφείλεται στο γεγονός ότι δεν μπορούσε να συναφθεί γάμος εξαιτίας του ότι ο ένας από τους δύο συζύγους ήταν κοινωνικά κατώτερος ή οικονομικά. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα αντί για τη νομιμοποίηση της σχέσης μέσα από το νομικό και θεσμικό πλαίσιο του γάμου, να υφίσταται ο θεσμός της παλ-λακείας3. Ο γάμος που είχε γίνει σύμφωνα με όλες τις θετικές προϋποθέσεις -συγκατάθεση pater familias4, συναίνεση των μελών κ.α.- που απαιτούσε το Ius Civile5, δηλαδή το Ρωμαϊκό Αστικό Δίκαιο- και σύμφωνα με το οποίο δεν συνέτρεχε κανένα κώλυμα, όπως αγχιστεία, μοιχεία, συγγένεια, προηγούμενος γάμος, ονομαζόταν από τους Ρωμαίους νόμιμος γάμος, ius-tae nuptiae, iustum matrimonium, legitimum matrimonium 6. Κάθε άλλη μορφή γάμου θεωρούνταν iniustum matrimonium7.

Στη βυζαντινή εποχή -όπως θα αναπτύξουμε στο κυρίως μέρος της μελέτης μας- αντί-θετα, και κυρίως υπό την επίδραση του χριστιανισμού δημιουργείται σιγά - σιγά ο θρησκευ-τικός χαρακτήρας του γάμου. Επιπλέον στα νομικά κείμενα του κράτους αλλάζει το νομικό πλαίσιο τόσο για τις εξωσυζυγικές σχέσεις, όσο για τη μεταχείριση των παλλακίδων αλλά και των δικαιωμάτων που έπρεπε να είχαν τα νόθα παιδιά. Κατά τη διάρκεια της τελευταίας πε-ριόδου της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας που συμπίπτει σε ένα μέρος της με την εμφάνιση χρο-νικά της πρωτοβυζαντινής περιόδου και, ιδίως, στην εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου, τα πράγματα αλλάζουν κοινωνικά και ηθικά απέναντι στο γεγονός της παλλακείας. Αυτό οφεί-λεται στη χριστιανική διδασκαλία και στην επιρροή που ασκούσε η Εκκλησία τόσο στους αυ-τοκράτορες όσο και στο λαό. Την περίοδο αυτή η νομοθεσία μάλλον διακρίνεται από αυστη-ρότητα απέναντι στο θεσμό της παλλακείας. Έτσι, δεν αναγνώριζε κληρονομικά δικαιώματαστην περιουσία του επιφανούς παλλακευόμενου υπέρ των εκτός γάμου τέκνων της και, πι-θανότατα, ούτε υπέρ της παλλακής8. Οι αυτοκράτορες, όμως, που διαδέχθηκαν στο θρόνο τον

1 Α. P. Kazdan, «Η Βυζαντινή οικογένεια και τα προβλήματά της» Μνήμων, 12 (1989), (195-209), σ. 196,http://dx.doi.org/10.12681/mnimon.4142 Αυτόθι.3 Στο πλαίσιο του βυζαντινορωμαϊκού δικαίου ως παλλακεία ορίζεται η σταθερή συμβίωση και συγκατοίκηση ενός άνδρα και μιας γυναίκας, από την οποία, όμως, συμβίωση λείπει η γαμική διάθεση (affectio maritalis).4 B. Severy, Augustus and the family at the birth of the Roman Empire, Routledge, New York 2003, p. 9-10. T.Parkin & A. Pomeroy, Roman Social History. A Sourcebook, Routledge, New York 2007, p. 72-80.5 H. J. Wolff, Roman Law. An Historical Introduction, Red Rivers Books, University of Oklahoma Press, 1951, p.61-70. G. Moussourakis, Roman Law and the Origins of the Civil Law Tradition, Springer International Publishing,Switzerland 2015, p. 27, references 1 & 2, DOI 10.1007/978-3-319-12268-76 M. Jonaitis & E. Kosaitė-Čypienė, «Conception of roman marriage: historical experience in the context ofnational family policy concept», Jurisprudencija/Jurisprudence of Mykolo Romerio universitetas, 2. 116 (2009),p. 295–316. ISSN 1392–6195 (print).7 B. Rawson, «Spurii and the Roman View of Illegitimacy», The Australian National University: Antichthon 23(1989), p. 10-41.8 Κ. Harper, Slavery in the Late Roman Mediterranean, Ad 275–425: an Economic, Social, and Institutional Study,Cambridge University Press, Cambridge 2011, p. 443.




4ISSN: 2241-5106

Κωνσταντίνο άνοιξαν σταδιακά ρήγματα στην απαγόρευση αυτή, αναγνωρίζοντας στοι-χειώδη πλην περιορισμένα κληρονομικά δικαιώματα9.

Στη ρωμαϊκή οικογένεια εκείνος που ασκούσε απόλυτη εξουσία στα μέλη της οικογέ-νειάς του συμπεριλαμβανομένης και της γυναίκας του ήταν ο σύζυγος, patria potestas10. Η γυναίκα ήταν υποταγμένη αρχικά στον πατέρα και στον αδελφό της και στη συνέχεια στο σύζυγό της. Ο νόμος τις θεωρούσε πλάσματα ασθενή, imbeciles, που δεν είχαν πολλά νομικά δικαιώματα και δεν μπορούσαν να διεκδικήσουν πολιτικά αξιώματα11. Νομικά δεν είχαν το δικαίωμα να υπογράφουν συμβόλαια ή διαθήκες ή να καταθέτουν ως μάρτυρες σε δικαστή-ρια. Δεν μπορούσαν επίσης να ασκήσουν δημόσιο λειτούργημα12. Παρ’ όλα αυτά η κοινωνική θέση της Ρωμαίας Οικοδέσποινας, mea Domina, που ανήκε στην τάξη των πατρικίων ήτανυψηλή13.Σημαντική ελευθερία υπήρχε στις γυναίκες στα θέματα της θρησκείας. Γυναίκες από όλες τις κοινωνικές τάξεις -ακόμη και δούλες και πόρνες- προσέρχονταν στα ιερά, για να συμμετά-σχουν σε θρησκευτικές τελετές14. Ενδεικτικά αναφέρουμε την περίπτωση της Iουνίας Θεοδώ-ρας από τη Λυκία, η οποία είχε εγκατασταθεί στην Κόρινθο στα μέσα του 1ου αιώνα μ.Χ. ως πρέσβειρα των Λυκίων εκεί αναλαμβάνοντας ποικίλες δραστηριότητες πολιτικού, θρησκευ-τικού ή ακόμη και εμπορικού χαρακτήρα15.

Προς τα τελευταία χρόνια της Ύστερης Ρωμαϊκής Αρχαιότητας η γυναίκα αποκτούσε μεγαλύτερη δύναμη αρχικά μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον της και αργότερα στην κοι-νωνία16. Οι γυναίκες των πλούσιων οικογενειών μορφώνονταν και είχαν τη δυνατότητα ναμπορούν να συνοδεύουν τους συζύγους τους σε εκδηλώσεις κοινωνικού και πολιτικού χαρα-κτήρα, όπως ήταν τα συμπόσια17. Ένα άλλος λόγος που οι γυναίκες των ανώτερων κοινωνι-κών στρωμάτων αποκτούσαν περισσότερη δύναμη στα ύστερα χρόνια της ρωμαϊκής εποχής ήταν ότι πολλοί άνδρες πήγαιναν στον πόλεμο και σκοτώνονταν. Έτσι η περιουσία τους τις περισσότερες φορές περνούσε στα χέρια των συζύγων, όταν μάλιστα δεν υπήρχαν και παι-διά18. Τέλος στην περίοδο που η ύστερη ρωμαϊκή αυτοκρατορία συμπίπτει με την έναρξη της

9 Με βάση το βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο, Naturales liberi, αποκαλούνταν ως φυσικά τέκνα τα οποία προέρχονται από παλλακευτική σχέση. Με βάση αρχικά το ρωμαϊκό και πρώιμο βυζαντινό δίκαιο τη μόνη κατηγορία εκτός γάμου κατιόντων, που είχαν δικαίωμα να νομιμοποιηθούν, δηλαδή να εξισωθούν ως προς τη νομική τους αντι-μετώπιση με τα γνήσια τέκνα. Δ. Χ. Γκόφας, «Παλλακεία και Νομιμοποίηση», στο Ιστορία και Εισηγήσεις του Ρωμαϊκού Δικαίου Β΄, εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα 1989, σ. 128-129.10 R. Saller, «Patria potestas and the stereotype of the Roman family», Continuity and Change, Vol. 1, Issue 1 (May1986), p. 7-22.11 Livy «For Valerius, display is the woman's glory: Women cannot claim magistracies or priesthoods or triumphsor military decorations or award s or the spoils of war. Cosmetics and adornment are women's decorations. Theydelight and boast o f them and this is what our ancestors called women's estate (34.7.8)», trans by El. Fantham,in El. Fantham, H. P. Foley, N. Boyme, l. Kampen, S. B. Pomeroy, H. A. Shapiro, Women in the Classical World. Im-age and Text, Oxford University Press, New York – Oxford 1994, p. 261.12 B. W. Frier, A. J. McGinn,,& J. A. Lidov, A Casebook on Roman Family Law, Oxford University Press: AmericanPhilological Association, New York 2004, p. 31–32.13 Αυτόθι.14 Αυτόθι.15 J. Vénencie, S. Charitonidis, D. I. Pallas, «Inscriptions trouvées à Solômos, près de Corinthe», Bulletin de corres-pondance hellénique, Vol. 83, no 2 (1959) (496-508), p. 498.16 Χαρακτηριστικές περιπτώσεις τέτοιων γυναικών υπήρξαν: Η Αυρηλία Κόττα (120 π.Χ. -54 μ.Χ.) μητέρα του Ιουλίου Καίσαρα17 Takitus, Dialogus de oratoribus, 28, 6. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι: Καίσαρ, 10.18 B. W. Frier, A. J. McGinn & J. A. Lidov, Casebook on Roman Family Law, Oxford University Press, AmericanPhilological Association, Oxford 2004, p. 88-90.




