Η Σταυροφορία της Νικόπολης (1394-1396)

Πολλές μικρές σταυροφορίες πραγματοποιούνταν κατά τον 14ο

αιώνα στην Ευρώπη και τη Β. Αφρική, οι οποίες συνήθως αναλαμβάνονται

από μεμονωμένους βασιλιάδες ή ιππότες. Λίγα χρόνια πριν από τη

Σταυροφορία της Νικόπολης, πραγματοποιήθηκε μια τέτοια

αποτυχημένη σταυροφορία ενάντια στην Τυνησία, το 1390, ενώ βέβαια

συνεχιζόταν και ο μακροχρόνιος πόλεμος στη Βόρεια Ευρώπη κατά

μήκος των ακτών της Βαλτικής μεταξύ των Τευτόνων ιπποτών και διαφόρων μη χριστιανικών λαών της περιοχής.

Γερμανοί ιππότες του 14ου αι. όπως πολεμούσαν στις

σταυροφορίες κατά των ειδωλολατρών της Βαλτικής.

Μετά τη νίκη τους στη μάχη του Κοσσυφοπεδίου το 1389, οι Οθωμανοί

είχαν κατακτήσει το μεγαλύτερο μέρος των Βαλκανίων, και είχαν μειώσει τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία στην περιοχή αμέσως γύρω

από την Κωνσταντινούπολη. Το 1393 ο Βούλγαρος τσάρος Ιβάν Σισμάν ηττήθηκε

και έχασε τη Νικόπολη - προσωρινή πρωτεύουσα του – και το μεγαλύτερο

μέρος της Βουλγαρίας από τους Οθωμανούς, ενώ ο αδελφός του, ο Ιβάν Stratsimir, εξακολουθούσε να κατέχει το Βιδίνιο (Vidin), αλλά είχε ξεπέσει σε ένα οθωμανικό υποτελή. Επιπλέον, η πρώτη

γραμμή μεταξύ του Ισλάμ και του Χριστιανισμού κινούταν αργά και σταθερά προς την Ουγγαρία. Το μεγάλο σε έκταση Βασίλειο της Ουγγαρίας ήταν τώρα το νέο σύνορο μεταξύ των δύο θρησκειών στην

Ανατολική Ευρώπη, και οι Ούγγροι κινδύνευαν άμεσα, για πρώτη φορά, να δεχθούν οι ίδιοι την οθωμανική εισβολή σε μια περίοδο που οι Τούρκοι έμοιαζαν

ασταμάτητοι στην προέλασή τους.Χειρόγραφο που απεικονίζει πολέμους στα Βαλκάνια.

Στη Δύση, η Δημοκρατία της Βενετίας φοβόταν ότι ένας οθωμανικός έλεγχος της Βαλκανικής χερσονήσου, η οποία περιελάμβανε ενετικά εδάφη, όπως πόλεις του Μοριά και τη Δαλματία,

θα μείωνε δραματικά την επιρροή της πέρα από την Αδριατική Θάλασσα, στο Ιόνιο και στο Αιγαίο Πέλαγος. Η Δημοκρατία της Γένοβας, από την άλλη πλευρά, φοβόταν ότι αν οι

Οθωμανοί θα αποκτούσαν τον έλεγχό του Δούναβη και των Στενών του Ελλησπόντου, θα αποκτούσαν τελικά το μονοπώλιο των εμπορικών δρόμων μεταξύ της Ευρώπης και της

Μαύρης Θάλασσας, όπου οι Γενουάτες είχαν πολλές και σημαντικές αποικίες όπως η Σινώπη και η Αμάσεια. Οι Γενουάτες κατείχαν, άλλωστε και τη συνοικία του Γαλατά, που βρίσκεται στα βόρεια του Κεράτιου στην Κωνσταντινούπολη, την οποία Βαγιαζήτ είχε πολιόρκησε το

1395 και απειλούσε άμεσα να κατακτήσει πριν το τέλος του 14ου αι. εκδιώκοντας μια και καλή του ιταλούς εμπόρους από το Αιγαίο και τον Εύξεινο Πόντο.

Μέσα σε αυτές τις απειλητικές συνθήκες, το 1394, και με το Σχίσμα στη

Δυτική Εκκλησία να βρίσκεται στην κορύφωσή του, ο Πάπας Βονιφάτιος ΙΧ

διακήρυξε μια νέα σταυροφορία εναντίον των Τούρκων. Οι δύο καθοριστικοί παράγοντες στη

διαμόρφωση της νέας σταυροφορίας ήταν μια απρόσμενη εξέλιξη στο

συνεχιζόμενο Εκατονταετή Πόλεμο μεταξύ της Αγγλίας του Ριχάρδου β’ και της Γαλλίας του Καρόλου Στ’ που είχε

την υποστήριξη του Φιλίππου Β ', δούκα της Βουργουνδίας. Το Μάρτιο του 1395, ο Ριχάρδος πρότεινε ένα

γάμο μεταξύ του ιδίου και της κόρης του Καρόλου προς το συμφέρον της

ειρήνης και οι δύο βασιλιάδες συναντήθηκαν στη Οκτώβριο του 1396 στα σύνορα του Καλαί συμφωνώντας

σε ανακωχή. Η υποστήριξη της Βουργουνδίας, που διέθετε τον ανθό

της γαλλικής ιπποσύνης εκείνη την εποχή, ήταν επίσης ζωτικής σημασίας.

