Η Γ’ Σταυροφορία (1187-1192)

και η Utremere από το 1187 ως το 1201

Η Τρίτη Σταυροφορία (1189-1192) επίσης γνωστή ως η Σταυροφορία των Βασιλιάδων, ήταν η προσπάθεια των Ευρωπαϊκών ηγετών για την ανακατάληψη των Αγίων Τόπων από τον Σαλαντίν (Salāh ad-Dīn Yūsuf ibn Ayyūb). Ήταν σε μεγάλο βαθμό επιτυχημένη, αλλά δεν

πέτυχε τον απώτερο σκοπό της, που ήταν η επανάκτηση της Ιερουσαλήμ και το σύνολο των Αγίων Τόπων που είχαν καταληφθεί από τον μουσουλμάνο ηγέτη.

Ο βασιλιάς της Αγγλίας Ριχάρδος Α’ πρωταγωνίστησε στη Γ’ Σταυροφορία.

Μετά την αποτυχία της Β΄ Σταυροφορίας η Δυναστεία των Ζενγίδων είχε υπό τον έλεγχο της μια ενωμένη πλέον Συρία και συμμετείχε σε συγκρούσεις με τους ηγέτες της Αιγύπτου

γεγονός το οποίο οδήγησε στην απόλυτη ένωση των αιγυπτιακών και συριακών δυνάμεων υπό τις διαταγές του Σαλαντίν, ο οποίος τις χρησιμοποίησε για να αντιμετωπίσει τα

Χριστιανικά κράτη και να ανακαταλάβει την Ιερουσαλήμ το 1187.

Ο Σαλαντίν και ο μεγάλος τουρκοαραβικός στρατός του αντιμετωπίζει τους χριστιανούς.

Ωθούμενοι από θρησκευτικό ζήλο ο Ερρίκος Β΄ της Αγγλίας (1154-1189)και ο Φίλιππος Αύγουστος Β΄ της Γαλλίας (1180 – 1190 βασιλιάς των Γάλλων και 1190-1223 βασιλιάς της

Γαλλίας, ο πρώτος ηγεμόνας που έφερε αυτόν τον τίτλο) σταμάτησαν τη μεταξύ τους σύγκρουση για να οδηγήσουν μια νέα σταυροφορία Με τον αιφνίδιο θάνατο του Ερρίκου το 1189 το αγγλικό

στράτευμα τέθηκε υπό την ηγεσία του γιού και διαδόχου του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου.

Πάνω: Ο βασιλιάς της Αγγλίας Ερρίκος Β Πλανταγεννέτης και η σύζυγός του Ελεονώρα

της Ακουιτανίας χάρη στην οποία απέκτησε ως προίκα μεγάλες εκτάσεις στην δυτική Γαλλία,

αιτία για πολέμους με το γαλλικό στέμμα.Δεξιά: Ο Φίλιππός Αύγουστος της Γαλλίας σε

αναγεννησιακό πίνακα.

Ο ηλικιωμένος και σπουδαίος αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας Φρειδερίκος Α΄ Βαρβαρόσα απάντησε στο κάλεσμα των όπλων και οδήγησε ένα τεράστιο στρατό μέσα από την Μικρά Ασία, αλλά πνίγηκε σε ένα ποτάμι στις 10 Ιουνίου 1190, πριν φτάσει στους Αγίους Τόπους. Ο θάνατος του δημιούργησε τη μεγαλύτερη πιθανή θλίψη

στους Γερμανούς Σταυροφόρους. Οι περισσότεροι από τους αποθαρρυμένους πλέον στρατιώτες έφυγαν για την πατρίδα. Το σώμα του αυτοκράτορα τάφηκε στην Αντιόχεια,

όμως τα κόκκαλά του τάφηκαν ξεχωριστά στην Τύρο και η καρδιά του στην Ταρσό.

Ένας μεντρεσές (θρησκευτικό σχολείο)

στο Ικόνιο, την πρωτεύουσα των Τούρκων

του σουλτανάτου του Ρούμ. Το σουλτανάτο ένιωσε την ισχύ του

γερμανικού στρατού στα 1190 όταν και ηττήθηκε κατά κράτος από τους

σταυροφόρους του Μπαρμπαρόσα. Εντούτοις ο πρόωρος θάνατος του γερμανού αυτοκράτορα

ελαχιστοποίησε τις ζημίες που υπέστη από τους δυτικούς στρατιώτες.

Αφού έδιωξαν τους Μουσουλμάνους από την Άκρα, ο διάδοχος του

Φρειδερίκου Λεοπόλδος Ε΄ της Αυστρίας και ο Φίλιππος άφησαν τους Αγίους Τόπους τον Αύγουστο του 1191.

Ο Σαλαντίν δεν κατάφερε να νικήσει τον Ριχάρδο σε καμία ένοπλη σύγκρουση

και ο Ριχάρδος διασφάλισε ακόμα περισσότερες σημαντικές παραλιακές

πόλεις. Παρόλα αυτά στις 2 Σεπτεμβρίου 1192, ο Ριχάρδος

οριστικοποίησε μια συνθήκη με τον Σαλαντίν κατά την οποία η Ιερουσαλήμ θα παρέμενε κάτω από μουσουλμανικό

έλεγχο, αλλά θα επιτρέπονταν σε άοπλους Χριστιανούς προσκυνητές και

σε εμπόρους να επισκέπτονται την πόλη.

Το άγαλμα του Ριχάρδου έξω από το αγγλικό κοινοβούλιο στο Γουέστμίνστερ στο κεντρικό

Λονδίνο. Το εντυπωσιακό γλυπτό φιλοτεχνήθηκε από τον Κάρλο

Μαροκέττι, γαλλοϊταλό γλύπτη, τον 19ο αι.

Ο Ριχάρδος αποχώρησε από τους Αγίους Τόπους στις 9 Οκτωβρίου. Οι

επιτυχίες της Γ΄ Σταυροφορίας θα επέτρεπαν στους Σταυροφόρους να

διατηρήσουν ένα σημαντικό βασίλειο με βάση την Κύπρο και τη συριακή

ακτή. Η αποτυχία όμως της ανακατάληψης της Ιερουσαλήμ θα οδηγούσε στο κάλεσμα για την Δ΄

Σταυροφορία έξι χρόνια αργότερα.

Η κατάσταση στην Ανατολή πριν το 1187

Τα χρόνια πριν το 1187 χαρακτηρίστηκαν από την αύξηση της ισχύος ενός μουσουλμάνου

ηγέτη, του κούρδου Σαλαντίν, που κατάφερε μέχρι το 1186 να ενώσει όλους τους

μουσουλμάνους, από την Αίγυπτο μέχρι την Μεσοποταμία, και να αναδειχθεί στον πιο

επικίνδυνο σουλτάνο που είχαν να αντιμετωπίσουν οι σταυροφόροι μέχρι τότε. Αντίθετα με την πρωτοφανή σύμπνοια και

ενότητα που είχαν οι μουσουλμάνοι, το Βασίλειο της Ιερουσαλήμ σπαρασσόταν από

εσωτερικές αντιπαλότητες. Ο Βαλδουίνος Δ΄ , ο νεαρός λεπρός βασιλιάς που κυβερνούσε με σύνεση και ανδρεία παρά την ασθένειά του,

πέθανε το 1185.

Το λεγόμενο κάστρο του Σαλαντίν στη Συρία. Πρόκειται για ένα μεγάλο οχυρό που έκτισαν οι Βυζαντινοί και έπεσε σε τουρκικά χέρια το 1085 λίγο πριν την

πτώση της Αντιόχειας. Οι σταυροφόροι το κατέλαβαν κατά την πορεία τους προς τα

Ιεροσόλυμα και το ενίσχυσαν, όμως ο Σαλαντίν το εκπόρθησε το 1188. Έκτοτε

έμεινε σε μουσουλμανικά χέρια.

Μην έχοντας εμπιστοσύνη στον επ' αδελφή γαμπρό του, Γκυ των Λουζινιάν, μετά την άρνησή του να τον βοηθήσει σε μία επίθεση κατά των μουσουλμάνων, είχε ορίσει διάδοχό του τον πεντάχρονο

ανιψιό του, Βαλδουίνο Ε΄ από το 1183. Ο Βαλδουίνος Ε΄ πράγματι ανέβηκε στο θρόνο, αλλά επειδή ήταν ανήλικος, ο θείος του πριν πεθάνει, όρισε αντιβασιλέα, το Ραϋμόνδο Γ’ της Τρίπολης. Το

1186, όμως, ο Βαλδουίνος Ε΄ πέθανε. Ο δρόμος προς την εξουσία για τον Γκυ είχε ανοίξει διάπλατα

Μοναχοί διασχίζουν πυκνή βλάστηση υπό την προστασία στρατιωτών, σε αναπαράσταση μεσαιωνικού φεστιβάλ. Η εικόνα αυτή ήταν πολύ συνηθισμένη

στην Συροπαλαιστίνη των Σταυροφοριών.

Τη μεγάλη αντίδραση προς τον υποψήφιο βασιλιά έφερε ο Ραϋμόνδος, εξέχουσα προσωπικότητα της Ουτρεμέρ. Για να τον κατευνάσουν στάλθηκαν στην κομητεία οι

μάγιστροι των Ταγμάτων, ο Μπάλιαν Ιμπελέν και ο Ρετζινάλδος Γκρενιέ της Σιδώνας. Ο Ραϋμόνδος προσπάθησε να σταματήσει την άνοδο στο θρόνο της μητέρας του Βαλδουίνου,

Σιβύλλας, αδερφής του Βαλδουίνου Δ’, και -συνεπώς- του συζύγου της, του απερίσκεπτου και υπερβολικά φιλόδοξου Γκυ ντε Λουζινιάν.

Αριστερά: Ο βαρόνος Μπάλιαν του Ιμπελίν κρατά το νήπιο Βαλδουίνος Ε’ που στέφεται βασιλέας.

Δεξιά: Το οικόσημο των Ιμπελίν.

Σ' αυτό συμφωνούσαν οι περισσότεροι φεουδάρχες και αξιωματούχοι του βασιλείου. Ο υποψήφιος που πρότεινε για το θρόνο της Ιερουσαλήμ ήταν ο σύζυγος της Ισαβέλλας,

αδερφής της Σιβύλλας και του Βαλδουίνου Δ΄, ο Ονφρουά ντε Τορόν. Η προσπάθεια του Ραϋμόνδου, όμως, δεν απέδωσε. Ο Ονφρουά δήλωσε πίστη στον Γκυ, και αυτό ανάγκασε τους περισσότερους φεουδάρχες να δεχθούν ως βασιλιά τους τον Γκυ Α’ ντε Λουζινιάν. Ο

Ραϋμόνδος αποσύρθηκε στην Τρίπολη.

Ισλάμ εναντίον Σταυρού στην Παλαιστίνη.

Την ίδια περίοδο ένας από τους σημαντικότερους υποστηρικτές του Γκυ, ο Ραϋνάλδος του Σατιγιόν, κύριος του Κεράκ και παλαιότερα πρίγκιπας της Αντιόχειας, άρχισε να επιτίθεται

στα καραβάνια των μουσουλμάνων προσκυνητών που περνούσαν από το Κεράκ προς την Μέκκα και να τα λεηλατεί. Ο Σαλαντίν διαμαρτυρήθηκε και ζήτησε από τον Γκυ να

σταματήσει τις επιθέσεις του Ραϋνάλδου και να ελευθερώσει τους αιχμάλωτους προσκυνητές. Ο Γκυ συμφώνησε και διέταξε την απελευθέρωση των αιχμαλώτων, αλλά ο

Ραϋνάλδος αρνήθηκε να υπακούσει. Έτσι ξεκίνησε νέα σύγκρουση μεταξύ του Σαλαντίν και των σταυροφόρων.

Καραβάνι που διασχίζει την έρημο. Η ίδια εικόνα επαναλαμβάνεται επί αιώνες στη Μέση

Ανατολή.

Τη σύγχυση στην Ουτρεμέρ εκμεταλλεύτηκε αριστοτεχνικά ο Σαλαντίν. Απομόνωσε μια μικρή δύναμη 130 ιπποτών, κυρίως Ναϊτών και Ιωαννιτών, στις πηγές της Κρεσσόν, κοντά στη Ναζαρέτ, με τους 7 χιλιάδες μαχητές του. Κανείς από τον στρατό της Ιερουσαλήμ δεν

βρισκόταν κοντά για βοήθεια. Στη σύγκρουση της 1 Μαΐου 1187 οι μουσουλμάνοι προσποιήθηκαν, ως συνήθως, υποχώρηση και παρέσυραν σε ενέδρα τους πάντα

παρορμητικούς ιππότες. Οι τελευταίοι εξολοθρεύτηκαν πλήρως. Μόνο 3 ιππότες επέζησαν.