5ISSN: 2241-5106

βυζαντινής αυτοκρατορίας τα πράγματα αρχίζουν να βελτιώνονται σταδιακά για τη θέση της γυναίκας εξαιτίας της χριστιανικής διδασκαλίας. Η αλλαγή αυτή φαίνεται και στα κείμενα των πατέρων και εκκλησιαστικών συγγραφέων αλλά και στα νομικά κείμενα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επιπλέον αλλαγές υπάρχουν και στο θεσμό της οικογένειας.

1. Η θέση της γυναίκας στην Παλαιά Διαθήκη και στην Καινή19 και ο θεσμός του γάμουO Θεός στην Παλαιά Διαθήκη έπλασε τη γυναίκα ως «βοηθό»20 του άνδρα, ισάξια με

εκείνον με σκοπό και οι δύο μαζί να πετύχουν το «καθ' ὁμοίωσιν», δηλαδή τη θέωση. Η πο-ρεία προς το «καθ' ὁμοίωσιν» διακόπτεται εξαιτίας της παρακοής των Πρωτοπλάστων απέ-ναντι στην εντολή του Θεού: «καὶ ἐνετείλατο Κύριος ὁ Θεὸς τῷ ᾿Αδὰμ λέγων· ἀπὸ παντὸς ξύλου τοῦ ἐν τῷ παραδείσῳ βρώσει φαγῇ, ἀπὸ δὲ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν, οὐ φάγεσθε ἀπ᾿ αὐτοῦ· ᾗ δ᾿ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ᾿ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε»21. Η παραβίαση του θείου λόγου έφερε τον πνευματικό θάνατο των ανθρώπων, δηλαδή την απο-μάκρυνσή τους από το Θεό.

Ο τελευταίος επιλέγει νέους τρόπους θεραπείας για το αγαπημένο του δημιούργημα. Ένας από αυτούς είναι και η υπαγωγή της γυναίκας στον άνδρα με σκοπό την εσχατολογική πραγμάτωση της βασιλείας του Θεού μέσα σε έναν ανακαινισμένο κόσμο, καθαρό από κάθε ρύπο αμαρτίας22. Η γυναίκα υπάγεται23 στον άνδρα όχι ως δούλος αλλά ως βοηθός του. Αυτό αναλύεται με απλό και γλαφυρό τρόπo από τον Ιωάννη το Χρυσόστομο: «Κατά πάντα (ἡ γυναῖκα) τῷ ἀνθρώπῳ (τῷ Ἀδάμ) ὅμοιον, δυνάμενον, ἐν τοῖς καιροῖς αὐτῷ καί τοῖςἀναγκαίοις τήν ζωήν τά τῆς βοηθείας εἰσφέρει»24. Την παραπάνω άποψη υπογραμμίζει και ο καθηγητής Πατρώνος «η γυναίκα είναι «βοηθός» του άνδρα με μια έννοια σωτηριολογική»25.Οφείλει, λοιπόν, η γυναίκα να είναι βοηθός, συμπαραστάτης και συμπορευτής του άνδρα στη δύσκολη πορεία για τελείωση και ένωση με τον Θεό. Για το λόγο αυτό χαρακτηριστικά ο Παύλος λέει «Ἡγίασται ὁ ἀνήρ ὁ ἄπιστος ἐν τῇ γυναικί, καί ἡγίασται ἡ γυνή ἡ ἄπιστος ἐν τῷ ἀνδρί»26. Δηλαδή η γυναίκα γίνεται «βοηθός» σωτηρίας για τον άνδρα και ο άνδρας, παράλ-ληλα, γίνεται «βοηθός» σωτηρίας για την γυναίκα.

19 Ε. Αρτέμη, «Η θέση της γυναίκας στην Εκκλησία μέσα από τα πατερικά κείμενα έως και την Πέμπτη Οικουμε-νική Σύνοδο», στο Π. Βασιλειάδης, Μ. Γκουτζιούδης, & Ε. Κασσελούρη (επιμ.), Διακόνισσες, χειροτονία των γυ-ναικών, και Ορθόδοξη Θεολογία, Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, εκδ. Κέντρο CEMES. Κέντρο Οι-κουμενικών, Ιεραποστολικών και Περιβαλλοντικών Μελετών «Μητροπολίτης Παντελεήμων Παπαγεωργίου» τ. 12, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 317-328.20 Γέν. 2, 20.21 Γέν. 2, 16-17.22 Ιωάννου Χρυσοστόμου, Περί τοῦ τάς κανονικάς μή συνοικεῖν ἀνδράσι, PG 47, 514.23 Το ρήμα «υποτάσσομαι» αναφερόμενο σε γυναίκες, ίσως ξινίζει κάπως στα αυτιά πολλών ανθρώπων. Μα υποταγή δεν σημαίνει τυφλή υπακοή. Και δεν είναι υποχρέωση της γυναίκας αποκλειστικά το να υποτάσσεται. Ο ίδιος ο απόστολος Παύλος λέει στους χριστιανούς ότι πρέπει να είναι «ὑποτασσόμενοι ἀλλήλοις ἐν φόβῳ Χριστοῦ». (Ἐφ. 5, 21). Δηλαδή όχι μόνο οι γυναίκες οφείλουν υποταγή στους άνδρες, αλλά και οι άνδρες στις γυναίκες! Επιπλέον, είμαστε βέβαιοι πως πολλοί δεν γνωρίζατε ότι σύμφωνα με την Αγία Γραφή, η γυναίκα είναι το «αφεντικό» του σώματος του άντρα της: «ἡ γυνὴ τοῦ ἰδίου σώματος οὐκ ἐξουσιάζει, ἀλλ᾿ ὁ ἀνήρ· ὁμοίως δὲ καὶ ὁ ἀνὴρ τοῦ ἰδίου σώματος οὐκ ἐξουσιάζει, ἀλλ᾿ ἡ γυνή». (Α΄ Κορ. 7, 4).24 Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Γένεσιν, Ομ. 15, PG 53, 122A.25 Γ. Πατρώνου, Ο γάμος στη θεολογία και στη ζωή, Αθήναι 1981, σ. 27. Πρβλ. Π. Τρεμπέλα, Δογματική Γ΄, εκδ. ο Σωτήρ, Αθήναι 1981, σ. 324.26 Α΄ Κορ. 7: 14.




6ISSN: 2241-5106

Δυστυχώς η κοινωνία των ανθρώπων στην Παλαιά Διαθήκη δεν απέδωσε στη γυναίκα την ισοτιμία που της δόθηκε από το Θεό απέναντι στον άνδρα27. Τόσο από πλευράς κοινωνι-κών όσο και θρησκευτικών δικαιωμάτων η θέση της βρισκόταν στο περιθώριο, ως άνθρωπος δεύτερης κατηγορίας, ως ανίερη28. Φυσικά, επειδή σε κάθε κανόνα υπάρχουν και οι εξαιρέ-σεις, έτσι μέσα από τα κείμενα της ΠΔ εμφανίζονται γυναίκες που είχαν εξέχουσα θέση μέσα στο κοινωνικό και θρησκευτικό πεδίο, αποδεικνύοντας περίτρανα ότι η χάρη του Θεού δεν κάνει διακρίσεις σε άνδρες και γυναίκες. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις προφήτιδων αλλά και κριτών ακόμη γυναικών, όπως η Μαριάμ, η Δεββώρα29, η Ολδά και η Ιαήλ30. Επίσης, όλοι θυμούνται τη σπουδαία θέση που είχαν ή που απόκτησαν στην κοινωνία του Ισραήλ της ΠΔ., γυναίκες όπως η Σάρρα, η Ρεβέκκα, η Ραχήλ, η Δεββώρα, η Ρούθ, η Εσθήρ και πολλές ακόμα άλλες. Μέσω των γυναικών αυτών ο Θεός έδειξε αυτό που θα έλεγε αιώνες ο ίδιος στη διδασκαλία, ότι για εκείνον «οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδὲ Ἕλλην, οὐκ ἔνι δοῦλος οὐδὲ ἐλεύθερος, οὐκ ἔνι ἄρσεν καὶ θῆλυ· πάντες γὰρ ὑμεῖς εἷς ἐστε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ. εἰ δὲ ὑμεῖς Χριστοῦ, ἄρα τοῦ Ἀβραὰμ σπέρμα ἐστὲ καὶ κατ' ἐπαγγελίαν κληρονόμοι»31.