Ο Εκατονταετής πόλεμος στη Γαλλία κατά τον 14ο αι.

Το 1391, η Βουργουνδία έστειλε απεσταλμένο τον Guy de La Trémoille στη Βενετία και την Ουγγαρία να

αξιολογήσει την κατάσταση. Ο ίδιος οραματίστηκε αρχικά μια σταυροφορία με επικεφαλής τον εαυτό του και τον Δούκα της Ορλεάνης και Lancaster. Ήταν εντούτοις μάλλον απίθανο ότι η κοινή άμυνα κατά

των Τούρκων θεωρήθηκε προτεραιότητα της σταυροφορίας. Το ενδιαφέρον του Δουκάτου της

Βουργουνδίας μέσω της σταυροφορίας ήταν η αύξηση του κύρους των φεουδαρχών της στην Ευρώπη. Έτσι, τον Ιανουάριο 1395, η Βουργουνδία διαμήνυσε στον

βασιλιά Sigismund της Ουγγαρίας ότι ένα επίσημο αίτημά του στο βασιλιά της Γαλλίας για υποκίνηση σταυροφορίας θα γινόταν δεκτό με την υποστήριξη

του ισχυρού δουκάτου.

Το έμβλημα των βασιλέων της Ουγγαρίας ως τον 19ο αι. Η μορφή του τον 14ο αι. ήταν η ίδια χωρίς το στέμμα το οποίο προστέθηκε τον 15ο αι, ίσως επί Σιγισμούνδου (1387-1437) . Ο Σιγισμούνδος ήταν γιος του γερμανού αυτοκράτορα Καρόλου

Δ΄ ο οποίος του έδωσε το βασίλειο της Ουγγαρίας μετά το θάνατο του βασιλιά της Λουδοβίκου, του οποίου την κόρη Μαρία είχε

παντρευτεί ο νεαρός Σιγισμούνδο..

Τον Αύγουστο, η αντιπροσωπεία των τεσσάρων ιπποτών και ενός επισκόπου του Σιγισμούνδου έφτασε στο Παρίσι και περιέγραψε με τα μελανότερα χρώματα τον τρόμο που σκορπούσαν οι Τούρκοι στην χριστιανική Ανατολική Ευρώπη και αιτήθηκαν, εξ ονόματος του

βασιλιά Σιγισμούνδου της Ουγγαρίας, βοήθεια. Ο Κάρολος Στ’, έχοντας εξασφαλίσει μια ειρήνη με την Αγγλία μέσω του γάμου της κόρης του, ήταν σε θέση να απαντήσει ότι «ως

επικεφαλής των χριστιανών βασιλέων ήταν ευθύνη του η προστασία του Χριστιανισμού και την τιμωρία Σουλτάνου Βαγιαζήτ». Η γαλλική αριστοκρατία ανταποκρίθηκε με ενθουσιασμό.

Ο Φίλιππος της Artois, κοντόσταυλος της Γαλλίας και κόμης του Εώ, και ο Jean Le Maingre, στρατάρχης της Γαλλίας, δήλωσαν συμμετοχή στο σταυροφορία την οποία θεωρούσαν

καθήκον κάθε «ανδρείου ανθρώπου».

Το στέμμα του βασιλιά της Ουγγαρίας

Ο αριθμός των ιπποτών και σεργέντων που συγκεντρώθηκε είναι αμφισβητούμενος , όμως πιο πιθανή πρέπει να θεωρηθεί η εκδοχή του

Johann Schiltberger, ενός γερμανού ευγενούς, ο οποίος πήρε μέρος στη μάχη στην ηλικία των 16,

συνελήφθη και υποδουλώθηκε για 30 χρόνια από τους Τούρκους πριν από την απελευθέρωσή του, χρόνος κατά τον οποίο έγραψε μια αφήγηση της μάχης. Εκείνος υπολόγισε τους σταυροφόρους

στις 16.000, εντούτοις δίνει για τους Τούρκους τον υπερβολικά διογκωμένο αριθμό των 200.000. Ας

σημειωθεί πως την ηγεσία των σταυροφόρων είχαν οι Βουργουνδοί παρά την απουσία του ίδιου

του Δούκα. Αντ΄ αυτού έστειλε τον 24χρονο γιο του, Ιωάννη, κόμη του Νεβέρ, που λόγω του ηρωισμού του στη Νικόπολη επονομάστηκε

Ατρόμητος, και σαν δεύτερο στην ιεραρχία και προσωπικό του σύμβουλο τοποθέτησε τον

εμπειρότερο ιππότη της Βουργουνδίας, τον Ενζεράν, 7ο κόμη του Κουσύ που είχε συμμετάσχει

και την επίθεση κατά της Τυνησίας πριν λίγα χρόνια και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης σε όλη τη Δύση. Δυο ακόμη βουργουνδοί τοποθετήθηκαν

δίπλα τους, ο κοντόσταυλος του Εου και ο μαρεσάλης Ζαν λε Μένγκρε «Μπουσικώ».