Μάχη του Χαττίν

Στις αρχές το 1187 ο Σαλαντίν κήρυξε τζιχάντ κατά των χριστιανών

πολεμιστών. Στις 2 Ιουλίου, ο στρατός του (30 χιλιάδες),

ξεκινώντας πορεία από το Χαλέπι, στρατοπέδευσε στην Τιβεριάδα, την

οποία κατέλαβε, με σκοπό να συναντήσει σε καθοριστική μάχη

τους Σταυροφόρους. Ο Ραϋμόνδος μπροστά στον κίνδυνο μιας νέας

μουσουλμανικής επίθεσης συμφιλιώθηκε με τον Γκυ και τον

αναγνώρισε ως βασιλιά. Τότε ο Γκυ αποφάσισε να συγκεντρώσει όλο το

σταυροφορικό στρατό και να εκστρατεύσει εναντίον του Σαλαντίν.

Ο Ραϋμόνδος προσπάθησε να τον αποτρέψει με το επιχείρημα ότι ο Σαλαντίν αυτό ακριβώς ήθελε να

κάνουν οι σταυροφόροι.

Οι σταυροφόροι περικυκλώνονται από τους Σαρακηνούς στο Χαττίν, όπως αποτυπώθηκε στο χαρακτικό του Γκουστάβ Ντόρ τον 19ο αι.

Τον συμβούλεψε να συγκρατηθεί και να διατάξει το στρατό να κρατήσει τις θέσεις του στα κάστρα. Έτσι ο Σαλαντίν θα αναγκαζόταν να υποχωρήσει γιατί θα ήταν πολύ δύσκολο να συντηρήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα το στρατό του σε εχθρικό έδαφος. Ο Ραϋμόνδος

κατηγορήθηκε για αυτές του τις συμβουλές για δειλία, και αναγκάστηκε να δεχθεί το ριψοκίνδυνο σχέδιο του Γκυ. Ο τελευταίος, ίσως από υπερβολική αυτοπεποίθηση, ίσως

από απειρία για τις συνθήκες μάχης στην Ανατολή, ίσως και από ανασφάλεια για τη δική του θέση, επιδίωκε να κρίνει την χριστιανική-μουσουλμανική σύγκρουση εκατό ετών σε

μια μάχη μέχρις εσχάτων.

Το κάστρο της Σαφαρίγια (αρχ.

Διοκαισάρεια) όπως σώζεται σήμερα. Στο

κάστρο αυτό κατέλυσαν οι

σταυροφόροι πριν ξεκινήσουν για την άνυδρη έρημο της

Τιβεριάδας τον Ιούλιο του 1187.

Το σύνολο του σταυροφορικού στρατού (ίσως 20 χιλιάδες άνδρες) με όλους τους σημαντικούς αρχηγούς του, τα στρατιωτικά-μοναστικά τάγματα των Ναϊτών και Ιωαννιτών, τον Μπάλιαν,

τον Ραϋμόνδο της Τρίπολης, τον Ζοσελίν της Έδεσσας, τον Ονφρουά ντε Τορόν, τον πατριάρχη και τον Τίμιο Σταυρό προέλασε βόρεια στην Τιβεριάδα για να συναντήσει τον μεγάλο αντίπαλο.

Όμως, στις 3 Ιουλίου του 1187, εγκλωβίστηκε από το στρατό του Σαλαντίν σε μία άνυδρη πεδιάδα στην περιοχή Κέρατα του Χαττίν, μια ημέρα δρόμο μακριά από την Τιβεριάδα.

Ο στρατός της Ιερουσαλήμ και των Ταγμάτων οδεύει προς το Χαττίν. Σκηνή από την κινηματογραφική ταινία του Ρίντλεϋ Σκότ «Το Βασίλειο

των Ουρανών» (Kingdom of Heaven) του 2005.

Την επόμενη ημέρα, οι μουσουλμάνοι άναψαν φωτιές γύρω από τις θέσεις των σταυροφόρων και προστατευμένοι από τον καπνό τούς έριχναν συνεχώς βέλη. Όλες οι προσπάθειες του

σταυροφορικού στρατού να σπάσει τον κλοιό των μουσουλμάνων απέτυχαν και στο τέλος της ημέρας παραδόθηκαν όλοι όσοι είχαν επιζήσει από τις μουσουλμανικές επιθέσεις, εξαντλημένοι από τη δίψα και την αφόρητη ζέστη. Ελάχιστοι γλύτωσαν από την ολοκληρωτική καταστροφή.

Η πανωλεθρία στα «Κέρατα του Χαττίν» όπως απεικονίστηκε σε μεσαιωνικό χειρόγραφο. Εδώ διακρίνεται η σκηνή της απόσπασης του Τίμιου Σταυρού

από τους Σαρακηνούς. Η συγκεκριμένη μάχη έμεινε στη μνήμη της Δύσης ως η απόλυτη καταστροφή στην ιστορία της Ουτρεμέρ και το σημείο της

μοιραίας καμπής για τα χριστιανικά κράτη.

Ο Σαλαντίν χάρισε στον Γκυ τη ζωή του,

αλλά όχι και στον Ραϋνάλδο Σατιγιόν τον οποίο σκότωσε ο ίδιος. Ο Σαλαντίν, μετά από

αυτή τη σημαντική του επιτυχία, αξιοποίησε τη νίκη του και κατέλαβε

αστραπιαία και με ορθή στρατηγική

σκέψη τα περισσότερα κάστρα και όλες σχεδόν τις πόλεις που κατείχαν οι σταυροφόροι (Άκρα,

Σιδώνα, Βηρυτό, Ναμπλούς κ.α.), εκτός

από την Τύρο, την Τρίπολη και την

Αντιόχεια.

Οι σταυροφόροι παραδίδονται στον Σαλαντίν, μετά τη μάχη. Μεταγενέστερος πίνακας.

Μπήκε θριαμβευτικά στις 2 Οκτωβρίου 1187 στην Ιερουσαλήμ, η οποία παραδόθηκε έντιμα από τον Μπάλιαν του Ιμπελέν μετά από σύντομη πολιορκία και ηρωική αντίσταση των 60 ιπποτών του και ελάχιστων στρατιωτικών δυνάμεων που αποτελούνταν από τους πολίτες της Αγίας Πόλης. 88

χρόνια μετά την κατάληψη της πόλης, στη διάρκεια της Α΄ Σταυροφορίας, από χριστιανούς βρέθηκε ξανά στα χέρια των μουσουλμάνων. Ο Σαλαντίν είχε κάθε λόγο να είναι ευχαριστημένος.

Η κατάληψη της Αγίας Πόλης, την οποία υπεράσπιζαν ο Μπάλιαν, η Σίβυλλα, ο πατριάρχης Ηράκλειος και οι απειροπόλεμοι κάτοικοι της πόλης, ήταν το

αποκορύφωμα της εκπληκτικής σταδιοδρομίας του μεγάλου κούρδου μαχητή του Ισλάμ Σαλαντίν. Ο ξακουστός και στη Δύση για τον ιπποτισμό του

μουσουλμάνος ηγέτης σεβάστηκε τον χριστιανικό πληθυσμό και δεν προέβη σε σφαγές και λεηλασίες. Ζήτησε μόνο ένα μικρό ποσό ως λύτρα για κάθε

χριστιανό και μάλιστα ο ίδιος κι ο αδερφός του Σαφαντίν, όπως και ο Μπάλιαν και ο Ηράκλειος, πλήρωσαν για μερικούς φτωχούς , ώστε να μην υποπέσουν

σε κατάσταση δουλείας.

Κήρυξη μίας νέας Σταυροφορίας

Τα νέα της πτώσης της Ιερουσαλήμ συντάραξαν την Ευρώπη. Όπως λέγεται, ο Πάπας Ουρβανός Γ΄

πέθανε συγκλονισμένος από την είδηση αυτή. Ο νέος Πάπας,

Γρηγόριος Η΄, εξέδωσε παπικό διάταγμα (βούλα) για μια νέα σταυροφορία και κάλεσε τους

χριστιανούς σε νηστεία και μετάνοια. Ιταλοί υπό τον μαρκήσιο του

Μομφερρά, Κορράδο, έσπευσαν να βοηθήσουν τους χριστιανούς της

Παλαιστίνης και έφτασαν στην Τύρο ενώ πολιορκείτο από στεριά και

θάλασσα. Ο Ρετζινάλδος της Σιδώνας είδε με ανακούφιση τα

ιταλικά πλοία να καταναυμαχούν τον μικρό μουσουλμανικό στόλο. Την

ίδια στιγμή ο Σαλαντίν αποτύγχανε να εκπορθήσει την οχυρή πόλη και διέταζε άρση της πολιορκίας την 1η

Ιανουαρίου 1188.

Επιτυχημένη έξοδος των πολιορκημένων χριστιανών ιπποτών της Τύρου . Στην Τύρο, όπου

είχε καταφύγει και η ελληνίδα σύζυγος του Μπάλιαν Μαρία Κομνηνή, η ορμή των Αγιουβιδών

συνάντησε το πρώτο της σοβαρό εμπόδιο. Η Τύρος αποτέλεσε το εφαλτήριο για την Γ’ Σταυροφορία

και είναι αμφίβολο αν χωρίς το ασφαλές της λιμάνι οι αγγλογάλλοι σταυροφόροι θα

αποβιβαζόντουσαν επιτυχώς στην Ουτρεμέρ το 1191.

Στην Ευρώπη, ο πάπας Γρηγόριος έστειλε τον καρδινάλιο-λεγάτο Ερρίκο του Αλμπάνο στη Γαλλία και στη Γερμανία. Ο αυτοκράτορας της Γερμανίας Φρειδερίκος Α΄ Βαρβαρόσσας, που ήταν και βετεράνος της Β΄ Σταυροφορίας πριν γίνει βασιλιάς, απάντησε θετικά στο κάλεσμα

του πάπα και πήρε τον σταυρό το Μάρτιο του 1188.

Χρυσές σφραγίδες του γερμανού αυτοκράτορα

της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας

Φρειδερίκου Α᾿ . Ο γερμανός ηγεμόνας ανήκε

στον οίκο των Χοχενστάουφεν και κατά

τη διάρκεια της πολύχρονης βασιλείας του (1154-1190) απέκτησε τη

φήμη του ισχυρότερου ευρωπαίου ηγεμόνα.

Προσπάθησε να επιβληθεί με τη βία έναντι των

Βυζαντινών, των Γάλλων, των Σαρακηνών και του

ίδιου του πάπα, όμως στο τέλος τα σχέδιά του δεν

ευοδώθηκαν.

Στο μεταξύ, το φθινόπωρο του 1187 ο νορμανδός βασιλιάς Γουλιέλμος Β΄ της Σικελίας έστειλε στόλο αποτελούμενο από 60 πλοία μαζί με 200 ιππότες, υπό τη διοίκηση του

ναυάρχου του Μαργαριτώνη, να περιπολεί τα παράλια της Παλαιστίνης συστηματικά για να μην επιτρέψει στον Σαλαδίνο να κατακτήσει κανένα από τα λιμάνια που είχαν τόσο ζωτική

σημασία για το Λατινικό Βασίλειο της Ιερουσαλήμ.

Το φραγκικό κάστρο της Σιδώνας, μιας από τις σημαντικές παραλιακές πόλεις της Ουτρμέρ.

Ο Μαργαριτώνης υποχρέωσε το 1188 τον Σαλλαδίνο να λύσει την πολιορκία του κάστρου Κρακ των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, κοντά στην Τρίπολη της Συρίας. Τον επόμενο χρόνο

έλυσε πολιορκίες στο κάστρο του Μαργκάτ, στη Λαττάκια (Λαοδίκεια) και στην Τύρο.

Το εκπληκτικό Κράκ των Ιπποτών, το εξοχότερο δείγμα οχυρωματικής τέχνης στην Ουτρμέρ, φυλασσόταν από τους Ιωαννίτες Ιππότες

(Οσπιταλέρους) από το 1142.

Παράλληλα, ο αρχιεπίσκοπος της Τύρου, Γιόσκιους (Ιωσίας), πήγε στην Ευρώπη να ζητήσει βοήθεια. Στις 22 Ιανουαρίου του

1189 στη Νορμανδία, κήρυξε τη σταυροφορία μπροστά στο βασιλιά της Αγγλίας, Ερρίκο Β΄, το Γάλλο βασιλιά,

Φίλιππο Αύγουστο, και άλλους ισχυρούς φεουδάρχες, από την Αλσατία, τις Κάτω

Χώρες, και αλλού. Ο Άγγλος βασιλιάς άρχισε αμέσως τις προετοιμασίες για τη

σταυροφορία, και μάλιστα επέβαλλε στους υπηκόους του έναν καινούργιο φόρο, τη

δεκάτη του Σαλαδίνου, αλλά πέθανε πολύ σύντομα. Στο θρόνο τον διαδέχθηκε ο γιος

του, Ριχάρδος Α΄, που συνέχισε τις προετοιμασίες.

Αριστερά: Το κράτος των Αγιουβιδών υπό το Σαλαντίν τις παραμονές της Γ’

Σταυροφορίας. Αυτόν τον μεγάλο αντίπαλο επρόκειτο να αντιμετωπίσουν οι 3 μεγάλοι

ευρωπαίοι μονάρχες στην Ουτρεμέρ.Πάνω: Οι κατακτήσεις του Σαλαντίν σε

βάρος των Φράγκων της Ουτρεμέρ ως το 1189.

