Η Δ’ Σταυροφορία (1198-1204)

και η καταστροφή της Ρωμανίας

Η Δ' Σταυροφορία (1201-1204) είχε στόχο την κατάληψη της Ιερουσαλήμ μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο, αλλά παρέκκλινε από το στόχο της και οι Σταυροφόροι κατέλαβαν τελικά την Κωνσταντινούπολη, καταλύοντας τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Ως ιστορικό γεγονός, η Δ' Σταυροφορία αποτέλεσε ένα εξαιρετικά πολύπλοκο ιστορικό φαινόμενο, το οποίο υπήρξε αποτέλεσμα διάφορων συμφερόντων και

συναισθημάτων: θρησκευτικά αισθήματα, ελπίδες των Σταυροφόρων για ηθική ανταμοιβή και επιθυμία για κέρδη και περιπέτειες και υλικά κέρδη από την άλλη πλευρά. Όμως, η

επικράτηση των υλικών συμφερόντων, η οποία ήταν αισθητή και στις προηγούμενες Σταυροφορίες, εκδηλώθηκε ξεκάθαρα κατά την Δ’ Σταυροφορία με την κατάληψη της

Κωνσταντινούπολης το 1204.

Η άλωση της Πόλης το 1204.

Η πολιτική κατάσταση πριν την έναρξη της Δ’ Σταυροφορίας: Άγιοι Τόποι

Την εποχή εκείνη η Παλαιστίνη ανήκε στην αιγυπτιακή δυναστεία των Αγιουβιδών. Μετά τον

θάνατο όμως του Σαλαδίνου (Μάρτιος 1193), τα μέλη της δυναστείας ήλθαν σε εμφύλια σύγκρουση. Η εξέλιξη αυτή φαίνονταν ότι ήταν ευνοϊκή για την

επιτυχή έκβαση μιας επικείμενης Σταυροφορίας που θα συμπλήρωνε το μισοτελειωμένο έργο της

προηγούμενης υπό τον Ριχάρδο της Αγγλίας και τον Φίλιππο Αύγουστο της Γαλλίας. Μάλιστα, στα χέρια των Σταυροφόρων είχαν μείνει μόνο δύο αξιόλογες

πόλεις: η Αντιόχεια (στη Συρία) και η Τρίπολη (στην Παλαιστίνη), καθώς και ένα παραλιακό κάστρο-

λιμάνι, η Άκρα. Η θέση των χριστιανών της Ουτρεμέρ ήταν επομένως εξαιρετικά επισφαλής,

παρά τη βοήθεια που έλαβαν από τη Γ’ Σταυροφορία. Ήταν λοιπόν επιτακτική η κήρυξη Σταυροφορίας για

την επανάκτηση των υπόλοιπων Αγίων Τόπων (κυρίως των Ιεροσολύμων) και τη σωτηρία των χριστιανών πριν ανακάμψουν οι Μουσουλμάνοι.

Ιππότης του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ στα τέλη του 12ου αι – αρχές 13ου αι.

Στο στήθος φέρει το σταυρό της Ιερουσαλήμ.

Βυζαντινή Αυτοκρατορία

Τo έτoς πριν την έναρξη της Δ' Σταυροφορίας στο Βυζάντιο επικρατούσε

γενικός αναβρασμός και ατμόσφαιρα εμφυλίου πολέμου, η οποία οφειλόταν στις ανεπαρκείς ικανότητες τις αυτοκρατορικής

δυναστείας των Αγγέλων.Στην Πελοπόννησο, ο τοπικός άρχοντας

Λέων Σγουρός αμφισβητούσε ον αυτοκράτορα, και με έδρα το Άργος

επέκτεινε την κυριαρχία του βόρεια, μέχρι την κεντρική Εύβοια και τη Λάρισα. Στη Ρόδο ο τοπικός άρχοντας, Λέων Γαβαλάς

ήταν στα πρόθυρα αποστασίας. Στην Μικρά Ασία σημαντικό υπήρξε το κίνημα

του Θεόδωρου Λάσκαρη στη Βιθυνία. Στον Πόντο, τον Απρίλιο του 1204, τις μέρες που

έπεφτε η Πόλη, η Τραπεζούντα καταλήφθηκε με γεωργιανό στρατό από τον εγγονό του Ανδρόνικου, Αλέξιο Α', ο οποίος ίδρυσε εκεί στη συνέχεια την Αυτοκρατορία

της Τραπεζούντας.

Η περιοχή της Σμύρνης, είχε αποσπαστεί από το Βυζάντιο από το 1198. Η περιοχή της Φιλαδέλφειας το 1203 αποστάτησε με επικεφαλής τον τοπικό της άρχοντα και επανήλθε λίγο πριν τη φραγκική εισβολή. Η Αττάλεια είχε και αυτή ανεξάρτητο δικό της κυβερνήτη, κάποιον Ιταλό

τυχοδιώκτη. Η άλλοτε ισχυρή κεντρική εξουσία της Αυτοκρατορίας ήταν πια σκιώδης.

Η Δύση μετά την Γ’ Σταυροφορία

Κατά τα τέλη του 12ου αιώνα και κυρίως την εποχή που αυτοκράτορας

της (γερμανικής) Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, Ερρίκου Στ’, η

επιρροή των Γερμανών ήταν αισθητή στην Ιταλία, ενώ τα σχέδια του απειλούνταν από το Βυζάντιο.

Ο νέος Πάπας, που εξελέγη το 1198, Ιννοκέντιος Γ', έστρεψε την προσοχή του στην πλήρη αποκατάσταση της

παπικής εξουσίας, στην οποία αποτελούσαν εμπόδιο οι εκάστοτε Γερμανοί Αυτοκράτορες και στην

τοποθέτησή του ως αρχηγού κατά του Ισλάμ σε επικείμενη Σταυροφορία. Οι πόλεις της Ιταλίας, αντιδρώντας στην γερμανική επιρροή, βρίσκονταν στο

πλευρό του Πάπα.

Ο πάπας Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216) θεωρείται από τις εμβληματικές μορφές του μεσαιωνικού παπικού κράτους καθώς προσπάθησε μέσω των Σταυροφοριών προς την Ανατολή, την Ισπανία και τους αιρετικούς να καθιερώσει τον παποκαισαρισμό

με αρκετή επιτυχία και να απλώσει, με λιγότερη επιτυχία, την επιρροή του καθολικισμού στον ορθόδοξο κόσμο.

Θεωρώντας ως εχθρό του παπισμού και της Ιταλίας την γερμανική αυτοκρατορική δυναστεία των Χόχενστάουφεν, που είχε στο θρόνο τον Φίλιππο της Σουαβίας (1198-1208), τον πέμπτο γιο του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσσα και αδερφό του αυτοκράτορα Ερρίκου Στ’, ο Πάπας άρχιζε να

υποστηρίζει την αντίπαλη φατρία του Όθωνα του Μπράουνσβαϊχ. Ο τελευταίος με τη βοήθειά του έγινε αυτοκράτορας από το 1209 ως το 1215. Εντούτοις υπήρξαν διαξιφισμοί μεταξύ τους

καθώς ο νέος γερμανός ηγεμόνας κληρονόμησε και την παραδοσιακή επιθετικότητα των Γερμανών στην Ιταλία. Εντούτοις δεν κατάφερε να επιβληθεί στον πανίσχυρο πάπα και μάλιστα αργότερα, χάνοντας τον πόλεμο με τους Γάλλους του Φιλίππου Αυγούστου (μάχη του Μπουβίν),

κατέρρευσε, έχασε τον βασιλικό τίτλο, και τελικά πέθανε το 1218.

Η διαμάχη του Φίλιππου και του Όθωνα για τον γερμανικό θρόνο και,

συνακόλουθα, την κορυφαία θέση ανάμεσα στους καθολικούς

ευρωπαίους ηγεμόνες, αποτελούσε πειρασμό για τον δυναμικό

Ιννοκέντιο. Η ακόρεστη δίψα του για επιβολή στους κοσμικούς ηγεμόνες

τον οδήγησε σε συμμαχία με τον Όθωνα (αριστερά) έναντι του Φίλιππου (δεξιά) που τελικά

δολοφονήθηκε για να ανέλθει στο θρόνο ο προστατευόμενος του πάπα.

Κι ενώ όλη η Ευρώπη επέλεγε στρατόπεδο για τον επικείμενο πόλεμο με τους Γάλλους ήδη να

πολεμούν τους Άγγλους, υπό αυτές τις συνθήκες κηρύχτηκε η Δ’

Σταυροφορία η οποία συγκίνησε μόνο κάποιους μεγάλους φεουδάρχες που αδιαφορούσαν για τη διαμάχη αυτή.

Ο ελάχιστα ικανός Βυζαντινός αυτοκράτορας, Αλέξιος Γ’ πιστεύοντας πως θα μπορούσε να αποτελέσει το Βυζάντιο ένα

ισχυρό κράτος, απέστειλε επιστολή στον Πάπα λέγοντας ότι μονό αυτός, ως

απόγονος της γνήσιας οικουμενικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας θα ήταν δυνατό να επιβληθεί πολιτικά σε όλο τον δυτικό

κόσμο. Στην πραγματικότητα, η πολύπλοκη εσωτερική και εξωτερική κατάσταση του Βυζαντίου δεν άφηνε καμία ελπίδα για την

επιτυχία τόσο φιλόδοξων σχεδίων.

Η Βρεφοκρατούσα στην αψίδα της Αγίας Σοφίας

Κωνσταντινουπόλεως. Αριστούργημα του 9ου αιώνα στη

Μεγάλη Εκκλησία.

Πάπας Ιννοκέντιος Γ’

Ο Ιννοκέντιος, σε αντίθεση με τους προκατόχους του, δεν ήθελε να βλέπει το Βυζάντιο ως μόνιμο αντίπαλο και άρχισε συνεννοήσεις για την ένωση των Εκκλησιών – με τους δικούς του όρους - με σκοπό την επέκταση της επιρροής του στην Ανατολή. Απειλούσε μάλιστα ότι σε περίπτωση που ο

Αλέξιος Γ’ φέρει αντιρρήσεις, θα υποστηρίξει τον εκθρονισθέντα αυτοκράτορα Ισαάκιο, που η κόρη του Ειρήνη Αγγελίνα είχε παντρευτεί τον Γερμανό ηγέτη Φίλιππο της Σουαβίας.