Το οικόσημο των Δουκών της Βουργουνδίας στα τέλη του 14ου α.

Από τη Γαλλία, ξεκίνησαν περίπου 2.000 ιππότες και λογχοφόροι που συνοδεύονταν από 6.000 τοξότες και

πεζούς, πολλοί εκ των οποίων ανήκαν σε μισθοφορικές εταιρίες. Ακολουθούσαν επίσης, οι

Ιωαννίτες Ιππότες της Ρόδου, οι οποίοι ήταν οι σημαιοφόροι του Χριστιανισμού στην Ανατολή μετά την πτώση της Ουτρεμέρ και την αποδυνάμωση της Ρωμανίας, όντας και οι ίδιοι ορκισμένοι εχθροί του επεκτατικού Ισλάμ. Η Βενετία παρείχε, ως συνήθως,

στόλο, ενώ οι Ούγγροι απεσταλμένοι έπεισαν αρκετούς γερμανικούς πρίγκιπες της Ρηνανίας, της

Βαυαρίας, της Σαξονίας και άλλων περιοχών να ακολουθήσουν με τους υποτελείς τους. Ακόμη, Γάλλοι

κήρυκες είχαν διακηρύξει την σταυροφορία στην Πολωνία, τη Βοημία, τη Ναβάρρα και την Αραγωνία,

από τις οποίες μεμονωμένοι μαχητές προθυμοποιήθηκαν να συμμετάσχουν.

Φιγούρα ιππότη του 14ου αι.

Ο αριθμός αυτών των πανευρωπαϊκών στρατευμάτων είναι δύσκολο να υπολογιστεί αφού διάφορες πηγές δίνουν υπερβολικά αυξημένα νούμερα, όπως 8,000 Ούγγροι, 10.000 Γάλλοι,

Βουργουνδοί και Άγγλοι 10.000 Βλάχοι με επικεφαλής τον Mircea cel Batran, τον ηγεμόνα της Βλαχίας που βρισκόταν σε θανάσιμο κίνδυνο, 6.000 Γερμανοί και σχεδόν 15.000 Ολλανδοί, Βοημοί, Ισπανοί, Ιταλοί, Πολωνοί, Βούλγαροι, Σκωτσέζοι και Ελβετοί, με τη ναυτική υποστήριξη της Βενετίας,

της Γένοβας και των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη. Ένας τέτοιος υπολογισμός θα οδηγούσε σε έναν συνολικό αριθμό περί των 50 χιλιάδων σταυροφόρων, αριθμός που δεν είχε συγκεντρωθεί ίσως

ούτε καν κατά τις πρώτες Σταυροφορίες, πόσο μάλλον σε μια εποχή που η ιδέα της Σταυροφορίας είχε φθίνει κατά πολύ.

Ιππότες, πεζοί και σεργέντοι σε πορεία.

Άλλωστε και οι αριθμοί των Τούρκων που δίνουν οι μεσαιωνικές

πηγές ήταν πολύ εξογκωμένοι και κυμαίνονται από 25 χιλιάδες

(λογικός αριθμός) ως 150 χιλιάδες άνδρες. Πάντως με την τουρκική πλευρά ήταν αναγκασμένος να πολεμήσει ο σέρβος ηγεμόνας

Στέφανος Λαζάρεβιτς, υποτελής και κουνιάδος του Οθωμανού

σουλτάνου Βαγιαζήτ Α’, μετά την καταστροφική για τους Σέρβους

μάχη του Κοσόβου το 1379. Ο Στέφανος διέθεσε 1500 επίλεκτους

ιππότες που θα αποτελούσαν τακτική εφεδρεία του οθωμανικού στρατεύματος σε περίπτωση που η

μάχη δεν εξελισσόταν ευμενώς.

Η σταυροφορία, πάντως, ξεκίνησε από τη σπουδαία γαλλική πόλη Ντιζόν στις 30

Απριλίου του 1396, και οι διάφοροι σταυροφόροι είχαν προγραμματίσει να

ενωθούν με τον Σιγισμούνδο στη Βούδα της Ουγγαρίας. Θεωρητικά, στόχος των

σταυροφόρων, αν και λείπουν λεπτομέρειες του σχεδιασμού, ήταν να εκδιώξουν τους

Τούρκους από τα Βαλκάνια και στη συνέχεια να πάνε στην ενίσχυση της

Κωνσταντινούπολης. Αν οι εξελίξεις ήταν ευνοϊκές, τότε το στράτευμα θα διέσχιζε τον

Ελλήσποντο, και με πορεία μέσω της Μικράς Ασίας και της Συρίας, όπως τον 12ο αι., θα απελευθέρωνε την Παλαιστίνη και τον Πανάγιο Τάφο, επανακτώντας όλα τα πρώην χριστιανικά εδάφη της Ανατολής.