Η πορεία του Φρειδερίκου

Ο Φρειδερίκος Βαρβαρόσα έγινε σταυροφόρος στις 27 Μαρτίου 1188 στον καθεδρικό ναό του Μάιντς και ξεκίνησε το Μάιο του 1189 επικεφαλής ισχυρού στρατεύματος και με συνοδεία από Tεύτονες ιππότες έχοντας προηγουμένως κάνει συμφωνία με το βασιλιά Μπέλα Γ΄ της

Ουγγαρίας και τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Ισαάκιο Β΄ Άγγελο. Ο Φρειδερίκος διέσχισε ειρηνικά την καθολική Ουγγαρία. Τα γερμανικά στρατεύματα (τουλάχιστον 20 χιλιάδες άνδρες

εκ των οποίων 3 χιλιάδες ιππότες) πέρασαν στην Μικρά Ασία από την Καλλίπολη, με τη βοήθεια του βυζαντινού στόλου. Οι Γερμανοί συνέχισαν την πορεία τους με κάποιες

μικροσυμπλοκές με τους Βυζαντινούς, μέχρι που εισήλθαν στην τουρκική επικράτεια.

Το μεσαιωνικό κάστρο της

Krasznahorka στην επικράτεια του τότε ισχυρού

ουγγρικού βασιλείου,

σημαντικής καθολικής δύναμης

στην κεντρική Ευρώπη και

αντιπάλου της Ρωμανίας κατά τον 12ο αι. Ο γιος του

βασιλιά, πρίγκιπας Γκέζα οδηγούσε

στρατό 2000 επίλεκτων

Ούγγρων στο πλευρό των Γερμανών.

Ο Φρειδερίκος νίκησε τους Σελτζούκους του Ικονίου σε τρεις μάχες, στο Φιλομήλιο, στο

Γιγκλάριο και στο Ικόνιο. Στις αρχές Ιουνίου οι Γερμανοί στρατοπέδευσαν στην όχθη του

ποταμού Καλίκαδνου. Στις 10 Ιουνίου ο Φρειδερίκος πνίγηκε στο ποτάμι

προσπαθώντας να το διαβεί έφιππος. Μετά το αναπάντεχο γεγονός, οι περισσότεροι

στρατιώτες και ευγενείς επέστρεψαν στη Γερμανία για να εκλέξουν νέο αυτοκράτορα.

Την ηγεσία του στρατεύματος που θα συνέχιζε ως τους Αγίους Τόπους ανέλαβε ο γιος του Φρειδερίκος της Σουηβίας και οι σταυροφόροι κατάφεραν να φτάσουν στην

Αντιόχεια, όπου έθαψαν τον Μπαρμπαρόσα. Μετά πήγαν στην Άκρα όπου συνάντησαν

τους υπόλοιπους Ευρωπαίους και ενίσχυσαν την πολιορκία με πολύ λιγότερες δυνάμεις

από αυτές που όλοι περίμεναν.

Ο γερμανός αυτοκράτορας Φρειδερίκος Α’ ως σταυροφόρος. Ο γερμανικός

στρατός υπό την ηγεσία του κέρδισε αποφασιστική νίκη στο Ικόνιο στις 18

Μαΐου 1190, ενώ τμήμα υπό τον γιο του Φρειδερίκο του Σβάμπεν άλωσε το Ικόνιο,

το οποίο όμως εγκατέλειψαν για να συνεχίσουν την πορεία τους.

Η πορεία του Ριχάρδου και του Φιλίππου

Οι δύο άλλοι Ευρωπαίοι βασιλείς που επρόκειτο να συμμετάσχουν στη σταυροφορία, ο Ριχάρδος Α΄ και ο Φίλιππος Β΄ ήταν δύο ολότελα διαφορετικοί χαρακτήρες. Είχαν καταφέρει, όμως, να συμβιβάσουν τις αγγλογαλλικές διαφορές και ξεκίνησαν από τη νότια Γαλλία ως φίλοι. Στη

συνέχεια ακολούθησαν διαφορετικές πορείες, ο Ριχάρδος συναντήθηκε με τον στόλο του στην Μασσαλία και ο Φίλιππος με τον στρατό του κατευθύνθηκε στη Γένοβα, και βρέθηκαν πάλι

στην Μεσσήνη της Σικελίας το Σεπτέμβριο του 1190. Ο προηγούμενος βασιλιάς της Σικελίας, Γουλιέλμος Β΄, που είχε πεθάνει τον προηγούμενο χρόνο, ήταν σύζυγος της αδελφής του

Ριχάρδου, Ιωάννας.

Ο στόλος των σταυροφόρων αναχωρεί από κάποιο μεσογειακό λιμάνι για την Ανατολή.

Η εικόνα αυτή ήταν πολύ συνηθισμένη στα

λιμάνια της νότιας Γαλλίας και της Ιταλίας από τον 11ο ως τον 13ο

αι.

Τελικά, τον Μάρτιο του 1191, ο Τανκρέδος, ο Ριχάρδος και ο Φίλιππος

ήρθαν σε συμφωνία με την οποία οι αξιώσεις του Ριχάρδου σχετικά με την

Ιωάννα ικανοποιούνταν, ο Ριχάρδος και ο Φίλιππος αναγνώριζαν ως

βασιλιά της Σικελίας τον Τανκρέδο (αν και η νόμιμη διάδοχος ήταν η θεία

του Γουλιέλμου, Κωνσταντία) και τέλος, ο Ριχάρδος αναγνώριζε ως

νόμιμο διάδοχό του τον ανιψιό του, Αρθούρο της Βρετάνης, ο οποίος μόλις ενηλικιωνόταν θα παντρευόταν με μία κόρη του Τανκρέδου. O Ριχάρδος και ο Φίλλιπος είχαν ιππότες από όλη την

Ευρώπη αλλά και από τα σταυροφορικά τάγματα που επίσης προέρχονταν από όλη την Ευρώπη.

Οι βασιλείς της Γαλλίας (αριστερά) και της Αγγλίας (δεξιά) παίρνουν το σταυρό από τον πάπα της Ρώμης και γίνονται σταυροφόροι. Εικόνα

μεσαιωνικού χειρογράφου.

Οι δύο στρατοί, αφού τακτοποιήθηκαν οι εκκρεμότητες στη Σικελία, αναχώρησαν από εκεί για την Παλαιστίνη, στις 30 Μαρτίου ο Γαλλικός,

και στις 10 Απριλίου ο Αγγλικός.Ο στόλος του Ριχάρδου μετά από μία καταιγίδα προσορμίστηκε στην Κύπρο. Είχαν χάσει μερικά καράβια από την καταιγίδα και σε ένα από αυτά βρίσκονταν η Ιωάννα, η Βερεγγάρια (μέλλουσα

σύζυγος του Ριχάρδου) και ένα μεγάλο τμήμα των χρημάτων που είχαν συγκεντρωθεί για τη

σταυροφορία.

Η Βερεγγαρία της Ναβάρας, κόρη του ισπανού μονάρχη Σάντσο Στ’ της Ναβάρας, νυμφεύτηκε

τον Ριχάρδο κατόπιν επιθυμίας της μητέρας του άγγλου βασιλιά, της διάσημης γαλλίδας

κόμισσας Ελεονώρας της Ακουιτανίας, στις 12 Μαίου 1191 στη Λεμεσό. Η ισπανίδα

πριγκίπισσα έζησε στο πλευρό του Ριχάρδου όλες τις μεγάλες του περιπέτειες και πέθανε πολύ αργότερα, το 1230. Ας σημειωθεί πως

ποτέ δεν επισκέφθηκε την Αγγλία, όσο ζούσε ο Ριχάρδος. Άλλωστε και ο τελευταίος βρέθηκε στο νησί μόλις για 6 μήνες από τότε που έγινε βασιλιάς ως τα θάνατό του, καθώς η βάση του ήταν σταθερά στις γαλλικές του κτήσεις. Εδώ εικονίζεται η σαρκοφάγος της στο παρεκκλήσι του αβαείου ντ’Επώ στο λε Μαν της Γαλλίας όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής

της.

Λίγες ημέρες αργότερα ανακάλυψαν ότι οι επιβάτες (και μαζί τους τα χρήματα) είχαν αιχμαλωτιστεί από τον ηγεμόνα της Κύπρου, τον Ισαάκιο Κομνηνό, τον άνθρωπο που

απόσχισε την Κύπρο από τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Ο Ριχάρδος βρήκε την ευκαιρία και κυρίεψε την ανυπεράσπιστη Κύπρο, απελευθέρωσε τους δικούς του, αιχμαλώτισε τον

Ισαάκιο Κομνηνό και πούλησε αμέσως το νησί στους Ναΐτες Ιππότες. Πριν φύγει από την Κύπρο, ο Ριχάρδος τέλεσε τους γάμους του με την Βερεγγάρια.

Το κάστρο της Πάφου κτίστηκε αρχικά το 12ο αι

από τους Βυζαντινούς , υπέστη όμως

πολλές τροποποιήσεις τους επόμενους 4 αιώνες στα

χέρια των Φράγκων.

Ο Φίλιππος έφτασε στην Άκρα στις 20 Μαΐου 1191 για να ενισχύσει τους σταυροφόρους που ήδη πολιορκούσαν την πόλη. Ο Ριχάρδος έφτασε στην Άκρα στις 8 Ιουνίου 1191 με περίπου

10 χιλιάδες στρατιώτες.

Ο βασιλιάς της Γαλλίας Φίλιππος Β’ Αύγουστος φτάνει δια θαλάσσης στην Άκρα για να ενισχύσει τις προσπάθειες για την επανάκτησή της.

Ο γάλλος μονάρχης απεικονίζεται αναχρονιστικά με θωράκιση και κράνος του 14ου αι., όμως οι υπόλοιποι στρατιώτες διαθέτουν

οπλισμό που θα μπορούσαν να φέρουν οι Γάλλοι πεζοί του 1190. Σελίδα μεσαιωνικού χειρογράφου του 1350.

Πολιορκία της Άκρας

Η Άκρα ήταν ένα σπουδαίο λιμάνι και πολύ πλούσιο κέντρο του βασιλείου της Ιερουσαλήμ, που είχε πέσει αμαχητί στα χέρια του Σαλαντίν το Σεπτέμβριο του 1187.

Ένας πανίσχυρος πύργος στο οχυρό της Άκρας.

Τον Απρίλιο του 1189 ο Σαλαντίν απελευθέρωσε τον Γκυ ντε Λουζινιάν,

του οποίου η χρησιμότητα είχε εκμηδενιστεί. Αφού απελευθερώθηκε, ο Γκυ προσπάθησε να εγκαταστήσει

την έδρα του στην Τύρο. Ο Κορράδος του Μομφερρά, ο οποίος είχε ηγηθεί

της επιτυχημένης άμυνας στην πολιορκία από τον Σαλαντίν,

αρνήθηκε να του την παραδώσει με τη δικαιολογία ότι μαζί με την

Ιερουσαλήμ ο Γκυ είχε χάσει και το βασιλικό αξίωμά. Μετά την αποτυχία του στην Τύρο, ο Γκυ αποφάσισε να

επιτεθεί στην Άκρα. Η αιφνιδιαστική επίθεση του Γκυ στις 28 Αυγούστου 1189 απέτυχε και έτσι αποφάσισε να πολιορκήσει συστηματικά την Άκρα παρά τον περιορισμένο στρατό του.

Απέναντί του θα είχε 8 χιλιάδες μαχητές της πόλης και τα ψηλά τείχη

της.

Η είδηση της πολιορκίας της Άκρας εξαπλώθηκε με μεγάλη ταχύτητα σε όλη την Ευρώπη και πολλοί ξακουστοί και

ισχυροί φεουδάρχες έσπευδαν να λάβουν μέρος σε αυτή. Σύντομα ιταλικός, φλαμανδικός και δανέζικος στόλος ενίσχυσαν τους πολιορκητές ενώ

σημαντικοί φεουδάρχες όπως ο Ανδρέας ντε Μπριέν και οι αδερφοί Ροβέρτος και Φίλιππος του Ντρώ καθώς και ο

γερμανός Λουδοβίκος της Θουριγγίας με πλήθος στρατιωτών από όλη την

Ευρώπη κατέφθασαν. Ταυτόχρονα, ο ίδιος ο Σαλαντίν έσπευσε στην Άκρα για να βοηθήσει την πολιορκούμενη φρουρά της. Στρατοπέδευσε στα περίχωρα της

Άκρας προσπαθώντας να περνά τρόφιμα και εφόδια μέσα στην πόλη ενώ

εμπόδιζε τον δια ξηράς ανεφοδιασμό των πολιορκητών από την Τύρο. Οι σταυροφόροι προσπάθησαν να τον

απωθήσουν αλλά απέτυχαν.

Οι σταυροφόροι πολιορκούν την Άκρα το 1189.

