Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: Θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

του

Κων. Σ. Δουκάκη Δρ. Ιστορίας, Ιόνιο Πανεπιστήμιο

Στην Επτάνησο κοινωνία του 19ου αιώνα η πύκνωση γεγονότων και ιδεών δημιουργούν συνθήκες αλλαγής και μετασχηματισμού της πολιτικής και της οικονομίας. Ασφαλώς, η δυναμική κάθε κοινωνίας εμπεριέχει τόσο την απρόβλεπτη αλλαγή όσο και τη διεκδικούμενη και ενίοτε διαμορφούμενη μεταβολή, που άλλοτε παράγει προσδοκώμενα αποτελέσματα και άλλοτε κυοφορεί γενικές κατευθύνσεις, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα επηρεασμού των εξελίξεων. Θα λέγαμε ότι η πρόθεση να χρησιμοποιεί ένας ιστορικός της οικονομίας τους κοινωνικούς θεσμούς ως ερμηνευτικό μέσο των αλλαγών συνάδει με τη θέληση του να διακρίνει το τυχαίο και το συγκυριακό από το ουσιώδες και σταθερό, αποτυπώνει δε την προσπάθεια του να ανανεώνει τα μέσα με σκοπό τη διατύπωση υψηλότερων γενικεύσεων στη μελέτη και κατανόηση της κοινωνικής εξέλιξης1. Θα προσθέταμε ότι η ανίχνευση των προτύπων και των σχεδιασμών, στο βαθμό που έχουν αναπτυχθεί σε ένα πολιτισμικό περιβάλλον, αναδεικνύει τις καταβολές, τους όρους, τις προϋποθέσεις μέσα από τις οποίες γίνονται αντιληπτές οι ανάγκες και οι στόχοι της κοινωνίας 2. Οι υπομνηματισμοί από τις ευρωπαϊκές εξελίξεις και οι μετακενώσεις τους είναι χρήσιμοι σε όλα εκείνα που προσδιορίζουν τις εξελίξεις στην Επτάνησο. Ένα ζήτημα λ.χ. από την ευρωπαϊκή οικονομική ιστορία, με ειδικότερο πεδίο την πορεία της κοινωνικής πολιτικής, είναι ότι οι ανάγκες και οι στόχοι στην ευρωπαϊκή κοινωνία και πολιτική σηματοδοτούνται από σημαντικές αλλαγές από τα μέσα του 19ου αιώνα. Οι αλλαγές αυτές για ένα σημαντικό ρεύμα της σκέψης συνδέονται με την ιστορία των ανατροπών στον οικονομικό και κοινωνικό βίο που έχουν προκαλέσει από το τέλος του 18ου αι. οι μεγάλες ευρωπαϊκές επαναστάσεις. Είναι η περίοδος που η ιστορική μέθοδος προβληματίζει την οικονομική σκέψη και αναπτύσσεται με διαφορετικό ρυθμό σε δυο ευρωπαϊκές όχθες: στην ανατολική όχθη του Ρήνου και στην άλλη πλευρά της Μάγχης. Στη μία θα γεννηθεί η «Ένωση για την Κοινωνική Πολιτική» (Verein fur SozialPolitik) με κύριους εκφραστές τους γερμανούς Wagner, Schmoller και Brentano3 και στην άλλη, η εμπέδωση του οικονομικού ρεύματος που θα καταστεί τουλάχιστον μέχρι τις αρχές του 20ου αι. ηγεμονικό και εκφράζεται από τον άκρατο φιλελευθερισμό, η Σχολή του Manchester (The Manchester School of Economics)4. Η διάχυσή τους θα απασχολήσει την οικονομική σκέψη, πρωτίστως όμως τις κοινωνίες για το δρόμο που

1 Ε. Πρόντζας, «Παιδείας και ιδεογραφίας δρόμοι», Δίκαιο, ιστορία και θεσμοί. Τιμητικό αφιέρωμα στον Νικόλαο Ι. Πανταζόπουλο, επιμ. Π. Πετρίδης, Ε. Πρόντζας, Δημοτικό Κέντρο Ιστορικών Ερευνών Τεκμηρίωσης Αρχείων και Εκθεμάτων, Βόλος 2000, σ. 239.

2 Α. Λύτρας, Κοινωνία και εργασία. Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Αθήνα, Παπαζήσης, 2000, σ. 29-30. 3 Πρβλ. Ε. Πρόντζας, Οικονομική ιστορία. Ζητήματα μεθόδου και περιεχομένου, Αθήνα, Α.Τ.Ε., 1997, σ. 190-195. 4 W. D. Grampp, The Manchester School of Economics, 1960. Διαθέσιμο στον δικτυακό κόμβο της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Liberty Fund : http://oll.libertyfund.org.

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

θα επιλέξουν για να αντιμετωπίσουν τις κοινωνικές και οικονομικές τους ανάγκες, διατηρώντας την πολιτισμική τους συνοχή. Στην προέκταση των πρώτων αυτών σκέψεων περί αλλαγών, μετασχηματισμών και διαμόρφωσης της ιστορικής προβληματοθεσίας με αντικείμενο τις κοινωνικές αλλαγές μέσα στις μεγάλες οικονομικές ανατροπές του 19ου αιώνα, και λαμβάνοντας υπόψη το κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό και ιδίως το πολιτισμικό υπόβαθρο των Ιονίων Νήσων, παραλλήλως με τη διάχυση των δυτικοευρωπαϊκών ιδεών στο 19ο αιώνα, η παρούσα εισήγηση επικεντρώνεται στην ευμετάβλητη, περιοχικά και χρονικά, έννοια της κοινωνικής μέριμνας, όπως αναπτύσσεται κα συντηρείται στην επτανησιακή κοινωνία5. Το ζήτημα δεν είναι άγνωστο, αντιθέτως μάλιστα. Από την πλευρά μας επιχειρούμε να το αντιμετωπίσουμε διατυπώνοντας το ακόλουθο ερώτημα:

Σε ποιο βαθμό η κοινωνική μέριμνα που αναπτύσσεται στο Ιόνιο Κράτος εντάσσεται σε μια οργανωμένη θεσμική αντίδραση της πολιτείας6, και σε ποιο βαθμό η ένταξη αυτή αποτελεί χρόνια εκδήλωση του κοινωνικού αισθήματος για τα ατομικά δεινά που φαίνονται τώρα μέσα από την οικονομική κα κοινωνική αλλαγή;

Το ερώτημα μπορεί να προσεγγισθεί, κατά τη γνώμη μας, μέσα από τρία επιμέρους ζητήματα. Τα δυο πρώτα τα ανιχνεύουμε από το απαιτητικό πεδίο της ιστορίας των θεσμών και το τρίτο το προσεγγίζουμε δια της συγκριτικής ανάλυσης με οικονομίες σχετιζόμενες με την Επτάνησο οικονομική κοινωνία. Έτσι λοιπόν η βελτιωμένη εκδοχή του προηγούμενου ερωτήματος έχει ως ακολούθως: καταρχάς ποιες μορφές παρέμβασης, σε νομοθετικό και πρακτικό επίπεδο υφίσταντο στον τομέα της κοινωνικής «μέριμνας», στην Επτάνησο πριν από το Ιόνιο Κράτος και ποιες από αυτές κληροδοτούνται στη νέα πολιτική κατάσταση · κατά δεύτερο, ποια είναι η μορφή που λαμβάνει η πολιτική διαχείριση της κοινωνικής μέριμνας στις συνθήκες που δημιουργούνται στο Ιόνιο Κράτος · και ακόμη πώς και αν αντιμετωπίζονται «κατ’ αντιδιαστολή» οι εξελίξεις και τα διαμορφούμενα πλαίσια στο πεδίο αυτό τόσο ως προς το νεοσύστατο ελληνικό κράτος όσο και την ηπειρωτική Αγγλία, δηλαδή την μητρόπολη σχετικά με την Επτάνησο Πολιτεία.

Ρυθμίσεις κοινωνικής μέριμνας Είναι γνωστό ότι, μετά την κατάλυση της Βενετικής διοίκησης στα Ιόνια Νησιά το 1797, από τους Γάλλους Δημοκρατικούς, επακολούθησε μια περίοδος 17 χρόνων κατά την οποία τα νησιά άλλαξαν διαδοχικά τρεις διοικήσεις με πρώτους τους Γάλλους Δημοκρατικούς. Επακολούθησε η διοίκηση των Ρωσοτούρκων και μετά από ένα χρόνο, ο ανταγωνισμός των δυο συμμάχων, οδήγησε στη χορήγηση πολιτικής ανεξαρτησίας στα Ιόνια Νησιά7. Η Επτάνησος Πολιτεία διατηρήθηκε επτά χρόνια, περίοδος κατά την οποία υιοθετήθηκαν στον Ελλαδικό χώρο συνταγματικά κείμενα τα οποία ρύθμιζαν την πολιτική, οικονομική και κοινωνική ζωή του νεοσύστατου κράτους.