Στη Σοφία Σειράχ σημειώνεται ότι η καλή γυναίκα αποτελεί δώρο για τον άνδρα της και δίδεται από το Θεό, σε όποιον τηρεί τις εντολές του32. Ενώ στις Παροιμίες σημειώνεται ότι «Ευτυχής είναι ο άνδρας εκείνος, ο οποίος έχει αγαθή γυναίκα. Ο αριθμός των ετών της ζωής του θα είναι διπλάσιος. Γυναίκα ευγενούς χαρακτήρος και σθεναρή ευφραίνει τον άν-δρα της, τα δε έτη της ζωής του θα τα γεμίσει με ειρήνη. Γυναίκα αγαθή είναι αγαθό δώρο, που προσφέρεται από τον Κύριο εις εκείνους οι οποίοι τον φοβούνται. Του πλουσίου και του πτωχού η καρδία είναι χαρούμενη, και εις κάθε περίσταση το πρόσωπό τους είναι ιλαρό, εάν έχουν ενάρετο σύζυγο»33.Το ερώτημα, όμως που γεννάται στο νου μας, είναι γιατί αφού ο Θεός δημιούργησε και δεχό-ταν τη γυναίκα ισότιμη με τον άνδρα, η κοινωνία των Ισραηλιτών μέσα από τα κείμενα της ΠΔ την θεώρησε κατώτερη από αυτόν; Ο λόγος είναι απλός η επίδραση των διαφόρων κοι-νωνικών συνθηκών ήταν η βασική αιτία που όρισαν την κατωτερότητα της γυναίκας στην κοινωνία και στη θρησκεία έναντι εκείνης που δόθηκε στον άνδρα34. Εξάλλου η κοινωνία της ΠΔ ήταν πατριαρχική και όχι μητριαρχική35, αφού η γυναίκα ήταν αναγκασμένη να μένει στην οικογένεια για την ανατροφή των τέκνων, την επίβλεψη των δούλων, τις εργασίες του σπιτιού, ενώ ο άνδρας ήταν υποχρεωμένος να εξασφαλίσει τα αναγκαία για την επιβίωση της οικογένειάς του36.

27 Έξ. 20,17. 21,5. Αριθμ. 27, 1-11, Δευτ. 21, 22. 16, 16. Λευτ. 21, 1-5.28 Αριθμ. 27, 1-11, Δευτ. 21, 22. 16, 16. Λευτ. 21, 1-5.29 Η Δεββώρα καλείται μητέρα του Ισραήλ.30 Εξ. 15,20 κ.ε. Κρ. 4,4-5,25 & 31. Δ΄ Βασ. 22, 14-20.31 Γαλ. 3, 28-29.32 «Γυναίκα κοσμημένη με ηθικά χαρίσματα γίνεται αφορμή και αιτία δόξης διά τον σύζυγό της. Εξ αντιθέτου η γυναίκα η οποία μισεί και αποστρέφεται την δικαιοσύνη και την αρετή, γίνεται αιτία και εστία καταφρονήσεως και εξευτελισμού διά τον άνδρα της», Σοφία Σειράχ, 11, 16.33 Αυτόθι, 26, 1-4.34 Αν και η γυναίκα στην Ισραηλιτική κοινωνία υπήρχε ως πρόσωπο, είχε αναγνωρισμένη οντότητα, ο Ιουδαίος έλεγε στην προσευχή του «Ευλογητός ο Θεός που με έπλασες ούτε ειδωλολάτρη, ούτε γυναίκα, ούτε αμαθή», βλ. Λεξικό Βιβλικής Θεολογίας, λήμμα «Γυναίκα», σ. 228, 230.35 Ε. & W. Goodman, The family, Yesterday, Today, Tomorrow, New York 1975, σ. 22-37. Συναφώς βλ. Γ. Μοριχοβίτης, Κοινωνιολογία της Σύγχρονης Οικογένειας, Αθήνα 1982, σ. 41-44.36 E. Borneman, Η πατριαρχία, Εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας, Αθήνα 1988, σ. 70-74, 160-168.




7ISSN: 2241-5106

Με τον ερχομό του Χριστού τα πράγματα αλλάζουν. Ο Χριστός όχι μόνο διακηρύττει την ισό-τητα όλων των ανθρώπων37 αλλά με τη στάση του και τη διδασκαλία του εξυψώνει ξανά τη γυναίκα. Χαρακτηριστικά τονίζει το άδικο του Νόμου του Μωυσή ως προς τη γυναίκα, ση-μειώνοντας: «λόγῳ τῆς σκληροκαρδίας ἡμῶν, ἐπέτρεψε ἡμῖν (ὁ Μωυσῆς) ἀπολύσαι τάς γυναῖκας ἡμῶν»38. Η εκτίμηση που δείχνει η ΚΔ στη γυναίκα γίνεται φανερή μέσα από την τιμή που αποδίδεται από τους Πατέρες στην Παναγία μας. Την ονομάζουν νέα Εύα39, που μέσω της υπακοής της κατόρθωσε να γίνει η γέφυρα μέσω της οποίας το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδας, ο θείος Λόγος ενανθρωπίστηκε, για να σώσει τον άνθρωπο από την αμαρ-τία και τα δεσμά του θανάτου. Λυτρώνοντας τον άνθρωπο από την εξουσία του βροτοφάγου δαίμονος, χαρίζοντας του τη δυνατότητα της αντικειμενικής σωτηρίας του και της επανένω-σής του με τον Τριαδικό Θεό.

Ο Χριστός δε δίστασε να συναναστραφεί πόρνες40, να συνομιλήσει με τη Σαμαρεί-τιδα41, να συγχωρέσει τη μοιχαλίδα42. Η στάση του αυτή έδειξε με άμεσο και έμμεσο τρόπο πως θεωρούσε ισότιμη τη γυναίκα με τον άνδρα. Επιπλέον ανάμεσα στον ευρύ κύκλο των μαθητών του δεν υπήρχαν μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες. Τέλος, ο Χριστός ως αναστημένος φανερώθηκε πρώτα στις μυροφόρες γυναίκες43 και όχι στους μαθητές του44. Μέσα από τις μυροφόρες φαίνεται ξεκάθαρα μια ενδιαφέρουσα εκκλησιολογική ερμηνεία της διακονίας των γυναικών στο έργο και την αποστολή του αναστημένου Χριστού45. Οι γυναίκες δεν παρα-