Πορτρέτο του Σιγισμούνδου από το χέρι του ιταλού αναγεννησιακού ζωγράφου Πιζανέλλο (1433). Ο

Σιγισμούνδος ήταν βασιλιάς της Ουγγαρίας και Κροατίας (1387-1437) και, αργότερα, βαιλιάς της Γερμανίας (1411-1437) και αυτοκράτορας της

Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (1433-1437).

Στα μέσα του καλοκαιριού του 1396 οι περισσότεροι σταυροφόροι ευγενείς είχαν φθάσει στον προορισμό τους μετά από διάφορες καθυστερήσεις, που ήταν συνηθισμένες κατά τις μεσαιωνικές εκστρατείες τέτοιου βεληνεκούς. Μόλις οι ηγέτες συγκεντρώθηκαν, χαράχτηκε η κοινή στρατηγική

με τη συμμετοχή του Philibert de Naillac, Μαγίστρου των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, καθώς και εκπροσώπων του ενετικού στόλου.

44 βενετσιάνικα και ιπποτικά πλοία διέσχισαν το Αιγαίο και προχώρησαν ανενόχλητα στη

Μαύρη Θάλασσα, χωρίς να εμπλακούν με τουρκικά πλοία,

σημάδι, εκτός της αδιαμφισβήτητης υπεροχής

τους, ότι ο Βαγιαζήτ ήταν πλέον στην κεντρική Βαλκανική, πολύ μακριά δηλαδή από την έδρα

του στην Αδριανούπολη.

Οι σταυροφόροι άρχισαν να παρελαύνουν κάτω από την

αριστερή όχθη του Δούναβη, αν και μέρος του ουγγρικού στρατού

στράφηκε βόρεια για να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της

Τρανσυλβανίας και της Βλαχίας. Το υπόλοιπο των Ούγγρων αποτελούσε

την οπισθοφυλακή των σταυροφόρων. Καθώς οι

σταυροφόροι μεταφέρθηκε σε τουρκοκρατημένο έδαφος, οι

λεηλασίες και η κακομεταχείριση του ντόπιου χριστιανικού

πληθυσμού αυξήθηκε. Ενώ σταυροφόροι είχαν ήδη επιδοθεί,

όπως συνέβαινε και παλαιότερα, σε περιοδικές λεηλασίες, ενώ

διερχόταν από τη γερμανική αυτοκρατορία και την Ουγγαρία, η απειθαρχία του γαλλικού σώματος έφτασε στα ύψη όταν εισέβαλαν

στα εδάφη που κατοικούσαν «σχισματικοί» ορθόδοξοι

πληθυσμοί.

Στο Orşova, όπου ο Δούναβης στενεύει στο φαράγγι των περίφημων Σιδηρών Πυλών, η φάλαγγα των σταυροφόρων πέρασε στη δεξιά όχθη χρησιμοποιώντας σκάφη επί οκτώ ημέρες. Πρώτος

στόχος τους ήταν το Vidin, παλαιότερα η πρωτεύουσα της Δυτικής Βουλγαρίας και στη πλέον υπό τουρκικό έλεγχο. Ο κυβερνήτης του Vidin, Ιβάν Σρατσιμίρ της Βουλγαρίας, μην έχοντας καμία

επιθυμία να αγωνιστεί για τους Τούρκους κατακτητές του ενάντια στη δύναμη των σταυροφόρων, παραδόθηκε έγκαιρα και διακήρυξε τα χριστιανικά του αισθήματα. Η μόνη αιματοχυσία ήταν η

εκτέλεση των Τούρκων αξιωματικών της φρουράς, αν και το γεγονός αυτό ερμηνεύθηκε λανθασμένα ως απόδειξη ότι οι Τούρκοι ήταν ανίκανοι να αμφισβητήσουν τους σταυροφόρους.

Η Νικόπολη, που βρίσκεται σε μια φυσική αμυντική θέση, ήταν ένα βασικό

οχυρό που ελέγχει την κάτω Δούναβη και τις γραμμές επικοινωνίας στο

εσωτερικό της Βαλκανικής. Το φρούριο ήταν στην πραγματικότητα δύο

τειχισμένες πόλεις, η μεγαλύτερη, στα υψώματα πάνω στο βράχο, και η

μικρότερη, στο κάτω μέρος του. Καλά οχυρωμένος μεν ο Τούρκος διοικητής της Νικόπολης, Doğan Μπέη, διαβεβαίωνε δε με αγγελιοφόρους τον Βαγιαζήτ ότι

θα πρέπει οπωσδήποτε να έρθει σε ενίσχυση της πόλης, παρότι είναι

διατεθειμένος να υπομείνει μια μακρά πολιορκία μέχρις εσχάτων. Ο σουλτάνος

πράγματι, έλυσε την πολιορκία της Κωνταντινούπολης και ξεκίνησε με

ταχύτατη πορεία προς τη Νικόπολη.