Στο «Βυζαντινό σύνταγμα» του 1800, ο χαρακτήρας του οποίου ήταν ομοσπονδιακός, πέραν των βασικών ρυθμιστικών διατάξεων του πολιτεύματος καθώς και των γενικών αναφορών για τα ζητήματα σχετικά με το εμπόριο, τη ναυτιλία και τη θρησκεία, δεν 5 Για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας την έννοια της κοινωνικής μέριμνας την αντιλαμβανόμαστε ως οποιαδήποτε μορφή κρατικής παρέμβασης που αποσκοπούσε στη διασφάλιση των πολιτών σε θέματα δημόσιας υγείας, υγιεινής, καταπολέμησης της φτώχειας, παροχής βοήθειας προς του αναξιοπαθούντες.

6 Για την έννοια του θεσμού υιοθετούμε την υπόθεση του Ν. Ι. Πανταζόπουλου: ότι ο θεσμός συνιστά ιδέα η οποία πραγματώνεται και διαρκεί με δικαιϊκό τρόπο σ΄ ένα κοινωνικό τοπίο γεωγραφικά προσδιορισμένο. Ε. Πρόντζας, Νικόλαος Πανταζόπουλος. Εργογραφία στην Ιστορία των θεσμών:Νέα αντικείμενα και κατευθύνσεις, Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστορικών Ερευνών Τεκμηρίωσης Αρχείων και Εκθεμάτων, 1998, σ. 12.

7 Ε. Αγγελομάτη – Τσουγκαράκη, «Η Κέρκυρα την περίοδο 1797-1864», Κέρκυρα. Εγχειρίδιο τοπικής ιστορίας, επιμ. Θ. Παππάς, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο-Δήμος Κερκυραίων, Κέρκυρα 2000, σ. 181.

2

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

προβλεπόταν κάποια ιδιαίτερη ρύθμιση στον τομέα της κοινωνικής μέριμνας πάρα μόνο ότι «το κάθε Γενικό ή Μεγάλο Συμβούλιο θα εκλέγει τις αντίστοιχες Επιχώριες Αρχές της Νήσου του που θα είναι αρμόδιες για την Οικονομία, το Εμπόριο τη Ναυτιλία καθώς και για τη Δημόσια Υγεία» καθώς και ότι εφόσον τα πλοία της Υψηλής Πύλης θα προσορμίζονται στα λιμάνια των Ιονίων Νήσων είναι υποχρεωμένα να υπάγονται στους κανόνες των λοιμοκαθαρτηρίων και στις λοιπές διατάξεις τους8. Αργότερα, στο σύνταγμα του 1803, το οποίο χαρακτηρίζεται το πλέον αστικό και φιλελεύθερο της περιόδου9, οι αναφορές για ζητήματα σχετικά με την κοινωνική μέριμνα είναι ευρύτερες και στην σφαίρα της κρατικής επιρροής εντάσσονται και τα κοινωφελή ιδρύματα10. Σύμφωνα με το άρθρο 114 η Γερουσία διαιρείται σε τρία Υπουργεία, το δεύτερο εξ αυτών που είναι αρμόδιο για τις Εσωτερικές υποθέσεις «συζητά και προτείνει οτιδήποτε αφορά στην Παιδεία και τη δημόσια Εκπαίδευση, τα κοινωφελή Ιδρύματα, τη θρησκευτική λατρεία, τις εθνικές ιδιοκτησίες, την κρατική και υγειονομική Αστυνομία»11. Παράλληλα, σε επίπεδο τοπικής διαχείρισης οι αρμοδιότητες του κάθε επαρχείου σχετίζονται με «την επιτήρηση και τη διαχείριση όλων εκείνων των θεμάτων που αναφέρονται [……] στην κρατική και υγειονομική Αστυνομία <…>,τα κοινωφελή Ιδρύματα, τους επαίτες, τα ευαγή Ιδρύματα, τα στρατιωτικά νοσοκομεία»12. Το σύνταγμα του 180613 δεν έχει να προσθέσει κάτι νέο στα ζητήματα της κοινωνικής μέριμνας αν εξαιρέσουμε το γεγονός ότι πέραν των διατάξεων που περιλαμβανόταν στο Σύνταγμα του 1803 έρχεται να προστεθεί μια νέα ρύθμιση: στη διοίκηση του κάθε νησιού θα υπάρχει και ένα τμήμα το οποίο θα είναι υπεύθυνο για τον επισιτισμό του πληθυσμού 14. Τα διεθνή γεγονότα ασκούν το ρόλο τους σε αντιλήψεις και πρακτικές. Ένα χρόνο λοιπόν μετά την υιοθέτηση του Συντάγματος του 1806, οι πολιτικοστρατιωτικές εξελίξεις και η νίκη του Ναπολέοντα στο Τιλσίτ το 1807 οδηγούν στην κατάλυση της Επτανήσου Πολιτείας και την παραχώρηση των εδαφών της στη Γαλλία. Η συνέπεια της νέας μεταβολής ήταν για ακόμη μια φορά η πρόκληση νέων αλλαγών στη διοίκηση των νησιών, που όμως δεν θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως ριζικές ή πρωτόγνωρες αλλαγές. Ο Γάλλος Αυτοκρατορικός Επίτροπος, έχει την τελευταία λέξη στις αποφάσεις της Γερουσίας και των τοπικών διοικήσεων, οι δε γαλλικές φρουρές διασφαλιζουν τα γαλλικά συμφέροντα στα Ιόνια νησιά15. Και φυσικά δεν θα λείψουν οι διεθνείς ανταγωνισμοί. Μερικές αναφορές είναι αναγκαίες, αφού οι στρατιωτικές περιπέτειες της Επτανήσου συνιστούν τη δίοδο για κοινωνικές δοκιμασίες.

8 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα των Ιονίων Νήσων, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2008, σσ.

375-385· Ν. Κωνσταντάκη – Χιόνη, «Συγκριτική παρουσίαση των τριών συνταγμάτων της Επτανήσου Πολιτείας», Ε΄ Πανιόνιου Συνεδρίου, Πρακτικά Τ. Γ΄, Εταιρία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 1991, σ. 342.

9 Σ. Δ. Λουκάτος, «Η ομοσπονδιακή και η ενιαία κρατική συγκρότηση και λειτουργία του πρώτου Νεοελληνικού, των επτανήσων, κρατιδίου», ΣΤ’ Πανιόνιο Συνεδρίου Πρακτικά Τ. Β΄, Κέντρο Μελετών Ιονίου – Εταιρία Ζακυνθιακών Σπουδών, Αθήνα 2001, σ. 511-512.

10 Για τη δραστηριότητα των κοινωφελών ιδρυμάτων και κληροδοτημάτων στον επτανησιακό χώρο βλ. Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae) στη θεσμική οικονομική ιστορία», Επτανησιακά ιδρύματα κληροδοτήματα (19ος ΑΙ. – 1953, Η πνευματική – πολιτισμική και κοινωνική συμβολή τους, επιμ. Γ. Ν. Μοσχόπουλος, Εταιρία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 2007, σ. 437–452.

11 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα…, ό.π., σ. 449. 12 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα…, ό.π., σ. 452-453. 13 Ο Γεράσιμος Μαυρογιάννης στο έργο του Ιστορία των Ιονίων Νήσων αρχόμενη το 1797 και λήγουσα το 1815 χαρακτηρίζει το σύνταγμα του 1806 «ανελεύθερο, κακότεχνο και αποκρουόμενο υπό της κοινής γνώμης». Ν. Κωνσταντάκη-Χιόνη, «Συγκριτική παρουσίαση…», ό.π., σ. 346.

14 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα…, ό.π., σ. 502. 15 Σ. Βλασσόπουλος, «Στατιστικαί – ιστορικαί περί Κέρκυρας ειδήσεις», Κερκυραϊκά Χρονικά,τ. ΧΧΙ΄, 1977, σ. 1-

126, ειδ. σ. ιγ.-ιε.

3

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Η αντίδραση της Βρετανίας, η οποία εποφθαλμιούσε τα Ιόνια νησιά από τη στιγμή της κατάλυσης της βενετσιάνικης κυριαρχίας και την επιστροφή των Γάλλων σε αυτά υπήρξε άμεση. Οι Άγγλοι, το 1809 και χωρίς ιδιαίτερη αντίσταση, καταλαμβάνουν πρώτα τη Ζάκυνθο και στη συνέχεια την Ιθάκη την Κεφαλονιά και τα Κύθηρα. Έκτοτε, οι εξελίξεις είναι γνωστές όπως και οι θεσμικές αλλαγές, που έχουν τις επιρροές τους για τον τρόπο που γίνονται αντιληπτά και ρυθμίζονται τα κοινωνικά προβλήματα σε αυτόν το μακρύ 19ο αιώνα: στις 17 Νοεμβρίου 1815 με τη συνθήκη των Παρισίων αποφασίσθηκε η ίδρυση ελεύθερου κα ανεξάρτητου κράτους που θα έφερε το όνομα «Ενωμένα Κράτη των Ιονίων Νήσων» και θα ήταν υπό την προστασία της Μ. Βρετανίας16. Ας υπενθυμίσουμε ότι σύμφωνα με το σύνταγμα των Ιονίων Νήσων του 1817 την εκτελεστική εξουσία ασκεί η Γερουσία η οποία συμμετέχει και στις νομοθετικές διαδικασίες προτείνοντας νομοσχέδια στις διασκέψεις της Βουλής. Τη νομοθετική εξουσία αναλαμβάνει το επτανησιακό κοινοβούλιο το οποίο ωστόσο δεν προσδιορίζεται από πλήρη ανεξαρτησία. Ο λόγος είναι ότι ο ύπατος αρμοστής είχε το δικαίωμα της αρνησικυρίας στους νόμους και στις πράξεις τόσο του ιδίου όσο και της Γερουσίας17. Και ακόμη ότι η εξουσία του Βρετανικού Στέμματος στα Επτάνησα ήταν περιορισμένη συγκριτικά με την αποικιοκρατική εξουσία της Αγγλίας σε άλλες κτήσεις της. Έχει επισημανθεί ότι η κατάσταση στα Ιόνια Νησιά βελτιώθηκε ακόμα περισσότερο από τα μέσα τις δεκαετίας του 1840 με τις μεταρρυθμιστικές προσπάθειες του Λόρδου Seaton18, την επανάσταση στην Κεφαλλονιά, και την αλλαγή του εκλογικού νόμου το 184919. Θα προσθέταμε όμως ότι δεν έπαυσε να αποτελεί μια εξωραϊσμένη μορφή αποικιοκρατικής εξουσίας στη διάρκεια της οποίας θα καταστούν περισσότερο προφανείς οι ανάγκες της κοινωνικής μέριμνας20.

