Η διδασκαλία της γραμματικής: Από τη γλωσσική δομή στο κειμενικό είδος

Έλενα Ιωαννίδου,

Επίκουρη Καθηγήτρια στη Διδακτική της Γλώσσας

Τμήμα Επιστημών της Αγωγής, Πανεπιστήμιο Κύπρου

Από πού ξεκινάμε;

Τι είναι γλώσσα;

Τι είναι γλωσσική ικανότητα;

Τι εννοώ με τον όρο γραμματική; Τι θα διδάξω; Τι θα αφήσω έξω;

Συμβολή γλωσσολογικής επιστήμης στην προσέγγιση της διδακτικής και της διδασκαλίας της γλωσσικής δομής (Halliday 2007)

«η/ο εκπαιδευτικός η/ο οποίος/α διδάσκει τη μητρική γλώσσα δεν μπορεί να ορίσει τους σκοπούς της δουλειάς της/του παρά μέσα από το πρίσμα του τι γνωρίζουμε από τη γλωσσολογία για τη φύση της γλώσσας και τις χρήσεις της» [μτφρ, Halliday 2007:27]

Τι είναι γλώσσα; - 1/3

Γράψτε ένα ορισμό ή λέξεις κλειδιά για το πώς ορίζετε τη γλώσσα

Τι είναι γλώσσα; - 2/3

Saussure:

Langue (γλώσσα) - Parole (ομιλία)

Langue: Κοινωνικό προϊόν, σύστημα κανόνων και ρυθμίσεων απότοκο της κοινωνίας που το χρησιμοποιεί, ομοιογενές

Parole: Ατομικό προϊόν, η χρήση του συστήματος από το ίδιο το άτομο, ετερογενές

Τι είναι γλώσσα; - 3/3

Κοινωνικό προϊόν

Επικοινωνιακό προϊόν (σημειωτικό σύστημα)

Πολλαπλά γλωσσικά επίπεδα (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη, σημασιολογία, πραγματολογία)

Σύστημα επικοινωνίας και σύστημα αξιών

Δεν είναι στατικό προϊόν, αλλάζει

«σφάλμα η επιμονή στη διατήρηση και διαιώνιση μιας συγκεκριμένης … μορφής που απέκτησε η γλώσσα σε κάποια φάση της ζωής της» (Τσολάκης, 1999)

Η γλώσσα ως πράξη

Γλωσσική ικανότητα

Δραστηριότητα: Γράψτε 5 λέξεις-κλειδιά που ορίζουν την έννοια της γλωσσικής ικανότητας.

Ποιο άτομο είναι γλωσσικά ικανό για σας;

Ποια μαθήτρια/μαθητής του σχολείου είναι γλωσσικά ικανή/ικανός;

Antonio…

Quando eu foi pra Natal eu foi no cachoeiro o tem os os slides,

slides? Escorrego. Mas e de … rock … e e pedras, natural. E voce

parou no piscina natural la.

[Όταν πήγα στο Natal πήγα σε ένα καταρράκτη με , με τσουλήθρες, τσουλήθρες; Όμως ήταν φτιαγμένο από πέτρα, φυσική πέτρα. Και κατέληγες μέσα σε μια φυσική πισίνα εκεί.]

Γλωσσική ικανότητα

Γλωσσικές δομές

Περίσταση επικοινωνίας Ποιος μιλά, σε ποιον και για ποιο λόγο;

Ζητήματα ακρίβειας (accuracy) και επικοινωνίας (fluency)

Μεταγλώσσα

Πραγματολογική ικανότητα

Διαπολιτισμική ικανότητα

Ζητήματα επάρκειας και χρήσης

Οι τρεις πλευρές της γλωσσικής ικανότητας - Cummins, 2005

Συνομιλιακή ευχέρεια Φυσικοί ομιλητές (μέχρι 5 ετών)

Λέξεις υψηλής συχνότητας, απλές γραμματικές δομές

Υποστήριξη από εξωτερικούς δείκτες

Διακριτές γλωσσικές δεξιότητες Ειδικές φωνολογικές και γραμματικές γνώσεις

Γνώσεις γραφής και ανάγνωσης

Ακαδημαϊκή γλωσσική ικανότητα Γνώση λιγότερου συχνού λεξιλογίου

Ερμηνεία και παραγωγή πιο σύνθετης προφορικής και γραπτής γλώσσας Σύνθετη σύνταξη