Αριστερά: Ο προσωπικός θυρεός του πάπα Ιννοκέντιος Γ’ (1198-1216) που είχε το κοσμικό όνομα Lotario de' Conti και καταγόταν από το Γκαβινιάνο της κεντρικής

Ιταλίας. Ο συγκεκριμένος πάπας έφερε τον Παπισμό στο αποκορύφωμα της ισχύος του στις αρχές του 13ου αι. και θεωρείτο η ισχυρότερη προσωπικότητα του

χριστιανικού κόσμου.Δεξιά: Το οικόσημο των Χοχενστάουφεν ως αυτοκρατόρων. Ο Φίλιππος

παντρεύτηκε το 1197 την ελληνίδα Ειρήνη που μετονομάστηκε σε Μαρία, πρώην γυναίκα του νορμανδού Ρογήρου Γ’ της Σικελίας, αφού το νησί καταλήφθηκε από

τον αδερφό του Ερρίκο Στ’ το 1194 και προσαρτήθηκε στο αυτοκρατορικό στέμμα.

Ο Αλέξιος Γ’ όχι μόνο δεν συμφώνησε με την πιθανή ένωση των εκκλησιών, αλλά σε επιστολή του υποστήριξε ότι η αυτοκρατορική εξουσία είναι ανώτερη από την πνευματική. Αυτό είχε ως

αποτέλεσμα να ενταθούν οι μεταξύ τους σχέσεις. Ταυτόχρονα με τις διπλωματικές προσεγγίσεις ο Ιννοκέντιος οργάνωνε από το 1198 την επικείμενη Σταυροφορία, κατά την οποία οι Χριστιανοί

της Ανατολής και της Δύσης θα ενώνονταν για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων από τα χέρια των ‘απίστων’. Απεσταλμένοι του Πάπα εστάλησαν σε όλους τους άρχοντες της Ευρώπης που

ταυτόχρονα υπόσχονταν άφεση αμαρτιών σε περίπτωση συμμετοχής.

Το σχεδόν ανίκητο θωρακισμένο ιππικό των

Σταυροφόρων σε άσκηση εφόδου. Οι

ιππείς της Ευρώπης δεν

είχαν αντίπαλο στο πεδίο τ ης

μάχης εκείνη την εποχή. Ο μόνος

τρόπος να ηττηθούν ήταν με επιθέσεις πολλών

τοξοτών από απόσταση, που

ενίοτε διασπούσαν την συμπαγή γραμμή τους, σκότωναν τα

άλογα και τους καθιστούσαν ευάλωτους,

Στο κάλεσμα όμως δεν ανταποκρίθηκε ικανοποιητικός αριθμός: ο βασιλιάς Φίλιππος Αύγουστος Β' της Γαλλίας είχε ήδη αφορισθεί λόγω του διαζυγίου του, ο Ιωάννης ο Ακτήμων

της Αγγλίας ήταν απασχολημένος σε συγκρούσεις με τους βαρόνους του, και στη Γερμανία, είχε ξεσπάσει αγώνας για την εξουσία μεταξύ του Όθωνα του Μπράουνσβάιχ και του

Φιλίππου του Σουαβίας. Από τους σημαντικούς βασιλιάδες μόνο αυτός της Ουγγαρίας, ανερχόμενης δύναμης του ύστερου Μεσαίωνα, έλαβε τυπικά μέρος στην Σταυροφορία και αυτός χωρίς τελικά να συμμετάσχει στις επιχειρήσεις. Πάντως οι πιο εκλεκτοί ιππότες της

Δύσης, κυρίως από τη βόρεια Γαλλία, ακολούθησαν τους Σταυροφόρους.

Απεικόνιση σταυροφόρων σε μεσαιωνικό χειρόγραφο.

Ο Δόγης Δάνδολος

Καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη της Δ’ Σταυροφορίας έπαιξε ο δόγης της Βενετίας Ερρίκος Δάνδολος. Αν και ανέβηκε στον «θρόνο» σε

ηλικία ογδόντα ετών, ήταν αρκετά δυναμικός ως

χαρακτήρας και είχε πλήρη επίγνωση των επιδιώξεων της Βενετίας, κυρίως των

οικονομικών. Επίσης υπήρξε, κατά τις πηγές, ρεαλιστής

και μεγαλοφυής διπλωμάτης, πολιτικός και πολύπειρος

οικονομολόγος.

Ο δόγης Ερρίκο Δάνδολο οδηγεί τους συμπατριώτες του και τους σταυροφόρους μαχητές στο Αιγαίο επιβαίνοντας στη ναυαρχίδα του η οποία

φέρει τα εμβλήματα της Δημοκρατίας του Αγίου Μάρκου.

Την εποχή εκείνη οι σχέσεις Βενετίας και Βυζαντίου δεν ήταν φιλικές. Ένας θρύλος αναφέρει

ότι ο Δάνδολος, όταν ήταν νεώτερος και έμενε για ένα

διάστημα φιλοξενούμενος στην Κωνσταντινούπολη, τυφλώθηκε

ύπουλα από κάποιους Βυζαντινούς με ένα κοίλο

κάτοπτρο που αντανακλούσε τις ακτίνες του ήλιου και το γεγονός αυτό ήταν η αιτία του μίσους που έτρεφε ο δόγης προς το Βυζάντιο. Βέβαια η αμοιβαία δυσπιστία και ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο

κρατών είχαν βαθύτερα αίτια οικονομικής φύσης.

Η περίφημη εικόνα της Δέησης στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως. Η

Δυτικοευρωπαίοι δεν σεβάστηκαν τη χιλιόχρονη

αυτοκρατορία που προστάτευσε τόσες φορές

τη Δύση από τους βάρβαρους της Ανατολής.

Ο Δάνδολος είχε αντιληφθεί καλά ότι η Ανατολή (χριστιανική και μωαμεθανική) ήταν πηγή πλούτου και έστρεψε την προσοχή του πρώτα στον πλησιέστερο αντίπαλο, το Βυζάντιο. Ως

πρώτο βήμα ζήτησε την πλήρη αποκατάσταση όλων των εμπορικών προνομίων που είχε αποκτήσει η Βενετία παλαιότερα στο Βυζάντιο και είχαν περιοριστεί την εποχή των

Κομνηνών. Επίσης, όπως και ο Πάπας, έτσι και ο Δάνδολος απειλούσε ότι θα υποστηρίξει τις αξιώσεις επί του βυζαντινού θρόνου της οικογένειας του εκθρονισθέντος Ισαάκιου Αγγέλου.

Η «Εις Άδου Κάθοδος», έξοχο βυζαντινό

ψηφιδωτό στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου της

Βενετίας. Χρονολογείται τον 11ο αιώνα, εποχή που η βυζαντινή καλλιτεχνική

επίδραση στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία

ήταν ολοκληρωτική. Χαρακτηριστική είναι η δίγλωσση επιγραφή, στα ελληνικά και λατινικά.

Προπαρασκευή

Κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας της Δ’ Σταυροφορίας δύο χαρακτήρες έπαιξαν σημαντικό ρόλο: ο Πάπας Ιννοκέντιος Γ’ ως αντιπρόσωπος του πνευματικού παράγοντα και ο δόγης Ερρίκος Δάνδολος, ως εκπρόσωπος του κοσμικού παράγοντα, που έδινε προτεραιότητα

στους υλιστικούς εμπορικούς σκοπούς. Ο κόμης Θεοβάλδος Γ' (Τιμπώ) της Καμπανίας εξελέγη αρχηγός του στρατού των Σταυροφόρων, αλλά πέθανε ξαφνικά πριν αρχίσει η

Σταυροφορία. Ως νέος ηγέτης εκλέχθηκε το 1201 ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός με αποτέλεσμα η αρχηγία να περιέλθει για πρώτη φορά σε γερμανοϊταλό πρίγκιπα.

Ο Βονιφάτιος ευλογείται ως αρχηγός της νέας Σταυροφορίας. Ο περίφημος ιππότης

ήταν αδερφός του Κορράδου Α’ της Ιερουσαλήμ και ξάδερφος του βασιλιά Φιλίππου της Σουαβίας. Έχασε τη ζωή

του το 1207 σε μάχη με τους Βουλγάρους κι αφού είχε ιδρύσει δικό του βασίλειο στην Ελλάδα. Πάνω το οικόσημο

των Μομφερά (βορειοδυτική Ιταλία).

Έναρξη της Σταυροφορίας: Ζάρα

Οι Σταυροφόροι έπρεπε να συγκεντρωθούν αρχικά στη Βενετία, που

αντί ορισμένου χρηματικού ποσού ανέλαβε να τους μεταφέρει με τα πλοία

της στην Ανατολή. Η Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας όμως δεν ήθελε

να τους μεταφέρει πριν εισπράξει ολόκληρο το χρηματικό ποσό που της

είχαν υποσχεθεί. Μη έχοντας όλο το ποσό, οι Σταυροφόροι αναγκάστηκαν να

δεχτούν την πρόταση του Δάνδολου: να τον βοηθήσουν να καταλάβει τη

δαλματική πόλη Ζάρα (σημερινή Ζαντάρ) που είχε αποσπαστεί από τη Βενετία για να τεθεί υπό την διπλή προστασία της

Ουγγαρίας και του πάπα.

Ο δαιμόνιος επιχειρηματίας που έγινε δόγης, Ερρίκος Δάνδολος, κηρύσσει την

έναρξη της Σταυροφορίας στους βενετούς μέσα στον

Άγιο Μάρκο.

Αν και ο καθολικός βασιλιάς της Ουγγαρίας Έμεριχ Α’ , κύριος της Ζάρα, μετείχε τυπικά στην Σταυροφορία, οι Σταυροφόροι δέχτηκαν την πρόταση του δόγη και κατευθύνθηκαν

εναντίον της Ζάρα, για να πολιορκήσουν, για πρώτη φορά στην ιστορία των Σταυροφοριών, μια χριστιανική πόλη. Άλλωστε είχαν τη συγκατάβαση του παπικού λεγάτου Πέτρου της

Κάπουα που έγραψε σχετικά με την αναγκαιότητα της ενέργειας τούτης στον πάπα.

Πάνω: Σύγχρονη όψη της Ζάρα (Ζαντάρ) με τη χαρακτηριστική χερσόνησο της παλιάς πόλης.

Δεξιά: Το έμβλημα του ουγγρικού βασιλείου στο οποίο ήταν τυπικά υποτελές το ναυτικό κρατίδιο.

Έτσι η Σταυροφορία που προορίζονταν να στραφεί κατά των μουσουλμάνων "απίστων"

άρχισε την πολιορκία μιας χριστιανικής πόλης στην οποία ζούσαν Σταυροφόροι.

Παρά τις απειλές του Πάπα για μαζικούς αφορισμούς και την αποχώρηση του

σημαντικού φεουδάρχη Σιμόν ντε Μομφόρ που διαχώρισε τη θέση του, οι σταυροφόροι κατέλαβαν τη Ζάρα και την κατέστρεψαν. Δεν πτοήθηκαν ούτε όταν οι κάτοικοι της

πόλης τοποθέτησαν στα τείχη Εσταυρωμένους.