Το περιεχόμενο της «κοινωνικής μέριμνας» Οι περίοδοι ξενικής κατάκτησης, οι πολεμικές περιπέτειες και οι διαδοχές ειρήνης και πολέμου στον καθημερινό βίο αποτελούν συνεπώς τη πρόκληση για να αναρωτηθούμε για το βαθμό επιρροής στο περιεχόμενο και τις μορφές που λαμβάνει η «κοινωνική μέριμνα». Η μετάβαση από τη «Βενετοκρατία», στη «Γαλλοκρατία» και από αυτήν στην «Αγγλοκρατία» εκδηλώνεται με σύντομο τρόπο προκαλώντας ιδιαίτερη πύκνωση στα γεγονότα.

Μία σειρά από μελέτες έδειξαν ότι οι Βενετοί έλαβαν μέτρα σχετικά με την προστασία της υγείας των επτανησίων. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι την περίοδο τη Βενετοκρατίας ιδρύονται είτε με κρατική υποστήριξη είτε από ιδιωτική πρωτοβουλία, οι Υγειονομικές αρχές κάθε νησιού τα πρώτα λοιμοκαθαρτήρια, τα πρώτα νοσοκομεία, νοθοκομεία / εκθετοκομεία και φτωχοκομεία, ενώ παράλληλα τότε συναντάμε και την έκδοση των πρώτων διαταγμάτων που αναφέρονται στην προστασία της υγείας των πολιτών και στην κοινωνική αντίληψη21. Οι Υγειονομικές αρχές κάθε νησιού είχαν ως αρμοδιότητα την προφύλαξη των νησιών από κάθε 16 G. Pagratis, «The Ionian Islands under British Protection (1815-1864) », Anglo-Saxons in the Mediterranean.

Commerce, Politics and ideas (XVII-XX Centuries), επιμ. C. Vassalo, M. D’ Angelo, Μάλτα, Malta University Press, 2007, σ. 131-133 · Ν. K. Κουρκουμέλης, Η Εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής προστασίας, Αθήνα, Σύλλογος Προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων, 2002, σ. 91-92.

17 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα…, ό.π., σ. 592-620. 18 Ε. Calligas, «Lord Seaton’s reforms in the Ionian Islands, 1843-8: A race with time», European History

Quarterly, 1994.24, σ. 10-19. 19 Εφημερίς Επίσημος του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, 54, (31 Δεκεμβρίου 1849). Διαθέσιμο στο δικτυακό κόμβο της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου: http://invenio.lib.auth.gr/

20 A. Gekas, «Class formation in the Ionian Islands during the period of British rule, 1815-1864», Paper presented at the 2nd Hellenic Observatory PhD Symposium on Modern Greece: Current Social Science Research on Greece, LSE, 10 Ιουνίου 2005, σ. 1-18, ειδ. σ. 15- 16.

21 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας και Κοινωνική Προστασία στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815-1864), Αθήνα, 1985, σ. 16.

4

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

επιδημική νόσο22, ενώ παράλληλα δίκαζαν τους παραβάτες των υγειονομικών νόσων. Επίσης, επισκέπτονταν πλοία και έλεγχαν την προέλευση τους καθώς και την πιθανή ύπαρξη χολέρας ή οιασδήποτε άλλης μεταδοτικής νόσου. Τον επικουρικό ρόλο στις υγειονομικές αρχές διαδραμάτιζαν οι «προνοητές» των δρόμων που είχαν ως καθήκον τη διατήρηση της καθαριότητας των οδών και των σφαγείων23. Ενδεικτικές αλλά σημαντικές οι σχετικές αναφορές, λ.χ. για το επάγγελμα του γιατρού. Το επάγγελμα ασκείται στα πρώτα χρόνια της Βενετοκρατίας, όπως είναι αναμενόμενο, από εμπειρικούς γιατρούς. Το γεγονός αποτελεί ευκαιρία σε διάφορους επιτήδειους, και όχι μόνον όπως θα αποδειχθεί στη συνέχεια, να εκμεταλλεύονται τις συνθήκες γύρω από την άσκηση του επαγγέλματος με αρνητικές συνέπειες για τη δημόσια υγεία. Η Βενετική διοίκηση αντιλαμβάνεται το πρόβλημα και από τις αρχές του 17ου αιώνα, σε τακτά χρονικά διαστήματα μέχρι το τέλος της (1643, 1692, 1760, 1763 και 1768) θεσπίζει αυστηρές διατάξεις με τις οποίες απαγορεύεται λ.χ. η πώληση φαρμάκων από μη ειδικούς φαρμακοποιούς και παράλληλα διώκεται ως αδίκημα η «εμπειρική» ιατρική και αυτοί που τη ασκούν24. Το τελευταίο είναι ένα ζήτημα που θα επιλυθεί πλέον στις αρχές του 19ου αιώνα, αφότου δηλαδή η ξενική κατάκτηση στην Επτάνησο έχει λάβει άλλη μορφή και η σπουδή του ιατρικού επαγγέλματος έχει ορισθεί ως κοινωνική ανάγκη και η δημόσια υγεία ως ατομικό και κοινωνικό αγαθό. Το μείζον ζήτημα της άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος διευθετήθηκε το 1802 με την ίδρυση του «Ιατρικού Κολεγίου» στην Κέρκυρα. Στο Κολέγιο άνηκε η αποκλειστική αρμοδιότητα της αναγνώρισης των γιατρών και των χειρουργών και κανείς δεν μπορούσε να ασκήσει την ιατρική επιστήμη χωρίς εξετάσεις και χωρίς την αντίστοιχη έκδοση από το Κολέγιο. Με ένα άλλο άρθρο ( το άρθρο 21) του κανονισμού του, ο οποίος επικυρώθηκε από τον Αυτοκρατορικό Επίτροπο Μ. Λέσσεψ, το Κολέγιο αποκτά γνωμοδοτικό χαρακτήρα σε ζητήματα που σχετίζονται με το δαμαλισμό, της κυήσεις, τις λοχείες και εν γένει οτιδήποτε «τείνει να κάμη υγειά και εύρωστα τα παιδιά». Παράλληλα, εξετάζει τις αιτίες νοσηρότητας και υποδεικνύει μέσα για τη διόρθωσή τους25. Με διάταγμα της 22ας Ιουνίου 1810 ιδρύονται τα προβλεπόμενα από το άρθρο 33 του κανονισμού του Ιατρικού Κολεγίου, υγειοδημικά κομιτάτα ως παράρτημα αυτού. Τα υγειονομικά κομιτάτα, πέραν των άλλων, επιφορτίζονται και με την εφαρμογή του σημαντικότατου θεσμού του «ιατρού των πτωχών»26. Επίσης, ο «ιατρός των πτωχών» οφείλει να θεραπεύει δωρεάν τους ασθενείς που είναι ενδεείς και να μεταβαίνει δυο φορές την ημέρα στο φαρμακείο που διάλεξε η επιτροπή ως τόπο ασκήσεως του λειτουργήματος του.27 Προκειμένου για επείγοντα περιστατικά ο «ιατρός των πτωχών» είναι υποχρεωμένος να παρέχει τη συνδρομή του οποιαδήποτε ώρα της ημέρας και της νύκτας28. Την ίδια χρονιά (στις 31 Μαρτίου) με απόφαση του Αυτοκρατορικού επιτρόπου Bessieres συγκροτήθηκε «Κεντρική Επιτροπή Δαμαλισμού» αρμόδια για τη χορήγηση οδηγιών για τον τρόπο του «εμβολιασμού δια της δαμαλίδος». Οι πρωτοβουλίες που ανέλαβαν

22 Για την αντιμετώπιση των επιδημικών περιστατικών είχαν δημιουργηθεί λοιμοκαθαρτήρια στα οποία μεταφέρονταν όσα άτομα ασθενούσαν. Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 17.