Οι σταυροφόροι περιέργως δε έφεραν καθόλου πολιορκητικές μηχανές τους,

καθώς πολλοί Γάλλοι, όπως ο μαρεσάλης Μπουσικώ, δήλωναν ότι οι σκάλες για την

ανάβαση στα τείχη, όταν χρησιμοποιούνται από θαρραλέους

άνδρες, ήταν πιο αποτελεσματικές από τους καταπέλτες. Ωστόσο, η έλλειψη των όπλων πολιορκίας, η απότομη κλίση των

τειχών και τα τεράστια οχυρωματικά έργα κατέστησαν τη βίαιη κατάληψη της

Νικόπολης αδύνατη. Οι σταυροφόροι κατέλαβαν θέσεις γύρω από την πόλη για να εμποδίσουν τις εξόδους των Τούρκων,

και με τον ναυτικό αποκλεισμό του ποταμού, οργάνωσαν μια πολιορκία με

σκοπό την παράδοση της πόλης λόγω της αναπόφευκτης λιμοκτονίας των

αμυνομένων. Παρ 'όλα αυτά, ήταν πεπεισμένοι ότι η πολιορκία του φρουρίου θα ήταν ένα σύντομο

επεισόδιο στην πορεία τους προς την βοήθεια στην Κωνσταντινούπολη και δεν πίστευαν ότι Βαγιαζήτ θα έφθανε τόσο

γρήγορα για να τους δώσει μια πραγματική μάχη.

Γάλλοι ιππότες του 14ου αι.

Ένας από τους λιγοστούς ηγέτες που είχε διαφορετική άποψη ήταν ο Ενζεράν , 7ος λόρδος του Coucy, ο

οποίος πήρε μια ομάδα από 500 τοξότες και ιππείς για αναγνώριση των εδαφών γύρω από την πόλη.

Μαθαίνοντας ότι μια μεγάλη ομάδα Τούρκων πεζών και ιππέων πλησιάζει μέσα από ένα κοντινό

πέρασμα, απέσπασε 200 ιππείς για να προσποιηθούν μια υποχώρηση

οδηγώντας τους Τούρκους σε ενέδρα, όπου το υπόλοιπο των

ανδρών του, περιμένοντας, επιτέθηκε κυκλωτικά. Χωρίς να

δείξουν έλεος, οι άνδρες του Coucy αφάνισαν την τουρκική δύναμη και επέστρεψαν στο στρατόπεδο όπου

η δράση τους συγκλόνισε τους σταυροφόρους και επέφερε τον

θαυμασμό τους.

Εντούτοις, το επεισόδιο αυτό έδωσε αφορμή για προστριβές μεταξύ των

ιπποτών, κυρίως της Γαλλίας, λόγω της διαρκούς ζηλοφθονίας που μάστιζε τις

τάξεις τους και της ακατάσχετης επιθυμίας τους για προσωπική δόξα και εξουσία, εφόσον ο Δούκας της Βουργουνδίας δε

βρισκόταν ανάμεσά τους και η ιεραρχία στο ετερόκλητο σταυροφορικό στράτευμα είχε μόνο τυπική αξία. Ακόμη, κατέδειξε με τον πλέον σαφή τρόπο, ότι ο ίδιος ο σουλτάνος

τους είχε προλάβει και ήταν έτοιμος να δώσει μάχη για να μην τους επιτρέψει να

φθάσουν ως το Αιγαίο και την Κωνσταντινούπολη. Οι σταυροφόροι θα έπρεπε να δώσουν την καθοριστική μάχη

πολύ πιο γρήγορα από όσο πίστευαν.

Ιππότες σε μεσαιωνικό φεστιβάλ κονταρομαχίας. Πολλοί από τους νεαρούς και άπειρους ιππότες δεν είχαν σοβαρές πολεμικές εμπειρίες

και καλλιεργούσαν την εντύπωση ότι μια μεγάλη μάχη δεν απείχε ιδιαίτερα

από τις μονομαχίες των φεστιβάλ όπου οι έννοιες της τακτικής και της

στρατηγικής δεν έπαιζαν ρόλο.

Η κυρίως μάχη επρόκειτο να αρχίσει αμέσως. Τα ξημερώματα της 25ης

Σεπτεμβρίου 1396 οι πολεμιστές άρχισαν να οργανώνονται κάτω από τα πανό των

ηγετών τους. Σε αυτό το σημείο, Σιγισμούνδος ζήτησε να αναβληθεί η

επίθεση για δύο ώρες, όταν δηλαδή θα επέστρεφαν οι ανιχνευτές του δίνοντας ασφαλείς πληροφορίες για την ακριβή διάταξη και το μέγεθος της τουρκικής

δυνάμεως. Ο Ιωάννης, κόμης του Nevers, ο πλέον υψηλόβαθμος από τους Γάλλους

ευγενείς, κάλεσε έκτακτο συμβούλιο, στο οποίο ο Coucy και και ο Jean de Vienne, ναύαρχος της Γαλλίας και ο γηραιότερος

γάλλος ιππότης του στρατεύματος, συμφώνησαν με την πρόταση του Ούγγρου

βασιλιά την οποία θεώρησαν λογική. Διαφώνησαν όμως πολλοί από τους νεαρότερους ιππότες με πρώτο τον

Φίλιππο του Εού που κατηγόρησε τους Ούγγρους και τους γηραιότερους γάλλους

ιππότες για δειλία, δηλώνοντας πως προτίθεται να οδηγήσει ακόμη και μόνος του στη μάχη τους επίλεκτους ιππείς της

Βουργουνδίας.