Το οικόσημο του των φεουδαρχών του Μομφόρ

στη βόρειο Γαλλία.

Όταν ο Πάπας πληροφορήθηκε την κατάληψη της Ζάρα και άκουσε τα εναντίον των Σταυροφόρων και των Ενετών παράπονα του Βασιλιά της Ουγγαρίας, προέβη στον αφορισμό τους. Αυτό, όμως, δεν είχε κανένα αποτέλεσμα, και έτσι ανακάλεσε μετέπειτα τον αφορισμό

κατά των Σταυροφόρων αφήνοντας 'τιμωρημένους' μόνο τους Βενετούς με τους οποίους άλλωστε η Αγία Έδρα δεν είχε ποτέ και δε θα είχε ούτε στο μέλλον σχέσεις εξάρτησης.

Πάντως, ο Ιννοκέντιος δεν απαγόρευσε στους Σταυροφόρους να έρχονται σε επαφή με τους αφορεσμένους Βενετούς και έτσι η συνεργασία τους συνεχίστηκε.

Όψη της μεσαιωνικής πόλης της Ζαντάρ στις Δαλματικές ακτές της σημερινής Κροατίας.

Παρέκκλιση προς Κωνσταντινούπολη

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ζάρα, αναδείχτηκε μια νέα προσωπικότητα στο προσκήνιο: ο γιος του εκθρονισμένου βυζαντινού αυτοκράτορα Ισαάκιου Β’ , Αλέξιος

(μετέπειτα Αλέξιος Δ’ Άγγελος), που είχε καταφύγει στη Δύση με σκοπό να ζητήσει βοήθεια για την αποκατάσταση του θρόνου του. Ενώ αρχικά κατέφυγε στην Γερμανία, ο Όθωνας του Μπράουνσβάιχ, σύζυγος της αδερφής του Ειρήνης, ήταν ανίκανος να τον υποστηρίξει, λόγω

εσωτερικών προβλημάτων στην χώρα του, έστειλε όμως αντιπροσωπεία στη Ζάρα, ζητώντας από τη Βενετία και τους Σταυροφόρους να τον βοηθήσουν.

Ένας από τους πλέον ανίκανους βυζαντινούς αυτοκράτορες υπήρξε ο Αλέξιος Δ’, γιός του Ισαάκιου Β’ Αγγέλου. Η αφροσύνη του έδωσε την ιδανική ευκαιρία στους σταυροφόρους να πραγματοποιήσουν ανέλπιστα ένα παλαιό όνειρο της Δύσης: την υποταγή του Βυζαντίου στον Καθολικό κόσμο. Ο Αλέξιος, κοντόφθαλμος και ανάξιος, δεν διέγνωσε τα κίνητρα των Βενετών και των Φράγκων και τους άνοιξε διάπλατα το δρόμο για το έγκλημα του 1204.

Για τη βοήθεια αυτή ο Αλέξιος υποσχέθηκε απερίσκεπτα, σε ό, τι αφορούσε τον θρησκευτικό

τομέα, να υποτάξει το Βυζάντιο στη Ρώμη, αλλά και να πληρώσει ένα μεγάλο

χρηματικό ποσό μετά την αποκατάστασή του και, τέλος,

να συμμετάσχει και ο ίδιος προσωπικά στην μετέπειτα Σταυροφορία με 10 χιλιάδες βυζαντινούς στρατιώτες. Οι

σταυροφόροι ίσως να πίστεψαν τις ουτοπικές του υποσχέσεις από άγνοια της πραγματικής

αδυναμίας της Ρωμανίας, ίσως όμως και να θεώρησαν πως ούτως ή άλλως θα έβρισκαν τρόπο να πληρωθούν για την

εκστρατεία αυτή, ακόμη και αν έπρεπε να πάρουν το αντίτιμο

μόνοι τους και με τη βία.

Ο Δάνδολος αντιλήφθηκε αμέσως όλα τα πλεονεκτήματα αυτής της πρότασης και ήθελε να παίξει κύριο ρόλο στην εκστρατεία κατά της Κωνσταντινούπολης. Έβλεπε ότι ανοίγονταν

μεγάλες ευκαιρίες από αυτή την τροπή των γεγονότων. Αρχικά, οι Σταυροφόροι δεν ενέκριναν αυτή την αλλαγή στα σχέδια, όμως τελικά συμφώνησαν με τον Δάνδολο

Η καρδιά της παλαιάς πόλης της Βενετίας. Διακρίνεται η πλατεία του Αγίου Μάρκου κάτω δεξιά και η μοναδική ρυμοτομία της

νησιωτικής πόλης.

Οι περισσότεροι από τους Σταυροφόρους αποφάσισαν να

συμμετάσχουν κατά της Κωνσταντινούπολης, υπό τον όρο μετά να κατευθυνθούν προς την

Αίγυπτο. Έτσι, τον Μάιο του 1203 ο Ενετικός στόλος με τον Δάνδολο, τον

Βονιφάτιο Μομφερατικό και τον πρίγκιπα Αλέξιο, απέπλευσε από τη

Ζάρα. Στα μεγαλύτερα βενετικά πλοία επέβαιναν οι αρχηγοί. Ύστερα

από ένα μήνα έκανε την εμφάνισή του στην πρωτεύουσα της

Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.

Η άλωση της Ζάρα σε πίνακα της νεότερης ευρωπαϊκής τέχνης.

Πολλοί ερευνητές πάντως έχουν δώσει μεγάλη σημασία στο ζήτημα αυτής της παρέκκλισης της Σταυροφορίας προς Κωνσταντινούπολη. Αυτή η εκδοχή των τυχαίων συμπτώσεων που

οδήγησαν τελικά την Σταυροφορία κατά του Βυζαντίου, υποστηρίζεται από τον ιστορικό Γοδεφρείδο Βιλλεαρδουίνο, που είχε συμμετάσχει στην Σταυροφορία και είναι κύρια πηγή της

Δ' Σταυροφορίας. Υπάρχουν όμως και άλλοι που υποστηρίζουν ότι η πορεία κατά της Κωνσταντινούπολη είχε μυστικά αποφασιστεί εξαρχής από τον Πάπα και τον Γερμανό βασιλιά

Φίλιππο της Σουαβίας.

Μια άλλη ιστορική πηγή, ο Γάλλος μελετητής, Μα-Λατρί, υποστήριξε ότι η Βενετία, είχε μυστική συνθήκη με τον Σουλτάνο της Αιγύπτου και, ως εκ τούτου, με δεξιοτεχνία ανάγκασε

τους Σταυροφόρους να εγκαταλείψουν τον βασικό τους στόχο, την Αίγυπτο, και να κατευθυνθούν εναντίον του Βυζαντίου.

Η πλατεία του Αγίου Μάρκου σε ζωγραφικό πίνακα των νεότερων χρόνων.

Πέρα από τις διάφορες θεωρίες, οι πηγές συγκλίνουν σε ένα συμπέρασμα: ότι επικράτησε η ισχυρή θέληση του Δάνδολου, ο οποίος είχε ανησυχήσει από την οικονομική ανάπτυξη των

άλλων ιταλικών κρατών, της Γένουας και της Πίζας, που είχαν «βάλει χέρι» στις αγορές της Ανατολής και προσδοκούσε στον απεριόριστο πλούτο και λαμπρό μέλλον από την κατάκτηση

των αγορών της Ανατολής.

Σημερινή όψη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, της πολιτικής δύναμης που πρωταγωνίστησε στο προσκήνιο και το παρασκήνιο της ανόσιας σταυροφορίας.

Τελικά, κατά τα τέλη του Ιουνίου του 1203, ο στόλος των Σταυροφόρων έφτασε στην Κωνσταντινούπολη, η οποία την εποχή εκείνη κατά τον βυζαντινό ιστορικό Νικήτα Χωνιάτη, θύμιζε στους Δυτικοευρωπαίους «την Σύβαρι, που ήταν γνωστή για την μαλθακότητά της».

Από σύγχρονες δυτικές πηγές, αναφέρεται ο απεριόριστος θαυμασμός που έτρεφαν οι Σταυροφόροι για το πλούτο που κατείχε η Πόλη.

Αριστερά: Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης περιέγραψε γλαφυρά την Σταυροφορία και αποτελεί τη βασική βυζαντινή πηγή.

Δεξιά: Ο βενετικός στόλος φτάνει έξω από τη Βασιλεύουσα φέρνοντας και τον Αλέξιο μαζί του. Εικονογραφημένο χειρόγραφο του 15ου αι.

Η πρώτη παρουσία των Λατίνων στην Πόλη (1203)

Φαινόταν πιθανό ότι η οχυρωμένη βυζαντινή πρωτεύουσα θα μπορούσε να αντισταθεί με

επιτυχία στους Σταυροφόρους, των οποίων ο αριθμός δεν ήταν τόσο μεγάλος. Οι τελευταίοι,

όμως, αποβιβάστηκαν στην ευρωπαϊκή ακτή και κατέλαβαν τον Γαλατά, έσπασαν την αλυσίδα που

έκλεινε τον Κεράτιο κόλπο και εισχώρησαν σε αυτόν πυρπολώντας τα πλοία που βρίσκονταν εκεί. Ταυτόχρονα οι ιππότες επιτέθηκαν κατά της πόλης, που παρά την απεγνωσμένοι αντίσταση, ιδιαίτερα από τους μισθοφόρους Βαράγγους, καταλήφθηκε

εύκολα τον Ιούλιο του 1203 από τους Σταυροφόρους.

Σταυροφόρος της Δ’ Σταυροφορίας, πιθανότατα από

τη βόρειο Ιταλία.

Ο Αλέξιος Γ΄ που δεν είχε ούτε τη θέληση, ούτε τη δύναμη να αντισταθεί, εγκατέλειψε την πόλη και διέφυγε παίρνοντας μαζί του το δημόσιο θησαυροφυλάκιο. Ο Ισαάκιος Β΄

απελευθερώθηκε από τη φυλακή και επανήλθε στον θρόνο, ενώ ο γιος του Αλέξιος που είχε φτάσει μαζί με τους Σταυροφόρους ανακηρύχθηκε συν-αυτοκράτορας (Αλέξιος Δ΄). Η πρώτη

αυτή πολιορκία και, κατά κάποιο τρόπο, κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους έγινε με σκοπό την αποκατάσταση του Ισαακίου Β΄ στον θρόνο.

Πανοραμική άποψη των βυζαντινών ψηφιδωτών στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου της Βενετίας. Η βυζαντινή τέχνη γονιμοποίησε επί αιώνες τον

δυτικό πολιτισμό του Μεσαίωνα, όμως οι πολεμιστές της Δύσης ανταπέδωσαν με αχαριστία την ευεργεσία αυτή.