23 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 17-18. 24 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 17-19. 25 Δ. Μοσχόπουλος, Ι. Γ. Λασκαράτος, «Το Ιατρικό Κολλέγιο της Κέρκυρας και οι δραστηριότητες του κατά τη χρονική περίοδο 1802-1814», Τεκμήριον, 1998.1, σ. 42-63, ειδ. 42-45.

26 Βλέπουμε να υπάρχει ένα γενικό πνεύμα υπεράσπισης της θέσης των φτωχών είτε με τη μορφή του «συνυγόρου των φτωχών» (βλ. Χ. Δεσύλλας, Η τράπεζα των φτωχών, το Monte Di Pieτα της Κέρκυρας (1630-1864), Αθήνα, ΠΙΟΠ, 2006) είτε με την μορφή του «ιατρού των φτωχών» (βλ. Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας και Κοινωνική Προστασία στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815-1864), Αθήνα, 1985).

27 Δ. Μοσχόπουλος, Θ. Μαρινάκης, «Η υγειονομική πολιτική στα Επτάνησα κατά τη δεύτερη Γαλλική κατοχή», Materia Medica Greca, 1991.3, σ. 276-280, ειδ. 276-277.

28 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 22-23.

5

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

οι Αυτοκρατορικοί γάλλοι για να βελτιώσουν την οργάνωση της δημόσιας υγείας συνεχίζονται και με απόφαση που εξέδωσε (στις 30 Ιουνίου) ο Αυτοκρατορικός επίτροπος Mathieu Lesseps, απόφαση η οποία για πρώτη φορά αφορούσε την υγειονομική οργάνωση και προστασία της υπαίθρου της Κέρκυρας. Σύμφωνα με τις νέες ρυθμίσεις διορίζονταν τρεις γιατροί, οι επονομαζόμενοι αγροτικοί ιατροί, στις τέσσερις διοικητικές περιφέρεις του νησιού προκειμένου να περιορισθεί «η έλλειψη επιτήρησης στην ύπαιθρο και η ύπαρξη παλαιών προκαταλήψεων που διευκόλυναν την επικράτηση των εμπειρικών και τσαρλατάνων και έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή των κατοίκων»29. Οι υγειονομικές αντιλήψεις και πρακτικές των Αυτοκρατορικών Γάλλων, στην Κέρκυρα κυρίως, δεν συνιστούσαν παρά αντανάκλαση των αντιλήψεων σχετικά με το ρόλο της ιατρικής επιστήμης που προηγήθηκαν και ακολούθησαν τη Γαλλική Επανάσταση. Με βάση αυτές οι γιατροί έπρεπε να ασκούν υγειονομικό έλεγχο στο σύνολο του γεωγραφικού χώρου. Η σημαντική καινοτομία που χαρακτηρίζει πλέον το ρόλο της δημόσιας διοίκησης και εισάγει νέες αντιλήψεις στην οργάνωση της αλλά και στην αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων είναι οι στατιστικές υγειονομικές παρατηρήσεις και μαζί με αυτές οι κατάλογοι των γεννήσεων, των θανάτων και των αιτιών τους. Στο σύνολό τους αποσκοπούν στη διαμόρφωση μιας τοπικής «ιατρικής τοπογραφίας», ενέργειες οι οποίες επί συνόλου θα διασφάλιζαν τη δημόσια υγεία και θα διαφώτιζαν τη δραστηριότητα της διοίκησης στον τομέα αυτό30. Παράλληλα προς τα μέτρα για τη διασφάλιση της δημόσιας υγείας αλλά και της υγείας των πολιτών, που λαμβάνονταν σε κεντρικό η τοπικό επίπεδο, καταλυτικό ρόλο διαδραμάτισαν από πλευράς προνοιακής μέριμνας τα φιλανθρωπικά ιδρύματα και τα νοσοκομεία που δημιουργήθηκαν. Στον κατάλογο των ιδρυμάτων που προκύπτει μέσα από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία για τη χρονική περίοδο μέχρι και το 1815, και που ενδεικτικά θα αναφερθώ σε ορισμένα από αυτά, προτείνω η ταξινόμηση να υιοθετήσει, με δάνειο τρόπο, το κριτήριο του αυθύπαρκτου ή μη ιδρύματος ενσωματώνοντας και το κριτήριο του είδους της ανάγκης την οποία επιδιώκει η σύσταση του να αντιμετωπίσει31. Νοσοκομεία: Τα νοσοκομεία της εποχής δεν έχουν την έννοια των σημερινών νοσοκομείων και φρόντιζαν όχι μόνο τους αρρώστους, αλλά και τους γέροντες καθώς και τα νόθα παιδιά και τους άστεγους ξένους. Στην Κέρκυρα καθώς και στα λοιπά νησιά του Ιονίου λειτουργούσαν νοσοκομεία και εκθετοκομεία από τα μέσα του 16ου αιώνα. Το καθεστώς σύστασης των ιδρυμάτων δεν παρουσιάζει ομοιομορφία καθώς ορισμένα εξ΄ αυτών στηρίζονται οικονομικά και διοικητικά από την εκάστοτε διοίκηση του νησιού, ορισμένα άλλα δε στηρίζονται στην φιλανθρωπική και αγαθοεργή διάθεση των πολιτών. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις νοσοκομείων που στηρίχθηκαν εξ΄ ολοκλήρου στις ευεργετικές διαθέσεις των πολιτών αποτελεί το Αστικό Νοσοκομείο της Κέρκυρας που ιδρύθηκε το 1726 και το «Νοσοκομείο των Πτωχών» που ιδρύθηκε στην ίδια πόλη το 173932. Στον αντίποδα περίπτωση κρατικής πρωτοβουλίας αποτελούν τα νοσοκομεία που δημιουργήθηκαν στην

29 Δ. Μοσχόπουλος, Θ. Μαρινάκης, «Υγειονομική οργάνωση και ασθένειες στις αγροτικές περιοχές της Κέρκυρας στις αρχές του 19ου αιώνα (1810-1812)», Ίστωρ, 1993.5, σ. 75-100, ειδ. 75-78.

30 Δ. Μοσχόπουλος, Θ. Μαρινάκης, «Υγειονομική οργάνωση…», ό.π., σ. 78. 31 Για τη διάκριση και ταξινόμηση των φιλανθρωπικών ιδρυμάτων, στον Επτανησιακό χώρο κατά τον 19ο αιώνα, και την υιοθέτηση του κριτηρίου του αυθύπαρκτου ή μη ιδρύματος στο οποίο ενσωματώνεται και το κριτήριο του είδους της ένδειας την οποία το ίδρυμα καλείται να αντιμετωπίσει βλ. Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae)…», ό.π., σ. 441-443.

32 Γ. Κεφαλλονίτου, «Ιστορία του Αστικού Νοσοκομείο Κέρκυρας», Β΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. ΙΓ΄,1967, σ. 55-75, ειδ. 55-57 · Τ. Ζαφειρόπουλος, «Νοσηλευτικά και Φιλανθρωπικά Ιδρύματα», Κερκυραϊκά Χρονικά, 1951, σ. 201-209, ειδ. 201-202 · Σ. Βλασσόπουλος, «Στατιστικαί και ιστορικαί …», ό.π., σ. 114-116.

6

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Ζάκυνθο και στην Λευκάδα προς τα τέλη του 17ου αιώνα, των οποίων το καθεστώς λειτουργίας προβλέπονταν από τους κανονισμούς που συνέταξαν οι αρμόδιοι «Προβ 33

λεπτές» .