Αφηρημένες εκφράσεις

Σχεδιάγραμμα Cummins (2005)

Νοητικά μη απαιτητικές δραστηριότητες

Πλαισιακή Μειωμένη Στήριξη Πλαισιακή στήριξη

Νοητικά απαιτητικές δραστηριότητες

A Γ

Β Δ

Σημαντικά στοιχεία στην εκμάθηση

Η εξωγλωσσική υποστήριξη

Η νοητική πρόκληση

«Γλώσσα και περιεχόμενο θα κατακτηθούν πιο αποτελεσματικά όταν οι μαθητές προκαλούνται μεν νοητικά αλλά λαμβάνουν τη γλωσσική και πλαισιακή στήριξη που απαιτείται» (σ.109)

Αποφυγή του Γ (επαναληπτικές, μηχανικές ασκήσεις)

Η διδασκαλία της ελληνικής ως δεύτερης με βάση τις σπουδές του νέου γραμματισμού και των πολυγραμματισμών

Βασικές αρχές

1. Η σημασία στις γλωσσικές δομές (γραμματική)

2. Η σημασία στην επιλογή του κατάλληλου υλικού (αυθεντικά κείμενα)

3. Η σημασία στην έννοια της πολυτροπικότητας

4. Διδακτικές προτάσεις δόμησης και αναδόμησης ενότητας

Η σημασία στις γλωσσικές δομές. Ο ρόλος της γραμματικής.

Σημασία γραμματικής

Για ποιο λόγο θα πρέπει να διδάσκεται η γραμματική;

Για ποιο λόγο θα πρέπει οι μαθητές να λαμβάνουν γνώση για τη γλώσσα;

Πώς πρέπει να διδάσκεται η γραμματική;

Για ποια γραμματική μιλάμε;

Σχολική γραμματική

http://ebooks.edu.gr/courses/DSDIM-

E104/document/4bd94046bspo/52404c085nvo/52404c4eh5kw.pdf

Παραδοσιακές προσεγγίσεις στη διδασκαλία της γραμματικής

Γραμματoκεντρικά μοντέλα: αποπλαισιωμένες ασκήσεις γραμματικής με ιδιαίτερη έμφαση στη γραμματική ορολογία

Έμφαση στην κλιτική μορφολογία

Π.χ. Εγώ μένω στο Λονδίνο.

Εσύ μένεις στη Λευκωσία.

Αυτός μένει στην Αθήνα.

Προβλήματα

Αγνοούνται οι δομικές πλευρές της γλώσσας (Τσιπλάκου 2014)

Δε δίνεται έμφαση στις πολλαπλές γλωσσικές επιλογές

Αγνοείται η δυναμική σχέση γλωσσικής δομής – σημασίας

Κατανοείται η γραμματική ΜΟΝΟ ως κλιτική μορφολογία

Δίνεται έμφαση στη μεταγλώσσα ενώ γνωρίζουμε από τη γενετική προσέγγιση ότι η γραμματική ικανότητα αναπτύσσεται φυσικά στον άνθρωπο μέχρι την ηλικία των 6 (Chomsky)

Η γραμματική όμως ΕΙΝΑΙ

Η περιγραφή της δομής της γλώσσας σε όλα τα γλωσσικά επίπεδα

Φωνολογία

Μορφολογία (κλίση, παραγωγή, σύνθεση)

Σύνταξη

Ρυθμιστική;

Έμφαση στο σωστό ή λάθος;

Π.χ. από ανέκαθεν, αποθανατίζω, αντέγραψε, I ain’t going home

Ή, πρέπει να είναι περιγραφική; Να περιγράφει δηλαδή τις διάφορες συστηματικές γλωσσικές επιλογές;

Γραμματική γνώση και επίγνωση

Γνώση του συστήματος της γλώσσας (δομή)

Γνώση της λειτουργίας της γλώσσας

Πολλαπλές επιλογές

Πραγματολογικά επίπεδα γλώσσας

Κριτική αντίληψη και προσέγγιση

Κάθε γλωσσική επιλογή κωδικοποιεί σχέσεις εξουσίας και είναι φορέας κοινωνικο-πολιτισμικών μηνυμάτων

20

Ανάλυση κειμένων

«Μας αρέσει να μαγειρεύουμε για σας»

«Νέα, γυναίκα, με άποψη»

Η Συστημική Λειτουργική Γραμματική - Halliday (1991)

1. Έμφαση στη σημασία (παρά στη δομή)

Η γλώσσα ως σύστημα σημασιών οι οποίες πραγματώνονται από δομές.