Μια σύγκρουση γύρω από την πόλη στις 4 Οκτωβρίου δεν ανέδειξε νικητή όμως και οι

δυο πλευρές είχαν εκατοντάδες απώλειες, αφού πλέον οι στρατοί είχαν διογκωθεί. Στο στρατόπεδο των σταυροφόρων άρχισαν να αντιμετωπίζουν προβλήματα σίτισης και πολλές αρρώστιες εκδηλώθηκαν ανάμεσα

στους πολιορκητές. Από ασθένεια πέθανε το καλοκαίρι του 1190 η σύζυγος του Γκυ,

βασίλισσα Σιβύλλα και οι δυο κόρες τους, γεγονός που πυροδότησε νέες δυναστικές

έριδες. Ο Κορράδος του Μονφερρά, με την υποστήριξη πολλών ντόπιων βαρόνων,

νυμφεύθηκε την αδερφή της, Ισαβέλλα, για να αποκτήσει δικαιώματα στον θρόνο της Ιερουσαλήμ, ενώ ο Γκύ και ο στρατός του αρνούνταν πεισματικά να απολέσουν τα πρωτεία. Καθ’ όλη την περίοδο των 15

μηνών ο Σαλαντίν προσπαθούσε ανεπιτυχώς να σπάσει τον κλοιό των σταυροφόρων. Εν τω μεταξύ, ενισχύσεις κατέφθαναν συνεχώς από την Ευρώπη, όμως η πόλη δεν έπεφτε

παρά τις απόπειρες των Λατίνων να εισέλθουν στα τείχη ιδίως από την πλευρά

της θάλασσας.

Από ασθένεια πέθαναν τον χειμώνα του 1190-1191 ο Λατίνος πατριάρχης της Ιερουσαλήμ, Ηράκλειος, ο Φρειδερίκος της Σουηβίας, ο θάνατος του οποίου άφησε προσωρινά τα

γερμανικά στρατεύματα χωρίς ηγεσία, και πολλοί άλλοι διοικητές και απλοί στρατιώτες. Τον Απρίλιο του 1191 έφτασε στην Άκρα ο δούκας Λεοπόλδος της Αυστρίας και ανέλαβε την ηγεσία του χριστιανικού στρατεύματος. Ο Ερρίκος της Καμπανίας μόλις που γλύτωσε.

Στις 20 Μαΐου έφτασε στο στρατόπεδο των πολιορκητών ο βασιλιάς Φίλιππος με το κύριο σώμα των 10.000 Γάλλων σταυροφόρων και στις 8 Ιουνίου του 1191 ο Ριχάρδος με τους 8.000 Άγγλους σταυροφόρους. Οι δυσκολίες συνεχίστηκαν, ο Φίλιππος της Αλσατίας, δεύτερος τη

τάξει στο γαλλικό στράτευμα πέθανε ξαφνικά, αλλά όλα έδειχναν ότι το τέλος της πολιορκίας πλησίαζε. Η φρουρά της πόλης εξαντλημένη αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει και να παραδώσει την Άκρα στις 12 Ιουλίου του 1191. Ο Σαλαντίν αποδέχθηκε σιωπηρά τις

εξελίξεις και αποχώρησε. Έτσι, τελείωσε η επική πολιορκία. Η νίκη, όμως, κηλιδώθηκε από τη σφαγή 2.700 αιχμαλώτων τον Αύγουστο από τον Ριχάρδο.

Ο βασιλιάς Φίλιππος Β’ Αύγουστος και δίπλα του ο

Ριχάρδος Α’ ο Λεοντόκαρδος δέχονται τα κλειδιά της Άκρα ως

συμβολική κίνηση παράδοσης της σπουδαίας πόλης τον Ιούλιο

του 1191. Στις διαπραγματεύσεις σημαντικό

ρόλο έπαιξε και ο Κορράδος του Μομφερά τον οποίον

εμπιστευόταν ο Σαλαντίν. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς στην

εικόνα του μεσαιωνικού γαλλικού χειρογράφου. τους κρινανθούς (Fleur des Lys) σε μπλε φόντο που καθιερώθηκαν σταδιακά ως το έμβλημα των

βασιλέων της Γαλλίας.

Ο βασιλιάς Φίλιππος μετά το τέλος της πολιορκίας αποφάσισε να επιστρέψει στη Γαλλία (31 Ιουλίου) καθώς έπρεπε να διευθετηθεί το ζήτημα της διαδοχής της κομητείας της Αλσατίας και του Βερμαντουά μετά το θάνατο του Φιλίππου. Εκτός αυτού οι σχέσεις του με τον Ριχάρδο ήταν

τεταμένες και απειλείτο εμφύλια σύρραξη. Εκτός αυτού. Ας σημειωθεί ότι οι σχέσεις των δύο αντρών ήταν παλαιόθεν κακές, αφότου ο άγγλος βασιλιάς ακύρωσε τον αρραβώνα του με την

αδερφή του γάλλου ομολόγου του, όμως για το καλό της σταυροφορίας είχαν πρόσκαιρα γεφυρωθεί. Αλλά και ο δούκας Λεοπόλδος γύρισε πίσω στην Αυστρία προσβεβλημένος από τον

Ριχάρδο ο οποίος τον περιφρονούσε συνεχώς, μια προσβολή που δεν θα ξεχνούσε. Έτσι ο Λεοντόκαρδος έμεινε ο μοναδικός ανώτατος διοικητής των σταυροφορικών δυνάμεων.

Ο βασιλιάς Φίλιππος Β’ Αύγουστος και οι υπόλοιποι σταυροφόροι εισέρχονται

στην Άκρα νικητές. Πίνακας του Μπροντέλ

(1781-1853). Ο σταυροφορικός στρατός

διέθετε συνολικά περί τους 25 χιλιάδες μαχητές και

11 τρεμπουσέ, ενώ ο Σαλαντίν τον

παρενοχλούσε επί 2 χρόνια με 10 χιλιάδες Σαρακηνούς.

Μάχη του Αρσούφ

Μετά την πολιορκία της Άκρας οι σταυροφόροι αποφάσισαν να προχωρήσουν

νότια και να καταλάβουν τη Γιάφα, από όπου θα μπορούσαν να συνεχίσουν προς το

εσωτερικό της Παλαιστίνης και την Ιερουσαλήμ. Στις 7 Σεπτεμβρίου ο

Σαλαντίν επιτέθηκε στο στρατό των σταυροφόρων στο Αρσούφ, λίγο πιο βόρεια

από τη Γιάφα. Οι σταυροφόροι (Άγγλοι, Γάλλοι υπό το δούκα της Βουργουνδίας,

μοναστικά Τάγματα και στρατός της Ιερουσαλήμ) αρχικά κράτησαν τις θέσεις

τους απέναντι στον καταιγισμό βελών. Την κατάλληλη στιγμή, με συντονισμένη

αντεπίθεση του βαρέως ιππικού έπειτα από πρωτοβουλία των Ιωαννιτών, εφόρμησαν πάνω στους πεζούς των Σαρακηνών και

προκάλεσαν μεγάλες απώλειες. Ο κούρδος ηγέτης αναγκάστηκε να υποχωρήσει. Η

μάχη έληξε με περηφανή νίκη των σταυροφόρων δίνοντας τους μεγάλη

αυτοπεποίθηση αφού ήταν η πρώτη φορά που νικούσαν τους Σαρακηνούς σε μάχη μετά το Χαττίν. Ο δρόμος για τη Γιάφα

ήταν ανοικτός.

Η μάχη του Αρσούφ με τον Ριχάρδο να πρωταγωνιστεί όπως αποτυπώθηκε στο

χαρακτικό του Γκουστάβ Ντόρ τον 19ο αι.

Διαπραγματεύσεις και συνέχεια των εχθροπραξιών

Ο Ριχάρδος όταν έφτασε στην Γιάφα προσπάθησε να διαπραγματευθεί με τον Σαλαντίν. Οι διαπραγματεύσεις ήταν μία ευκαιρία ανασυγκρότησης

και για τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές. Οι σταυροφόροι θα

ξεκουράζονταν για λίγο καιρό και οι μουσουλμάνοι θα αναπλήρωναν τις απώλειές τους. Η πρότασή του ήταν

να παντρευτεί ο αδελφός του Σαλαντίν, Ελ Αντίλ, την αδελφή του

Ριχάρδου, Ιωάννα, και να κυβερνήσουν τις περιοχές του

Βασιλείου της Ιερουσαλήμ που κατείχαν και οι σταυροφόροι και οι μουσουλμάνοι. Η Ιερουσαλήμ θα

ήταν ανοικτή τόσο στους μουσουλμάνους όσο και στους

χριστιανούς προσκυνητές. Η άρνηση της Ιωάννας για αυτόν τον γάμο έθεσε

τέλος στις διαπραγματεύσεις.

Τούρκος ιππέας (αριστερά) και ευρωπαίος πεζός σεργέντος (δεξιά) όπως ήρθαν

αντιμέτωποι στα τέλη του 12ου αι.

Μετά την κατάρρευση των διαπραγματεύσεων, και ενώ είχε φτάσει ο Νοέμβριος του 1191, ο Ριχάρδος αποφάσισε να προχωρήσει στο εσωτερικό για να επιτεθεί στην Ιερουσαλήμ.

Φτάνοντας κοντά στην Ιερουσαλήμ άλλαξε γνώμη καθώς θα ήταν ασύνετο να πολιορκήσει την πόλη στη διάρκεια του χειμώνα που θα έπληττε κυρίως τους σταυροφόρους αφού θα ήταν

αναγκασμένοι να μείνουν στην ύπαιθρο γύρω από την πόλη για όσο διαρκούσε η πολιορκία. Αποφάσισε την επιστροφή στα παράλια και δουλεύοντας μαζί με το στρατό του έκτισαν ξανά το

κάστρο της Ασκαλώνας. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν στο πρώτο μισό του 1192.

Ο Ριχάρδος προέλασε τολμηρά ως την Ιερουσαλήμ. Στη θέα της Αγίας Πόλης γονάτισε και προσευχήθηκε, όμως σύντομα πρυτάνευσε η λογική που υπαγόρευε

να μην διακινδυνεύσει την πολιορκία της τόσο μακριά από τη βάση του στην Άκρα. Σε μια τέτοια περίπτωση θα ρίσκαρε να εγκλωβιστεί ανάμεσα στους

πολιορκημένους και τον πολυάριθμο στρατό του Σαλαντίν και να εξολοθρευτεί.

Παράλληλα, τους σταυροφόρους απασχολούσε η διαμάχη του Γκυ με τον Κορράδο για τον θρόνο της Ιερουσαλήμ. Ο Ριχάρδος κατάλαβε ότι κανένας αξιωματούχος του Βασιλείου της

Ιερουσαλήμ δεν ήθελε να έχει ξανά για βασιλιά του τον Γκυ και απέσυρε την υποστήριξή του από αυτόν. Τον Απρίλιο του 1192 οι Ναΐτες Ιππότες επέστρεψαν την Κύπρο στον Ριχάρδο επειδή ο τοπικός πληθυσμός είχε εξεγερθεί εναντίον της σκληρής διακυβέρνησής τους και της βαριάς φορολογίας που είχαν επιβάλει. Λίγο αργότερα ο Ριχάρδος πούλησε την Κύπρο στον έκπτωτο Γάλλο βασιλιά της Ιερουσαλήμ Γκι ντε Λουζινιάν, ως αντάλλαγμα για την

παραίτησή του από τα δικαιώματά του στο Βασίλειο της Ιερουσαλήμ.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση της τρομερής εφόδου των Ναϊτών της Ουτρεμέρ.

Στις 28 Απριλίου του 1192, λίγες ημέρες μετά την αναγνώρισή του ως βασιλιάς της Ιερουσαλήμ, ο Κορράδος δολοφονήθηκε από δύο Χασασσίνους. Οι Χασσασίνοι είχαν

διαφορές μαζί του. Ο Κορράδος λίγο καιρό νωρίτερα είχε αρπάξει εμπόρευμα που ανήκε στους Χασσασίνους και αρνιόταν να το επιστρέψει. Αρκετοί σταυροφόροι κατηγόρησαν τον

Ριχάρδο ότι βρισκόταν πίσω από τη δολοφονία. Τίποτα, όμως, δεν αποδείχθηκε. Λίγες ημέρες μετά τη δολοφονία η Ισαβέλλα παντρεύτηκε τον Ερρίκο της Καμπανίας για να μη μείνουν οι

σταυροφόροι της περιοχής ξανά χωρίς βασιλιά.

Το κάστρο των διαβόητων φανατικών ισλαμιστών Ασσασίνων στο Μαρσυάφ της Συρίας. Η θρησκευτική αίρεση ιδρύθηκε από Χασάν ιμπν Σαμπάχ γύρω στο 1080

και επρόκειτο για έναν κλειστό κύκλο μαχητών τυφλά αφοσιωμένων στον αρχηγό τους. Το έργο τους ήταν ο φόνος μουσουλμάνων ή χριστιανών που θεωρούντο εχθροί της αληθινής πίστης του Ισλάμ. Η αίρεση, που προκαλούσε τρόμο στην Εγγύς Ανατολή για δυο αιώνες, ξεριζώθηκε στην Περσία από τους Μογγόλους του Χουλαγκού το 1256 και στη Συρία από τον μαμελούκο Μπαΐμπάρς το 1273.