37 Γαλ. 3, 28-29.38 Ματθ. 19,8.39 «Όπως η Εύα έγινε η μόνη βοηθός του Αδάμ από όλο το βασίλειο των ζώων και των φυτών, γιατί ήταν ο μόνος άνθρωπος. Κατά παρόμοιο τρόπο μόνο η Παναγία από όλη την κτίση βοήθησε τον Θεό, για να φανερώσει την αγαθότητα και την φιλανθρωπία Του. Γιατί ήταν η μόνη που με την αγιότητα και την ενάρετη ζωή της συμμε-τείχε στην χρηστότητα του Θεού. Ο Θεός δεν βρήκε στο πρόσωπο της Παναγίας απλά μόνο ένα κατάλληλο όρ-γανο, όπως ο γλύπτης ψάχνει να βρει ένα κατάλληλο εργαλείο που να εξυπηρετεί στην υλοποίηση του σκοπού του, αλλά βρήκε ένα ξεχωριστό και ικανό συνεργάτη, «συνεργού τυχών επικαιροτάτου», που μπορούσε να συμ-βάλει στο έργο της θείας Οικονομίας», Νικολάου Καβάσιλα, Λόγος εις την Γέννησιν 6, Π. Νελλα, Η Θεομήτωρ, σ.108-110. Νικολάου Καβάσιλα, Λόγος εις τον Ευαγγελισμόν 4, Π. Νελλα, Η Θεομήτωρ, σ. 130-132.40 Λουκ. 7,47.41 Ιω. 4, 5-42.42 Ιω. 8, 1-11.43 «Η πρώτη Μυροφόρα είναι η Μαρία η Μαγδαληνή από την οποία ο Χριστός είχε βγάλει επτά δαιμόνια. Και για αυτή την ευεργεσία τον ακολουθούσε. Μετά την ανάληψη του Χριστού πήγε στη Ρώμη στον αυτοκράτορα Τιβέ-ριο και θεράπευσε το μάτι του. Επίσης κατήγγειλε στον Τιβέριο τον Πιλάτο και τους αρχιερείς για την άδικη σταύρωση του Χριστού κι αυτός τους θανάτωσε. Η Μαρία η Μαγδαληνή πέθανε στην Έφεσο όπου την έθαψε ο Ιωάννης ο Θεολόγος. Αργότερα ο αυτοκράτορας Λέων ο Σοφός, πήρε τα λείψανά της στην Κωνσταντινούπολη. Δεύτερη ήταν η Σαλώμη κόρη του Ιωσήφ του Μνήστορος η οποία αργότερα παντρεύτηκε τον μικρό Ζεβεδαίο. Τρίτη μυροφόρος ήταν η Ιωάννα η γυναίκα του Χουζά ο οποίος ήταν επίτροπος και οικονόμος στο σπίτι του βασιλιά Ηρώδη. Τέταρτη η Μαρία η αδερφή του Λαζάρου η οποία προηγουμένως είχε αλείψει τον Χριστό με το μύρο όπως γράφει ο Ευαγγελιστής Ιωάννης. Πέμπτη ήταν η αδερφή της η Μάρθα η οποία υπηρετούσε τον Χρι-στό με πολύ προθυμία από την αρχή. Έκτη είναι η Μαρία η γυναίκα του Κλωπά. Αυτή τη Μαρία, ο ευαγγελιστής Ιωάννης ονομάζει «αδελφή της Θεοτόκου». Ο Ιωακείμ, ο πατέρας της Παναγίας είχε ένα αδελφό και όταν εκείνος πέθανε χωρίς να έχει παιδί, πήρε την γυναίκα του ως σύζυγο του σύμφωνα με τον Μωσαϊκό νόμο. Με αυτήν απέκτησε ένα παιδί, τη Μαρία. Έβδομη Μυροφόρος ήταν η Σωσσάννα. Υπήρχαν κι άλλες Μυροφόρες που βοη-θούσαν τις παραπάνω, όπως λέει ο Ευαγγελιστής Λουκάς, αλλά τα ονόματα τους δεν αναφέρονται από τους Ευαγγελιστές», Αγ. Νικολάου Βελιμίροβιτς, Αναστάσεως ημέρα, ομιλίες Γ΄, Αθήνα 2011, σ. 64-82. Βλ. Μαρκ. Μάρκ. 15,43-16,8. Λουκ. 24, 1-10. Ιω. 19,25. Ματθ. 27,56. Μαρκ. 15,40, 44 Σ. Αγουρίδη, Η Ευαγγελική ιστορία του Πάθους και ρόλος των γυναικών. Θεολογία και Κοινωνία σε Διάλογο, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα 1999, σ. 286. 45 Αυτόθι.




8ISSN: 2241-5106

γκωνίζονται αλλά ούτε μένουν στο περιθώριο των γεγονότων, αντίθετα η συμμετοχή τους στο σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου είναι έντονη46.

Μέσα από τις πράξεις των Αποστόλων αλλά και από τα υπόλοιπα βιβλία της ΚΔ φαί-νεται η ισότιμη αλλά και συγχρόνως ξεχωριστή θέση που αποδίδει η Εκκλησία στη γυναίκα. Χαρακτηριστικά αναφέρονται τα ονόματα της Πρισκίλλης47, της Λυδίας48, της Αγία Θέκλας και αναρίθμητων άλλων γυναικών που γίνονται συνεργάτες στο έργο του κηρύγματος και της διακονίας στη ζωή της Εκκλησίας49. Ο Απόστολος Παύλος αναφέρει για αυτές, φράσεις που χρησιμοποιεί γενικά στις επιστολές του για τους κόπους και τις ταλαιπωρίες των Απο-στόλων50: ««ἥτις πολλὰ ἐκοπίασεν εἰς ὑμᾶς», «τὰς κοπιώσας ἐν Κυρίῳ», «ἥτις πολλὰ ἐκοπίασεν ἐν Κυρίῳ»»51.Όσον αφορά στο θεσμό του γάμου, στην Παλαιά Διαθήκη είτε για λόγους αναπλήρωσης της έλλειψης ανδρών είτε για λόγους τεκνογονίας συναντάται η πολυγαμία, αν και κάτι τέτοιο δεν επαινείται και κυρίως έχουμε αναφορές σε μονογαμίες52. Επιπλέον μία γυναίκα, αν και επιβαλλόταν από το νόμο, να παντρευτεί τον αδελφό του νεκρού συζύγου της είχε δικαίωμα να μην δεθεί κάτι τέτοιο, όπως συνέβηκε στις περιπτώσεις του Ηρ με τη Θάμαρ53 και του Γκοέλ με τη Ρούθ54. Μάλιστα παρόλο που η θέση της γυναίκας στην Παλαιά Διαθήκη θεωρεί-ται υποδεέστερη από εκείνης του άνδρα η ίδια η Παλαιά Διαθήκη την χαρακτηρίζει ως το πο-λυτιμότερο απόκτημα του άνδρα και ως δώρο Θεού55, πλέκοντας έναν σπάνιο σε ομορφιά ύμνο της γυναίκας και του ρόλου της μέσα στο γάμο:

«Δυσεύρετη εἶναι ἡ ἄξια γυναίκα! Ἀξίζει περισσότερο ἀπό μαργαριτάρια.Ὁ ἄνδρας της τήν ἐμπιστεύεται καί πάντα εἶναι ἄφθονα τά ἀγαθά του.Σ᾿ ὅλη της τήν ζωή τοῦ κάνει καλό καί ποτέ κακό»56.

Στην Καινή Διαθήκη ο γάμος θεωρείται ιερός και δεν είναι τυχαίο ότι ο Χριστός ποιεί το πρώτο του θαύμα στο γάμο της Κανά. Έτσι λοιπόν ο Σωτήρας ανήγαγε το γάμο σε Μυστή-ριο στην Καινή Διαθήκη και με την παρουσία του στο γάμο της Κανά, και με όσα είπε ως προς το αδιάλυτο του γάμου προς τους φαρισαίους που τον πείραζαν. Τι είπε τότε; «Οὐκ ἀνέγνωτε ὅτι ὁ ποιήσας ἀπ᾿ ἀρχῆς ἄρσεν καὶ θῆλυ ἐποίησεν αὐτοὺς καὶ εἶπεν, ἕνεκεν τούτου καταλεί-

46 Χ. Θεοδώρου, «Ομιλία εις την Κυριακή των Μυροφόρων» (08/05/2011), Ιερά Μητρόπολη Κωνσταντίας και Αμμοχώστου, http://www.imconstantias.org.cy/441.html47 Ρωμ. 16, 3. Πραξ. 18, 2-3.48 Πραξ. 16, 14.4949 Πραξ. 1,14· 9, 36· 41· 12,12· 16,14. Στις επιστολές του Αποστόλου Παύλου συναντάμε τα ονόματα των γυναικών, Απφά, Ευνίκη, Κλαυδία, Λωίς, Μαρία, Συντύχη, Εοδία και Φοίβη. Βλ. Φιλήμ. 2, 16. Β΄ Τιμ. 1,5. 3,11. 4,21. Ρωμ. 16, 1-6. Φιλιπ. 4,2.50 Ιω. Καραβιδόπουλου, «ΙΟΥΝΙΑΣ ή ΙΟΥΝΙΑ; Κριτική του κειμένου και Ερμηνευτική προσέγγιση του Ρωμ. 16,7», στον Τιμητικό Τόμο: Εκκλησία-Οικουμένη-Πολιτική. Χαριστήρια στον Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Δαμα-σκηνό, (πρ. Μητροπολίτη Ελβετίας), 2007, σ. 309- 324.51 Α' Κορ. 4,12. 15,10. 16,16. Γαλ. 4,11. Φιλ. 2,16. Κολ. 1,29. Α' Θεσ. 5,12. Α' Τιμ. 4,10 κ.ά.52 Π. Σκαλτσής, Γάμος και θεία λειτουργία, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 85, 91.53 Γέν. 38, 6-754 Ρούθ, 4, 5-10. 4,17.55 Παροιμ. 18,22. 19,14.56 Παροιμ. 31,10-12.




9ISSN: 2241-5106

ψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα αὐτοῦ… Και πρόσθεσε ο Χριστός προς τους φαρισαίους· «ὥστεοὐκέτι εἰσὶ δύο, ἀλλὰ σάρξ μία. ὃ οὖν ὁ Θεὸς συνέζευξεν, ἄνθρωπος μὴ χωριζέτω»57. Και βέ-βαια ρητώς στην Καινή Διαθήκη ονομάζεται ο γάμος μυστήριο και παραβάλλεται από τον απόστολο Παύλο προς τη μυστική ένωση του Νυμφίου Χριστού προς τη νύμφη Εκκλησία, για να καταδείξει την αγάπη που πρέπει να έχει ο άνδρας προς τη γυναίκα. Και προσθέτει· «τὸ μυστήριον τοῦτο μέγα ἐστίν, ἐγὼ δὲ λέγω εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν ἐκκλησίαν»58. Δηλαδή ει-κόνα και ομοίωση της μυστικής ένωσης του Χριστού με την Εκκλησία ήταν η τέλεια ένωση του άνδρα και της γυναίκας, στην αρχή της δημιουργίας, με ιερό δεσμό και εκείνη, όπως με μυστηριώδη έννοια και αυτή. Πάλι δηλαδή αποδίδει ιερότητα μυστική και στο γάμο ο από-στολος Παύλος με την παρομοίωση που κάνει.