Αλλαγή σχεδίων

Η συνέχεια της Σταυροφορίας δεν ήταν αυτή που είχε σχεδιαστεί στη

Ζάρα. Το αυτοκρατορικό ταμείο πλέον ήταν άδειο. Απελπισμένος ο νέος συν-αυτοκράτορας προσπαθεί να συλλέξει το χρηματικό ποσό που έχει υποσχεθεί

στους Σταυροφόρους με διάφορους τρόπους: πρόσθετοι φόροι, δασμοί,

συλλέγεται ακόμη και το ασήμι και το χρυσάφι από το στολισμό της

εκκλησιαστικής περιουσίας. Όμως ο λαός της Κωνσταντινούπολης τρέφει εχθρικά αισθήματα για την νέα του

εξουσία, που την θεωρούσε προδοτική καθώς συναίνεσε στην Άλωση της

πόλης. Παράλληλα μισεί τους Λατίνους οι οποίοι φέρονται σαν να είναι οι ντε φάκτο κύριοι της Πόλης

και όχι μαχητές του Χριστού. Η επανάσταση δεν αργεί να ξεσπάσει.

Οι σταυροφόροι μέσα στην Κωνσταντινούπολη. Χαρακτικό

του Γκουστάβ Ντόρ (1877).

Ο λαός της Πόλης, στη δύσκολη αυτή συγκυρία και με αίσθημα ευθύνης για την

ταπείνωση που υφίστατο η Ρωμανία, πραγματοποιεί δυναμική εμφάνιση στο

πολιτικό σκηνικό μετά από πολύ καιρό και ανατρέπει την εξουσία του τον Αλέξιο Δ’

ανακηρύσσοντας αυτοκράτορα τον πρωτοβεστιάριο Αλέξιο Ε΄ Δούκα

«Μούρτζουφλο» το Φεβρουάριο του 1204. Ο Μούρτζουφλος, που δολοφονεί τον

προκάτοχό του, υποστηριζόταν από την παράταξη που διατίθεντο εχθρικά προς

τους Σταυροφόρους, δεν δέχεται σε καμία περίπτωση να τηρήσει τους όρους των

προκατόχων του με τους Σταυροφόρους και αρνείται οποιονδήποτε συμβιβασμό. Αντίθετα προσπαθεί να οργανώσει την

άμυνα της πόλης για ενδεχόμενη επίθεση που δεν αργεί να πραγματοποιηθεί.

Ο Αλέξιος Ε’ σε εικονογραφημένο χειρόγραφο.

Οι Σταυροφόροι μετά το θάνατο του Ισαακίου και του Αλεξίου, ύστερα από διαταγή του ίδιου του Μούρτζουφλου, θεώρησαν τους εαυτούς τους απαλλαγμένους από κάθε υποχρέωση που είχαν

αναλάβει έναντι του Βυζαντίου. Η ευθεία σύγκρουση Ελλήνων και Σταυροφόρων ήταν πια αναπόφευκτη και οι δεύτεροι άρχισαν να σχεδιάζουν την, για λογαριασμό τους, κατάκτηση της

Κωνσταντινούπολης. Τον Μάρτιο του ίδιου έτους (1204) πραγματοποιήθηκε μεταξύ Βενετίας και Σταυροφόρων συνθήκη, σχετικά με τη διαίρεση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Partitio terrarum

imperii Romaniae). Η πρώτη πρόταση της συνθήκης είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή: «Εν ονόματι του Χριστού, πρέπει να καταλάβουμε, δια των όπλων, την πόλη» .

Αναπαράσταση ιπποτών του 12ου -13ου αι.

Τα κύρια σημεία της συνθήκης είχαν ως εξής: Α) Η κυβέρνηση των Λατίνων θα εγκαθίστατο στην πόλη και οι σύμμαχοι τους θα

συμμετείχαν στην κατανομή των λαφύρων.Β) Επιτροπή αποτελούμενη από έξι Βενετούς και έξι Γάλλους, θα εξέλεγε εκείνον που, κατά

τη γνώμη τους, θα κυβερνούσε καλύτερα τη χώρα «προς δόξαν του Θεού, της Αγίας Ρωμαϊκής Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας».

Γ) Ο Αυτοκράτορας θα είχε στη διάθεσή του το ένα τέταρτο της πόλης, την έξω από την πόλη περιοχή, καθώς και δύο ανάκτορα εντός της πόλης.

Δ) Τα υπόλοιπα τρία τέταρτα θα δίνονταν κατά το ήμισυ στους Βενετούς και το υπόλοιπο στους άλλους Σταυροφόρους.

Ε) Όλοι οι Σταυροφόροι που θα λάμβαναν μικρές ή μεγάλες κτήσεις, εκτός από τον Ερρίκο Δάνδολο, όφειλαν να ορκιστούν πίστη στον Αυτοκράτορα.

Ο Ποσειδών δωρίζει τα πλούτη της θάλασσας στη Βενετία. Πίνακας του φημισμένου ιταλού μπαρόκ ζωγράφου Τζοβάννι Μπατίστα

Τιέπολο (1750).

Οριστική Άλωση και λεηλασίες  

Αφού οι Σταυροφόροι δέχθηκαν τους όρους αυτούς, άρχισαν την προσπάθειά τους να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη με συνδυασμένες επιθέσεις από ξηρά και θάλασσα. Μια πρώτη επίθεση

των Σταυροφόρων το πρωί της 9ης Απριλίου 1204 εναντίον του θαλάσσιου τείχους αποκρούστηκε.

Οι βενετικές γαλέρες αποτελούν την αιχμή

του δόρατος της λατινικής επίθεσης

στην Πόλη τον Απρίλιο του 1204. Η αρχή της

πτώσης θα έλθει πράγματι από την παραβίαση των

θαλασσίων τειχών, καθώς οι Βυζαντινοί δεν διέθεταν ούτε

στόλο ούτε επαρκείς άνδρες να τα υπερασπίσουν.

Αναγεννησιακός πίνακας του περίφημου

βενετού ζωγράφου Τιντορέττο.

Σε πολλούς στρατιώτες άρχισε να καλλιεργείται η εντύπωση πως ο Θεός τους στέλνει δυσκολίες

επειδή πολεμούν έναν άλλο χριστιανικό λαό και άρχισαν να χάνουν το ηθικό τους. Για το λόγο αυτό

οι αρχηγοί κάλεσαν ιππότες και προσκυνητές να συγκεντρωθούν στις 11 Απριλίου στο κυριακάτικο

κήρυγμα όπου τους μίλησαν οι εκπρόσωποι του πάπα, οι επίσκοποι διαφόρων πόλεων που μετείχαν στην εκστρατεία (Σουασόν, Τρουά, Χάλμπερστάντ)

και οι απλοί κληρικοί. Οι παραπάνω τους διαβεβαίωσαν πως δεν είναι αμαρτία να σκοτώσουν

τους Έλληνες και να κατακτήσουν τη χώρα τους, γιατί η σταυροφορία είναι δίκαιη. Και είναι δίκαιη εφόσον οι Έλληνες έχουν πάψει να υπακούουν στον πάπα και σκότωσαν μάλιστα τον αυτοκράτορα με τον οποίον οι Φράγκοι συμφώνησαν την υποταγή

της Ανατολικής στη Δυτική εκκλησία, την υποταγή της Ρωμανίας στη Δύση.

Το «Στέμμα του Κυρίου». Πρόκειται πιθανόν για βυζαντινό στέμμα που φυλάσσεται στην νεότερη χρυσή λειψανοθήκη στη Νότρ Ντάμ

του Παρισιού. Πωλήθηκε από το Λατίνο Αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης

Βαλδουίνο Β’ στο γάλλο βασιλιά Λουδοβίκο Θ’ τον Άγιο περί το 1250.

Με ανυψωμένο το ηθικό οι Λατίνοι επιτέθηκαν εκ νέου στις 12 Απριλίου, όμως η επίθεση στο τείχος του Κεράτιου συναντούσε σκληρή αντίσταση. Οι Βενετοί, που είχαν δέσει τις γαλέρες τους ανά δύο και τις είχαν υπερυψώσει με ξύλινες κατασκευές, τις οδήγησαν γεμάτες στρατό

κατά των πύργων. Μετά από σκληρή μάχη, το απόγευμα δυο ιππότες από το Σουασόν, ο Αντρέ Ντυρεμπουάζ και ο Ζαν ντε Σουασί κατάφεραν να ανέλθουν σε έναν πύργο του θαλάσσιου

τείχους. Τους ακολούθησαν και άλλοι και σε λίγο είχαν καταλάβει τέσσερεις πύργους.

Ενόσω οι ιππότες προσπαθούσαν να κρατήσουν τους πύργους, μια άλλη ομάδα υπό τον κόμη Πέτρο της Αμιένης κατόρθωσε

να ανακαλύψει μια παλαιή πόρτα του τείχους την οποία άνοιξαν. Μετά την αποκάλυψη του περάσματος ο Αλώμ ντε Κλαρί (αδερφός του ενός χρονικογράφου της Σταυροφορίας

Ρομπέρ ντε Κλαρί) εισήλθε πρώτος στην Πόλη ακολουθούμενος από άλλους ιππότες και πεζούς. Η ομάδα του Πέτρου

κατόρθωσε να ανοίξει τρεις πύλες και από εκεί οι ιππότες άρχισαν να εισβάλλουν έφιπποι ή πεζοί στην Βασιλεύουσα σε μεγάλες ομάδες. Ο αυτοκράτορας υποχώρησε προς το Ιερόν

Παλάτιον έχοντας χάσει κάθε ελπίδα και διάθεση για αντίσταση.

Αριστερά: Το οικόσημο της

Αμιέννης.

Δεξιά: Σταυροφόρος του 13ου αι.

Προσέξτε το κάλυμμα

κεφαλής που φορά για

προστασία από τν

υπερθέρμανση του κράνους

τους θερινούς μήνες.

Την νύχτα οι σταυροφόροι μετέφεραν και τον υπόλοιπο στρατό στο θύλακα που είχαν

δημιουργήσει στις όχθες του Κερατίου. Μόλις ξημέρωσε πάνω από 10 χιλιάδες πολεμιστές από

τη Δύση εφόρμησαν πλέον στους δρόμους της πόλης. Η βυζαντινή ηγεσία απέδειξε τότε πως

δεν ήταν σε θέση να αντιμετωπίσει τις περιστάσεις. Ο Αλέξιος Ε' Μουρτζούφλος και πολλοί ευγενείς κι ο πατριάρχης εγκατέλειψαν

την πόλη από τις χερσαίες πύλες προς τη Θράκη πριν την τελική έφοδο. Αργότερα ο ίδιος

συνελήφθη και θανατώθηκε.