Πορτρέτο του κόμη Ιωάννη του Νεβέρ (1384-1404), αρχηγού της σταυροφορίας

και γιου του δούκα της Βουργουνδίας Φιλίππου του Τολμηρού. Διαδέχθηκε τον πατέρα του το 1404 και κυβέρνησε τη

Βουργουνδία ως το 1419.

Υπό έντονες διαφωνίες, στο χριστιανικό στρατό ο κόμης Φίλιππος του Εού ανέλαβε την

εμπροσθοφυλακή των γαλλικών ιπποτών, ενώ ο κόμης του Nevers και ο λόρδος του Coucy θα

οδηγούσαν το κύριο σώμα. Οι Γάλλοι ιππότες, συνοδευόμενοι από τους τοξότες στράφηκαν προς τους Τούρκους που ερχόντουσαν από τα νότια της

πόλης. Οι Ιωαννίτες, οι Γερμανοί και άλλοι σύμμαχοι έμειναν πιο πίσω με τις ουγγρικές δυνάμεις του

Σιγισμούνδου καθώς δεν είχαν προλάβει να λάβουν τις κατάλληλες θέσεις μάχης μετά τα θυελλώδες

πολεμικό συμβούλιο. Τα γεγονότα που ακολούθησαν έδωσαν λαβή σε αντικρουόμενες απόψεις, αφού

εξελίχθηκαν σε μεγάλο βαθμό χωρίς τακτικό σχέδιο από πλευράς σταυροφόρων και η εξέλιξη της μάχης

ήταν αμφίρροπη για πολύ ώρα.

Ο Μάγιστρος των Ιπποτών της Ρόδου σε μοντελιστική φιγούρα.

Η σφοδρή γαλλική ιπποτική επίθεση συνέθλιψε το κέντρο του πεζικού στρατού των Τούρκων και εισχώρησε αρκετά μέσα στις γραμμές τους, όμως αρκετά από τα άλογα των σταυροφόρων

σφαγιάστηκαν καθώς οι Τούρκοι είχαν στήσει πασσάλους ως εμπόδια στην επέλαση του ιππικού. Οι Τούρκοι πεζοί, υποχωρώντας, βρήκαν ασφάλεια πίσω από τους επίλεκτους

σπαχήδες ιππείς που έμεναν σε εφεδρεία ως εκείνη την ώρα.

Επίθεση Γάλλων ιπποτών. Μέχρι και τις αρχές του 14ου αι. η οργανωμένη μαζική επίθεση των κατάφρακτων ιπποτών ενός

δυτικοευρωπαϊκού στρατού ήταν σχεδόν αδύνατο να αντιμετωπιστεί ευθέως από οποιοδήποτε μουσουλμανικό

στράτευμα.

Ο λόρδος του Coucy και ο Ζαν ντε Βιέν πρότειναν αμέσως την παύση της επέλασης και την ανασύνταξη των

γαλλικών δυνάμεων προκειμένου οι ιππότες να εφοδιαστούν με νέα άλογα

και να επαναλάβουν την έφοδο που ίσως πιθανόν να διέλυε την τουρκική

παράταξη στο κέντρο της, αλλά και για να δοθεί χρόνος στους Ούγγρους να

προχωρήσει σε μια θέση όπου θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τη

γαλλική επίθεση.

Εντούτοις, η πρότασή τους δεν εισακούστηκε από τον Ιωάννη τον Ατρόμητο και

τους νεότερους και πιο άπειρους σε μεγάλες μάχες,

βουργουνδούς ιππείς οι οποίοι, μην έχοντας καμία

ιδέα για το πραγματικό μέγεθος της τουρκικής

δύναμης, πίστευαν ότι είχαν μόλις νίκησε ολόκληρο σχεδόν το στρατό του

Βαγιαζήτ και επέμειναν στην καταδίωξη των

υποχωρούντων Τούρκων και την επίθεση στη σκηνή του

σουλτάνου.

Γραφική αναπαράσταση της μάχης της Νικόπολης (25

Σεπτεμβρίου 1396).

Έτσι, οι γάλλοι ιππότες συνέχισαν την επίθεση μέχρι το λόφο, αν και οι μισοί από αυτούς είχαν αφιππεύσει καθώς τα άλογά τους είχαν σκοτωθεί με αποτέλεσμα να πρέπει να

πολεμούν σε ανηφορικό έδαφος πεζοί με την βαρύτατη πανοπλία τους. Φτάνοντας στο πλάτωμα του λόφου περίμεναν πως θα είχαν εκδιώξει ή αιχμαλωτίσει όλους τους Τούρκους,

αντ’ αυτού όμως αντίκρισαν έκπληκτοι τους εφεδρικούς επίλεκτους σπαχήδες ιππείς να εξαπολύουν σφοδρή, υπό τους ήχους πολεμικών τυμπάνων και ιαχών για το Ισλάμ. Οι

απελπισμένοι γάλλοι ιππότες πολέμησαν μέχρις εσχάτων ή μέχρις αιχμαλωσίας και λίγοι διέφυγαν από την καταστροφή υποχωρώντας κακήν κακώς.