Εν κατακλείδι μπορεί μέσα από τα κείμενά της ΠΔ να φαίνεται ότι η γυναίκα έχει υπο-δεέστερη θέση στην κοινωνία και στα θρησκευτικά καθήκοντα της θρησκείας των Ισραηλι-τών. Φυσικά, υπάρχουν και κάποιες φωτεινές εξαιρέσεις. Με τον ερχομό, όμως, του Χριστού, τη διδασκαλία και τη δημόσια δράση του η θέση της γυναίκας γίνεται ισότιμη με εκείνη του άνδρα. Έτσι συναντάμε αρκετά ονόματα γυναικών που μέσα από τα βιβλία της ΚΔ φαίνεται ότι διαδραματίζουν σπουδαίο ρόλο μέσα στην Εκκλησία. Ο ερχομός λοιπόν του εναθρωπήσα-ντος Λόγου εξυψώνει τη γυναίκα. Ο Χριστός με τη διδασκαλία και το παράδειγμά Του, έδωσε και πάλι στην γυναίκα την δυνατότητα να ξαναβρεί «το αρχαίον και πρωτόκτιστον κάλλος»της59.

Επιπλέον τόσο στην Παλαιά Διαθήκη και στην Καινή Διαθήκη φαίνεται η ιερότητα του γάμου, ο οποίος αποτελεί την ολοκλήρωση του ανθρώπου.

2. Η θέση της γυναίκας και ο θεσμός του γάμου στα πατερικά κείμενα της βυζαντινής περιόδου.Στα πατερικά κείμενα της Βυζαντινής περιόδου, η παρουσία της γυναίκας θεωρείται

ταυτόσημη και ισότιμη με εκείνη του άνδρα. Η συνείδηση αυτή βρήκε τον τρόπο έκφρασή της στο πρόσωπο της Παρθένου Μαρίας, της Θεοτόκου μας. Πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας μας αναφέρονται σε ξεχωριστές γυναίκες, όπως στην Ολυμπιάδα, την Μαρία τη Μαγδαληνή, η οποία χαρακτηρίζεται από τον Ιωάννη το Χρυσόστομο ως «ἡ τέτραθλος καί ἀνδρεία γυνή»60,τη Μακρίνα κ.λπ, οι οποίες κατόρθωσαν να φτάσουν στη θέωση και η προσφορά τους να γί-νει παράδειγμα προς μίμηση. Τολμούν, όμως, και αναφέρονται και γενικά στο τι θέση έχει ή πρέπει να έχει η γυναίκα στη χριστιανική κοινωνία και γενικότερα στην Εκκλησία. Αυτό δεί-χνει πόσο μεγάλη αξία είχε η γυναίκα στην πατερική διδασκαλία.

Οι Πατέρες κατανοούν το άδικο της νομοθεσίας απέναντι στις γυναίκες και προσπα-θούν με κάθε τρόπο να το στηλιτεύσουν. Χαρακτηριστικά ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός υπερα-σπίζεται τη γυναικεία φύση που υφίσταται αδικία από την νομοθεσία. Το πάθος του μάλιστα για να αποκαταστήσει αυτήν την αδικία, τον κάνει να τονίσει αυτή την αδικία ενώπιον του αυτοκράτορα του Μ. Θεοδοσίου61. Έτσι τονίζει ότι αρνείται να αποδεχτεί τη νομοθεσία που

57 Ματθ. 19, 4-6.58 Εφ. 5, 32.59 «καὶ πρῶτον ἑνώσας ὁ Χριστὸς ἡµῖν ἑαυτοῖς ἐν ἑαυτῷ διὰ τῆς ἀφαιρέσεως τῆς κατὰ τὸ ἄρρεν καὶ θῆλυ διαφορᾶς, οἷς ὁ τῆς διαιρέσεως ἐνθεωρεῖται µάλιστα τρόπος, ἀνθρώπους µόνον καὶ κυρίως τε καὶ ἀληθῶς ἀποδείξας, κατ’ αὐτὸν δι’ ὅλου µεµορφωµένους καὶ σῷαν αὐτοῦ καὶ παντελῶς ἀκίβδηλον τὴν εἰκόνα φέροντας, ἧς κατ’ οὐδὲν τῶν φθορᾶς γνωρισµάτων ἅπτεται», Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Περί διαφόρων ἀποριῶν τῶν ἁγίων Διονυσίου καί Γρηγορίου πρός Θωμᾶν τόν ἡγιασμένον, 10, PG 91, 1249A.60 Ἰωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς Ματθαῖον, 40, PG 58, 823AB.61 Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος 37, PG 36, 281- 308.




10ISSN: 2241-5106

είναι κατά της γυναίκας, αφού οι νομοθέτες ήταν άνδρες62. Αυτό, όμως, υποστηρίζει ο Πατήρ, ότι έρχεται σε αντίθεση με όσα έπραξε ο Θεός κατά τη δημιουργία του άνδρα και της γυναί-κας, που τους έπλασε και τους δύο από χώμα αλλά συγχρόνως «κατ' εικόνα» και «καθ' ὁμοίωσίν» Του63. Επιπλέον η νομοθεσία των ανθρώπων, που αδικούσε κατάφωρα τη γυναίκα έρχεται σε αντίθεση με τους νόμους του Θεού, ο οποίος πρόσταξε να τιμούνται και ο άνδρας και η γυναίκα το ίδιο, ως γονείς64. Ο Γρηγόριος ο Θεολόγος καταδικάζει την κοινωνία που ήθελε τη γυναίκα πιστή και συγχωρούσε τον άνδρα που μοίχευε65. Στην ελαστική αυτή ηθική των ανθρώπων, ο Γρηγόριος αντιπαραβάλει τη δίκαιη τιμωρία που υπέστησαν και οι δύο οι Πρωτόπλαστοι από το Θεό. Παράκουσαν την εντολή του Θεού, αμάρτησαν, τιμωρήθηκαν και οι δύο με την έξωσή τους από τον Παράδεισο και της στέρησης των αγαθών της αρχέγονου καταστάσεως. Αλλά ο Θεός και στους δύο έδωσε την ελπίδα της σωτηρίας με την έλευση του Θεανθρώπου66, «Και τους δύο τους σώζει ο Χριστός με τα πάθη Του. Έγινε άνθρωπος για τον άνδρα; Το ίδιο και για τη γυναίκα… Λέγεται ότι προέρχεται (ο Χριστός) από το σπέρμα Δαβίδ.Νομίζεις ενδεχομένως ότι με αυτό τιμάται ο άντρας; Γεννάται όμως από την Παρθένο και αυτό είναι υπέρ των γυναικών»67.

Την ίδια άποψη με τον Καππαδόκη Πατέρα εκφράζουν και άλλοι Πατέρες ή εκκλησια-στικοί συγγραφείς. Για παράδειγμα ο Θεοδώρητος Κύρου, κατηγορεί τους άντρες νομοθέτες ότι «τῆς ἰσότητος οὐκ ἐφρόντισαν»68. Παράλληλα οι άλλοι δύο Καππαδόκες ο Μέγας Βασί-λειος69 και ο αδερφός του Γρηγόριος Νύσσης70 σημειώνουν την αδικία που δείχνει η νομοθε-σία στο πρόσωπο της γυναίκας και υπογραμμίζουν ότι ο Θεός τους έπλασε ισότιμους. Ο Αστέριος Αμασείας71 στην ομιλία στο κατά Ματθαίον ευαγγέλιο εξηγεί ότι η γυναίκα δεν μπο-ρεί να διωχθεί από τη συζυγική στέγη της για κανένα λόγο. Έτσι δημιουργεί ένα τείχος προ-στασίας απέναντι στη γυναίκα που ήταν σύζυγος και μητέρα. Στις παραπάνω αναφορές εκ-κλησιαστικών συγγραφέων που μέσω της πένας τους υπερασπίστηκαν τη γυναίκα υπάρχουν