Άρα οι δομές (γραμματικοσυντακτικό) είναι σημαντικές γιατί είναι πραγματώσεις των σχέσεων που δημιουργούνται μέσα στο σύστημα της γλώσσας.

2. Έμφαση στο κοινωνικοπολιτισμικό πλαίσιο

Τα νοήματα λειτουργούν μέσα σε ένα πλαίσιο,

Κάθε φορά που μιλάμε ή γράφουμε κάνουμε γλωσσικές επιλογές που επηρεάζονται από κοινωνικές έννοιες και νοήματα

Παράδειγμα (από Λύκου, 2000)

[1]

Αστυνομικοί καταπατούν τα δικαιώματα των κρατουμένων, σύμφωνα με το Αρχηγείο της Αστυνομίας, το οποίο εξέδωσε έγγραφο για την ενημέρωση των αστυνομικών για τις υποχρεώσεις τους έναντι των κρατουμένων

[2]

Υπάρχουν φήμες ότι τα δικαιώματα των κρατουμένων καταπατούνται. Εκδόθηκαν δελτία πληροφοριών με τα δικαιώματά τους, τα οποία διανεμήθηκαν σε όλα τα αστυνομικά τμήματα.

Ερμηνεία

Παραδοσιακή γραμματική: τα δύο κείμενα θα αποτελούσαν έναυσμα για τη μελέτη συγκεκριμένων φαινομένων.

Σ.Λ.Γ.: Η επιλογή συγκεκριμένων τύπων και δομών διαμορφώνει διαφορετικά νοήματα σε καθένα από αυτά.

Ανάλυση Κειμένου [1]

Σημασία / Νόημα

Σαφής αιτιακή σχέση ανάμεσα στους δράστες και το γεγονός (αποκάλυψη δραστών)

Αιτιότητα δραστών, σιγουριά για αυτό

Ανάγκη για ενημέρωση των αστυνομικών για να αποφευχθούν παρόμοιες ενέργειες

Δομικά στοιχεία

Χρήση ενεργητικής σύνταξης

Συγκεκριμένο υποκείμενο

Χρήση «καταπατούν»

Χρήση προθετικής φράσης «για ενημέρωση»

Στη Σ.Λ.Γ. είναι πολύ σημαντική η σχέση ανάμεσα στη σημασία και την επιλογή λέξεων ή δομών.

Προσέγγιση γραμματικού φαινομένου

Δομή (γραμματική) – Σημασία (περιεχόμενο)

Σχέση Κειμένου – Συγκειμένου (Υφολογικά επίπεδα)

Ανάλυση κειμένου στα 3 επίπεδα

Συγκείμενο – Κείμενο (context – text)

Υπάρχουν κοινωνικά θεσμοθετημένες πρακτικές (ΠΕΔΙΟ)

Μέσα στις οποίες ο πομπός και ο δέκτης υιοθετούν συγκεκριμένους ρόλους και σχέσεις εξουσίας (ΤΟΝΟΣ)

Γίνονται συγκεκριμένες γλωσσικές επιλογές που εξυπηρετούν τα πιο πάνω (ΤΡΟΠΟΣ)

Σχέση κειμένου και συγκειμένου

ΣΥΓΚΕΙΜΕΝΟ

Υλοποίηση ΚΕΙΜΕΝΟ (Λειτουργικά στοιχεία

σημασιολογικού επιπέδου)

Πεδίο (ΤΙ) Περιεχόμενο

Γλωσσικές Δομές Ρόλοι (ΠΟΙΟΙ)

Τρόπος (ΠΩΣ)

Πρακτική δραστηριότητα: Διδασκαλία επιθέτων

Από πού ξεκινώ;

Ανάγκη να εντοπίσω καλό υλικό. Τι σημαίνει αυτό;

Αυθεντικά κείμενα.