Πτωχοκομεία: Οι φερώνυμες οικογένειες των Ιονίων νήσων διακρίνονται στον ανταγωνισμό τους για την κοινωνική μέριμνα της ενδείας σε κοινωνικά εκπεσμένους, χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί το Πτωχοκομείο της οικογένειας του Κουμούτου στη Ζάκυνθο, το οποίο συστήνεται στα βάθη του 17ου αιώνα και συντηρείται αποκλειστικά από την οικογένεια που δίνει σε αυτό το όνομα της. Από το 1653 και με διαθήκη της 28ης Ιουλίου συστήνεται το αποκλειστικά γυναικείο ενδιαίτημα και στη διαθήκη περικλείει τον όρο «εις την ειρημένην οικίαν να κατοικώσι πάντοτε φτωχοί με την θέλησιν των κληρονόμων μου» καθώς και τα διάφορα ποσά τα οποία καταλείπει για την περίθαλψη των ενδεών34. Monte Di Pieta: Η διάκριση ανάμεσα στο φτωχό, τον ενδεή και τον λιμοκτονούντα είναι ευδιάκριτη στην ιστορία της ευρωπαϊκής οικονομίας και κοινωνίας από το μεσαίωνα μέχρι τις παραμονές της βιομηχανικής επανάστασης. Στην Κέρκυρα, στην Ζάκυνθο, στην Κεφαλονιά είναι γνωστή η λειτουργία των «Monte di Pieta», το υβριδικό τραπεζικό σύστημα που συνδυάζει άρρηκτα την αγαθοεργία, την πίστωση και τις μεταφυσικές αντιλήψεις35. Αναφορικά με το χαρακτήρα και την ιδιαίτερη φύση των «Monte di Pieta», κάθε συζήτηση μεταξύ των υποστηρικτών της προτεραιότητας του πιστωτικο-τραπεζικού τους χαρακτήρα ή του αγαθοεργού και φιλανθρωπικού, έληξε στο ιστοριογραφικό πεδίο με την παραδοχή ότι τα ιδρύματα αυτά διαθέτουν ένα ιδιότυπο και ιδιόμορφο, sui generis χαρακτήρα, που ως ένα βαθμό συνδυάζει και συμβιβάζει με ιδιαίτερο τρόπο τα χαρακτηριστικά της πιστώσεως και τους ιδρύματος που διαθέτει μη κερδοσκοπικό χαρακτήρα36. Με την αναφορά αυτή ολοκληρώνουμε τη σύντομη ιστορική αναδρομή, σε επίπεδο δικαιϊκό αλλά και θεσμικό, μέσα από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία, για τις μορφές κοινωνικής μέριμνας που αναπτύχθηκαν στο Ιόνια νησιά μέχρι και τη δημιουργία του Ιονίου Κράτος. Η ανάλυση που προηγήθηκε θα μπορούσε να λάβει την ακόλουθη σχηματική μορφή σχετικά με τις εκδοχές της κοινωνικής μέριμνας στην Επτάνησο. Στα Ιόνια Νησιά συνεπώς πριν από την Αγγλοκρατία, οι μηχανισμοί υγειονομικής φροντίδας και κοινωνικής μέριμνας δεν ήταν ανύπαρκτοι, ωστόσο δεν βρισκόταν και σε πολύ υψηλά επίπεδα, καθώς μέσα από τις διαθέσιμες ιστορικές και βιβλιογραφικές πηγές δεν προκύπτει η ύπαρξη κωδικοποιημένης νομοθεσίας και ενιαίας πολιτικής και διοικητικής διάρθρωσης εκ μέρους της πολιτείας. Εν πάση περιπτώσει, οι ανάγκες των πολιτών καλύπτονταν από μια ιδιόμορφη σύμπραξη δημόσιων κα ιδιωτικών παρεμβάσεων οι οποίες πολλές φορές κινητοποιούνταν από διαφορετικά ερείσματα και αποσκοπούσαν σε διαφορετικές εκροές. Ενδεχομένως η έλλειψη αυτή, που χαρακτηρίζει τη λειτουργία του επτανησιακού διοικητικού μηχανισμού, να δικαιολογείται καταρχάς από τις μεταπτώσεις τις Βενετσιάνικης κυριαρχίας και από τη συχνή εναλλαγή των κυρίαρχων δυνάμεων στα Ιόνια νησιά ιδίως από τα τέλη του 18ου αιώνα. Ασφαλώς ολοκληρωμένες παρεμβάσεις στον τομέα της κοινωνικής πρόνοιας από την κρατική οπτική, τόσο σε θεωρητικό όσο και σε πρακτικό επίπεδο, αναπτύσσονται στον ευρωπαϊκό χώρο από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, καθόσον δε αφορά την Επτάνησο από την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας.

33 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 30. 34 Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae)…», ό.π., σ. 442-443. 35 Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae)…», ό.π., σ. 448. 36 Χ. Δεσύλλας, Η τράπεζα των φτωχών…, ό.π., σ. 83.

7

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Κοινωνική Μέριμνα, μια συγκριτική προσέγγιση

Η διάθεση των Βρετανών αποικιοκρατών να διατηρήσουν αλλά και να συντηρήσουν την υφιστάμενη κατάσταση στο σύστημα διακυβέρνησης των Ιονίων νήσων, μέρος του οποίου στηρίζονταν στο φιλανθρωπικό του χαρακτήρα, δημόσιο και ιδιωτικό, καθίσταται σαφές τόσο από τον τρόπο με τον οποίον επέλεξαν να συγκροτήσουν τον δημόσιο οικονομικό χώρο των νήσων37 όσο και από τις αρχικές τους δεσμεύσεις ενώπιον των νέων πολιτών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Στη διακήρυξη της Βρετανικής διοίκησης στην Κέρκυρα τον Νοέμβριο του 1816 μνημονεύεται ότι η «Αυτού Εξοχότης δεν διστάζει να αποκαλύψει το γεγονός ότι ορισμένα άτομα θεωρούν ότι η Νέα Αρχή θα προχωρήσει σε σημαντικές αλλαγές σε επίπεδο διοίκησης, κάτι βέβαια το οποίο δεν ισχύσει αφού η Εξοχότητα απορρίπτει όλες τις βιαστικές και βίαιες αλλαγές». Υποστηρίζει δε ότι τα θεμέλια της τοπικής Κοινωνίας πρέπει να μείνουν αδιατάραχτα. Παρόμοια διακήρυξη είχε υιοθετηθεί από τη Βρετανική διοίκηση της Μάλτας δεκαπέντε χρόνια πριν, στην οποία βεβαιωνόταν ότι οι κάτοικοι της Μάλτας θα εξακολουθούν να χαίρουν τα προνόμια και τις παροχές που πηγάζουν από την ύπαρξη πληθώρας φιλανθρωπικών ιδρυμάτων38. Σύμφωνα λοιπόν με τις δεσμεύσεις της Βρετανική διοίκησης, οι υφιστάμενες δημόσιες και ιδιωτικές θεσμικές εκφάνσεις της κοινωνικής μέριμνας στα Ιόνια νησιά όχι μόνο δεν καταργήθηκαν, αλλά αντιθέτως, αναλήφθηκαν εκ μέρους του Ιονίου Κράτους ενέργειες και πρωτοβουλίες οι οποίες κωδικοποίησαν και συστηματοποίησαν το ρόλο της πολιτείας σε ζητήματα προνοιακού χαρακτήρα39. Μια παρέκβαση απαραίτητη για να δικαιολογηθεί η λανθάνουσα πολιτική των Βρετανών στα ζητήματα της κοινωνικής μέριμνας του Ιονίου Κράτους και να επισημανθεί η αντίφαση ανάμεσα στις φιλελεύθερες ιδέες που υιοθετούνταν στην Αγγλία τη δεδομένη χρονική στιγμή, σε ζητήματα σχετικά με τη φτώχεια, και στα μέτρα κοινωνικής μέριμνας τα οποία άμεσα ή έμμεσα υιοθετούσε η Βρετανική διοίκηση των Ιονίων νήσων. Η Βρετανική διοίκηση είχε από νωρίς αντιληφθεί ότι δεν θα έπρεπε να διαταραχθεί το υφιστάμενο πατερναλιστικό μοντέλο των Ιονίων νήσων40 καθώς μια τέτοια περίπτωση θα έβαζε σε κίνδυνο τα εμπορικά και οικονομικά συμφέροντα της Αυτοκρατορίας. Πολιτική επιλογή η οποία, αφενός δεχόταν πλήθος επικρίσεων από τους Προτεστάντες μεταρρυθμιστές, εκπρόσωπους της ωφελιμιστικής θεωρίας του Bentham41, και αφετέρου ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη με την φιλελεύθερη πολιτική που ακολουθούνταν στην Ηπειρωτική Αγγλία τη δομένη χρονική περίοδο με την υιοθέτηση του Νόμου περί Φτώχειας (Poor Law 1834). Ο Νόμος για τη Φτώχεια το 1834, που στηρίχθηκε στην έκθεση του Λόρδου Ε. Chadwick, αν και αποτελούσε μια ριζοσπαστική για την εποχή πρωτοβουλία, καλλιέργησε ωστόσο άθλιες συνθήκες κοινωνικής βοήθειας και στιγμάτισε τη φτώχεια. Ο νόμος, μετουσίωση των φιλελεύθερων ιδεών και πρακτικών γύρω από τα ζητήματα αντιμετώπισης του φαινομένου της φτώχειας και των pauper, περιόρισε τις δαπάνες για την πρόνοια, εφάρμοσε περιορισμένο σύστημα κοινωνικής βοήθειας, τόνιζε την ευθύνη του ατόμου να φροντίσει τον εαυτό του και τους δικούς τους και εν γένει επέβαλε αυστηρό έλεγχο στην 37 Β. Δελέγκου, «Ο Δημόσιος Οικονομικός Χώρος των Επτανήσων», Θ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Παξοί 2010. 38 J. Chircop, «Public health and poor-relief in the British Mediterranean colonial context, 1800-1860s», European

health and social welfare policies, επιμ. L. Abreu, Μπλάνσκο, Reprocentrum, 2004, σ. 297-321, ειδ. 300-301. 39 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 301. 40 Η άποψη αυτή είχε από πολύ νωρίς από τον Sir Thomas Maitland στην επικοινωνία του με τον Γραμματέα των αποικιών Lord Henry Bathurst. Βλ. M. Paschalidi, Constructing Ionian identities: The Ionian islands in British official discourses (1815-1864), Phd Thesis, Λονδίνο, University College London, 2009, σ. 99-100.

41 Σε επιστολές βρετανών αξιωματούχων, εν έτη 1838, αναφερόταν ότι τα φιλανθρωπικά ιδρύματα στα Ιόνια Νησιά αποτελούσαν πηγή πολλών δεινών δεδομένου ότι παρείχαν τα αναγκαία προς επιβίωση σε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού το οποίο παρέμενε σε κατάσταση διαρκής φτώχειας, ανεργίας και αμάθειας. Βλ. J. Chircop, «Public health and poor-relief », ό.π., 301.