Τον Ιούνιο του 1192 ο Ριχάρδος προχώρησε ξανά προς την Ιερουσαλήμ. Στρατοπέδευσε στην Χεβρώνα, όπου ήταν αρκετά κοντά ώστε να μπορεί να δει την Ιερουσαλήμ. Ο Σαλαντίν όλον αυτόν τον καιρό είχε ενισχύσει τα τείχη της Ιερουσαλήμ και είχε επιχωματώσει τα πηγάδια

και είχε καταστρέψει τις πηγές γύρω από την πόλη ώστε οι σταυροφόροι να μην μπορούν να βρουν πόσιμο νερό. Ο Σαλαντίν βρισκόταν με ένα μέρος του στρατού μέσα στην πόλη και ο

υπόλοιπος στρατός του ήταν στα βουνά της γύρω περιοχής.

Τα εμβλήματα των δυο μεγάλων αντιπάλων, αριστερά η πιθανή μονόχρωμη

σημαία των Αγιουβιδών και δεξιά το οικόσημο των Πλανταγεννητών βασιλέων της Αγγλίας. Οι δυο λέοντες ως έμβλημα συνδέονται άρρηκτα με τους Νορμανδούς κυριάρχους της Αγγλίας από το 1066 και

εξής.

Οι σταυροφόροι αντιμετώπιζαν ένα σοβαρό δίλημμα, την υποχώρηση και την ντροπή ή την επίθεση και την καταστροφή. Το μόνο που είχε να κάνει ο Σαλαντίν ήταν να περιμένει. Τελικά ο Ριχάρδος, αντιλαμβανόμενος ότι ακόμη κι αν κατάφερνε να καταλάβει την Ιερουσαλήμ δεν

θα κατάφερνε να την κρατήσει, διέταξε υποχώρηση. Ένα σχέδιο να κατευθυνθεί στην Αίγυπτο και να καταλάβει το Κάιρο απέτυχε. Στην οπισθοχώρηση η πειθαρχία χαλάρωσε

υπερβολικά, πολλοί σταυροφόροι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν σε επίθεση στην Αίγυπτο και έτσι ο στρατός επέστρεψε στην Άκρα.

Άποψη του παλαιού λιμανιού της Άκρα, της νέας πρωτεύουσας του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ από το 1191 ως το 1291. Στην πόλη διακρίνονται ακόμη μνημεία της

φραγκικής παρουσίας που κράτησε δυο αιώνες.

Μάχη της Γιάφας

Σχεδόν ταυτόχρονα με την υποχώρηση των σταυροφόρων ο Σαλαντίν βγήκε από την

Ιερουσαλήμ και επιτέθηκε στη Γιάφα στις 27 Ιουλίου. Η πόλη κατελήφθη γρήγορα από

τους Σαρακηνούς και η φρουρά της κλείστηκε στο κάστρο της πόλης. Τα νέα έφτασαν στην Άκρα και όταν τα έμαθε ο

Ριχάρδος επέλεξε κάποιους από τους άνδρες του (54 ιππότες και λίγες εκατοντάδες

πεζούς) και επιβιβάστηκαν σε 7 πλοία με κατεύθυνση τη Γιάφα. Ο υπόλοιπος στρατός

θα έφτανε από την ξηρά.

Ο ακούραστος άγγλος βασιλιάς οδηγεί τα πλοία του προς τη Γιάφα για

να λύσει την πολιορκία της πόλης. Ο Ριχάρδος απέκτησε άξια το

προσωνύμιο του Λεοντόκαρδου βασιλιά χάρη στις ηρωικές του

προσπάθειες να σώσει το βασίλειο της Ιερουσαλήμ βάζοντας πάνω από όλα το

συμφέρον των χριστιανών της Ουτρμέρ και εκθέτοντας τον εαυτό

του σε κάθε είδους κίνδυνο στο όνομα του Χριστού.

Φτάνοντας στη Γιάφα ο Ριχάρδος με τους άντρες του πραγματοποίησαν

απόβαση (κάτι σπάνιο για τα μεσαιωνικά δεδομένα) και με τη βοήθεια 2.000 ιταλών τοξοτών

κατάφεραν να αιφνιδιάσουν πλήρως και να διώξουν τους μουσουλμάνους από την πόλη μέχρι να πέσει η νύχτα.

Το πρωί πλησίαζε ο υπόλοιπος σταυροφορικός στρατός. Ο Σαλαντίν διέταξε ξανά επίθεση και η μάχη έξω από τη Γιάφα διήρκεσε αρκετές ώρες μέχρι να διατάξει τους άντρες του να

υποχωρήσουν. Η μάχη τελείωσε με νέα μεγάλη νίκη των σταυροφόρων που έχασαν μόλις 2 άνδρες και μεγάλες

απώλειες (700 νεκρούς και 1500 άλογα εκτός μάχης) για τους Σαρακηνούς οι

οποίοι υπέφεραν πολύ από τους ικανούς Ιταλούς και Άγγλους βαλλιστροφόρους.

Είχαν διατηρήσει τις θέσεις τους και είχαν σιγουρέψει την κυριαρχία τους

στη Γιάφα νικώντας για δεύτερη φορά τους Σαρακηνούς. Η μάχη της Γιάφα με τον Ριχάρδο να

πρωταγωνιστεί όπως αποτυπώθηκε στο χαρακτικό του Γκουστάβ Ντόρ τον 19ο αι.

Για αυτούς τους λόγους το ηθικό και η αυτοπεποίθησή τους ήταν αρκετά

υψηλά, ενώ των Σαρακηνών και του Σαλαντίν είχαν πέσει πάρα πολύ καθώς συνειδητοποίησαν ότι δεν ήταν αρκετά

ισχυροί ώστε να εκδιώξουν μια και καλή τους σταυροφόρους από την

Παλαιστίνη, ενώ ο Ριχάρδος έδειχνε ανίκητος. Η μάχη έδειξε και στους δύο

αντιπάλους ότι ήταν ισοδύναμοι. Οι σταυροφόροι κατείχαν σταθερά τα

παράλια και οι Σαρακηνοί το εσωτερικό, αλλά κανένας δεν ήταν τόσο ισχυρός ώστε να κυριαρχήσει και στα

παράλια και στην ενδοχώρα.

Συμφωνία ειρήνης

Ο Ριχάρδος αποφάσισε ότι ήταν ώρα να επιστρέψει στις αγγλογαλλικές κτήσεις του που ήδη κινδύνευαν από την επιθετικότητα του γάλλου βασιλιά Φιλίππου Αυγούστου και την ανικανότητα του αδερφού του Ιωάννη του Ακτήμονα. Αλλά και ο Σαλαντίν είχε πολεμήσει για πολλά χρόνια και χρειαζόταν την ειρήνη για να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις του και να αναπληρώσει τις απώλειές του. Έτσι, έκαναν συμφωνία στις 2 Σεπτεμβρίου του 1192 με τους εξής όρους:Α) Οι δύο αντιμαχόμενοι συμφωνούσαν σε ανακωχή που θα διαρκούσε για τρία χρόνια.Β) Το Βασίλειο της Ιερουσαλήμ θα εκτεινόταν στην παράλια ζώνη από την Τύρο μέχρι τη Γιάφα.Γ) Οι οχυρώσεις της Ασκαλώνας θα γκρεμίζονταν και η πόλη θα επέστρεφε ανοχύρωτη στην κυριαρχία του Σαλαντίν.Δ) Οι χριστιανοί προσκυνητές θα μπορούσαν ανεμπόδιστα να πηγαίνουν στην Ιερουσαλήμ.

Ήδη κατά τη διάρκεια της σταυροφορίας , ο επικός αγώνας Χριστιανών και Μουσουλμάνων είχε αναδείξει ως θρυλικές μορφές τον Ριχάρδο και τα Σαλαντίν.

Για τους μεταγενέστερους, οι δυο ηγέτες συνόψιζαν το ιπποτικό ιδεώδες σε Ανατολή και Δύση, γι’ αυτό και απεικονίστηκαν κατά κόρον σε χειρόγραφα – όπως

αυτό που εικονίζεται – και, πολύ αργότερα, σε ζωγραφικούς πίνακες.

Ο Ριχάρδος με τον όρο της τρίχρονης ανακωχής προσπαθούσε να μην χάσει σε γόητρο, αφού αν ήταν διαφορετικά διατυπωμένος, ως όρος για ειρήνη, θα αποδεχόταν ότι δεν μπορούσε να καταλάβει την Ιερουσαλήμ. Θεωρητικά τρία χρόνια ήταν αρκετά για να γυρίσει στις κτήσεις

του, να τακτοποιήσει τις υποθέσεις του και να επιστρέψει στην Παλαιστίνη με ακόμη μεγαλύτερο στρατό.

Ο Άγιος Γεώργιος σκοτώνει το δράκο. Ο στρατιωτικός άγιος ήταν ο προστάτης του οίκου των Πλανταγεννετών, δηλαδή της

αγγλονορμανδικής δυναστείας του Ριχάρδου και γι’ αυτό οι άγγλοι σταυροφόροι έφεραν συχνά στα ενδύματά τους τον σταυρό του Αγίου

Γεωργίου που και ήμερα κοσμεί την αγγλική σημαία.

Τα μετέπειτα γεγονότα

Ο Σαλαντίν πέθανε το 1193 στη Δαμασκό της Συρίας. Όταν άνοιξαν

το θησαυροφυλάκιό του διαπίστωσαν ότι μέσα δεν υπήρχαν

αρκετά χρήματα για την κηδεία του. Είχε μοιράσει όλη του την

περιουσία στους φτωχούς υπηκόους του. Μετά το θάνατό του

ξέσπασε διαμάχη, αρχικά μεταξύ των γιων του και αργότερα και του

αδερφού του, Ελ Αντίλ, που αναδείχθηκε ο τελικός κυρίαρχος

σε όλη την επικράτεια του Σαλαντίν το 1200.

Ο θρυλικός κούρδος ηγέτης Σαλαντίν, όπως αποτυπώθηκε στο χαρακτικό του Γκουστάβ

Ντόρ τον 19ο αι.

Στο χριστιανικό κόσμο, ο Γκυ Α’ πέθανε στην Κύπρο το 1194 ως άτυπος βασιλιάς της

(και βασιλιάς της Ιερουσαλήμ από το 1187 ως

το 1192). Ο Ερρίκος της Καμπανίας, βασιλιάς της

Ιερουσαλήμ χωρίς την Άγια Πόλη πλέον, βασίλευσε για 5 χρόνια μετά το γάμο του με την βασίλισσα Ισαβέλλα και πέθανε το 1197 πέφτοντας

από το μπαλκόνι του παλατιού του στην Άκρα, στη

διάρκεια μίας παρέλασης.

Έτσι, η Ισαβέλλα παντρεύτηκε σε τέταρτο γάμο τον Αμάλριχο της Κύπρου το 1198. Ο Αμαλάριχος είχε διαδεχθεί το 1194 τον αδερφό του Γκύ στην ηγεμονία της Κύπρου η οποία τελικά αναγνωρίστηκε το 1197 ως Βασίλειο, το πέμπτο σταυροφορικό. Έτσι, έγινε πλέον βασιλιάς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ ως το 1205, έναν τίτλο που θα έφεραν έκτοτε οι βασιλείς της Κύπρου, ακόμη και αν δεν ήταν πάντα ηγεμόνες και του βασιλείου της Άκρα.

Ο γοτθικός ναός της Αγίας Σοφίας στη Λευκωσία λειτουργούσε ως καθεδρικός ναός για τους Φράγκους ηγεμόνες του νησιού την εποχή των Λουζινιάν. Εκεί

θάφτηκε ο Αμαλάριχος, βασιλιάς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ, μετά το θάνατό του το 1205. Σήμερα βρίσκεται στον τουρκοκρατούμενο τομέα της

πόλης και έχει μεταβληθεί σε τζαμί.

Ο Ριχάρδος δεν επέστρεψε ποτέ στην Παλαιστίνη. Έφυγε από τους Αγίους Τόπους και προσπάθησε να φτάσει στην Αγγλία μέσω Γερμανίας μεταμφιεσμένος σε προσκυνητή. Κοντά

στη Βιέννη αιχμαλωτίστηκε από τον Λεοπόλδο της Αυστρίας, που δεν είχε ξεχάσει την προσβολή του από τον Ριχάρδο στην Άκρα.

Το κάστρο του Ντούρνστάιν όπου κρατήθηκε φυλακισμένος ο Ριχάρδος από τον Λεοπόλδο της Αυστρίας . Ο σπουδαίος άγγλος βασιλιάς παρά τη φήμη

που απέκτησε στους Αγίους Τόπους, δεν ήταν καθόλου συμπαθής στους Γάλλους και τους Γερμανούς ηγεμόνες και δούκες.

Στη συνέχεια παραδόθηκε στον Γερμανό αυτοκράτορα και γιο του Φρειδερίκου Βαρβαρόσα, Ερρίκο ΣΤ΄. Η συμφωνία που είχε κάνει ο Ριχάρδος με τον Τανκρέδο της Σικελίας το 1191

αγνοούσε τα δικαιώματα της Κωνσταντίας, συζύγου του Ερρίκου, στον σικελικό θρόνο. Μία άλλη κατηγορία που προσάφθηκε στον Ριχάρδο ήταν η δολοφονία του Κορράδου του

Μονφερρά, κατηγορία όμως άδικη. Ο Ριχάρδος απελευθερώθηκε το 1194 αφού συμφώνησε να πληρώσει ως λύτρα 150.000 ασημένια μάρκα.