Τα αυθεντικά κείμενα και η μελέτη του συγκειμένου δίνουν κίνητρα στους μαθητές, κάνουν χρήση των γνώσεων τους από την αγγλική (transfer)

Πολυτροπικά

Ποικιλία κειμενικών ειδών

Πολλαπλές και διαφορετικές πραγματώσεις των επιθέτων

Κείμενο 1: Ποίηση

Μιὰ πίκρα

Τὰ πρῶτα μου χρόνια τ᾿ ἀξέχαστα τἄζησα κοντὰ στ᾿ ἀκρογιάλι, στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴ ρηχὴ καὶ τὴν ἥμερη, στὴ θάλασσα ἐκεῖ τὴν πλατιά, τὴ μεγάλη.

-Κ.Παλαμά, Οι καημοί της λιμνοθάλασσας

Ποια άλλα κείμενα μπορώ να συμπεριλάβω;

Πρακτική εφαρμογή: Η διδασκαλία των επιρρημάτων

Διδασκαλία Επιρρημάτων - ΒΗΜΑΤΑ

1. Ορισμός επιρρημάτων ως γραμματική κατηγορία. Πού ψάχνω;

Ανάγκη καταγραφής και κατανόησης των διαφορετικών κατηγοριών

2. Ένταξη γραμματικού φαινομένου σε (θεματική) ενότητα. Ανάγκη διασύνδεσης με περιεχόμενο.

3. Διδασκαλία φαινομένου μέσω ποικιλίας κειμενικών ειδών και κειμενικών τύπων

Διαφορετικά κειμενικά είδη αναδεικνύουν τα επιρρήματα με διαφορετικό τρόπο, έτσι επιτυγχάνεται η κατανόηση της μεταγλώσσας και η σημασία στη χρήση αλλά και η κριτική επίγνωση των γλωσσικών επιλογών

4. Διδακτικές προσεγγίσεις

Πρακτική εφαρμογή

Κείμενο: Ο μικρός πρίγκηπας, κεφ. 3ο

Διδακτικές προσεγγίσεις- Μια πρόταση

ΠΡΙΝ

Αφού μελετήσουμε το κείμενο θεματικά (περιεχόμενο) και το αναλύσουμε στο πλαίσιο του συγκειμένου του (Πεδίο-Τόνος-Τρόπος) τους ζητάμε να εντοπίσουν και να κυκλώσουν τα επιρρήματα.

Γίνεται συζήτηση στην τάξη για το τι είναι τα επιρρήματα, αναζητούνται ορισμοί και αναγράφονται στην τάξη

Διδακτικές προσεγγίσεις- Μια πρόταση

ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

Χωρίζω τους μαθητές σε ομάδες

Πρώτη ομάδα

Να ξαναγράψετε το κείμενο χωρίς τα επιρρήματα

Δεύτερη ομάδα

Να ξαναγράψετε το κείμενο αλλάζοντας τη θέση των επιρρημάτων

Τρίτη ομάδα

Να ξαναγράψετε το κείμενο βάζοντας διαφορετικά επιρρήματα

Κάθε ομάδα ανακοινώνει το κείμενό της και γίνεται συζήτηση στην τάξη για το τι συνέβη στο κείμενο.

ΤΙ ΚΕΡΔΙΖΩ;

Διδακτικές προσεγγίσεις- Μια πρόταση

ΤΙ ΚΕΡΔΙΖΩ;

1. Επίγνωση του τι είναι επίρρημα μέσα από λειτουργικές δραστηριότητες. Η έρευνα μας λέει ότι εντυπώνεται καλύτερα στη μνήμη ο κανόνας έτσι.

2. Μελέτη της δυναμικής λειτουργίας της γραμματικής κατηγορίας μέσα από την παρουσία/απουσία του φαινομένου ή την ανταλλαγή/αλλαγή.

3. Πιο ενδιαφέρον και «διασκεδαστικό» το μάθημα σε σύγκριση με τους μηχανισμούς συμπλήρωσης και κλίσης.

