ιστορία ψυχολογίας
-
Upload
dhmhtrios-kwloglw -
Category
Documents
-
view
187 -
download
1
description
Transcript of ιστορία ψυχολογίας
Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική
από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
Κωννος Βουγιούκας
Περίληψη
Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως
νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων
σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James
αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη
σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία
προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών
μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι
παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η
σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
Abstract
This article briefly views the development of psychology as a new science from the
beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and
psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James
enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of
important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of
systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology
between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and
aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their
progressive alignment with current psychological theories
Ψυχολογία Η ονομασία της οι ρίζες της και τα πρώτα βήματά της έξω από την
Ελλάδα
Η λέξη lsquoψυχολογίαrsquo δεν υπήρχε στην αρχαία ελληνική γλώσσα υπήρχαν τα
συνθετικά της lsquoψυχήrsquo και lsquoλέγωrsquo Υπήρχαν ωστόσο πολλά ψυχολογικά θέματα που
οι αρχαίοι Έλληνες σοφοί τα πραγματεύτηκαν στο πλαίσιο των φιλοσοφικών τους
αναζητήσεων (Ξηροτύρης 1967) Πιο ονομαστοί ανάμεσά τους ο Δημόκριτος ο
Πλάτων και ο Αριστοτέλης που αντιπροσωπεύουν γενικότερα και τρεις διαφορετικές
1
προσεγγίσεις τη ματεριαλιστική την ιδεαλιστική και τη ρεαλιστική αντίστοιχα
Αλλά αν θέλαμε να εντοπίσουμε έναν προπάτορα και θεράποντα της ψυχολογίας
στην ιστορία της αυτός είναι ο Αριστοτέλης (384-322 πΧ) Οι ψυχολογικές του
απόψεις εκτίθενται σε συγκεκριμένα ειδικότερα βιβλία του όπως είναι η ldquoΠερί
ψυχήςrdquo πραγματεία του και τα ldquoΜικρά φυσικάrdquo όπου περιλαμβάνονται ανάμεσα σε
άλλες και οι μελέτες του με τους χαρακτηριστικούς τίτλους ldquoΠερί αισθήσεως και
αισθητώνrdquo ldquoΠερί μνήμης και αναμνήσεωςrdquo ldquoΠερί ύπνου και εγρηγόρσεωςrdquo ldquoΠερί
ενυπνίωνrdquo ldquoΠερί νεότητος και γήρωςrdquo (Γιαννακόπουλος 1961 1)
Τον όρο lsquoψυχολογίαrsquo τον επινόησε και τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στα
λατινικά ο Γερμανός ουμανιστής θεολόγος παιδαγωγός μεταρρυθμιστής P
Melanchthon (1497-1560) Και ο πρώτος που χρησιμοποιεί τη λέξη lsquoψυχολογίαrsquo στον
τίτλο δύο συγγραμμάτων του Psychologia Empirica και Psychologia Rationalis είναι
ο C Wolf (1679-1754) (Misiak and Sexton 1966)
Στα νεοελληνικά η λέξη lsquoψυχολογίαrsquo είναι αντιδάνειο μάλλον από τις νεότερες
ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά lsquopsychologyrsquo γαλλικά και γερμανικά lsquopsychologiersquo
ιταλικά lsquopsicologiarsquo) Σύμφωνα με το ερμηνευτικό και ετυμολογικό λεξικό της