Αριστερά: Ο μαρκήσιος του

Μομφερρά Κορράδος,

ξάδελφος του γερμανού

αυτοκράτορα Φρειδερίκου

Μπαρμπαρόσα και σπουδαίος

σταυροφόρος ηγέτης.

Δεξιά: Ο Φρειδερίκος

Μπαρμπαρόσα με τους δυο γιους

του, τον μετέπειτα γερμανό

αυτοκράτορα Ερρίκο Στ’ και

δούκα Φρειδερίκο.

Τα επόμενα χρόνια συμφιλιώθηκε με τον αδελφό του, Ιωάννη τον Ακτήμονα, που αναγνώρισε τη βασιλική εξουσία του Ριχάρδου, και προσπάθησε να διατηρήσει τις κτήσεις του στη

Γαλλία απέναντι στις βλέψεις του Φιλίππου. Το 1199 τραυματίστηκε στον ώμο από βέλος κατά την πολιορκία του Σαλύ, στη Γαλλία. Πέθανε από γάγγραινα λίγο αργότερα.

Ο γάλλος βασιλιάς Φίλιππος Β’ Αύγουστος (αριστερά) αντιμετωπίζει τον μεγάλο του αντίπαλο Ριχάρδο Α’ της Αγγλίας (δεξιά) στη μάχη

του Ζισόρ το 1198. Ο Ριχάρδος μέχρι το θάνατό του είχε γίνει ο «κακός δαίμονας» των Γάλλων, όπως είχε συμβεί και με τους Σαρακηνούς

στους Αγίους Τόπους.

Μετά το θάνατό του βασιλιάς της Αγγλίας και κληρονόμος των Γαλλικών κτήσεών του έγινε ο αδελφός του, Ιωάννης, γνωστός κυρίως από την παραχώρηση της «Μάγκνα Κάρτα» στους άγγλους ευγενείς το 1215, όσο και από το θρύλο του Ρομπέν των Δασών. Όμως, απέτυχε να

υπερασπίσει την γαλλική υπερπόντια επικράτειά του ενάντια στον Φίλιππο Β’ Αύγουστο που κατάφερε τελικά να κυριαρχήσει σε όλη τη βόρεια Γαλλία, αφού πλέον ο μεγάλος του

αντίπαλος στο πεδίο της μάχης ήταν νεκρός.

Ο γάλλος βασιλιάς Φίλιππος Β’ Αύγουστος

(αριστερά) αναδεικνύεται νικητής στην καθοριστική μάχη

του Μπουβίν το 1214. Με τη μάχη αυτή ενάντια

στις ενωμένες αγγλικές, φλαμανδικές και

γερμανικές δυνάμεις, αναδεικνύεται το σύγχρονο γαλλικό κράτος ως μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη εφεξής. Παράλληλα

ενισχύεται καθοριστικά η μοναρχία και ξεκινά

αργή αλλά σταθερή υποχώρηση της δύναμης

των γάλλων φεουδαρχών που θα

ηττηθούν οριστικά τον 15ο αι από τους

βασιλείς.

Έτσι ο Φίλιππος, παρότι απέτυχε στους Αγίους Τόπους, αναδείχθηκε σε έναν από τους κορυφαίους μεσαιωνικούς βασιλείς της Γαλλίας και ουσιαστικός θεμελιωτής του καθεαυτό

γαλλικού κράτους. Ήταν άλλωστε ο πρώτος ηγεμόνας που έλαβε τον τίτλο «βασιλιάς της Γαλλίας», αντί του ως τότε τίτλου «βασιλιάς των Γάλλων».

Στους δυο χάρτες εικονίζεται η επέκταση του βασιλείου της Γαλλίας από το 1180 (έτος ανάρρησης στο θρόνο του Φιλίππου Αυγούστου, ως το 1223, έτος θανάτου του

βασιλιά. Με μπλε χρώμα οι καθεαυτό βασιλικές κτήσεις. Με πράσινο χρώμα οι κομητείες και τα δουκάτα του γαλλικού βασιλείου. Με κίτρινο χρώμα οι

εκκλησιαστικές κτήσεις και με κόκκινο οι αγγλικές κτήσεις των Πλανταγεννητών. Είναι εμφανής η υποχώρηση των Άγγλων και η επέκταση της ισχύος του γαλλικού

βασιλικού οίκου τα χρόνια του Φιλίππου.

Η αποτυχία της Τρίτης Σταυροφορίας να καταλάβει την

Ιερουσαλήμ οδήγησε στη διεξαγωγή της Δ΄ Σταυροφορίας, λίγα χρόνια

αργότερα. Το Βασίλειο της Ιερουσαλήμ επέζησε μέχρι το 1291,

όταν η Άκρα καταλήφθηκε από τους Μαμελούκους.

Μια φανταστική μονομαχία μουσουλμάνου ιππότη με

χριστιανό στο περιθώριο της Σταυροφορίας, όπως

αποτυπώθηκε στο χαρακτικό του Γκουστάβ Ντόρ τον 19ο αι.

Κόμητες της Έδεσσας (1098-1150)

Baldwin I de Bouillon (1098–1100)

Baldwin II (1100–1118)

Tancred, πρίγκιπας της Γαλιλαίας ως «αντιβασιλέας», με τον Richard του Salerno σαν κυβερνήτη (1104–1108)

Joscelin I de Courtenay (1118–1131)

Joscelin II de Courtenay (1131–1150, πέθανε το 1159 έχοντας απολέσει την κομητεία)

Η Έδεσσα πέφτει το 1144 στους Μουσουλμάνους Ζενγκίδες και ο επόμενος κόμης είναι τιτουλάριος

Joscelin III de Courtenay , τιτουλάριος κόμης από το 1159 ως το 1187

Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1098–1268)

Bohemond I (1098–1111 ): Γεννήθηκε το 1058 στο San Marco Argentano της Καλαβρίας και ήταν γιος του Ροβέρτου Γυισκάρδου, δούκα της Απουλίας και της Καλαβρίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Constance της Γαλλίας το 1106 και πέθανε στις 3 Μαρτίου 1111 στο Μπάρι.

Τancred : Πρίγκιπας της Γαλιλαίας. Ήταν ανιψιός του Βοημούνδου και ανέλαβε «αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1100-1103 και 1105-1115, οπότε και ο Βοημούνδος απουσίαζε από την Αντιόχεια.

Bohemond II (1111–1130): Γεννήθηκε το 1108 στην Απουλία. Γιος του Βοημούνδου Α’ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Αλίκη της Ιερουσαλήμ το 1126 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1130 στην Κιλικία.

Roger του Salerno: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1112–1119

Βασιλιάς Baldwin II της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1119–1126 και 1130–1131.

Constance (1130–1163): Γεννήθηκε το 1127 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Β’ και της Αγνής της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε τον Raymond του Πουατιέ ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1136-1149 και μαζί απέκτησαν 3 παιδιά. Έπειτα παντρεύτηκε τον Raynald του Châtillon ο οποίος έγινε πρίγκιπας το 1153-1163 και μαζί απέκτησαν μια κόρη.

Βασιλιάς Fulk της Ιερουσαλήμ: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1131–1136.

Raymond (1136–1149): Γεννήθηκε το 1115 στο Πουατιέ της Ακουιτανίας και ήταν γιος του Γουλιέλμου Θ’ της Ακουιτανίας. Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1136 και απέκτησαν 3 παιδιά. Πέθανε το 1149 στη Συρία.

Raynald (1153–1163): Γεννήθηκε το 1125 στο Σατιγιόν . Παντρεύτηκε την Κωνσταντία της Αντιόχειας το 1153 και απέκτησαν 1 παιδί. Αιχμαλωτίστηκε το 1163 και απελευθερώθηκε το 1175. Το 1175 παντρεύτηκε την Στεφανία, Λαίδη της Υπεριορδανίας . Πέθανε το 1187 μετά τη μάχη στο Χαττίν.

Bohemond III (1163–1201): Γεννήθηκε το 1144 στην Αντιόχεια και ήταν γιος του Ραϋμόνδου του Πουατιέ και της Κωνσταντίας. Παντρεύτηκε την Orguilleuse d'Harenc το 1169 και απέκτησαν δυο γιους. Το 1176 παντρεύτηκε την θεοδώρα Κομνηνή και απέκτησαν δυο παιδιά. Το 1181 παντρεύτηκε την Σίβυλλα και απέκτησαν δυο παιδιά. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με την Ισαβέλλα της Ιερουσαλήμ το 1199 και απέκτησαν έναν γιο.

Raymond IV, Count of Tripoli: «Αντιβασιλέας» και κυβερνήτης κατά τα έτη 1193–1194.

Βohemond IV (1201-1216 και 1219-1233): Γεννήθηκε το 1172 και ήταν γιος του Βοημούνδου Γ ‘ και της Οργκιλέζ. Παντρεύτηκε την Plaisance το 1198 με την οποία απέκτησαν 6 παιδιά. Το 1218 παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Melisende της Ιερουσαλήμ και απέκτησαν 3 κόρες. Πέθανε το 1233.

Raymond-Roupen (1216-1219): Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Ραϋμόνδου Δ ‘ της Τρίπολης και της Αλίκης της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Helvis της Κύπρου το 1210 και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε το 1221 στην κιλικιακή Αρμενία.

Bohemond V (1233-1252) : Γεννήθηκε το 1199 και ήταν γιος του Βοημούνδου Δ ‘και της Plaisance. Παντρεύτηκε την Alice της Καμπανίας το 1225. Το 1235 παντρεύτηκε τη Luciana di Segni και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε στην Αντιόχεια το 1252.

Bohemond VΙ (1252-1268): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους.

Τιτουλάριοι Πρίγκιπες της Αντιόχειας (1268-1457)

Bohemond VΙ (1268-1275): Γεννήθηκε το 1237 και ήταν γιος του Βοημούνδου Ε ‘ και της Luciana di Segni . Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σίβυλλα της Αρμενίας το 1254 και απέκτησαν 4 παιδιά. Πέθανε το 1275, 7 χρόνια μετά την πτώση της πόλης στους Μαμελούκους κατέχοντας τον τίτλο του πρίγκιπα παρότι έχασε το πριγκιπάτο.

Bohemond VΙΙ (1275-1287): Γεννήθηκε το 1261 και ήταν γιος του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Margaret της Άκρα και πέθανε το 1287.

Lucia (1287-1299): Γεννήθηκε το 1278 και ήταν κόρη του Βοημούνδου Στ ‘ και της Σίβυλλας της Αρμενίας. Παντρεύτηκε τον Φίλιππο της Οζέρ και πέθανε το 1299.

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Marguerit (1300-1308): Γεννήθηκε το 1244 και ήταν κόρη του Ερρίκου του Πουατιέ και της Ισαβέλλας της Κύπρου. Παντρεύτηκε τον Φίλιππα της Οζέρ και πέθανε το 1299. Παντρεύτηκε τον Jean de Montfort το 1268. πέθανε το 1308.

John I Lusignan (1364-1375): Γεννήθηκε το 1329 και ήταν γιος του Ούγου Δ’, βασιλέα της Κύπρου και της Αλίκης Ιμπελίν. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Κωνσταντία της Σικελίας το 1434 και απέκτησαν ένα γιο. John IΙ Lusignan (1432-): Hταν γιος του Ιανού, βασιλέα της Κύπρου και της Σαρλότ της Βουρβώνης. Παντρεύτηκε την Αμαδέα Παλαιολογίνα του Μονφερά και αργότερα την Ελένη Παλαιολογίνα . Πέθανε το 1458.

John IΙΙ da Coimbra (1456-): Γεννήθηκε το 1431 και ήταν γιος του ινφάντη Πέτρου, δούκα της Κοΐμπρα και της Ισαβέλλας του Ουργέλ. Παντρεύτηκε την πριγκίπισσα Σαρλότ της Κύπρου το 1456 και πέθανε το 1457 στην Κύπρο.