Πάνω: Το οικόσημο του Μπλουά. Ο Λουδοβίκος του Μπλουά ήταν ένας από τους ηγέτες της Σταυροφορίας.

Μαζί με τον ξάδερφό του Τιμπώ της Καμπανίας (που πέθανε μόλις το 1199) αποτέλεσαν τους πρώτους ευγενείς που ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Ιννοκέντιου Γ’ για

σταυροφορία. Διοικούσε μια από τις μεγάλες μονάδες κατά την πρώτη επίθεση του 1203. Έπειτα ασθένησε για καιρό και δεν έλαβε μέρος στην άλωση του 1204. Έχασε τη ζωή

του το 1205 πολεμώντας τους Βουλγάρους.

Αριστερά: Απεικόνιση του δεύτερου Λατίνου αυτοκράτορα Ερρίκου της Φλάνδρας (1206-1216). Ο Ερρίκος θεωρείται

ο ικανότερος των Λατίνων αυτοκρατόρων.

Έτσι με το ξημέρωμα της 13ης Απριλίου, οι επιτιθέμενοι άρχισαν να προελαύνουν χωρίς να συναντήσουν ουσιαστική αντίσταση, παρά μόνο από τους σκληροτράχηλους Βάραγγους, την αυτοκρατορική φρουρά, που εντυπωσίασαν τους Λατίνους με τη μαχητικότητά τους και την

πίστη τους στην αυτοκρατορία. Εν τέλει κι εκείνοι συνθηκολόγησαν μαζί με όσους ευγενείς και ιερείς είχαν μείνει.

Η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας «έπεσε αφού υπέστη την επίθεση αυτής της εγκληματικής και πειρατικής εκστρατείας που λέγεται Δ' Σταυροφορία» κατά τον μεγάλο άγγλο

ιστορικό σερ Στήβεν Ράνσιμαν. Μετά την κατάληψη της πόλης, επί τρεις μέρες και με πρωτοφανή αγριότητα και μίσος, έσφαξαν, αιχμαλώτισαν, κακοποίησαν ανθρώπους και λεηλάτησαν κάθε τι

που είχε συγκεντρωθεί, δια μέσου των αιώνων, στην Κωνσταντινούπολη. Τίποτα δεν έμεινε σεβαστό: οι εκκλησίες, τα λείψανα, τα μνημεία τέχνης. Οι ιππότες της Δύσης και οι στρατιώτες

τους, καθώς και οι Λατίνοι μοναχοί και ηγούμενοι, έλαβαν και αυτοί μέρος στη λεηλασία

Εξιδανικευμένη εικόνα της εισβολής των

Σταυροφόρων στην Πόλη τον Απρίλιο του 1204. Οι

νικητές φεουδάρχες παρελαύνουν στην πόλη, ενώ η βία και η λεηλασία υπονοούνται διακριτικά σε παραπληρωματικά

στοιχεία του πίνακα του Ευγένιου Ντελακρουά

(1840).

Κατά τη διάρκεια των τριών ημερών λεηλασίας, χάθηκαν πολλά πολύτιμα έργα τέχνης, πολλές βιβλιοθήκες λαφυραγωγήθηκαν και πολλά χειρόγραφα καταστράφηκαν, ενώ η Αγία Σοφία

λεηλατήθηκε ανελέητα. Παραδομένοι στη δίψα για αρπαγή και λιγότερο ίσως στο ανθελληνικό τους μένος, οι στρατιώτες βεβήλωσαν εκκλησίες, άνοιξαν τους αυτοκρατορικούς τάφους και

διασκόρπισαν τα λείψανα, ενώ μετέτρεψαν την Αγία Σοφία σε στάβλο. Μεθυσμένοι σταυροφόροι γλεντούσαν μέσα σε εκκλησίες σφάζοντας όσους ορθοδόξους είχαν καταφύγει σε αυτές και ύστερα

λεηλατώντας τις άγρια. Μέσα στην παραφορά τούτης της ακολασίας ανέβασαν μια πόρνη στον πατριαρχικό θρόνο για να τραγουδήσει.

Η επίθεση των Σταυροφόρων από εικονογραφημένο χειρόγραφο του 1330 της Ιστορίας του Γοδεφρείδου Βιλλεαρδουίνου (Geoffreoi de

Villehardouin), μαρεσάλη της Σταυροφορίας και επίσημου ιστορικού της.

Ο έτερος χρονικογράφος και μαρεσάλης του στρατεύματος Γοδεφρείδος Βιλλεαρδουίνος

παρατηρεί ότι «από την εποχή της δημιουργίας του κόσμου, ποτέ, σε καμία

πόλη, δεν κατακτήθηκαν τόσα λάφυρα». Ο Νικήτας Χωνιάτης, αυτόπτης μάρτυρας της κατάληψης της πόλης, δίνει μια τρομακτική

εικόνα της λεηλασίας, της βίας και της ερήμωσης που έφεραν οι Σταυροφόροι.

Περίλυπος, στο μεγάλο του θρήνο κατά την εξιστόρηση της αλώσεως, αναφέρει πως «Η

Κωνσταντίνου πόλη, η ομορφότερη, ο οφθαλμός του κόσμου, η χαρά όλων των

εθνών και το πλέον ξακουστό μέρος, αλώθηκε μα και βεβηλώθηκε,

απογυμνώθηκε από όλον τον πλούτο της από τα έθνη της Δύσης, από τυχάρπαστους

ανθρώπους και βαρβάρους».

Οι Λατίνοι στρατιώτες, αν και φέρουν το Σταυρό, εξοντώνουν τους ορθοδόξους Έλληνες και

λεηλατούν τη μεγαλύτερη χριστιανική πόλη του κόσμου.

Μετά από αυτή την Σταυροφορία, όλη η δυτική Ευρώπη κοσμήθηκε με τους θησαυρούς της Κωνσταντινούπολης, ενώ οι περισσότερες από τις εκκλησίες γέμισαν ιερά λείψανα και

καλλιτεχνικούς θησαυρούς. Το μεγαλύτερο μέρος των λειψάνων, που βρίσκονταν σε μοναστήρια της Γαλλίας, καταστράφηκε κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης (1789). Τα τέσσερα

ορειχάλκινα άλογα που αποτελούσαν ένα από τα καλύτερα στολίδια του Ιπποδρόμου της Κωνσταντινούπολης, μεταφέρθηκαν από τον Δάνδολο στην Βενετία, όπου και διακοσμούν σήμερα

την εξώθυρα του καθεδρικού ναού του Αγίου Μάρκου (φωτο).

Το νέο πολιτικό σκηνικό

Εν τω μεταξύ προέκυψε το πρόβλημα της οργάνωσης της κατακτηθείσας περιοχής

από τους Σταυροφόρους. Τελικά αποφασίστηκε η ίδρυση μια

Αυτοκρατορίας, όμοιας με αυτής που προϋπήρχε και τέθηκε ζήτημα εκλογής

Αυτοκράτορα. Ο επικρατέστερος φαίνονταν ο Βονιφάτιος ο Μομφερατικός. Ο Δάνδολος

όμως φαίνεται ότι αντιτάχθηκε στην υποψηφιότητα αυτή, θεωρώντας τον πολύ ισχυρό και φοβούμενος το γεγονός ότι οι

κτήσεις του (Λομβαρδία) βρίσκονταν πολύ κοντά στην Βενετία. Άλλωστε είχε την

υποστήριξη των μισητών Γενοβέζων. Έτσι, μετά από ψηφοφορία στις 9 Μαΐου, επιλέχτηκε ο Βαλδουίνος, κόμης της

Φλάνδρας, που απείχε περισσότερο από τη Βενετία, είχε την υποστήριξη των βαρόνων της βόρειας Γαλλίας, ενώ συγχρόνως ήταν

και φιλικός προς τους Βενετούς.

Άγαλμα του Βαλδουίνου (Baudouin) , κόμη της Φλάνδρας και του Αινώ, πρώτου ηγεμόνα της Λατινικής αυτοκρατορίας της Κωνσταντινούπολης (1204-1205), στη γενέτειρά του στη βελγική πόλη Μονς. Υπήρξε πρωταγωνιστής της σταυροφορίας

και πέθανε το 1205 ως αιχμάλωτος του βούλγαρου ηγεμόνα Ιωάννη.

Σχετικά με τη διανομή των εδαφών, η Κωνσταντινούπολη, βάσει της συμφωνίας, ο Βαλδουίνος έλαβε τα πέντε όγδοα και ο Δάνδολος τα τρία όγδοα μαζί με την Αγία Σοφία. Ο Βαλδουίνος

έλαβε και την περιοχή της νότιας Θράκης, ένα μικρό τμήμα της βορειοδυτικής Μικράς Ασίας στον Ελλήσποντο και μερικά νησιά του Αιγαίου. Ο Βονιφάτιος, μετά από αμοιβαίες ανταλλαγές, πήρε τη Μακεδονία με τη Θεσσαλονίκη καθώς και τη βόρεια Θεσσαλία και γινόταν υποτελής

του Βαλδουίνου.

Αριστερά: Ο πέμπτος και τελευταίος λατίνος αυτοκράτορας Βαλδουίνος Β’ (1228 – 1261, κράτησε τον αυτοκρατορικό τίτλο μέχρι το

θάνατό του το 1268 αν και είχε χάσει το θρόνο του), ανιψιός του Βαλδουίνου Α’ ήταν και ο μακροβιότερος στο θρόνο του βραχύβιου

βασιλείου.Πάνω: Ο θυρεός της Λατινικής Αυτοκρατορίας

της Κωνσταντινούπολης (1204-1261).

Η Βενετία κατά τον διαμοιρασμό, εξασφάλισε τη μερίδα του λέοντος. Η Δημοκρατία του Αγίου Μάρκου έλαβε μερικές περιοχές στις ακτές της Αδριατικής, όπως π.χ. το Δυρράχιο, τα νησιά του Ιονίου, το μεγαλύτερο μέρος των νησιών του Αιγαίου, περιοχές στην Πελοπόννησο, την Κρήτη

(την οποία αγόρασε από τον Βονιφάτιο και για την οποία συγκρούστηκε με τον δαιμόνιο γενοβέζο τυχοδιώκτη), μερικούς λιμένες στην Θράκη. Βάσει της συμφωνίας, η Αγία Σοφία περιήλθε στα

χέρια του κλήρου της Βενετίας και ο Βενετός Θωμάς Μοροζίνι έγινε Πατριάρχης και κεφαλή της Καθολικής Εκκλησίας της νέας Αυτοκρατορίας, χωρίς καν να ερωτηθεί ο πάπας.