62 Αυτόθι, PG 36, 289AB: «Ἄνδρες ἦσαν οἱ νομοθετοῦντες͵ διὰ τοῦτο κατὰ γυναικῶν ἡ νομοθεσία».63 Αυτόθι, PG 36, 289C: «Εἷς ποιητὴς ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς͵ εἷς χοῦς ἀμφότεροι͵ εἰκὼν μία͵ νόμος εἷς͵ θάνατοςεἷς͵ ἀνάστασις μία».64 Αυτόθι, PG 36, 289BC: «Θεὸς δὲ οὐχ οὕτως· ἀλλὰ, Τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα σου, ἥτις ἐστὶν ἐντολὴ πρώτη, ἵνα εὖ σοι γένηται, ἐν ἐπαγγελίαις κειμένη. Καὶ, Ὁ κακολογῶν πατέρα ἢ μητέρα, θανάτῳ τελευτάτω. Ὁμοίως καὶ τὸ ἀγαθὸν ἐτίμησε, καὶ τὸ κακὸν ἐκόλασεν.».65 Αυτόθι, PG 36, 289AB: «Τὸ ἐρώτημα͵ ὃ ἐρώτησας͵ τοῦτο σωφροσύνην τιμᾷν μοι δοκεῖ͵ καὶ ἀπόκρισινἀπαιτεῖν φιλάνθρωπον· σωφροσύνην͵ περὶ ἣν ὁρῶ τοὺς πολλοὺς κακῶς διακειμένους͵ καὶ τὸν νόμον αὐτῶνἄνισον͵ καὶ ἀνώμαλον. Τί δήποτε γὰρ͵ τὸ μὲν θῆλυ ἐκόλασαν͵ τὸ δὲ ἄῤῥεν ἐπέτρεψαν; Καὶ γυνὴ μὲν κακῶςβουλευσαμένη περὶ κοίτην ἀνδρὸς μοιχᾶται͵ καὶ πικρὰ ἐντεῦθεν τὰ τῶν νόμων ἐπιτίμια· ἀνὴρ δὲ καταπορνεύωνγυναικὸς͵ ἀνεύθυνος; Οὐ δέχομαι ταύτην τὴν νομοθεσίαν͵ οὐκ ἐπαινῶ τὴν συνήθειαν».66 Αυτόθι, PG 36, 289C.67 Αυτόθι, PG 36, 289CD.68 Θεοδώρητος Κύρου, Ἑρμηνεία εἰς τήν Α' πρός Κορινθίους, PG 82, 272D.69 Βασίλειος Καισαρείας, Εἰς τήν μάρτυρα Ἰουλίτταν, PG 31, 241ΑΒ: «Κατ᾽ εἰκόνα Θεοῦ γεγόναμεν, ὡς καὶ οὗτοι. Ἀρετῆς δεκτικὸν τὸ θῆλυ ὁμοτίμως τῷ ἄῤῥενι παρὰ τοῦ κτίσαντος γέγονε. Καὶ τί γὰρ ἢ συγγενεῖς τοῖς ἀνδράσι διὰ πάντων ἐσμέν; Οὐ γὰρ σὰρξ μόνον ἐλήφθη πρὸς γυναικὸς κατασκευὴν, ἀλλὰ καὶ ὀστοῦν ἐκ τῶν ὀστέων. Ὥστε τὸ στεῤῥὸν, καὶ εὔτονον, καὶ ὑπομονητικὸν, ἐξ ἴσου τοῖς ἀνδράσι καὶ παρ᾽ ἡμῶν ὀφείλεται τῷ Δεσπότῃ. Ταῦτα εἰποῦσα, πρὸς τὴν πυρὰν ἥλατο· ἡ δὲ περισχοῦσα τῆς ἁγίας τὸ σῶμα, ὥσπερ τις θάλαμος φωτεινὸς, τὴν μὲν ψυχὴν ἐπὶ τὴν οὐράνιον χώραν, καὶ τὴν πρέπουσαν αὐτῇ λῆξιν ἀνέπεμψε, τὸ δὲ τίμιον σῶμα ἀκέραιον διεσώσατο τοῖς προσήκουσιν· ὅπερ ἐν τῷ καλλίστῳ προτεμενίσματι τῆς πόλεως κείμενον ἁγιάζει μὲν τὸν τόπον, ἁγιάζει δὲ τοὺς εἰς αὐτὸν συνιόντας.70 Γρηγόριος Νύσσης, Περί τῆς τοῦ ἀνθρώπου γενέσεως καί εἰς τό κατ΄ εἰκόνα καί καθ' ὁμοίωσιν, PG 44, 233C.71 Ἀστέριος Ἀμασείας, Ομιλία Ε' ἐκ τοῦ κατά Ματθαίον Εὐαγγελίου εἰς τό: «Εἰ ἔξεστιν ἀνθρώπῳ ἀπολύσαι τήν γυναῖκα αὐτοῦ κατά πᾶσαν αἰτίαν», PG 40, 236C.




11ISSN: 2241-5106

φυσικά και ο Μ. Βασίλειος72, ο Θεόδωρος Μοψουεστίας73 αλλά και αρκετοί άλλοι. Αυτοί όχι μόνο ακολούθησαν τη διδασκαλία του Χριστού σχετικά με την ισότητα της γυναίκας με τον άνδρα74, αλλά και την έκαναν πράξη.

Σε αυτούς συγκαταλέγονται ο Κλήμης Αλεξανδρεύς που στο έργο του «Παιδαγωγός»75

σημειώνει ως συνέπειες της πνευματικής ισότητας μεταξύ των δύο φύλων «... ἀνδρός καί γυ-ναικός... ἀναπνοή, ὄψις, ἀκοή, γνῶσις, ἐλπίς, ὑπακοή, ἀγάπη, ὅμοια πάντα˙ ὤν δέ κοινός μέν ὁ βίος, κοινή δέ ἡ χάρις, κοινή δέ καί ἡ σωτηρία, κοινή τούτων καί ἡ ἀρετή καί ἡ αγωγή.... κοινόν οὖν καί τοὖνομα ἀνδράσιν καί γυναιξίν ὁ ἄνθρωπος». Την ισοτιμία των δύο φύλων απέναντι στο Θεό διακηρύττει και αρκετά αργότερα ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, που εξηγεί ότι όλοι οι άνθρωποι είτε είναι άνδρες είτε γυναίκες έχουν την ίδια ψυχή. Στο μόνο που διαφέρουν είναι σε κάποια εξωτερικά χαρακτηριστικά76. Μάλιστα παραλληλίζει τον άνδρα και τη γυναίκα με τα μέλη ενός σώματος, τα οποία είναι διαφορετικά αλλά συνεργάζονται όλα αρμονικά προς «Δόξα Θεού»77.Όλοι οι παραπάνω εκκλησιαστικοί συγγραφείς και Πατέρες υπερασπίστηκαν τη γυναίκα της εποχής τους έναντι των νόμων και της κοινωνίας που είχε θέσει σε κατώτερο επίπεδο τη γυ-ναίκα από τον άνδρα, τονίζοντας ότι άνδρας και η γυναίκα αποτελούν μία ενιαία οντότητα τον άνθρωπο. Τονίζουν ότι και τα δύο φύλα πλάσθηκαν ισότιμα από το Δημιουργό. Τιμωρή-θηκαν το ίδιο για την παρακοή τους και μέσω της ενανθρωπήσεως, του Πάθους, της Σταύρω-σης και της Ανάστασης του Θεανθρώπου τους δόθηκε η αντικειμενική δυνατότητα της σωτη-ρίας και του να επιτύχουν το «καθ' ὁμοίωσιν».

Υπάρχει ένας όμως Πατήρ που έγραψε σπουδαίους λόγους για τη γυναίκα και το ρόλο της στην κοινωνία, στο γάμο αλλά και τη σημαντική συνεισφορά της στην τεκνογονία. Αυτός ο ιεράρχης ήταν ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος78. Μελετώντας κάποιος το Χρυσόστομο και τους επαίνους με τους οποίους στολίζει τη γυναίκα, αλλά και τις συμβουλές που δίνει και στα δύο φύλα για το γάμο, θα έβλεπε πόσο ψηλά τοποθετούσε τη γυναίκα, πόσο τη θεωρούσε ισότιμη με τον άνδρα79.

Ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως εναντιώνεται σθεναρά στην εγκατάλειψη της συ-ζύγου από τον άνδρα της, ακόμα και εάν εκείνος επιδιώκει την πνευματική τελειότητα μέσω του μοναχισμού, αφού και μέσα στο γάμο με τη συμβίωση του άντρα με τη γυναίκα μπορεί κάποιος να φτάσει στην τελειότητα. Συγκεκριμένα υπογραμμίζεται: «Υπάρχει και άλλη ωφέ-λεια εδώ, όχι μικρότερη, που μάλιστα, όταν κατορθωθεί, διαπερνά όλη τη ζωή μας. Ποια είναι; το να μην κατηγορεί κάποιο το γάμο, ούτε να νομίζει εμπόδιο και κώλυμα στο δρόμο της αρε-τής το να έχει γυναίκα και να ανατρέφει παιδιά και να κυβερνά σπίτι και να ασκεί τέχνη. Ορί-στε και εδώ, άντρας και γυναίκα, και διοικούν εργαστήρια και ασκούν επάγγελμα και όμως αναδείχθηκαν πολύ αγιότεροι από εκείνους που ζουν στα μοναστήρια»80.

72 Βασίλειος Καισαρείας, Εις την μάρτυρα Ιουλίττα, PG 31, 241A: «Ἀρετῆς δεκτικόν τό θήλυ ὁμοτίμως τῷ ἄρρενι παρά τοῦ κτίσαντος γέγονε. Καί τι γάρ ἤ συγγενείς τοις ἀνδράσι διά πάντων ἐσμέν;» 73 Θεοδώρητος Μοψουεστίας, Ἑρμηνεία εἰς τόν προφήτην Μαλαχίαν, PG 66, 597- 632.74 Αυτόθι.75 Κλήμης Αλεξανδρέας, Παιδαγωγός, 1, 4,10,1, PG 8, 260C.76 Κύριλλος Ἰεροσολύμων, Κατηχήσεις, 20, PG 33, 480C.77 Αυτόθι.78 Βλ. Ε. Artemi, «The status of women and men in the marriage by John Chrysostom (c. 349-407)», in Medievaland Early Modern Iberian Peninsula Cultural History: Mirabilia 21 (2015/2), p. 360-373.79 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Κολοσσαεῖς, 12, PG 62, 386B.80 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τό, Ἀσπάσαθε Πρίσκιλλαν καί Ακύλαν, PG 51, 190Α.