Οι αξιωματούχοι του Πριγκιπάτου της Αντιόχειας (1099-1268)

Κοντόσταυλος (Constable)

Robert (1098)Richard (1101-1114), perhaps only titularlyAdam (1101-1114)Rainauld Mansoer (1126-1134)Walter de Surdeval (1134-1135)Roger des Monts (1140-1149)Archembauld (1153)Geoffrey Sourdain (1154)Guiscard de l'Île (1170-1172)Baldwin (1174/5)Rainald (1179)Ralph des Monts (1186-1194)Roger des Monts (1194-1216)Robert Mancel (1207-1219)Simon Mancel (1262)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)

Raymond (1140)Guarin Malmuz (1140-1160)William Tirel (1149-1169)William de Cava (1175-1186)Bartholomew Tirel (1186-1191)Hugh Flauncurt (1193/1200)Thomas (1200-1231)Basil (1210)Bartholomew Tirel (1262)

Σενεσάλης (Seneschal)

Eschivard de Sarmenia (1149-1169)Gervais de Sarmenia (1181-1199)Acharie de Sarmenia (1216-1251)Peter de Hazart (1262)

Κουβικουλάριος (Chamberlain)

Trigaud (1138)Basil (1140)Peter (1151-1172)William (1163)Raymond de Gibelet (1174)Oliver (1179-1190)Simon Burgevin (1195)Simon (1215-1216)

Τραπεζοκόμος (Butler)

Martin de Margat (1140-1144)Peter Salvarici (1149)William de Moci (1169)Paganus (1210)Julien le Jaune (1216)

Καγκελάριος (Chancellor)

Walter (1114)-1122)Ralph (1127)Franco (1133-1135)Eudes (1140-1143)John (1149)Walt (1154)Geoffrey (1154-1155)Bouchard (1155)Bernard (1163-1170)William (1172)John (1177-1183)Albert (1186)-1200), αρχιεπίσκοπος του ΤαύρουJohn of Corbonio (1203-1205), ίσως και constable και chancellor της ΤρίποληςJourdain (1215-1216)John (πριν το1225)Geoffrey (1241)William (1262)

Βάιλος (Bailiff)Raimond de Poitiers (1195 – δολοφονήθηκε στην Tortosa, 1213), γιος του Bohemond IV της Αντιόχειας

Βασιλείς της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Godfrey (1099–1100): Γεννήθηκε το 1060 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Έλαβε τον τίτλο του Προστάτη του Παναγίου Τάφου και πέθανε στις 18 Ιουλίου 1100 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin I (1100–1118): Γεννήθηκε το 1058 στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Eustace II, κόμη της Βουλώνης, και της Ida της Λορένης. Υπήρξε ο πρώτος κόμης της Έδεσσας και διαδέχθηκε τον αδερφό του Γοδεφρείδο στην Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του. Έλαβε πρώτος τον τίτλο του βασιλιά της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Godehilde de Toeni, την Arda της Αρμενίας και την Adelaide del Vasto χωρίς να αποκτήσει απογόνους. Πέθανε στις 2 Απριλίου 1118 στην Αίγυπτο.

Baldwin IΙ (1118–1131): Γεννήθηκε στη Boulogne-sur-Mer της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh I, κόμη του Ρεθέλ, και της Melisende του Μοντλερύ. Διαδέχθηκε τον ξάδερφό του Βαλδουίνο Α' στην κομητεία της Έδεσσας, όταν εκείνος έγινε βασιλιάς της Ιερουσαλήμ και, εν συνεχεία, στο θρόνο της Ιερουσαλήμ μετά το θάνατό του Βαλδουίνου. Παντρεύτηκε διαδοχικά την Morphia της Μελιτήνης και απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 21 Αυγούστου 1131 στην Ιερουσαλήμ .

Melisende (1131–1153): Γεννήθηκε το 1105 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Baldwin II και της Morphia της Μελητίνης. Παντρεύτηκε τον κόμη Fulk του Ανζού το 1129 και απέκτησαν δυο γιους. Πέθανε στις 11 Σεπτεμβρίου 1161 στην Ιερουσαλήμ.

Fulk (1131–1143): Γεννήθηκε το 1089 στην Angers της Γαλλίας και ήταν γιος του Φούλκ Δ' , κόμη του Ανζού, και της Bertrande του Μοντφόρ. Παντρεύτηκε στη Γαλλία την Ermengrade του Μάιν και απέκτησαν τέσσερα παιδιά. Το 1129 παντρεύτηκε την Μελισάνθη της Ιερουσαλήμ και με το γάμο αυτό έγινε βασιλιάς το 1131, αμέσως μόλις η γυναίκα του κληρονόμησε το θρόνο. Μαζί έκαναν δυο γιους. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 1143 στην Άκρα.

Baldwin III (1143–1162): Γεννήθηκε το 1130 στην Ιερουσαλήμ και ήταν ο πρεσβύτερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Συμβασίλευσε με τη μητέρα του ως το 1153 οπότε και την εκτόπισε ασκώντας έκτοτε μονοκρατορία. Παντρεύτηκε τη Θεοδώρα Κομνηνή, ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, το 1158 χωρίς να αποκτήσουν απογόνους. Πέθανε στις 10 Φεβρουαρίου 1162 στην Βηρυτό.

Amalric I (1162–1174): Γεννήθηκε το 1136 στην Ιερουσαλήμ και ήταν o νεότερος γιος του βασιλιά Φούλκ Α' της Ιερουσαλήμ και της βασίλισσας Μελισάνθης. Παντρεύτηκε την Agnes του Courtenay το 1157 και απέκτησαν 3 παιδιά. Μετά από 10 χρόνια παντρεύτηκε τη Μαρία Κομνηνή , ανιψιά του αυτοκράτορα Μανουήλ, με την οποία έκανε δυο παιδιά. Πέθανε στις 11 Ιουλίου 1174 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin IV (1174–1185): Γεννήθηκε το 1161 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί. Πέθανε στις 16 Μαρτίου 1185 στην Ιερουσαλήμ.

Baldwin V (1183–1186): Γεννήθηκε το 1177 στην Ιερουσαλήμ και ήταν γιος του William του Montferrat και της Sibylla της Ιερουσαλήμ, αδερφής του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Συμβασίλευσε με το θείο του από το 1183 ως το 1185 αν και ανήλικος. Πέθανε τον Αύγουστο του 1186 στην Ιερουσαλήμ.

Sibylla (1186–1190): Γεννήθηκε το 1157 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Αγνής του Κουρτεναί καθώς και αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ'. Αρχικά παντρεύτηκε τον Γουλιέλμο του Μομφερά το 1176 και απέκτησαν ένα γιο, τον μετέπειτα ανήλικο βασιλιά Βαλδουίνο Ε'. Αργότερα, το 1180, παντρεύτηκε τον Guy de Lousignan και μαζί απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 25 Ιουλίου 1190 στην Άκρα.

Guy Ι (1186–1192): Γεννήθηκε το 1150-1160 στο Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του κόμη Hugh VIII του Λουζινιάν και της Bourgnogne του Ρανσόν. Παντρεύτηκε τη βασίλισσα Σίβυλλα της Ιερουσαλήμ το 1180 και έτσι ανήρθε κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου με την ανάρρηση της συζύγου του. Απέκτησαν δυο κόρες. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ και μετά την πτώση της πόλης ως το 1192. Πέθανε στις 18 Ιουλίου 1194 στην Λευκωσία της Κύπρου ως ηγεμόνας της μεγαλονήσου και έκπτωτος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ.

Isabella I (1190, 1192-1205): Γεννήθηκε το 1172 στην Ιερουσαλήμ και ήταν κόρη του βασιλιά Αμαλάριχου Α' της Ιερουσαλήμ και της Μαρίας Κομνηνής καθώς και ετεροθαλής αδερφή του βασιλιά Βαλδουίνου Δ‘ και της βασίλισσας Σίβυλλας. Αρχικά, το 1183, τον παντρεύτηκε τον Humphrey IV de Toron και το 1190 τον Conrad de Monferrat, με τον οποίο απέκτησαν μια κόρη. Αργότερα, το 1192, παντρεύτηκε τον Henry II de Champagne και μαζί έκαναν δυο κόρες. Ήρθε σε τέταρτο γάμο με τον Amalric de Lusignan της Κύπρου καρπός του οποίου ήταν άλλα τρία παιδιά. Πέθανε στις 3 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Conrad Ι (1190, 1192): Γεννήθηκε το 1145 στο Μονφερά της βόρεια Ιταλίας (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία) και ήταν γιος του κόμη William V, μαρκησίου του Μονφερά και της Judith του Μπάμπενμπεργκ. Παντρεύτηκε την ελληνίδα Θεοδώρα Αγγελίνα το 1187 και το 1190 τη βασίλισσα Ιζαμπέλα της Ιερουσαλήμ με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Διατήρησε τον τίτλο του βασιλέα της Ιερουσαλήμ μετά από συμφωνία με τον Ριχάρδο της Αγγλίας και τον Γκύ. Δολοφονήθηκε στις 28 Απριλίου 1192 στην Άκρα.

Henry I (1192-1197): Γεννήθηκε το 1166 στην Καμπανία της Γαλλίας και ήταν γιος του Henry I, κόμη της Καμπανίας και της Μαρίας της Γαλλίας. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1192 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν δυο κόρες. Πέθανε στις 10 Σεπτεμβρίου 1197 στην Άκρα.

Amalric II (1198-1205): Γεννήθηκε το 1145 στo Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του Hugh VIII, κόμη του Λουζινιάν και της Bourgogne του Ρανσόν, καθώς και πρεσβύτερος αδερφός του βασιλιά Γκυ Α᾿. Παντρεύτηκε αρχικά την Eschive d’ Ibelin το 1176 και απέκτησαν 6 παιδιά. Ακολούθως, παντρεύτηκε την βασίλισσα Ιζαμπέλλα της Ιερουσαλήμ το 1198 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν τρία παιδιά. Πέθανε την 1 Απριλίου 1205 στην Άκρα.

Maria (1205-1212): Γεννήθηκε το 1192 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Conrad και της την βασίλισσας Ιζαμπέλλα. Παντρεύτηκε αρχικά τον John de Brienne το 1210 και απέκτησαν μια κόρη. Πέθανε το 1212 στην Άκρα.

John (1210-1212): Γεννήθηκε το 1170 στo Brienne της Γαλλίας και ήταν γιος του Erard II, κόμη του Μπριέν και της Agnes de Montfaucon. Παντρεύτηκε την βασίλισσα Μαρία της Ιερουσαλήμ το 1210 με αποτέλεσμα να ανέλθει κι αυτός στο θρόνο του βασιλείου. Απέκτησαν μια κόρη. Μετά το θάνατο της Μαρίας και χωρίς να διαθέτει πλέον το βασιλικό τίτλο, παντρεύτηκε τη Στεφανία της Αρμενίας (ένας γιος) και το 1224 την ισπανίδα Berengaria της Λεόν (4 παιδιά). Πέθανε στις 27 Μαρτίου 1237. Isabella II “ Yolande” (1212-1228): Γεννήθηκε το 1212 στην Άκρα και ήταν κόρη του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Ιωάννη και της την βασίλισσας Μαρίας. Παντρεύτηκε τον γερμανό αυτοκράτορα Frederick II Hochenstaufen το 1225 και απέκτησαν δυο παιδιά. Πέθανε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας. Conrad II (1228-1254): Γεννήθηκε το 1228 στην Αδρία της Ιταλίας και ήταν γιος του γερμανού αυτοκράτορα και βασιλιά της Ιερουσαλήμ Φρειδερίκου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Ιζαμπέλλας-Γιολάντας της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Elisabeth της Βαυαρίας το 1246 και απέκτησαν ένα γιο. Πέθανε στις 21 Μαΐου 1254 στο Λαβέλο της Ιταλίας.

Conrad IΙI (1254-1268): Γεννήθηκε το 1252 στο κάστρο Wolfstein της Βαυαρίας και ήταν γιος του βασιλιά της Ιερουσαλήμ Κορράδου Β’ Χοχενσταόυφεν και της Elisabeth της Βαυαρίας. Πέθανε το 1268 στο Castel dell’ Ovo της Νάπολη (Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία).

Hugh (1268-1284): Γεννήθηκε το 1235 και ήταν γιος του Henry de Lusignan της Αντιόχειας και της Isabella της Κύπρου. Παντρεύτηκε την Ιζαμπέλλα των Ιμπελίν το 1255 και έκαναν μαζί 11 παιδιά. Κατείχε τον τίτλο του βασιλιά της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ. Πέθανε στις 24 Μαρτίου 1284 στη Λευκωσία.

John ΙΙ (1284-1285): Γεννήθηκε πριν το 1259 ή το 1267 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Πέθανε στις 20 Μαΐου 1285.

Henry ΙΙ (1285-1324): Γεννήθηκε πριν το 1271 στo Πουατιέ-Λουζινιάν της Γαλλίας και ήταν γιος του βασιλιά της Κύπρου και Ιερουσαλήμ Ούγου και της Ιζαμπέλλας των Ιμπελίν. Από το 1291, μετά την πτώση της Άκρα, ήταν μόνο τιτουλάριος βασιλιάς της Ιερουσαλήμ. Παντρεύτηκε την Constanza της Σιλκελίας το 1317. Πέθανε στις 31 Αυγούστου 1324 στον Στόβολο της Κύπρου ως βασιλιάς της μεγαλονήσου.