8

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

εργατική τάξη. Το δαπανηρό σύστημα των φτωχοκατέργων, δημιούργησε απέχθεια και τρόμο, παρ’ όλα αυτά παρέμενε το μοναδικό καταφύγιο για τους φτωχούς και τους εξαθλιωμένους 42. Ας επανέλθουμε, με τρόπο επιλεκτικό και μέσα από τη διαθέσιμη βιβλιογραφία, στις πολιτικές που υιοθετήθηκαν από τη διοίκηση του Ιονίου Κράτους και οι οποίες όπως προαναφέρθηκε κωδικοποίησαν και συστηματοποίησαν, κατά τρόπο άμεσο ή έμμεσο, το ρόλο της πολιτείας στον τομέα της κοινωνικής μέριμνας. Στο Σύνταγμα του 1817 κατοχυρώνεται για πρώτη φορά η προστασία της υγείας των πολιτών43 και ο θεσμός του Υγειονομείου βρίσκεται σε πρώτο πλάνο στη δημόσια διοίκηση44, ενώ μόνο τυχαίο δεν μπορεί να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι πρώτη πράξη που δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα των Νησιών, το 1818, περιλάμβανε διατάξεις για την καθαριότητα, υποδηλωτικό σημείο της πρωταρχικής σημασίας που έδινε η κυβέρνηση σε θέματα δημόσια υγείας και υγιεινής45. Λίγα χρόνια αργότερα στις 30 Μάιου του 1820, η κυβέρνηση του Ιονίου κράτους εκδίδει νόμο δια του οποίου οριοθετείται η διαχείρισης των εισοδημάτων των εκκλησιών και των Αγαθοεργών καταστημάτων. Βάσει του νόμου αυτού δημεύεται η περιουσία του Αστικού Νοσοκομείου της Κέρκυρας και τη δαπάνη για τη συντήρηση του βαραίνει το Ιόνιο Κράτος46. Στο πλαίσιο της δημόσιας διαχείρισης των αναγκών των πολιτών εντάσσεται και η απόφαση που έλαβε η Γερουσία το 1833 για τη δημιουργία πτωχοκομείων σε κάθε νησί παρέχοντας έτσι «τη βοήθεια την οποία η κοινωνία οφείλει στους φτωχούς»47. Παράλληλα, με αφορμή τις ιδιαίτερες κοινωνικοοικονομικές οσμώσεις και ανάγκες του Ιονίου κράτους, στις 10 Μαΐου 1827 με την 76η Πράξη της Γ΄ Συνάθροισης της Β΄ Γερουσίας, αποφασίστηκε ο διορισμός ενός «Αββοκάτου των πτωχών» για την Κέρκυρα. Πρόκειται για ενδοδικαιϊκού χαρακτήρα ρύθμιση που είχε ως βασικό στόχο την εξασφάλιση και την παράλληλη διασφάλιση του δικαιώματος πρόσβασης των ενδεών στη δικαιοσύνη. Η νομική ρύθμιση της δημιουργίας του «Αββοκάτου των πτωχών» υπήρξε αμιγώς πολιτειακού και πολιτικού χαρακτήρα απόφαση, η οποία υλοποιήθηκε υπό τον έλεγχο της αγγλικής διοίκησης σε επίπεδο θεσμικής μετακένωσης από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή πραγματικότητα. Ταυτόχρονα όμως εντάσσεται στα πλαίσια της ανάπτυξης ενός ιδιότυπου πνεύματος πρώιμης κοινωνικού χαρακτήρα πολιτικής που ενίσχυε την προαγωγή θεσμών προνοητικότητας48. Μέτρα προνοιακού και φιλανθρωπικού χαρακτήρα για τους «ασθενείς και τους έχοντες ανάγκη» συναντάμε και κατά την περίοδο αρμοστείας του Sir Howard Douglas (1835-1841). Στην επικοινωνία του με τον Γραμματέα των Αποικιών, Lord Glenegl, επισημαίνει την πραγματοποίηση δημοσίων έργων, όπως είναι η κατασκευή δρόμων, η ανακατασκευή των δημοσίων κτιρίων καθώς και η δημιουργία ορφανοτροφείων49 και ψυχιατρείων, αφού θεωρεί απαραίτητη τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης, τόσο σε υλικό όσο και πνευματικό επίπεδο, των πολιτών του Ιονίου Κράτους50. 42 A. Davies, «Alex Bentham: The utilitarian foundations of collectivism (1748-1832) », Libertarian Heritage,

11992.15, σ. 3-4 · Μ. Ψαλιδόπουλος, Οικονομικές θεωρίες και κοινωνική Πολιτική. Η Βρετανική προσέγγιση, Αθήνα, Αίολος, 2002, σ. 40-41.

43 Α. Νικηφόρου, Συνταγματικά κείμενα…, ό.π., σ. 631. 44 Γ. Ν. Μοσχόπουλος, «Το Υγειονομείο στην Επτάνησο και τα αρχεία του κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας

(1815-1864), ΣΤ΄ Πανιόνιο Συνεδρίου, Πρακτικά Τ. Β΄, Κέντρο Μελετών Ιονίου – Εταιρία Ζακυνθιακών Σπουδών, Αθήνα 2001, σσ. 469-472.

45 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π. ,σ. 84-85. 46 Τ. Ζαφειρόπουλος, «Νοσηλευτικά και Φιλανθρωπικά Ιδρύματα», ό.π., σ. 201-209 · Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 214-215.

47 Σ. Η. Γκέκας, «Θεσμοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας στα μέσα του 19ου αιώνα», Ιστώρ, 2007.15, σ. 149-186, ειδ. 169-170.

48 Χ. Δεσύλλας, «Ο Συνήγορος των Πτωχών. Οικονομικές ρυθμίσεις στην Επτανησιακή κοινωνία 18ος – 19ος αιώνας», Θ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Παξοί 2010.

49 Ι. Γ. Λασκαράτος, «Κοινωνική μέριμνα για τα ορφανά το 19ο αιώνα στο Ιόνιο Κράτος», Ιατρικά Χρονικά, τ. Η, 1985.12, σ. 803-815, ειδ. 803-806.

50 M. Paschalidi, Constructing Ionian identities…, ό.π., σ. 163-164.

9

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Οι Βρετανικές αποικιοκρατικές αρχές έχοντας πάντα κατά νου ότι απώτερος στόχος των πολιτικών τους δράσεων είναι η διατήρηση του status quo και η εξυπηρέτηση των συμφερόντων της Αυτοκρατορίας, επιδίωξαν από νωρίς τη σύναψη συμμαχιών με τους εκλεκτούς (ελίτ) της τοπικής κοινωνίας, φεουδάρχες, έμπορους–αστούς, αριστοκράτες, ανώτερα εκκλησιαστικά στρώματα. Συμμαχίες οι οποίες οδήγησαν στην ανάληψη, από πλευράς των κοινωνικών αυτών στρωμάτων, θέσεων ευθύνης σε αυθύπαρκτους ή μη θεσμούς φιλανθρωπίας, θεσμοί οι οποίοι κατά κύριο λόγο σχετίζονταν με τη δημόσια υγεία και την παροχή βοήθειας προς τους αναξιοπαθούντες51. Σε παράλληλη τροχιά με τις κρατικές πρωτοβουλίες αναπτύσσονται και φιλανθρωπικές δραστηριότητες από πολίτες του Ιονίου κράτους, τόσο σε επίπεδο θεσμοθετημένων ατομικών δραστηριοτήτων και ευρύτερων συλλογικών δράσεων όσο και σε επίπεδο ανεπίσημης παροχής φροντίδας εκ μέρους του ευρύτερου οικογενειακού κύκλου, συναισθήματα τα οποία όπως είδαμε διαχέονται στον πολτισμικό ορίζοντα των Ιονίων νήσων. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Πτωχοκομείου που δημιουργείται το 1837 στη Ζάκυνθο από τον ευπατρίδη ζακυνθινό Διονύσιο Μαρτινέγκο Γάητα52· ανάλογα είναι τα παραδείγμα με τις δωρεάν υπηρεσίες που πρόσφεραν γιατροί της Κέρκυρας, το 1838, με το νεοσυσταθέν πτωχοκομείο, στις δραστηριότητες που ανέλαβαν έμποροι της Κέρκυρας για την ανακούφιση και περίθαλψη ασθενούντων από χολέρα κατοίκων του Μαντουκιού (προάστιο της Κέρκυρας)53, και στο βίο των επτανησιακών νοικοκυριών, αστικών και αγροτικών, όπου η παροχή φροντίδας και η ένδειξη αλληλεγγύης προς του ηλικιωμένους, τους αρρώστους, τα παιδιά και τους έχοντες ανάγκη συγγενείς αποτελούσαν κύρια χαρακτηριστικά της καθημερινότητας τους54, Οι κοινωνικό-οικονομικές αλλαγές55 που επήλθαν στη δεκαετία του 1850 ως απόληξη της Αγγλικής αποικιοκρατίας και των μεταρρυθμίσεων του Lord Seaton56 υποθέτουμε ότι δεν άφησαν ανεπηρέαστη και την πολιτική διαχείριση των ζητημάτων της κοινωνικής μέριμνας. Για πρώτη φορά πλέον στο Ιόνιο Κράτος υιοθετούνται πολιτικές και εγκαθιδρύονται θεσμοί οι οποίοι εισάγουν την παροχή συντάξεων είτε υπό το πρίσμα κοινωνικών κριτηρίων είτε υπό το πλαίσιο ανταποδοτικού χαρακτήρα. Οι μεν προνοιακές συντάξεις οι οποίες καταχωρούνταν στα δημόσια έγγραφα υπό τον τίτλο Αντιμισθία της Αποτραβήξεως αποδίδονταν στους δικαιούχους ύστερα από την κατάθεση ενός πιστοποιητικού το οποίο βεβαίωνε τη δυσχερή οικονομική κατάσταση του αιτούντα. Οι δε συντάξεις ανταποδοτικού χαρακτήρα χορηγούνταν από ασφαλιστικά ταμεία τα έσοδα των οποίων προέρχονταν από τις εισφορές των ασφαλισμένων. Το 1852 ψηφίζεται από τη Βουλή ειδικός νόμος για τη σύσταση Ταμείου συντάξεως υπέρ της Ιονίου Χωροφυλακής. Ένας περισσότερο συγκροτημένος νόμος για τη δημιουργία ασφαλιστικού ταμείου για όλους του υπαλλήλους ταυ Ιονίου Κράτους υιοθετείται λίγα χρόνια αργότερα, το 195757. Παραπλήσια της προαναφερθείσας περίπτωσης αποτελεί η δημιουργία του «Ταμείο των ενδεών ιερέων και διακόνων» το οποίο συστάθηκε το 1858 από το μητροπολίτη Κεφαλονιάς Σπυρίδωνα Κοντομίχαλο58. Εν αντιθέσει με την περίπτωση του Ιονίου κράτους όπου κατά τον 19ο αιώνα παρατηρείται πύκνωση και συστηματοποίηση των θεσμών κοινωνικής μέριμνας, στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος οι μορφές προνοιακής παρέμβασης βρίσκονται σε πρώιμα 51 J. Chircop, «Public health and poor-relief », ό.π., σ. 301-303. 52 Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae)…», ό.π., σ. 448. 53 Σ. Η. Γκέκας, «Θεσμοί και εξουσία…», ό.π., σ. 169-170. 54 J. Chircop, « Old age coping strategies of the Ionian and Maltese poor, 1800-1865», Hygiea Internationalis,