12ISSN: 2241-5106

Επιπλέον ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος παραβαίνει τα εσκαμμένα της εποχής που ήταν σκληρή με τις γυναίκες, όσον αφορά τη μοιχεία. Συμβουλεύει τον άνδρα να μην «απολύει» τη γυναίκα του, έστω κι αν εκείνη έχει πολλά ελαττώματα. Θεωρεί το γάμο αδιάλυτο, εκτός από την πορνεία, δηλαδή τη μοιχεία. Και αυτό όμως ακόμη, το διαζύγιο λόγω μοιχείας, θεωρεί ότι επετράπη κατ’ ανάγκην, λόγω της ανθρώπινης σκληρότητας και ο Χριστός, με τη θυσία Του, το σχετικοποίησε και αυτό! Καλύτερα λοιπόν να μη χωρίζει ο άντρας τη γυναίκα του ακόμη κι όταν μοιχεύσει81. Επιπλέον στηλιτεύει τη νοοτροπία κάποιων ανδρών, που αν και παντρεμέ-νοι μείωναν τη γυναίκα τους με το επισκέπτονται πορνεία για να βρουν την ηδονή. Σημειώνει ότι «Διότι η γυναίκα σου δεν ήλθε σε σένα για να ατιμάζεται, δεν εγκατέλειψε πατέρα και μη-τέρα και όλο το σπίτι της για να προσβάλλεται … Την πήρες συνοδοιπόρο και σύντροφο της ζωής και ελεύθερη και ισότιμη. Πώς λοιπόν δεν είναι παράλογο να δείχνεις κάθε ενδιαφέρον, όταν παίρνεις την προίκα, χωρίς να αφήνεις να ελαττωθεί καθόλου, ενώ αυτό που είναι πιο πολύτιμο από όλη την προίκα, δηλ. τη σωφροσύνη [= σωματική αυτοσυγκράτηση] και τη σε-μνότητα και το δικό σου σώμα, που είναι δικό της κτήμα, να το διαφθείρεις και να το μολύ-νεις; Εάν ελαττώσεις την προίκα, δίνεις λόγο στην πεθερό σου, εάν όμως μειώσεις τη σωφρο-σύνη θα δώσεις λόγο στο Θεό, ο οποίος εισήγαγε το γάμο και σου παρέδωσε τη γυναίκα»82. Ο ίδιος ο Χρυσόστομος μέσα από το έργο εξηγεί το πως πρέπει να συμπεριφέρεται και να μιλάει ο άνδρας στη γυναίκα μέσα στα πλαίσια του γάμου. Από τα λόγια του φαίνεται το πόσο ξε-χωριστούς και συγχρόνως ίσους θεωρεί τον άνδρα και τη γυναίκα ο ιερός Πατήρ.

Ο γάμος μέσα στο χριστιανισμό παίρνει θρησκευτικό χαρακτήρα και εξυψώνεται από μία τυπική νομιμοποίηση μίας σχέσης μεταξύ άνδρα και γυναίκας σε ένα θεσμό που έχει συ-σταθεί από τον ίδιο το Θεό. Το ίδιο όμως συμβαίνει και με τη μνηστεία, η οποία αποτελεί ιερό δεσμό για τους χριστιανούς, κάτι το οποίο παρουσιάζεται ξεκάθαρα μέσα από τη Νεαρά 74 του Λέοντα Στ' του Σοφού. Άλλωστε η ευσπλαχνία του δημιουργού φαίνεται ακόμα και στην ευλογία των πρωτοπλάστων, όταν τους προτρέπει: «αὐξάνεσθε καί πληθύνεσθε καί πληρώ-σατε τήν γῆν καί κατακυριεύσατε αὐτῆς»83.

Η δημιουργία της γυναίκας από το πλευρό του άντρα και η αποδοχή του άνδρα ότι: «Τοῦτο νῦν ὀστοῦν ἐκ τῶν ὀστέων μου καί σάρξ ἐκ τῆς σαρκός μου»84, αποτελεί τη θεολογική βάση του γάμου, γιατί με αυτόν τον τρόπο τα δύο άτομα διαφορετικού φύλου θα ενωθούν σε ένα. Έτσι ο απόστολος Παύλος κατανόησε την ουσία της διδασκαλίας του Ιησού Χριστού σχετικά με το γάμο και την έκταση της ιερότητας του θεοσύστατου αυτού θεσμού, γι᾿ αυτό και χαρακτήρισε το γάμο «μυστήριον μέγα» «εἰς Χριστόν καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν»85 και αναπαράγοντας τα λόγια του Ιησού στο κατά Μάρκο και κατά Ματθαίο ευαγγέλιο86 σημειώ-νει: «Ἔνεκεν τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τόν πατέρα αὐτοῦ καί τήν μητέρα καί προσκολ-ληθήσεται πρός τήν γυναῖκα αὐτοῦ, καί ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν»87. Με τη θέση αυτή του Ιησού έναντι του γάμου τονίζεται και η θέση του θείου τούτου μυστηρίου μέσα στο προ-αιώνιο και πάνσοφο σχέδιο της θείας δημιουργίας, δεδομένου ότι τούτο συμβάλλει στην κα-τανόηση του προορισμού του ανθρώπου και συντελεί τα μέγιστα στην πνευματική του τε-λείωση88.

81 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τόν Γάμον, PG 51, 219Α.82 Αυτόθι, PG 51, 213-215.83 Γέν. 1, 29.84 Γέν 2, 23.85 Ἐφ. 5, 32.86 Μάρκ. 10, 7-8. Ματθ. 19, 5-6.87 Ἐφ. 5, 31.88 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Ἐφεσίους, PG 62, 225AB. Ἐφ. 5, 31-32




13ISSN: 2241-5106

Πάνω σε αυτά τα λόγια του Χριστού αναπτύσσει ο Ιωάννης Χρυσόστομος τη θεσμοθέ-τηση του γάμου, σημειώνοντας ότι ο ίδιος ο Θεός δηλαδή καθιερώνει ευθύς εξ αρχής την ένωση του άνδρα και της γυναίκας. Σε ένα από τα έργα του θεωρεί ότι ὁ Θεός όχι μόνο είναι οδημιουργός του ανθρώπου αλλά και ὁ θεσμοθέτης του γάμου. Διότι λέγει, δεν «ἐποίησεν ἕνα ἄνδρα καί μίαν γυναῖκα μόνον ἀλλ’ ὅτι καί τοῦτο ἐκέλευσεν, ὥστε τόν ἕνα τῇ μιᾷ συνάπτε-σθαι»89. Προεκτείνοντας το λόγο του σημειώνει ότι ο τρόπος δημιουργίας υπαγορεύει στον άνδρα και τη γυναίκα, να καλλιεργούν τη συζυγική αγάπη, την ενότητα και τη συμφωνία90:«Τοῦτο γάρ ἀληθές συνοικέσιον, ὅταν τοσαύτη ἐν αὐτοῖς πολιτεύεται συμφωνία, ὅταν τοσοῦτος ᾖ ὁ σύνδεσμος, ὅταν οὕτως ὦσι τῇ ἀγάπῃ συνεσφιγμένοι». Κατ’ ουσία δεν είναι δύο άνθρωποι αλλά ένας ολοκληρωμένος. «Ἐποίησεν ἐξ ἑνός ἕνα καί πάλιν τούς δύο τούτους ἕνα ποιήσας οὕτω ποιεῖ ἕνα, ὥστε καί νῦν ἐξ ἑνός τίκτεται ἄνθρωπος. Γυνή γάρ καί ἀνήρ οὐκ εἰσίν ἄνθρωποι δύο, ἀλλ’ ἄνθρωπος εἶς... καί ὥσπερ ἡμίτομα δύο εἰσί»91. Σε άλλο έργο του ὁ χρυσορρήμων Πατήρ επανέρχεται λέγοντας ότι «δεσμός ἐστιν ὁ γάμος, δεσμός ὡρισμένος παρά Θεοῦ»92. Επίσης σε άλλη ομιλία του ονομάζει την ένωση του άνδρα και της γυναίκας «νόμον, (τόν ὁποῖον) τέθεικεν ὁ Θεός»93 και ως εκ τούτου ὁ άνδρας οφείλει να αγαπά την γυ-ναίκα, διότι είναι μέλος του και δημιουργήθηκε από αυτόν94.