Η μάχη της Νικόπολης σε μεσαιωνικό γαλλικό χειρόγραφο. Παρατηρεί κανείς τη λανθασμένη

απεικόνιση πολιορκητικών μηχανών μπροστά από τα τείχη

της πόλης.

Ο ναύαρχος de Vienne, στον οποίο χορηγήθηκε η τιμή, ως ο

μεγαλύτερος σε ηλικία ιππότης, να φέρει το γαλλικό λάβαρο στη μάχη, τραυματίστηκε πολλές φορές, όμως

ο ίδιος προσπάθησε να αναπτερώσει το ηθικό των συμπατριωτών του,

πριν να πέσει νεκρός. Άλλοι αξιοσημείωτοι ιππότες που

σκοτώθηκαν περιλαμβάνουν τον Jean de Carrouges, τον Philippe de Bar και τον Odard de Chasseron. Οι

Τούρκοι απειλούσαν να φθάσουν ως τον κόμη του Nevers με αποτέλεσμα

οι σωματοφύλακές του να γονατίσουν μπροστά στους

Τούρκους και να δηλώσουν άμεσα υποταγή προκειμένου να σώσουν τη ζωή του κυρίου τους. Εντούτοις, αυτό που ενδιέφερε τον Βαγιαζήτ ήταν η

αιχμαλωσία του δούκα για τον οποίον ένα χρόνο μετά έλαβε

μεγάλο χρηματικό ποσό ως λύτρα απελευθέρωσης.

Με τον αρχηγό των σταυροφόρων αιχμάλωτο και τους βουργουνδούς ιππότες να συντρίβονται και τα άλογά τους να επιστρέφουν χωρίς τους αναβάτες τους, ο Σιγισμούνδος, ο Μάγιστρος των Ιπποτών της Ρόδου, και οι Γερμανοί ιππότες έκριναν πως η μάχη κρίθηκε ήδη υπέρ των

Τούρκων και πολέμησαν πλέον για να αποτρέψουν την ολοκληρωτική καταστροφή και αιχμαλωσία όλων των σταυροφόρων και για να δώσουν χρόνο σε μια οργανωμένη υποχώρηση

πέρα από το Δούναβη. Σε αυτό το σημείο, η επέμβαση των 1.500 σέρβων ιπποτών του Στέφανου Λαζάρεβιτς αποδειχθεί κρίσιμη, καθώς κτύπησαν τον ουγγρικό στράτευμα και το

έτρεψαν σε άτακτη φυγή.

Η επέλαση των Σέρβων.

Πεπεισμένοι πλέον ότι όλα τελείωσαν, ο Σιγισμούνδος και ο Μάγιστρος των Ιπποτών

διέφυγαν με πλοιάριο προς τα βενετσιάνικα πλοία που είχαν αναπτυχθεί στο Δούναβη. Ο

νικητής Βαγιαζήτ, περιόδευσε το πεδίο της μάχης αργότερα την ίδια ημέρα, με την

ελπίδα να βρει το πτώμα του Βασιλιά της Ουγγαρίας. Διέταξε όλους τους αιχμαλώτους να παρουσιαστούν μπροστά του το επόμενο

πρωί (26 Σεπτεμβρίου). Οι Τούρκοι αναγνώρισαν τον Jacques de Helly, γάλλο

ιππότη που είχε υπηρετήσει υπό Μουράτ Α, του έδωσαν την εντολή να υποδείξει τους

Γάλλους ευγενείς αιχμαλώτους που θα άξιζαν λύτρα. Ο λόρδος του Coucy, ο κόμης του Bar, ο κόμης του Εού, ο Gui de La Tremoïlle, ο Ζαν λε Μένγκρε «Μπουσικώ» και αρκετοί άλλοι μαζί με τον Ιωάννη του Nevers θα γλίτωναν

προσφέροντας λύτρα.

Η υποχώρηση των Ούγγρων.

Εκείνοι που κρίνονται ότι είναι κάτω από την ηλικία 20 τέθηκαν σε καθεστώς δουλείας. Οι υπόλοιποι, που πιστεύεται ότι αριθμούσαν αρκετές χιλιάδες, ήταν δεμένοι σε ομάδες των

τριών ή τεσσάρων και βάδισαν γυμνοί μπροστά στον Σουλτάνο ο οποίος διέταξε την τελετουργική εκτέλεσή τους μπροστά στα μάτια των ευγενών που θα διατηρούνταν στη ζωή.

Η εκτέλεση των αιχμαλώτων της Νικόπολης σε γαλλικό μεσαιωνικό χειρόγραφο.