Αντιβασιλείς(Εξαιτίας της συχνής απουσίας των βασιλέων από την πρωτεύουσα ή της αιχμαλωσίας τους, ορίζονταν συχνά αντικαταστάτες για τη διακυβέρνηση της Ιερουσαλήμ ή της Άκρα, χωρίς δικαίωμα να κατέχουν τον τίτλο του βασιλιά και χωρίς απαραίτητα να είναι αξιωματούχοι του βασιλείου με τέτοια αρμοδιότητα, δηλαδή βάιλοι)

Eustace Grenier, κοντόσταυλος του βασιλείου ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1123William I of Bures, πρίγκιπας της Γαλλιλαίας ως αντιβασιλέας του Baldwin II το 1124 Melisende, πρώην βασίλισσα και μητέρα του Baldwin III και από το 1161 αντιβασίλισσαRaymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του Baldwin IV από το 1174 ως το 1182Guy of Lusignan ως αντιβασιλέας του Baldwin IV λόγω της ασθένειάς του από το 1184Raymond III, κόμης της Τρίπολης ως αντιβασιλέας του ανήλικου Baldwin V το 1185-6John of Ibelin, βαρόνος της Βηρυτού ως αντιβασιλέας της Maria από το 1205 ως την ενηλικίωσή της το 1210John I (πρώην βασιλιάς το 1210-1212) ως αντιβασιλιάς της κόρης του Isabella II από το 1212ως το γάμο της το 1225 με τον αυτοκράτορα Φρειδερίκο Β’ Χοχενστάουφεν.Frederick II, Γερμανός αυτοκράτορας, ως αντιβασιλέας του γιου του Conrad II από το 1228ως την ενηλικίωσή του το 1243Alice of Champagne, βασίλισσα της Κύπρου ως αντιβασίλισσα του Conrad II από το 1243 ως το 1246Henry I της Κύπρου ως αντιβασιλέας του του Conrad II από το 1246 ως το 1253Plaisance της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1253 ως το 1261Isabella της Αντιοχείας, ως αντιβασίλισσα του Conrad IIΙ από το 1261ως το 1264Hugh της Αντιοχείας, ως αντιβασιλέας του Conrad IIΙ από το 1264 ως το 1268

Οι αξιωματούχοι του Βασιλείου της Ιερουσαλήμ (1099-1291)

Κοντόσταυλος (Constable)(Αξιωματούχος του βασιλείου με αρμοδιότητα να διοικεί το στράτευμα όταν δεν είναι παρών ο βασιλιάς, να διαχειρίζεται τα μισθοφορικά σώματα και να δικάζει υποθέσεις στρατοδικείου. Αποτελούσε τον δεύτερο στην ιεραρχία του βασιλείου και στη στέψη του βασιλέα κρατούσε τιμητικά τα χαλινάρια του αλόγου του)

Simon (1108–1115)Hugh Caulis (c. 1120)Eustace Grenier (c. 1123-1123)William I of Bures (1123–1141?)Manasses of Hierges (1144–1151)Humphrey II of Toron (1152–1179)Amalric of Lusignan (1179–1194)John of Ibelin (1194–1205)Walter of Montbéliard (1206–1211)Odo of Montbéliard (1220–1244)Philip of Montfort (c. 1244)John of Ibelin (1251–1258)William of Botron (1258–1262)

Balian of Arsuf (1268–1277)Richard of Neublans (c. 1277)Simon of Montolif (c. 1284?)Baldwin of Ibelin (c. 1286)Amalric of Lusignan (1285–1300)Philip of Brunswick-Grubenhagen (c. 1359)Peter of Lusignan (c. 1415)

Στρατοπεδάρχης ή Μαρεσάλης (Marshal)(Αποτελούσε τον τρίτο αξιωματούχο στην ιεραρχία του βασιλείου. Οδηγούσε στ μάχη τους μισθοφόρους και ήταν υπεύθυνος για τη συντήρηση και διάθεση των αλόγων του στρατεύματος. Αρμοδιότητά του ήταν και η διανομή των λαφύρων μετά τη μάχη. Κατά τη στέψη του βασιλέα βοηθούσε τον Κοντόσταυλο)

Sado (1125–1154)Eudes of St. Amand (1155–1156)Joscelin III of Edessa (1156–1159)William (1159–1171)Gerard of Pugi (1169–1174)John (c. 1179)Gerard of Ridefort (c. 1179)Walter Durus (1185–1192)Hugh Martin (c. 1191)Arnulf (c. 1193)John (1194–1200)Aimar of Laron (c. 1206)James of Dournai (1211–1217)Riccardo Filangieri (1231–1242)Philip of Cossie (c. 1250)Geoffrey of Sargines (c. 1254)John of Gibelet (1261–1262)William Canet (1269–1273)James Vidal (c. 1277)

Σενεσάλης (Seneschal)Ο αξιωματούχος αυτός ήταν αρμόδιος για την τελετή της στέψης, προήδρευε στο συμβούλιο των βαρόνων (Haute Cour) όταν απουσίαζε ο βασιλιάς, διαχειριζόταν τα κάστρα και τα οικονομικά του βασιλείου. Ήταν ο τέταρτος τη τάξει στο βασίλειο. Στη δυτική Ευρώπη το αξίωμα είχε μεγαλύτερη αξία από όσο στην Ουτρεμέρ.

Hugh of St. Omer (c. 1100–1104)Gervase (c. 1104)Hugo Chostard (c. 1112)Anscherius (c. 1122?)Isaac (c. 1149)John (c. 1151)Guy le François (c. 1164)Miles of Plancy (c. 1168–1174)Ralph (c. 1176)Joscelin III of Edessa (1176–1190)Obertus Nepos (1187–1192?)Ralph of Tiberias (1194–1220)Raymond of Gibelet (c. 1240)Baldwin of Ibelin (c. 1256)Geoffrey of Sargines (1254–1267?)Robert of Cresque (c. 1269)Jean I de Grailly (1272–1276)Eudes Pelechin (c. 1277)Philip of Ibelin (?-?)Haute Cour

Κουβικουλάριος (Chamberlain)Αξιωματούχος αρμόδιος για τη διαχείριση του βασιλικού υπηρετικού προσωπικού και του υλικού. Διέθετε ειδικό ταμείο μισθοδοσίας. Τη μέρα της στέψης ο κουβικουλάριος έντυνε το βασιλιά.

Strabulon (c. 1099)Geoffrey (c. 1099)Gerard (1108–1115)John (1119–1128)Ralph (1129–1130)Joscelin (c. 1138)Miles (c. 1138)Nicholas (1150–1152)Gauvain de la Roche (c. 1156)Gerard of Pugi (c. 1169)Amalric of Lusignan (1175–1178)John (c. 1179)Raymond (c. 1184)Balian of Ibelin (1183–1185)Thomas (1190–1197)Henry of Canelli (c. 1192)John (c. 1194)Rohard of Caiphas (1201–1220)Renaud of Caiphas (1230–1232)John of Cossie (1232–1250)Philip of Cossie (1250–1269)

Τραπεζοκόμος (Butler)Ο συγκεκριμένος αξιωματούχος ήταν αρμόδιος για την προετοιμασία του βασιλικού τραπεζιού και των γευμάτων. Ήταν επίσης ο διαχειριστής των αμπελώνων και οινοποιείων. Για το αξίωμα τούτο δεν έχουμε πληροφορίες για την εποχή της Άκρα (1191-1291) και ενδέχεται να είχε καταργηθεί μετά την απώλεια της Ιερουσαλήμ το 1187

Winric (c. 1099)Gervais (c. 1107)Pagan (1120–1136)Robert Crispin (1145–1146)Eudes of St. Amand (1164–1167)Miles (1185–1186)

Καγκελάριος (Chancellor)Ο καγκελάριος ήταν ο υπεύθυνος της βασιλικής γραμματείας και των διπλωματικών υπηρεσιών. Το αξίωμα δεν ήταν τόσο αναπτυγμένο όσο στην Ευρώπη καθώς η γραφειοκρατία στην Ουτρεμέρ δεν ήταν τόσο περίπλοκη. Τούτο συνέβαινε λόγω του αυστηρά πολεμικού χαρακτήρα του βασιλείου και του ήκιστα συγκεντρωτικού συστήματος διακυβἐρνησης, όπου η τοπική αυτονομία ήταν πολύ μεγάλη. Συνήθως τη θέση καταλάμβαναν κληρικοί που αργότερα αποκτούσαν επισκοπές.

Arnoul (?-?)Pagan (1115–1128)Amelinus (c. 1130)Franco (1133–1135?)Helias (1136–1142)Ralph, επίσκοπος της Βηθλεέμ (1146–1174)Frederick, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (c. 1150)William, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1174–1183)Lambert (c. 1177)Bandinus (για τον Conrad of Montferrat, από το 1190 Conrad, στην Τύρο) (1188–1192)Peter, επίσκοπος της Τρίπολης (1185–1192)Eudes (c. 1190)Joscius, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1192–1200)Ralph, επίσκοπος της Σιδώνας (1206–1212)Simon, αρχιεπίσκοπους της Τύρου (1226–1227)Maregnan (c. 1234)

Βάιλος (Bailiff)Ο βάιλος κυβερνούσε το βασίλειο όταν ο ηγεμόνας απουσίαζε ή ήταν αιχμάλωτος, ή ανήλικος ή ασθενής. Επί της ουσίας ήταν ο θεσμικός αντιβασιλέας. Τον 13ο αιώνα το αξίωμα απέκτησε τεράστια σπουδαιότητα και εξελίχθηκε σταδιακά στο σημαντικότερο, αφού οι τελευταίοι βασιλείς της Ιερουσαλήμ διέμεναν μόνιμα στη Δύση και δεν έρχονταν στην Αγία Πόλη, αφήνοντας τους βάιλους να κυβερνούν κατά το δοκούν, συχνά όμως με τη συνεργασία ή τις παρεμβάσεις των ηγεμόνων της Κύπρου.

Eustace Grenier (1123)William I of Bures (1123–1124)Miles of Plancy (1173)Raymond III of Tripoli (1173–1177)Raynald of Châtillon (1177)Guy of Lusignan (1183–1185)Raymond III of Tripoli (1186)John of Ibelin (1206–1210)Hugh of Montbéliard (1223–1227)Thomas of Calan (1227–1228) Richard Filangieri (1231–1242), at TyreOdo of Montbéliard (1236–1240), at AcreWalter Penenpié (1240), at AcreJohn of Ibelin (1246–1248)John Fainon (1248–1249)

John of Arsuf (1249–1254)John of Ibelin (1254–1256)John of Arsuf (1256–1258)Geoffrey of Sargines (1259–1261)Balian of Ibelin (1276–1277)Roger of San Severino (1277–1281)Odo Poilechien (1281–1286)Philip of Ibelin (1286-?)

Υποκόμης και καστελλάνος (Viscount and Castellan)Αυτά τα δύο αξιώματα ήταν από τα τελευταία στην ιεραρχία και αρκετές φορές τα κατείχε το ίδιο πρόσωπο. Οι αρμοδιότητές τους ήταν ασαφής ως επί το πλείστο. Γνωρίζουμε για τον υποκόμη ότι είχε δικαστικές αρμοδιότητες για θέματα πληθυσμού της πόλης και όχι ευγενών. Τους παραχωρείτο τιμητικά η χρήση του Πύργου του Δαυίδ στα τείχη της Ιερουσαλήμ. Είναι άγνωστο αν τα αξιώματα αυτά επιβίωσαν μετά την πτώση της Αγίας Πόλης το 1187.

Anselm (castellan, c. 1110)Pisellus (viscount, c. 1110)Anscatinus (viscount, 1120–1135?)Roard the elder (και τα δύο; 1135?–1150?)Arnoul (viscount, 1155–1181?)Eudes of St. Amand (και τα δύο; c. 1160)Roard the younger (castellan, 1165–1177?)Peter of Creseto (castellan, c. 1173?)Balian of Jaffa (castellan, c. 1178)Peter of Creseto (castellan, c. 1178)

Κόμητες της Τρίπολης (1102-1289)

Raymond IV της Toulouse (1102–1105)

Alfonso-Jordan (1105–1109)

William-Jordan, ως «αντιβασιλέας» (1105–1109)

Bertrand της Toulouse (1109–1112)

Pons της Τρίπολης (1112–1137)

Raymond II της Τρίπολης (1137–1152)

Raymond III της Τρίπολης (1152–1187)

Raymond IV της Τρίπολης (1187–1189), γιος του Bohemond III της Αντιόχειας

Bohemond IV της Αντιόχειας-Τρίπολης (1189–1233, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1201–1216 και 1219–1233)

Bohemond V της Αντιόχειας-Τρίπολης (1233–1252, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας)

Bohemond VI της Αντιόχειας-Τρίπολης (1252–1275, επίσης πρίγκιπας της Αντιόχειας 1252–1268)

Bohemond VII της Αντιόχειας-Τρίπολης (1275–1287)

Lucia της Τρίπολης (1287–1289)

Η Τρίπολη πέφτει στους Μαμελούκους και οι επόμενοι κόμητες είναι τιτουλάριοι

Lucia της Τρίπολης (1289 – c. 1299)

Philip της Toucy (c.1299 – 1300)

Από το 1300 ο τίτλος περνά στους βασιλείς της Κύπρου και της Ιερουσαλήμ

Peter I της Κύπρου (1345–1359)

Peter II της Κύπρου (1359–1369)

James of Lusignan (? – c. 1396), ξάδερφος του προηγούμενου

John of Lusignan (c. 1396 – c. 1430), γιος του προηγούμενου

Peter of Lusignan (c. 1430 – 1451), αδερφός του προηγούμενου, «αντιβασιλέας» της Κύπρου

Juan Tafures (1469 – 1473)

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)