2006.5-1, σ. 51-74, ειδ. 54-56. 55 Για τις αλλαγές που επήλθαν στην οικονομική δομή των Ιονίων Νήσων και που είχαν ως αποτέλεσμα την οικονομική ανάπτυξη του αστικού χώρου την κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας βλέπε Ν. Κοσκινάς, «Έμποροι και εμπορικό δίκτυο των Ιονίων νησιών, 1815-1864», Θ΄ Πανιόνιο Συνέδριο, Παξοί 2010.

56 Ε. Calligas, «Lord Seaton’s reforms», ό.π., σ. 10-15. 57 Ι. Γ. Λασκαράτος, Πρόληψη της αρρώστιας…, ό.π., σ. 292-295. 58 Ε. Πρόντζας, «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae)…», ό.π., σ. 444.

10

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

11

στάδια ανάπτυξης αντιμετωπίζοντας μείζονα προβλήματα διοικητικής διάρθρωσης και αντίληψης των αναγκών των πολιτών. Οι περιορισμένες, σε πληθυσμιακό επίπεδο κάλυψης, πρωταρχικές κρατικές πρωτοβουλίες, αποτελούν ουσιαστικά διαπίδυση θεσμών από χώρες της ευρωπαϊκής ηπείρου, οι οποίοι δεν ήταν κατάλληλα προσαρμοσμένοι στα ελληνικά δεδομένα, αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αντιμετωπίσουν, βραχυπρόθεσμα, σημαντικά διοικητικά και οικονομικά προβλήματα59. Εν προκειμένω, οι δυσλειτουργίες των επείσακτων θεσμών στο νεοσύστατο Ελληνικό κράτος εδράζονται στην αντίφαση ανάμεσα στην εισαγόμενη ιδεολογία και την ενδογενή κοινωνική οργάνωση. Πιο συγκεκριμένα υποστηρίζεται ότι: «Ανάλογα με τις συγκεκριμένες μορφές που θα πάρει η άρθρωση ανάμεσα στους επείσακτους θεσμούς και την ενδογενή κοινωνική οργάνωση και στη συνακόλουθη αντίφαση ανάμεσα στη εισαγόμενη και στην παραδοσιακή ιδεολογία, εμφανίζονται και αναπτύσσονται οι προβληματικές της δυσλειτουργίας, της καθυστέρησης, της διαστρέβλωσης και της νόθευσης»60.

59 Κ. Σ. Δουκάκης, θεσμική εξέλιξη της Κοινωνικής Πολιτικής στο ελληνικό κράτος (1821-1828), Διδακτορική Διατριβή, Κέρκυρα, Ιόνιο Πανεπιστήμιο, 2010, σ. 140-144.

60 Κ. Τσουκαλάς, Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος. Η συγκρότηση του Δημόσιου Χώρου στην Ελλάδα, Αθήνα, Θεμέλιο, 1981, σ. 203.

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Μορφές Κοινωνικής Παρέμβασης στα Ιόνια Νησιά

Δημόσιος

Τομέας

Ανταποδοτικές

Παροχές

Ασφαλιστικά Ταμεία

Ανταποδοτικές Παροχές

Φιλανθρω

πία

Προνοιακές Παροχές

Συνήγορος Πτωχών Προνοιακές Π

αροχές

Αντιμισθία Αποτραβήξεως

Πτωχοκομεία Πτωχοκομεία Πτωχοκομεία Πτωχοκομεία Εκθετοκομεία Εκθετοκομεία Εκθετοκομεία

Δημόσια Υγεία

Νοσοκομεία Νοσοκομεία Νοσοκομεία Νοσοκομεία Νοσοκομεία Νοσοκομεία Δημόσια Υγεία

Υγειονομείο Υγειονομείο Υγειονομείο Αγροτικός Ιατρός Αγροτικός Ιατρός Ιατρός των Πτωχών Ιατρός των Πτωχών Στατιστική Ιατρική Στατιστική Ιατρική Ψυχιατρείο

1386-1797 1797-1815 1815-1864 1864-1815 1815-1797 1797-1386

12

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Τελικό σχόλιο Το βασικό ερώτημα μας, δηλαδή αν και σε πιο βαθμό η κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος εντάσσεται σε μια οργανωμένη θεσμική έκφανση της πολιτείας; και αν η ένταξη αυτή δεν υφίσταται, τότε μήπως η κοινωνική μέριμνα τροφοδοτείται από το κοινωνικό συναίσθημα, υπομνημάτιζε το καταληκτικό σημείο στην ανάλυση μας, κάτι το οποίο όμως ανατράπηκε από την διττή ιδιαιτερότητα του ερευνητέου αντικειμένου. Οι μορφές κοινωνικής παρέμβασης και μέριμνας είναι άκρως απαιτητικές εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας και όταν αυτές επιλεχθούν να μελετηθούν σε περιοχική βαθμίδα μοναδική και σε χρονικό πλαίσιο ιδιαίτερο (19ος αιώνας) τότε είναι δεδομένο ότι οι υποθέσεις εργασίας μας οδηγούν σε κάτι νέο. Στο Ιόνιο Κράτος η κοινωνική μέριμνα δεν στηριζόταν μόνο στη θεσμική δραστηριότητα του κρατικού μηχανισμού αλλά και επίσης δεν αποτελούσε και εξ΄ ολοκλήρου κοινωνικό συναίσθημα. Είχαν διαμορφωθεί οι απαραίτητες, κοινωνικές, ιστορικές, πολιτικές συγκυρίες, ώστε να διαμορφωθεί ένα πλουραλιστικό πλαίσιο κοινωνικής μέριμνας ενδεχομένως μοναδικό στην ιστορία των μορφών κοινωνικής πολιτικής. Ένα πλουραλιστικό πλαίσιο στο οποίο οι μορφές κρατικής παρέμβασης, ενισχυμένες από τα μέσα του 19ου αιώνα, συνυπάρχουν με τα υβριδικά τραπεζικά ιδρύματα, τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες των πολιτών και τα αυθύπαρκτα αγαθοεργά ιδρύματα, λειτουργώντας μεταξύ τους συμπληρωματικά. Ιδιαίτερο επίσης είναι το γεγονός ότι το πλουραλιστικό αυτό πλαίσιο κοινωνικής μέριμνας, ας μας επιτραπεί η χρήση του όρου, αναπτύσσεται σε μια περιοχική βαθμίδα η οποία τη δεδομένη χρονική στιγμή αποτελεί μέρος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, το προπύργιο δηλαδή του φιλελευθερισμού, και σε μια χρονική συγκυρία μοναδική για τη σύγχρονη διαμόρφωση του κοινωνικού κράτους. Ωστόσο, η μετέπειτα ενσωμάτωση των Ιονίων νήσων στην ηπειρωτική Ελλάδα δεν συνέβαλε στη μετακένωση του πλουραλιστικού αυτού μείγματος στο ελληνικό κράτος.