Οι εκατοντάδες αιχμάλωτοι αναγκάστηκαν να βαδίσουν πάνω

από 500 χιλιόμετρα γυμνοί μέσα στο χειμωνιάτικο κρύο ως την Καλλίπολη όπου τους περίμενε φυλακή μέχρι να

αποδοθούν λύτρα. Πολλοί από αυτούς πέθαναν στην πορεία από τις

κακουχίες. Το βενετικό πλοίο που μετέφερε το Σιγισμούνδο στην

Κωνσταντινούπολη αμέσως μετά τη μάχη προκειμένου να βρει προσωρινό καταφύγιο και

υποστήριξη στον Μανουήλ Β’ Παλαιολόγο, πέρασε κοντά από αυτή τη φυλακή, αναγνωρίστηκε από τους Τούρκους οι οποίοι τον χλεύαζαν τον Ούγγρο βασιλιά και τον καλούσαν να

προσπαθήσει να σώσει τους συμπολεμιστές του. Πολλοί από τους

αιχμαλώτους δεν έζησαν για να επιστρέψουν στις πατρίδες τους, ενώ

όσοι δεν ήταν Γάλλοι, πιθανότατα εκτελέστηκαν, με το σκεπτικό ότι δεν

θα μπορούσαν να αποφέρουν ικανοποιητικά λύτρα.

Τον Ιανουάριο του 1397 μια πρεσβεία με λύτρα 200 χιλιάδων φιορινιών έφτασε στον Βαγιαζήτ που διέταξε την εξαγορά των αιχμαλώτων μετά από διαπραγματεύσεις που κράτησαν ως τον Ιούνιο, ήδη όμως ο κόμης του Κουσύ και ο κόμης Φίλιππος του Εώ, από τους πρωταγωνιστές της τραγικής σταυροφορίας, άφησαν την τελευταία τους πνοή πριν απελευθερωθούν. Παρά

την απελευθέρωσή του, ο Guy de Tremoille, πέθανε από τις κακουχίες μετά από 3 μήνες έχοντας βρει καταφύγιο στη Ρόδο. Οι τελευταίοι από τους ηγέτες των σταυροφόρων –

Ιωάννης ο Ατρόμητος (κόμης του Nevers), Boucicaut, Guillaume de Tremoille και Jacques de la Marche -, μαζί με επτά ή οκτώ άλλους ιππότες, επέστρεψαν τελικά σώοι στη Γαλλία τον

Φεβρουάριο του 1398 και έγιναν δεκτοί με τιμές ηρώων.

Νόμισμα που εκδόθηκε στο όνομα του Ιωάννη του Ατρόμητου ως δούκα, πλέον της Βουργουνδίας μετά το 1404.

Με τη νίκη τους στη Νικόπολη, οι Τούρκοι αποθάρρυναν οριστικά τους χριστιανούς της Ευρώπης από μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις εναντίον τους και κατέστησαν

σαφές ότι ήταν οι νέοι και μόνιμοι κυρίαρχοι στη Μέση Ανατολή και τη Νοτιοανατολική Ευρώπη. Διατήρησαν την ασφυκτική πίεσή τους προς την Κωνσταντινούπολη που

έλαβε μορφή συστηματικής πολιορκίας ως την ήττα τους στη μάχη της Άγκυρας το 1402 από τους Μογγόλους, και

έγιναν πλέον θανάσιμη απειλή για την ίδια την καθολική κεντρική Ευρώπη. Οι επόμενες προσπάθειες για την

αναχαίτισή τους είχαν καθαρά αμυντικό χαρακτήρα και περιορισμένη συμμετοχή, όπως η λεγόμενη Σταυροφορία

της Βάρνας το 1444 στην οποία μετείχαν κατά βάσιν Ούγγροι και Πολωνοί που μάχονταν πλέον για την

ανεξαρτησία τους. Τον ίδιο περιορισμένο και τοπικό χαρακτήρα είχαν και οι επικοί αγώνες των Ιωαννιτών

ιπποτών στα Δωδεκάνησα που είχαν γίνει το θέατρο ενός λυσσσαλέου πολέμου εναντίον των Τούρκων από το 1309

μέχρι το 1522.Η Μάχη της Νικόπολης, επίσης, θεωρείται ως το τέλος της δεύτερης βουλγαρικής αυτοκρατορίας, αφού οι ελπίδες

για την αναβίωση της είχε έρθει σε τέλος με την ήττα των σταυροφόρων. Ο τελευταίος βούλγαρος ηγεμόνας , ο

Ιβάν Σρατσιμίρ, εξορίστηκε στην Προύσα, για να επιστρέψει ποτέ.

Η μάχη της Νικόπολης σε τουρκικό χειρόγραφο του 15ου

αι.

Η παρουσίαση βασίστηκε κατεξοχήν στο άρθρο της αγγλικής έκδοσης της Wikipedia για τη μάχη της Νικόπολης (https://en.wikipedia.org/wiki/Battle_of_Nicopolis) και σε

άλλα άρθρα της σχετικά με τα πρωταγωνιστικά πρόσωπα.

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)