Διδακτικές προσεγγίσεις- Μια πρόταση

ΕΠΟΜΕΝΑ ΒΗΜΑΤΑ

Μελέτη άλλων κειμένων και κειμενικών ειδών για να αντιληφθούν τη χρήση και χρησιμότητα των επιρρημάτων σε άλλα κειμενικά είδη.

«Το Κομμάτι που Λείπει συναντά το Μεγάλο Ο»

Ερωτήματα

Πώς αλλάζει η χρήση των επιρρημάτων σε σχέση με το κειμενικό είδος; Γιατί;

ΥΛΙΚΟ

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ

Σχεδιασμός ενότητας 1 Επιλέγω την ευρύτερη θεματική ενότητα (3 + μαθήματα)

Θέτω υποενότητες

Τι πρέπει να με καθοδηγεί; Θεματικές – Περιεχόμενο

Δομικά στοιχεία της γλώσσας

Συνδυασμός

Μελετώ τα κείμενα που έχω στη διάθεσή μου Εμπλουτίζω με πολυτροπικά, αυθεντικά κείμενα

Στόχος: να προσφέρω ποικιλία κειμενικών ειδών, κοντά στο γλωσσικό και νοητικό επίπεδο των παιδιών

Σχεδιασμός ενότητας 2 Επιλογή κειμένων και διαχωρισμός κατά μάθημα

Μελέτη κειμένων από εκπαιδευτικούς Κειμενικό είδος

Ύφος κειμένου (πεδίο, τόνος, τρόπος)

Θέτω γενικούς στόχους για την ενότητα Γλωσσικοί – δομικοί

Σημασιολογικοί

Κειμενικοί

Πρακτική δραστηριότητα

Διδασκαλία ενότητας «Φαγητά / Διατροφή»

Γλωσσικό επίπεδο μαθητών

Μελέτη – επιλογή κειμένων (πολυτροπικά, διαφορετικά κειμενικά είδη)

Οργάνωση σε θεματικές υπο-ενότητες

Καθορισμός κειμένων ανά μάθημα

Η γλώσσα ως κοινωνικό προϊόν

Κειμενικά είδη &

Κείμενα

Προφορικότητα

Γλωσσικές πράξεις

Γλωσσικές λειτουργίες

Η γλώσσα ως πράξη και ως

επιτέλεση

Η γλώσσα ως λειτουργία

Συστημική λειτουργική γραμματική

Συγκειμενικές Λειτουργίες

Κειμενικές Λειτουργίες

Σχέση δομής/

σημασίας

Κοινωνική λειτουργία κειμένου

Baynham, M (2000)

Η ΓΛΩΣΣΑ

ΩΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ

Η ΓΛΩΣΣΑ ΩΣ

ΚΕΙΜΕΝΟ

Κειμενικοί τύποι Knapp and Watkins (1994)

Περιγράφω

(describe)

Εξηγώ

(explain)

Καθοδηγώ

(instruct)

Επιχειρηματο-

λογώ

(argue)

Αφηγούμαι

(narrate)

Είδη

περιγραφών

Ενημερωτικά

κείμενα

Οδηγίες,

επιστημονικά

πειράματα,

συνταγές

Δοκίμια,

συζητήσεις,

ανακοινώσεις,

κριτικές

Ιστορίες,

μύθοι,

παραμύθια

Κοινωνική λειτουργία κειμένων: Τι σκοπό εξυπηρετούν τα κείμενα;

→ Πληροφόρηση, ψυχαγωγία, επεξήγηση κτλ.

Αποτίμηση ενότητας-διδακτικού υλικού

Ποιες γλωσσικές δομές επιλέγονται; Με ποιο κριτήριο;

Μέσω ποιων κειμένων και ποιων κειμενικών ειδών διδάσκονται και αναλύονται οι γλωσσικές δομές;

Υπάρχει διασύνδεση δομής και σημασιολογίας;

Υπάρχει διασύνδεση δομής και κειμενικότητας;

Υπάρχει ποικιλία κειμενικών ειδών και αντιπαραβολή ούτως ώστε να δούμε την ποικιλότητα και τη δυναμική λειτουργία της δομής;