ελληνικής γλώσσας (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα τόμος 61ος
1994 σελ 597) η λέξη lsquoψυχολογίαrsquo lsquoμαρτυρείται από το 1805 στον Ευγένιο
Βούλγαριrsquo Ο Θ Βορέας κάνει λόγο για μια μετάφραση έργου τού Campe από τον Α
Κορωναίο με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων Εν Βιέννη 1796 (Βορέας 1949 69)
Εισηγητής μιας συστηματικής ψυχολογίας επιστημονικής μορφής μπορεί να θεωρηθεί
ο J F Herbart (1776-1841) Ο Herbart είναι περισσότερο γνωστός για την
παιδαγωγική του η οποία στις εφαρμογές της στη διδακτική πράξη βασιζόταν στο
σύγγραμμά του για την ψυχολογία κάτι που ο ίδιος το έθετε ως όρο για την
αποτελεσματικότητα του παιδαγωγικού έργου Για το λόγο αυτό του αναγνωρίζεται
ότι υπήρξε ο πρώτος εκπρόσωπος της παιδαγωγικής ψυχολογίας ή
ψυχοπαιδαγωγικής Τα σχετικά με την ψυχολογία βιβλία του είναι Lehrbuch zur
Psychologie (Εγχειρίδιο ψυχολογίας) 1816 και Psychologie als Wissenschaft neu
gegruumlndet auf Erfahrung Metaphysik und Mathematik (H ψυχολογία ως επιστήμη
θεμελιωμένη εκ νέου στην εμπειρία τη μεταφυσική και τα μαθηματικά) 1824-25
Πρόκειται για μια lsquoνοησιαρχικήrsquo ψυχολογία που έχει στο επίκεντρό της τις
παραστάσεις και τους νόμους που διέπουν τις αλληλεπιδράσεις τις συγκρούσεις και
τους συνδυασμούς τους Από την άποψη αυτή η ψυχολογία του Herbart έχει
ομοιότητες με τη συνειρμική θεωρία των Άγγλων εμπειριστών Από την
2
αλληλεπίδραση των παραστάσεων μπορεί να προκύψει συγχώνευση σύνθεση ή
ανάσχεση Μια παράσταση μπορεί να είναι lsquoπάνω από το κατώφλιrsquo ή lsquoκάτω από το
κατώφλιrsquo της συνείδησης Στην τελευταία περίπτωση έχουμε τις lsquoυποσυνείδητεςrsquo
παραστάσεις Αυτό το φαινόμενο έχει ομοιότητες με τη σύγκρουση και την απώθηση
στη θεωρία του Freud που εμφανίστηκε πολύ αργότερα Ο Herbart επίσης επισήμανε
ψυχολογικές καταστάσεις όπως τη στάση και την τάση Να σημειωθεί τέλος ότι ο
Herbart ήταν καθηγητής φιλοσοφίας και ότι στις πανεπιστημιακές έδρες φιλοσοφίας
αναπτύχθηκαν και στεγάστηκαν αρχικά η παιδαγωγική η ψυχολογία και άλλοι
κλάδοι που αργότερα αυτονομήθηκαν (Thomson 1968 30-33) Το ίδιο έγινε πολύ
αργότερα και στην Ελλάδα όπως θα δούμε Διάδοχοι του Herbart στη Γερμανία ήταν
ο T Ziller (1817-82) και ο K V Stoy (1815-85) και αυτών ο W Rein (1847-1929)
(όπ) Ελληνικές πηγές για τον Herbart υπάρχουν πολλές Μεταξύ αυτών και δύο στη
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 2ος 1967 A Kintrup Έρβαρτος Ιωάννης
Φρειδερίκος σελ 677 και Κ Δ Γεωργούλης Ερβαρτιανά στάδια σελ 674-676
Ένα μεγάλο βήμα πιο πέρα στην περιοχή της ψυχολογίας θα γίνει με τον W Wundt
(1832-1920) που είναι ο ιδρυτής της επιστημονικής ψυχολογίας και του πρώτου
πειραματικού εργαστηρίου στη Λειψία το 1879 Ο Wundt που υπηρέτησε ως
καθηγητής της φιλοσοφίας και δε διέκοψε ποτέ τις στενές σχέσεις του με αυτή
θεωρούσε την ψυχολογία μια φυσική επιστήμη που αποσκοπούσε στην πειραματική
διερεύνηση και την ενδοσκοπική ανάλυση των εμπειρικών δεδομένων αλλά που
απέκλειε την πειραματική σπουδή των υψηλότερων νοητικών διαδικασιών καθώς και
την εφαρμοσμένη ψυχολογία Τα σχετικά με την ψυχολογία βιβλία του είναι
Beitraumlge zur Theorie der Sinneswahrnehmung (Συμβολές στη θεωρία της αισθητήριας