Η Κρήτη (isola di Candia) εξελίχθητε στη σημαντικότερη κτήση των Βενετών στην Ανατολή. Αποτέλεσε πόλο έλξης για το 1/10 περίπου του πληθυσμού της,

που την αποίκησε και τη μετέτρεψε στη μεγαλύτερη αποικιακή βάση της ανατολικής Μεσογείου για 450 χρόνια (1204 - 1669), παρά την αντίσταση του

ελληνικού πληθυσμού της.

Σε αυτή την πρωτόγνωρα χαώδη κατάσταση, όπου τα σύνορα ήταν αρκετά ασαφή και ευμετάβλητα, δημιουργήθηκαν 3 εστίες ελληνικής αντίστασης. Ήδη είχαν δημιουργηθεί η

Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας και η Αυτοκρατορία της Νίκαιας. Αμέσως, μετά ο Θεόδωρος Κομνηνός Δούκας ιδρύει το Δεσποτάτο της Ηπείρου, με πρωτεύουσα την Άρτα. Από αυτές τις

δυνάμεις και κυρίως τις δυο τελευταίες, θα ξεκινήσει η ελληνική αντεπίθεση κατά των Λατίνων, παράλληλα με τις συγκρούσεις τους με τους βαλκάνιους χριστιανούς (Σέρβους, Βούλγαρους) και

τους Σελτζούκους της Μικράς Ασίας.

Κόμητες της Έδεσσας (1098-1150)

Baldwin I de Bouillon (1098–1100)

Baldwin II (1100–1118)

Tancred, πρίγκιπας της Γαλιλαίας ως «αντιβασιλέας», με τον Richard του Salerno σαν κυβερνήτη (1104–1108)

Joscelin I de Courtenay (1118–1131)

Joscelin II de Courtenay (1131–1150, πέθανε το 1159 έχοντας απολέσει την κομητεία)

Η Έδεσσα πέφτει το 1144 στους Μουσουλμάνους Ζενγκίδες και ο επόμενος κόμης είναι τιτουλάριος

Joscelin III de Courtenay , τιτουλάριος κόμης από το 1159 ως το 1187

Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1098–1268)

Bohemond I (1098–1111 ): Γεννήθηκε το 1058 στο San Marco Argentano της Καλαβρίας και ήταν γιος του Ροβέρτου Γυισκάρδου, δούκα της Απουλίας και της Καλαβρίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Constance της Γαλλίας το 1106 και πέθανε στις 3 Μαρτίου 1111 στο Μπάρι.

Τancred : Πρίγκιπας της Γαλιλαίας. Ήταν ανιψιός του Βοημούνδου και ανέλαβε «αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1100-1103 και 1105-1115, οπότε και ο Βοημούνδος απουσίαζε από την Αντιόχεια.

Bohemond II (1111–1130): Γεννήθηκε το 1108 στην Απουλία. Γιος του Βοημούνδου Α’ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Αλίκη της Ιερουσαλήμ το 1126 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1130 στην Κιλικία.

Roger του Salerno: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1112–1119

Βασιλιάς Baldwin II της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1119–1126 και 1130–1131.

Constance (1130–1163): Γεννήθηκε το 1127 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Β’ και της Αγνής της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε τον Raymond του Πουατιέ ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1136-1149 και μαζί απέκτησαν 3 παιδιά. Έπειτα παντρεύτηκε τον Raynald του Châtillon ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1153-1163 και μαζί απέκτησαν μια κόρη.

Βασιλιάς Fulk της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1131–1136.

Raymond (1136–1149): Γεννήθηκε το 1115 στο Πουατιέ της Ακουιτανίας και ήταν γιος του Γουλιέλμου Θ’ της Ακουιτανίας. Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1136 και απέκτησαν 3 παιδιά. Πέθανε το 1149 στη Συρία.

Raynald (1153–1163): Γεννήθηκε το 1125 στο Σατιγιόν . Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1153 και απέκτησαν 1 παιδί. Αιχμαλωτίστηκε το 1163 και απελευθερώθηκε το 1175. Το 1175 παντρεύτηκε την Στεφανία, Λαίδη της Υπεριορδανίας . Πέθανε το 1187 μετά τη μάχη στο Χαττίν.

Bohemond III (1163–1201): Γεννήθηκε το 1144 στην Αντιόχεια και ήταν γιος του Ραϋμόνδου του Πουατιέ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την Orguilleuse d'Harenc το 1169 και απέκτησαν δυο γιους. Το 1176 παντρεύτηκε την θεοδώρα Κομνηνή και απέκτησαν δυο παιδιά. Το 1181 παντρεύτηκε την Σίβυλλα και απέκτησαν δυο παιδιά. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με την Ισαβέλλα της Ιερουσαλήμ το 1199 και απέκτησαν έναν γιο.

Raymond IV, Count of Tripoli: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1193–1194.

Βohemond IV (1201-1216 και 1219-1233): Γεννήθηκε το 1172 και ήταν γιος του Βοημούνδου Γ ‘ και της Οργκιλέζ. Παντρεύτηκε την Plaisance το 1198 με την οποία απέκτησαν 6 παιδιά. Το 1218 παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Melisende της Ιερουσαλήμ και απέκτησαν 3 κόρες. Πέθανε το 1233.

Raymond-Roupen (1216-1219): Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Ραϋμόνδου Δ ‘ της Τρίπολης και της Αλίκης της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Helvis της Κύπρου το 1210 και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε το 1221 στην κιλικιακή Αρμενία.

Bohemond V (1233-1252) : Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Βοημούνδου Δ ‘και της Plaisance. Παντρεύτηκε την Alice της Καμπανίας το 1225. Το 1235 παντρεύτηκε τη Luciana di Segni και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε στην Αντιόχεια το 1252.

Bohemond VΙ (1252-1268): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους.

Τιτουλάριοι Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1268-1457)

Bohemond VΙ (1268-1275): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους κατέχοντας τον τίτλο του πρίγκιπα παρότι έχασε το πριγκιπάτο.

Bohemond VΙΙ (1275-1287): Γεννήθηκε το 1261 και ήταν γιος του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Margaret της Άκρα και πέθανε το 1287.

Lucia (1287-1299): Γεννήθηκε το 1278 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε τον Φίλιππο της Οζέρ και πέθανε το 1299.

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Marguerit (1300-1308): Γεννήθηκε το 1244 και ήταν κόρη του Ερρίκου του Πουατιέ και της Ισαβέλλας της Κύπρου. Παντρεύτηκε τον Φίλιππα της Οζέρ και πέθανε το 1299. Παντρεύτηκε τον Jean de Montfort το 1268. πέθανε το 1308.

John I Lusignan (1364-1375): Γεννήθηκε το 1329 και ήταν γιος του Ούγου Δ’, βασιλέα της Κύπρου και της Αλίκης Ιμπελίν. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Κωνσταντία της Σικελίας το 1434 και απέκτησαν ένα γιο. John IΙ Lusignan (1432-): Hταν γιος του Ιανού, βασιλέα της Κύπρου και της Σαρλότ της Βουρβώνης. Παντρεύτηκε την Αμαδέα Παλαιολογίνα του Μονφερά και αργότερα την Ελένη Παλαιολογίνα . Πέθανε το 1458.

John IΙΙ da Coimbra (1456-): Γεννήθηκε το 1431 και ήταν γιος του ινφάντη Πέτρου, δούκα της Κοΐμπρα και της Ισαβέλλας του Ουργέλ. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σαρλότ της Κύπρου το 1456 και πέθανε το 1457 στην Κύπρο.

Οι αξιωματούχοι του Πριγκιπάτου της Αντιόχειας (1099-1268)

Κοντόσταυλος (Constable)

Robert (1098)Richard (1101-1114), perhaps only titularlyAdam (1101-1114)Rainauld Mansoer (1126-1134)Walter de Surdeval (1134-1135)Roger des Monts (1140-1149)Archembauld (1153)Geoffrey Sourdain (1154)Guiscard de l'Île (1170-1172)Baldwin (1174/5)Rainald (1179)Ralph des Monts (1186-1194)Roger des Monts (1194-1216)Robert Mancel (1207-1219)Simon Mancel (1262)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)

Raymond (1140)Guarin Malmuz (1140-1160)William Tirel (1149-1169)William de Cava (1175-1186)Bartholomew Tirel (1186-1191)Hugh Flauncurt (1193/1200)Thomas (1200-1231)Basil (1210)Bartholomew Tirel (1262)

Σενεσάλης (Seneschal)

Eschivard de Sarmenia (1149-1169)Gervais de Sarmenia (1181-1199)Acharie de Sarmenia (1216-1251)Peter de Hazart (1262)

Κουβικουλάριος (Chamberlain)

Trigaud (1138)Basil (1140)Peter (1151-1172)William (1163)Raymond de Gibelet (1174)Oliver (1179-1190)Simon Burgevin (1195)Simon (1215-1216)

Τραπεζοκόμος (Butler)

Martin de Margat (1140-1144)Peter Salvarici (1149)William de Moci (1169)Paganus (1210)Julien le Jaune (1216)

Καγκελάριος (Chancellor)

Walter (1114)-1122)Ralph (1127)Franco (1133-1135)Eudes (1140-1143)John (1149)Walt (1154)Geoffrey (1154-1155)Bouchard (1155)Bernard (1163-1170)William (1172)John (1177-1183)Albert (1186)-1200), αρχιεπίσκοπος του ΤαύρουJohn of Corbonio (1203-1205), ίσως και constable και chancellor της ΤρίποληςJourdain (1215-1216)John (πριν το1225)Geoffrey (1241)William (1262)

Βάιλος (Bailiff)Raimond de Poitiers (1195 – δολοφονήθηκε στην Tortosa, 1213), γιος του Bohemond IV της Αντιόχειας

Βασιλείς της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Godfrey (1099–1100): Γεννήθηκε το 1060 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Έλαβε τον τίτλο του Προστάτη του Παναγίου Τάφου και πέθανε στις 18 Ιουλίου 1100 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin I (1100–1118): Γεννήθηκε το 1058 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Υπήρξε ο πρώτος κόμης της Έδεσσας και διαδέχθηκε τον αδερφό του Γοδεφρείδο στην Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του. Έλαβε πρώτος τον τίτλο του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Godehilde de Toeni, την Arda της Αρμενίας και την Adelaide del Vasto χωρίς να αποκτήσει απογόνους. Πέθανε στις 2 Απριλίου 1118 στην Αίγυπτο.

Baldwin IΙ (1118–1131): Γεννήθηκε στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh I, κόμη του Ρεθέλ, και της Melisende του Μοντλερύ. Διαδέχθηκε τον ξάδερφό του Βαλδουίνο Α' στην κομητεία της Έδεσσας, όταν εκείνος έγινε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ και, εν συνεχεία, στο θρόνο της Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του Βαλδουίνου. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Morphia της Μελιτήνης και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 21 Αυγούστου 1131 στην Ιερουσαλήμ .