Ο γάμος είναι πετυχημένος, όταν ο καθένας γνωρίζει τα όρια μέσα στα οποία πρέπει να δρα. Ενώ ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός μέσα από τις συμβουλές που στέλνει στην Ολυμπιάδα για το γάμο της τονίζει όχι μόνο την ισότητα των δύο συζύγων, διαφορετική από την ισοπε-δωτική ισότητα που πρεσβεύεται σήμερα, αλλά υπογραμμίζει και τον καταλυτικό ρόλο της γυναίκας που ως θηριοδαμαστής μπορεί να δαμάσει το σύζυγό της αλλά δεν πρέπει ποτέ να εκμεταλλευτεί την αγάπη του: «Ἅζεο μὲν πρώτιστα Θεὸν, μετέπειτα δ᾽ ἀκοίτην, Ὀφθαλμὸν βιότοιο, τεῆς σημάντορα βουλῆς, Τὸν μοῦνον φιλέειν, μούνῳ δέ τε θυμὸν ἰαίνειν· Καὶ πλέον, ἤν σε πόθοισί τελειοτέροις ἀγαπάζῃ, Φίλτρον ἔχων ἀκέαστον, ὁμοφροσύνης ὑπὸ δεσμοῖς. Θάρσος ἔχειν μὴ τόσσον, ὅσον πόθος ἀνδρὸς ὀπάζει, Ἀλλ᾽ ὅσον ἐστὶν ἐοικὸς, ἐπεὶ κόρος ἐστὶν ἁπάντων. Πάντων μὲν κόρος ἐστί· πόθος δ᾽ ἀκόρητος ἀρείων. Μή ποτε θῆλυς ἐοῦσα, ἐς ἀνέρος ὄγκον ἐπείγου. Μηδὲ γένος προφέρειν, μήθ᾽ εἵμασιν ὀφρὺν ἀείρειν, Μὴ σοφίην· σοφίη δὲ γάμου θεσμοῖς ὑποείκειν. Πάντα γὰρ ἀμφοτέροισι βίου ξυνώσατο δεσμός. Εἴκειν μὲν βρομέοντι, πονειομένῳ δ᾽ ἐπαρήγειν, Μύθοισιν μαλακοῖσι, παραιφασίῃσί τ᾽ ἀρίσταις· Οὐδὲ λεοντοκόμος θηρὸς μένος εὔνασεν ἀλκῇ, Ἄσθμασι βρυχαλέοισι χολούμενον, ἀλλὰ δαμάζει Χερσὶ καταψήχων, καὶ αἰμυλίοισι λόγοισι. Μή ποτε ἢ θωήν τιν᾽ ὀνειδίσειας ἀκοίτῃ, Καὶ μάλα χωομένη περ, ἐπεὶ πλέον αὐτὸς ὄνειαρ»95.

Άξιο υπομνήσεως είναι ότι πρώτα οι Πατέρες της Εκκλησίας θέτουν αρχικά την ολο-κλήρωση του άνδρα και της γυναίκας μέσα από το γάμο και έπειτα την τεκνογονία96. Σημα-σία δίδουν πρωτίστως στο ίδιο το ζευγάρι και έπειτα στην απόκτηση παιδιών. Πρωταρχικός σκοπός του γάμου για πολλούς Πατέρες είναι όχι η τεκνογονία όπως προαναφέρθηκε αλλά η

89 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Ματθαῖον, 62, 1, PG 58, 597Α.90 Του ιδίου, Εἰς Γένεσιν, 45, 3 PG 54, 416Β.91 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Κολοσσαεῖς, 12, 5, PG 62, 387C.92 Αυτόθι, 386D.93 Αυτόθι.94 Βλ. Ε. Artemi, «The status of women and men in the marriage by John Chrysostom (c. 349-407)», in Medievaland Early Modern Iberian Peninsula Cultural History: Mirabilia 21 (2015/2), p. 360-373.95 Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Παραινετικόν πρός Ὀλυμπιάδα, PG 37, 1543-1544.96 Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τήν Γένεσιν, 38, PG 53, 353C.




14ISSN: 2241-5106

ηθική τελείωση97 των δύο συζύγων και ηθική και κοινωνική αλληλοβοήθεια τους98. Για το λόγο αυτό ο γάμος αποκαλείται από τους Πατέρες της Εκκλησίας ως «Μικρά Ἐκκλησία», υπογραμμίζοντας με αυτό τον τρόπο την εκκλησιολογική σημασία του μυστηρίου της συνε-νώσεως των δύο διαφορετικών φύλων99.

Δυστυχώς αν και ο Χριστός αρχικά αλλά και οι Απόστολοι και πολλοί Πατέρες τόνισαν την ισότητα της γυναίκας με τον άνδρα και το σημαντικό ρόλο που έχει σε ένα ζευγάρι χρι-στιανών ο γάμος δε συνέβηκε το ίδιο και στην αντιμετώπιση της γυναίκας στη Βυζαντινή Κοινωνία.

3. Η θέση της γυναίκας και ο θεσμός του γάμου στα νομικά κείμενα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας

Στη βυζαντινή κοινωνία αν και η γυναίκα λόγω της χριστιανικής διδασκαλίας χαρα-κτηρίζεται ισότιμη με τον άντρα, εντούτοις η θέση της ήταν περιορισμένη στο σπίτι, καθώς και η δομή της οικογένειας που αναγνώριζε τον πατέρα ως απόλυτο ρυθμιστή των ζητημά-των της οικογένειας –πάτερ φαμίλιας, όπως στη Ρωμαϊκή εποχή. Έτσι η γυναίκα δεν μπο-ρούσε να αποφασίσει ποιον άντρα θα παντρευτεί. Αν και ως κόρη δεν είχε πάντα το δικαίωμα να κάνει πράξη την οποιαδήποτε άποψή της, ως έγγαμος γυναίκα τα πράγματα άλλαζαν. Οι χριστιανικές αρχές που καθόριζαν τις λειτουργίες της βυζαντινής κοινωνίας εξασφάλιζαν μία αξιοπρεπή ζωή στην παντρεμένη γυναίκα. Ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη όπου ανήκε ήταν οικοδέσποινα και κυρά. Η απόκτηση παιδιών την εξύψωνε. Ενώ υπάρχουν πολλά παρα-δείγματα γυναικών που διακρίθηκαν είτε στον εκκλησιαστικό βίο, είτε στον πολιτικό, όπως η Θεοδώρα η σύζυγος του Ιουστινιανού, η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία, η Θεοφανώ μητέρα του Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου, η Άννα η Κομνηνή, η αυτοκράτειρα Πουλχερία, η Μα-κρίνα, αδελφή του Μ. Βασιλείου και του Γρηγορίου Νύσσης και άλλες πολλές.

Μπορεί τα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής αυτοκρατορίας η γυναίκα να ζούσε αποτρα-βηγμένη και απομονωμένη στο σπίτι της είτε αυτό ήταν ένα απλό σπίτι ή ακόμα και το Πα-λάτι αλλά τα πράγματα με το πέρασμα των χρόνων αλλάζουν σιγά –σιγά και σε αυτό συνέ-βαλε τόσο η χριστιανική διδασκαλία όσο και οι εκάστοτε νόμοι που ισχυροποίησαν τη θέση της γυναίκας και της παραχώρησαν κάποια δικαιώματα.

Τα πρώτα δειλά βήματα για τη διεκδίκηση μίας καλύτερης θέσης για τη γυναίκα βρί-σκουμε στο νόμο περί διαζυγίου που εξέδωσε το 331 ο Μέγας Κωνσταντίνος σημειώνοντας τις προϋποθέσεις για να χωρίσει κάποιο ζευγάρι. Επιπλέον βλέπουμε τη θέση που αρχίζει να έχει ο θεσμό του γάμου μέσα στην κοινωνία των Βυζαντινών: «Όταν μια γυναίκα στείλει αναγγελία διαζυγίου, θα πρέπει να ερευνώνται μόνο οι ακόλουθες κατηγορίες: υπάρχουν αποδείξεις ότι αυτός είναι φονιάς, μάγος ή τυμβωρύχος; Αν ναι, τότε αυτή η γυναίκα θα πρέ-πει να επαινείται και να ανακτά όλη την προίκα της. Αν όμως έχει στείλει αναγγελία διαζυ-γίου για λόγους ανεξάρτητους από αυτές τις τρεις κατηγορίες, θα πρέπει να αφήσει ακόμα και την τελευταία φουρκέτα της στο σπίτι του συζύγου της και να εκτοπισθεί σε κάποιο νησί

97 Κλήμης Ἀλεξανδρεύς, Στρωματεῖς, 3, 1, PG 8, 1097-2005. Του ιδίου, Στρωματεῖς, 2, PG 8, 929-953. Βασίλειος Καισαρείας, Εἰς τήν μάρτυρα Ἰουλίτταν, 6, PG 31, 248AB. Του ιδίου, Λόγος ασκητικός, 1, PG 31, 628C. Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος 43, 9, PG 36, 504BC. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Λόγος εἰς τάς Καλένδας, 5, PG 48, 960A. Του ιδίου, Εἰς τό�

Πάπυροι Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific …Πάπυροι -...

Documents

Transcript of Πάπυροι Επιστημονικό Περιοδικό Papyri - Scientific …Πάπυροι -...