Abstract

This paper argues that a pluralistic welfare model is being shaped in the Ionian Islands during the British rule and stresses its distinctive cultural, societal and economical characteristics. A long term institutional analysis of the welfare provisions, from the Venetian period to the British rule, reveals the development of a variety of Public and non Public institutions, such as Hospitals, Social Insurance Funds, Workhouses, Foundling Houses, Charitable Institutions, free legal and medical services for the paupers, a process which is intensified during the first half of 19th century due to the substantial increment of the Ionian social capital. In addition a comparative analysis of the Ionian case with the English and the Greek case underpins the distinctive developmental context and administrative structure of the Ionian welfare model in a crucial period for the development of the modern European welfare state.

13

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

Βιβλιογραφία Αγγελομάτη – Τσογκαράκη, Ε., «Η Κέρκυρα την περίοδο 1797-1864», Κέρκυρα. Εγχειρίδιο

τοπικής ιστορίας, επιμ. Θ. Παππάς, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο-Δήμος Κερκυραίων, Κέρκυρα 2000.

Βλασσόπουλος, Σ., «Στατιστικαί – ιστορικαί περί Κέρκυρας ειδήσεις», Κερκυραϊκά Χρονικά,τ. ΧΧΙ΄, 1977.

Γκέκας, Σ. Η., «Θεσμοί και εξουσία στην πόλη της Κέρκυρας στα μέσα του 19ου αιώνα», Ιστώρ, 2007.15.

Δελέγκου, Β., «Ο Δημόσιος Οικονομικός Χώρος των Επτανήσων», Θ΄ Πανιονίο Συνεδρίο, Παξοί 2010.

Δεσύλλας, Χ., Η τράπεζα των φτωχών, το Monte Di Pieτα της Κέρκυρας (1630-1864), Αθήνα, ΠΙΟΠ, 2006.

____. «Ο Συνήγορος των Πτωχών. Οικονομικές ρυθμίσεις στην Επτανησιακή κοινωνία 18ος – 19ος αιώνας», Θ΄ Πανιονίο Συνεδρίο, Παξοί 2010.

Εφημερίς Επίσημος του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, 54, (31 Δεκεμβρίου 1849). Διαθέσιμο στο δικτυακό κόμβο της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου: http://invenio.lib.auth.gr/

Ζαφειρόπουλος, Τ., «Νοσηλευτικά και Φιλανθρωπικά Ιδρύματα», Κερκυραϊκά Χρονικά, 1951. Κεφαλλονίτου, Γ., «Ιστορία του Αστικού Νοσοκομείο Κέρκυρας», Β΄ Πανιονίο Συνεδρίου,

Κερκυραϊκά Χρονικά, τ. ΙΓ΄, 1967. Κοσκινάς, Ν., «Έμποροι και εμπορικό δίκτυο των Ιονίων νησιών, 1815-1864», Θ΄ Πανιονίο Συνεδρίο, Παξοί 2010.

Κουρκουμέλης, Κ., Η Εκπαίδευση στην Κέρκυρα κατά τη διάρκεια της Βρετανικής προστασίας, Αθήνα, Σύλλογος Προς Διάδοσιν των Ελλωνικών Γραμμάτων, 2002.

Κωνσταντάκη – Χιόνη, Ν., «Συγκριτική παρουσίαση των τριών συνταγμάτων της Επτανήσου Πολιτείας», Ε΄ Πανιόνιο Συνεδρίου, Πρακτικά Τ. Γ΄, Εταιρία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, Αργοστόλι 1991.

Λασκαράτος, Ι. Γ., Πρόληψη της αρρώστιας και Κοινωνική Προστασία στα Επτάνησα επί Αγγλοκρατίας (1815-1864), Αθήνα, 1985.

Λασκαράτος, Ι. Γ., «Κοινωνική μέριμνα για τα ορφανά το 19ο αιώνα στο Ιόνιο Κράτος», Ιατρικά Χρονικά, Τ. Η, 1985.12.

Λουκάτος, Σ. Δ., «Η ομοσπονδιακή και η ενιαία κρατική συγκρότηση και λειτουργία του πρώτου Νεοελληνικού, των επτανήσων, κρατιδίου», ΣΤ’ Πανιόνιο Συνεδρίο, Πρακτικά Τ. Β΄, Κέντρο Μελετών Ιονίου – Εταιρία Ζακυνθαικών Σπουδών, Αθήνα 2001.

Λύτρας, Α., Κοινωνία και εργασία. Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Αθήνα, Παπαζήσης, 2000.

Μοσχόπουλος, Γ. Ν., «Το Υγειονομείο στην Επτάνησο και τα αρχεία του κατά την περίοδο της Αγγλοκρατίας (1815-1864)» ΣΤ΄ Πανιόνιο Συνεδρίου, Πρακτικά Τ. Β΄, Κέντρο Μελετών Ιονίου – Εταιρία Ζακυνθιακών Σπουδών, Αθήνα 2001.

Μοσχόπουλος, Δ., Λασκαράτος, Ι. Γ., «Το Ιατρικό Κολλέγιο της Κέρκυρας και οι δραστηριότητες του κατά τη χρονική περίοδο 1802-1814», Τεκμήριον, 1998.1.

Μοσχόπουλος, Δ., Μαρινάκης, Θ., «Η υγειονομική πολιτική στα Επτάνησα κατά τη δεύτερη Γαλλική κατοχή», Materia Medica Greca, 1991.3.

Μοσχόπουλος, Δ., Μαρινάκης, Θ., «Υγειονομική οργάνωση και ασθένειες στις αγροτικές περιοχές της Κέρκυρας στις αρχές του 19ου αιώνα (1810-1812)», Ιστώρ, 1993.5.

Μπότσης, Μ., Γεωπολιτική Αδριατικής – Ιονίου: Η περίπτωση της Κέρκυρας, Αθήνα, Παπαζήσης, 2005.

14

Κ.-Σ. Δουκάκης, Κοινωνική μέριμνα στο Ιόνιο Κράτος: θεσμική οργάνωση ή κοινωνικό συναίσθημα

15

Νικηφόρου, Α., Συνταγματικά κείμενα των Ιονίων Νήσων, Αθήνα, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, 2008.

Πρόντζας, Ε., Νικόλαος Πανταζόπουλος. Εργογραφία στην Ιστορία των θεσμών:Νέα αντικείμενα και κατευθύνσεις, Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστορικών Ερευνών Τεκμηρίωσης Αρχείων και Εκθεμάτων, 1998.

____. Οικονομική ιστορία. Ζητήματα μεθόδου και περιεχομένου, Αθήνα, Α.Τ.Ε., 1997. ____. «Παιδείας και ιδεογραφίας δρόμοι», Δίκαιο, ιστορία και θεσμοί. Τιμητικό αφιέρωμα στον

Νικόλαο Ι. Πανταζόπουλο, επιμ., Π. Πετρίδης, Ε. Πρόντζας (επιμ.) Δημοτικό Κέντρο Ιστορικών Ερευνών Τεκμηρίωσης Αρχείων και Εκθεμάτων, Βόλος 2000.

____. «Οι "ευαγείς οίκοι" (Piae causae) στη θεσμική οικονομική ιστορία», Επτανησιακά ιδρύματα κληροδοτήματα (19ος ΑΙ. – 1953). Η πνευματική – πολιτισμική και κοινωνική συμβολή τους, επιμ. Γ. Ν. Μοσχόπουλος, Αργοστόλι 2007.

Ψαλιδόπουλος, Μ., Οικονομικές θεωρίες και κοινωνική Πολιτική. Η Βρετανική προσέγγιση, Αθήνα, Αίολος, 2002.

Davies, A. «Alex Bentham: The utilitarian foundations of collectivism (1748-1832) »,

Libertarian Heritage, 1992.15. Calligas, Ε., «Lord Seaton’s reforms in the Ionian Islands, 1843-8: A race with time»,

European History Quarterly, 1994.24. Chircop, J., «Public health and poor-relief in the British Mediterranean colonial context, 1800-

1860s», European health and social welfare policies, επιμ. L. Abreu, Μπλάνσκο, Reprocentrum, 2004.

Chircop, J., « Old age coping strategies of the Ionian and Maltese poor, 1800-1865» Hygiea Internationalis, 2006.5-1.

Gekas, A., «Class formation in the Ionian Islands during the period of British rule, 1815-1864», Paper presented at the 2nd Hellenic Observatory PhD Symposium on Modern Greece: Current Social Science Research on Greece, LSE, 10 Ιουνίου 2005.

Grampp, W. D., The Manchester School of Economics, 1960. Διαθέσιμο στον δικτυακό κόμβο της ψηφιακής βιβλιοθήκης του Liberty Fund : http://oll.libertyfund.org.

Pagratis, G., «The Ionian Islands under British Protection (1815-1864)», Anglo-Saxons in the Mediterranean. Commerce, Politics and ideas (XVII-XX Centuries), επιμ. C. Vassalo, M. D’ Angelo, Μάλτα, Malta University Press, 2007.

Paschalidi, M., Constructing Ionian identities: The Ionian islands in British official discourses (1815-1864), Phd Thesis, Λονδίνο, University College London, 2009.