Melisende (1131–1153): Γεννήθηκε το 1105 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Baldwin II και της Morphia της Μελητίνης. Παντρεύτηκε τον κόμη Fulk του Ανζού το 1129 και απέκτησαν δυο γιους. Πέθανε στις 11 Σεπτεμβρίου 1161 στην Ιερουσαλήμ.

Fulk (1131–1143): Γεννήθηκε το 1089 στην Angers της Γαλλίας και ήταν γιος του Φούλκ Δ' , κόμη του Ανζού, και της Bertrande του Μοντφόρ. Παντρεύτηκε στη Γαλλία την Ermengrade του Μάιν και απέκτησαν τέσσερα παιδιά. Το 1129 παντρεύτηκε την Μελισάνθη της Ιερουσαλήμ και με το γάμο αυτό έγινε βασιλιάς το 1131, αμέσως μόλις η γυναίκα του κληρονόμησε το θρόνο. Μαζί έκαναν δυο γιους. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 1143 στην Άκρα.

Baldwin III (1143–1162): Γεννήθηκε το 1130 στην Ιερουσαλήμ και ήταν ο πρεσβύτερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Συμβασίλευσε με τη μητέρα του ως το 1153 οπότε και την εκτόπισε ασκώντας έκτοτε μονοκρατορία. Παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Κομνηνή, ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, το 1158 χωρίς να αποκτήσουν απογόνους. Πέθανε στις 10 Φεβρουαρίου 1162 στην Βηρυτό.

Amalric I (1162–1174): Γεννήθηκε το 1136 στην Ιερουσαλήμ και ήταν o νεότερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Παντρεύτηκε την Agnes του Courtenay το 1157 και απέκτησαν 3 παιδιά. Μετά από 10 χρόνια παντρεύτηκε τη Μαρία Κομνηνή , ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, με την οποία έκανε δυο παιδιά. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 1174 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin IV (1174–1185): Γεννήθηκε το 1161 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί. Πέθανε στις 16 Μαρτίου 1185 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin V (1183–1186): Γεννήθηκε το 1177 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του William του Montferrat και της Sibylla της Ιερουσαλήμ, αδερφής του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Συμβασίλευσε με το θείο του από το 1183 ως το 1185 αν και ανήλικος. Πέθανε τον Αύγουστο του 1186 στην Ιερουσαλήμ.

Sibylla (1186–1190): Γεννήθηκε το 1157 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί καθώς και αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Αρχικά παντρεύτηκε τον Γουλιέλμο του Μομφερά το 1176 και απέκτησαν ένα γιο, τον μετέπειτα ανήλικο βασιλιά Βαλδουίνο Ε'. Αργότερα, το 1180, παντρεύτηκε τον Guy de Lousignan και μαζί απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 25 Ιουλίου 1190 στην Άκρα.

Guy Ι (1186–1192): Γεννήθηκε το 1150-1160 στο Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του κόμη Hugh VIII του Λουζινιάν και της Bourgnogne του Ρανσόν. Παντρεύτηκε τη βασίλισσα Σίβυλλα της Ιερουσαλήμ το 1180 και έτσι ανήρθε κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου με την ανάρρηση της συζύγου του. Απέκτησαν δυο κόρες. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ και μετά την πτώση της πόλης ως το 1192. Πέθανε στις 18 Ιουλίου 1194 στην Λευκωσία της Κύπρου ως ηγεμόνας της μεγαλονήσου και έκπτωτος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ.

Isabella I (1190, 1192-1205): Γεννήθηκε το 1172 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Μαρίας Κομνηνής καθώς και ετεροθαλής αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ‘ και της βασίλισσας Σίβυλλας. Αρχικά, το 1183, τον παντρεύτηκε τον Humphrey IV de Toron και το 1190 τον Conrad de Monferrat, με τον οποίο απέκτησαν μια κόρη. Αργότερα, το 1192, παντρεύτηκε τον Henry II de Champagne και μαζί έκαναν δυο κόρες. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με τον Amalric de Lusignan της Κύπρου καρπός του οποίου ήταν άλλα τρία παιδιά. Πέθανε στις 3 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Conrad Ι (1190, 1192): Γεννήθηκε το 1145 στο Μονφερά της βόρεια Ιταλίας (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και ήταν γιος του κόμη William V, μαρκησίου του Μονφερά και της Judith του Μπάμπενμπεργκ. Παντρεύτηκε την ελληνίδα Θεοδώρα Αγγελίνα το 1187 και το 1190 τη βασίλισσα Ιζαμπέλα της Ιερουσαλήμ με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ μετά από συμφωνία με τον Ριχάρδο της Αγγλίας και τον Γκύ. Δολοφονήθηκε στις 28 Απριλίου 1192 στην Άκρα.

Henry I (1192-1197): Γεννήθηκε το 1166 στην Καμπανία της Γαλλίας και ήταν γιος του Henry I, κόμη της Καμπανίας και της Μαρίας της Γαλλίας. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1192 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 10 Σεπτεμβρίου 1197 στην Άκρα.

Amalric II (1198-1205): Γεννήθηκε το 1145 στo Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh VIII, κόμη του Λουζινιάν και της Bourgogne του Ρανσόν, καθώς και πρεσβύτερος αδερφός του βασιλιά Γκυ Α᾿. Παντρεύτηκε αρχικά την Eschive d’ Ibelin το 1176 και απέκτησαν 6 παιδιά. Ακολούθως, παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1198 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν τρία παιδιά. Πέθανε την 1 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Maria (1205-1212): Γεννήθηκε το 1192 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Conrad και της την βασίλισσας Ιζαμπέλλα. Παντρεύτηκε αρχικά τον John de Brienne το 1210 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1212 στην Άκρα.

John (1210-1212): Γεννήθηκε το 1170 στo Brienne της Γαλλίας και ήταν γιος του Erard II, κόμη του Μπριέν και της Agnes de Montfaucon. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Μαρία της Ιερουσαλήμ το 1210 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Μετά το θάνατο της Μαρίας και χωρίς να διαθέτει πλέον το βασιλικό τίτλο, παντρεύτηκε τη Στεφανία της Αρμενίας (ένας γιος) και το 1224 την ισπανίδα Berengaria της Λεόν (4 παιδιά). Πέθανε στις 27 Μαρτίου 1237. Isabella II “ Yolande” (1212-1228): Γεννήθηκε το 1212 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Ιωάννη και της την βασίλισσας Μαρίας. Παντρεύτηκε τον γερμανό αυτοκράτορα Frederick II Hochenstaufen το 1225 και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας. Conrad II (1228-1254): Γεννήθηκε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας και ήταν γιος του γερμανού αυτοκράτορα και βασιλιά της Ιερουσαλήμ Φρειδερίκου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Ιζαμπέλλας-Γιολάντας της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Elisabeth της Βαυαρίας το 1246 και απέκτησαν ένα γιο. Πέθανε στις 21 Μαΐου 1254 στο Λαβέλο της Ιταλίας.

Conrad IΙI (1254-1268): Γεννήθηκε το 1252 στο κάστρο Wolfstein της Βαυαρίας και ήταν γιος του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Κορράδου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Elisabeth της Βαυαρίας. Πέθανε το 1268 στο Castel dell’ Ovo της Νάπολη (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).

Hugh (1268-1284): Γεννήθηκε το 1235 και ήταν γιος του Henry de Lusignan της Αντιόχειας και της Isabella της Κύπρου. Παντρεύτηκε την Ιζαμπέλλα των Ιμπελίν το 1255 και έκαναν μαζί 11 παιδιά. Κατείχε τον τίτλο του βασιλιά της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ. Πέθανε στις 24 Μαρτίου 1284 στη Λευκωσία.

John ΙΙ (1284-1285): Γεννήθηκε πριν το 1259 ή το 1267 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Πέθανε στις 20 Μαΐου 1285.

Henry ΙΙ (1285-1324): Γεννήθηκε πριν το 1271 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Από το 1291, μετά την πτώση της Άκρα, ήταν μόνο τιτουλάριος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Constanza της Σιλκελίας το 1317. Πέθανε στις 31 Αυγούστου 1324 στον Στόβολο της Κύπρου ως βασιλιάς της μεγαλονήσου.

Αντιβασιλείς(Εξαιτίας της συχνής απουσίας των βασιλέων από την πρωτεύουσα ή της αιχμαλωσίας τους, ορίζονταν συχνά αντικαταστάτες για τη διακυβέρνηση της Ιερουσαλήμ ή της Άκρα, χωρίς δικαίωμα να κατέχουν τον τίτλο του βασιλιά και χωρίς απαραίτητα να είναι αξιωματούχοι του βασιλείου με τέτοια αρμοδιότητα, δηλαδή βάιλοι)

Eustace Grenier, κοντόσταυλος του βασιλείου ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1123William I of Bures, πρίγκιπας της Γαλλιλαίας ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1124 Melisende, πρώην βασίλισσα και μητέρα του Baldwin III και από το 1161 αντιβασίλισσαRaymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του Baldwin IV από το 1174 ως το 1182Guy of Lusignan ως αντιβασιλέας του Baldwin IV λόγω της ασθένειάς του από το 1184Raymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του ανήλικου Baldwin V το 1185-6John of Ibelin, βαρόνος της Βηρυτού ως αντιβασιλέας της Maria από το 1205 ως την ενηλικίωσή της το 1210John I (πρώην βασιλιάς το 1210-1212) ως αντιβασιλιάς της κόρης του Isabella II από το 1212ως το γάμο της το 1225 με τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ Χοχενστάουφεν.Frederick II, Γερμανός αυτοκράτορας, ως αντιβασιλέας του γιου του Conrad II από το 1228ως την ενηλικίωσή του το 1243Alice of Champagne, βασίλισσα της Κύπρου ως αντιβασίλισσα του Conrad II από το 1243 ως το 1246Henry I της Κύπρου ως αντιβασιλέας του του Conrad II από το 1246 ως το 1253Plaisance της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1253 ως το 1261Isabella της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1261ως το 1264Hugh της Αντιοχείας, ως αντιβασιλέας του Conrad IIΙ από το 1264 ως το 1268

Οι αξιωματούχοι του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Κοντόσταυλος (Constable)(Αξιωματούχος του βασιλείου με αρμοδιότητα να διοικεί το στράτευμα όταν δεν είναι παρών ο βασιλιάς, να διαχειρίζεται τα μισθοφορικά σώματα και να δικάζει υποθέσεις στρατοδικείου. Αποτελούσε τον δεύτερο στην ιεραρχία του βασιλείου και στη στέψη του βασιλέα κρατούσε τιμητικά τα χαλινάρια του αλόγου του)

Simon (1108–1115)Hugh Caulis (c. 1120)Eustace Grenier (c. 1123-1123)William I of Bures (1123–1141?)Manasses of Hierges (1144–1151)Humphrey II of Toron (1152–1179)Amalric of Lusignan (1179–1194)John of Ibelin (1194–1205)Walter of Montbéliard (1206–1211)Odo of Montbéliard (1220–1244)Philip of Montfort (c. 1244)John of Ibelin (1251–1258)William of Botron (1258–1262)

Balian of Arsuf (1268–1277)Richard of Neublans (c. 1277)Simon of Montolif (c. 1284?)Baldwin of Ibelin (c. 1286)Amalric of Lusignan (1285–1300)Philip of Brunswick-Grubenhagen (c. 1359)Peter of Lusignan (c. 1415)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)(Αποτελούσε τον τρίτο αξιωματούχο στην ιεραρχία του βασιλείου. Οδηγούσε στ μάχη τους μισθοφόρους και ήταν υπεύθυνος για τη συντήρηση και διάθεση των αλόγων του στρατεύματος. Αρμοδιότητά του ήταν και η διανομή των λαφύρων μετά τη μάχη. Κατά τη στέψη του βασιλέα βοηθούσε τον Κοντόσταυλο)

Sado (1125–1154)Eudes of St. Amand (1155–1156)Joscelin III of Edessa (1156–1159)William (1159–1171)Gerard of Pugi (1169–1174)John (c. 1179)Gerard of Ridefort (c. 1179)Walter Durus (1185–1192)Hugh Martin (c. 1191)Arnulf (c. 1193)John (1194–1200)Aimar of Laron (c. 1206)James of Dournai (1211–1217)Riccardo Filangieri (1231–1242)Philip of Cossie (c. 1250)Geoffrey of Sargines (c. 1254)John of Gibelet (1261–1262)William Canet (1269–1273)James Vidal (c. 1277)

Σενεσάλης (Seneschal)Ο αξιωματούχος αυτός ήταν αρμόδιος για την τελετή της στέψης, προήδρευε στο συμβούλιο των βαρόνων (Haute Cour) όταν απουσίαζε ο βασιλιάς, διαχειριζόταν τα κάστρα και τα οικονομικά του βασιλείου. Ήταν ο τέταρτος τη τάξει στο βασίλειο. Στη δυτική Ευρώπη το αξίωμα είχε μεγαλύτερη αξία από όσο στην Ουτρεμέρ.

Hugh of St. Omer (c. 1100–1104)Gervase (c. 1104)Hugo Chostard (c. 1112)Anscherius (c. 1122?)Isaac (c. 1149)John (c. 1151)Guy le François (c. 1164)Miles of Plancy (c. 1168–1174)Ralph (c. 1176)Joscelin III of Edessa (1176–1190)Obertus Nepos (1187–1192?)Ralph of Tiberias (1194–1220)Raymond of Gibelet (c. 1240)Baldwin of Ibelin (c. 1256)Geoffrey of Sargines (1254–1267?)Robert of Cresque (c. 1269)Jean I de Grailly (1272–1276)Eudes Pelechin (c. 1277)Philip of Ibelin (?-?)Haute Cour

Κουβικουλάριος (Chamberlain)Αξιωματούχος αρμόδιος για τη διαχείριση του βασιλικού υπηρετικού προσωπικού και του υλικού. Διέθετε ειδικό ταμείο μισθοδοσίας. Τη μέρα της στέψης ο κουβικουλάριος έντυνε το βασιλιά.

Strabulon (c. 1099)Geoffrey (c. 1099)Gerard (1108–1115)John (1119–1128)Ralph (1129–1130)Joscelin (c. 1138)Miles (c. 1138)Nicholas (1150–1152)Gauvain de la Roche (c. 1156)Gerard of Pugi (c. 1169)Amalric of Lusignan (1175–1178)John (c. 1179)Raymond (c. 1184)Balian of Ibelin (1183–1185)Thomas (1190–1197)Henry of Canelli (c. 1192)John (c. 1194)Rohard of Caiphas (1201–1220)Renaud of Caiphas (1230–1232)John of Cossie (1232–1250)Philip of Cossie (1250–1269)

Τραπεζοκόμος (Butler)Ο συγκεκριμένος αξιωματούχος ήταν αρμόδιος για την προετοιμασία του βασιλικού τραπεζιού και των γευμάτων. Ήταν επίσης ο διαχειριστής των αμπελώνων και οινοποιείων. Για το αξίωμα τούτο δεν έχουμε πληροφορίες για την εποχή της Άκρα (1191-1291) και ενδέχεται να είχε καταργηθεί μετά την απώλεια της Ιερουσαλήμ το 1187

Winric (c. 1099)Gervais (c. 1107)Pagan (1120–1136)Robert Crispin (1145–1146)Eudes of St. Amand (1164–1167)Miles (1185–1186)

Καγκελάριος (Chancellor)Ο καγκελάριος ήταν ο υπεύθυνος της βασιλικής γραμματείας και των διπλωματικών υπηρεσιών. Το αξίωμα δεν ήταν τόσο αναπτυγμένο όσο στην Ευρώπη καθώς η γραφειοκρατία στην Ουτρεμέρ δεν ήταν τόσο περίπλοκη. Τούτο συνέβαινε λόγω του αυστηρά πολεμικού χαρακτήρα του βασιλείου και του ήκιστα συγκεντρωτικού συστήματος διακυβἐρνησης, όπου η τοπική αυτονομία ήταν πολύ μεγάλη. Συνήθως τη θέση καταλάμβαναν κληρικοί που αργότερα αποκτούσαν επισκοπές.

Arnoul (?-?)Pagan (1115–1128)Amelinus (c. 1130)Franco (1133–1135?)Helias (1136–1142)Ralph, επίσκοπος της Βηθλεέμ (1146–1174)Frederick, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (c. 1150)William, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1174–1183)Lambert (c. 1177)Bandinus (για τον Conrad of Montferrat, από το 1190 Conrad, στην Τύρο) (1188–1192)Peter, επίσκοπος της Τρίπολης (1185–1192)Eudes (c. 1190)Joscius, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1192–1200)Ralph, επίσκοπος της Σιδώνας (1206–1212)Simon, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1226–1227)Maregnan (c. 1234)

Βάιλος (Bailiff)Ο βάιλος κυβερνούσε το βασίλειο όταν ο ηγεμόνας απουσίαζε ή ήταν αιχμάλωτος, ή ανήλικος ή ασθενής. Επί της ουσίας ήταν ο θεσμικός αντιβασιλέας. Τον 13ο αιώνα το αξίωμα απέκτησε τεράστια σπουδαιότητα και εξελίχθηκε σταδιακά στο σημαντικότερο, αφού οι τελευταίοι βασιλείς της Ιερουσαλήμ διέμεναν μόνιμα στη Δύση και δεν έρχονταν στην Αγία Πόλη, αφήνοντας τους βάιλους να κυβερνούν κατά το δοκούν, συχνά όμως με τη συνεργασία ή τις παρεμβάσεις των ηγεμόνων της Κύπρου.

Eustace Grenier (1123)William I of Bures (1123–1124)Miles of Plancy (1173)Raymond III of Tripoli (1173–1177)Raynald of Châtillon (1177)Guy of Lusignan (1183–1185)Raymond III of Tripoli (1186)John of Ibelin (1206–1210)Hugh of Montbéliard (1223–1227)Thomas of Calan (1227–1228) Richard Filangieri (1231–1242), at TyreOdo of Montbéliard (1236–1240), at AcreWalter Penenpié (1240), at AcreJohn of Ibelin (1246–1248)John Fainon (1248–1249)

John of Arsuf (1249–1254)John of Ibelin (1254–1256)John of Arsuf (1256–1258)Geoffrey of Sargines (1259–1261)Balian of Ibelin (1276–1277)Roger of San Severino (1277–1281)Odo Poilechien (1281–1286)Philip of Ibelin (1286-?)

Υποκόμης και καστελλάνος (Viscount and Castellan)Αυτά τα δύο αξιώματα ήταν από τα τελευταία στην ιεραρχία και αρκετές φορές τα κατείχε το ίδιο πρόσωπο. Οι αρμοδιότητές τους ήταν ασαφής ως επί το πλείστο. Γνωρίζουμε για τον υποκόμη ότι είχε δικαστικές αρμοδιότητες για θέματα πληθυσμού της πόλης και όχι ευγενών. Τους παραχωρείτο τιμητικά η χρήση του Πύργου του Δαυίδ στα τείχη της Ιερουσαλήμ. Είναι άγνωστο αν τα αξιώματα αυτά επιβίωσαν μετά την πτώση της Αγίας Πόλης το 1187.

Anselm (castellan, c. 1110)Pisellus (viscount, c. 1110)Anscatinus (viscount, 1120–1135?)Roard the elder (και τα δύο; 1135?–1150?)Arnoul (viscount, 1155–1181?)Eudes of St. Amand (και τα δύο; c. 1160)Roard the younger (castellan, 1165–1177?)Peter of Creseto (castellan, c. 1173?)Balian of Jaffa (castellan, c. 1178)Peter of Creseto (castellan, c. 1178)

Κόμητες της Τρίπολης (1102-1289)

Raymond IV της Toulouse (1102–1105)

Alfonso-Jordan (1105–1109)

William-Jordan, ως «αντιβασιλέας» (1105–1109)

Bertrand της Toulouse (1109–1112)

Pons της Τρίπολης (1112–1137)

Raymond II της Τρίπολης (1137–1152)

Raymond III της Τρίπολης (1152–1187)

Raymond IV της Τρίπολης (1187–1189), γιος του Bohemond III της Αντιόχειας

Bohemond IV της Αντιόχειας-Τρίπολης (1189–1233, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1201–1216 και 1219–1233)

Bohemond V της Αντιόχειας-Τρίπολης (1233–1252, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας)

Bohemond VI της Αντιόχειας-Τρίπολης (1252–1275, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1252–1268)

Bohemond VII της Αντιόχειας-Τρίπολης (1275–1287)

Lucia της Τρίπολης (1287–1289)

Η Τρίπολη πέφτει στους Μαμελούκους και οι επόμενοι κόμητες είναι τιτουλάριοι

Lucia της Τρίπολης (1289 – c. 1299)

Philip της Toucy (c.1299 – 1300)

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Peter I της Κύπρου (1345–1359)

Peter II της Κύπρου (1359–1369)

James of Lusignan (? – c. 1396), ξάδερφος του προηγούμενου

John of Lusignan (c. 1396 – c. 1430), γιος του προηγούμενου

Peter of Lusignan (c. 1430 – 1451), αδερφός του προηγούμενου, «αντιβασιλέας» της Κύπρου

Juan Tafures (1469 – 1473)

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)