αντίληψης) 1858-62 Vortesungen uumlber die Menschen und Thierseele (Διαλέξεις για
τη νόηση ανθρώπων και ζώων) 1863 Grundzuumlge der Physiologischen Psychologie
(Aρχές της φυσιολογικής ψυχολογίας) 1873-74 Grundriss der Psychologie
(Περίγραμμα ψυχολογίας) 1897 και το πολύτομο Voumllkerpsychologie (Ψυχολογία του
κοινού ανθρώπου) 1900-20 Στο τελευταίο αυτό καταπιάνεται με θέματα της
ψυχολογίας που κατά τη γνώμη του όπως είδαμε δε μπορεί να γίνουν αντικείμενο
έρευνας στο πειραματικό εργαστήριο όπως ο διαλογισμός η χρήση της γλώσσας οι
κοινωνικές συμπεριφορές κά
Η πειραματική ψυχολογία όπως την εννοούσε ο Wundt επικεντρωνόταν στα άμεσα
δεδομένα της συνείδησης που περιλάμβαναν γιrsquo αυτόν ανακλαστικές αντιδράσεις
αισθήσεις από τα αισθητήρια όργανα παραστάσεις συναισθήματα και βουλητικές
3
ενέργειες Με βάση αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία μπορεί να αναλυθεί το περιεχόμενο
της συνειδητής εμπειρίας Ο Wundt για να εξηγήσει πώς ενοποιούνται αυτά τα
στοιχεία στο μυαλό του ανθρώπου επινόησε τον όρο lsquoδιόρασηrsquo Με τη διόραση
επιτυγχάνεται μια lsquoδημιουργική σύνθεσηrsquo Η διόραση έχει καθοριστική θέση στην
ακολουθία των θεμελιωδών ψυχολογικών διαδικασιών ανάμεσα στα εισδεχόμενα και
τα καταληκτικά του οργανισμού ερέθισμα-αντίληψη (απλή παράθεση των
αισθητηριακών δεδομένων στη συνείδηση) διόραση (αναγνώριση οικειοποίηση
σύνθεση) βούληση (κορύφωση συναισθημάτων σε συγκινησιακό κίνητρο που
εκβάλλει σε πράξη)
Δύο χρόνια μετά το πειραματικό εργαστήριο ο Wundt ίδρυσε το περιοδικό
Φιλοσοφικές Μελέτες ένα περιοδικό ψυχολογίας όπου εκτός από θεωρητικά
μελετήματα ψυχολογίας δημοσιεύονταν οι ανακοινώσεις των πειραματικών ερευνών
των μαθητών του πολλοί από τους οποίους έγιναν μεταλαμπαδευτές της
πειραματικής ψυχολογίας του δασκάλου τους και ιδρυτές ανάλογων πειραματικών
εργαστηρίων μετά την επιστροφή τους στις χώρες τους Ο σημαντικότερος ίσως
μαθητής του Wundt υπήρξε ο E B Tichener (1867-1927) με κύρια έργα του Outline
of Psychology 1896 Psychology of Feeling and Attention 1908 (Brennan 2009 σελ
279) και Experimental Psychology 1905 (R Thomson 1968 σελ 436)
Ο Wundt αποδείχτηκε ένας αφιερωμένος φοβερά εργατικός και στο έπακρο
ευσυνείδητος επιστήμονας Είχε όλα τα απαραίτητα προσόντα για την πελώρια
προσπάθεια να βγάλει την ψυχολογία από τη φυσιολογία και τη συστηματική
φιλοσοφία και να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη Μπορεί τα πειράματά του να ήταν
άτολμα άπνοα υποταγμένα σε μεγάλο βαθμό σε παραδοσιακές μεθόδους Ο ίδιος
σαν άνθρωπος -κατά τον Boring (1950)- δεν είχε χιούμορ ήταν εργασιομανής και
πιεστικός Ωστόσο το επίτευγμά του να ιδρύσει το εργαστήριο της Λειψίας και να
βάλει μπροστά τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας με τέτοιο δόσιμο ικανότητα και
δράση δε μπορεί να μην εκτιμηθεί όσο του αξίζει (Thomson 1968 σελ 67-74˙ Misiak
and Sexton 1966 σελ 77-86)
Το ίδιο αποφασιστική με των Γερμανών Herbart και Wundt για τη διαμόρφωση την
εδραίωση και την προώθηση της ψυχολογίας ήταν η συμβολή του Αμερικανού W
James (1842-1910) Όπως ο Wundt το ίδιο και ο James θεωρείται πατριάρχης της
επιστημονικής ψυχολογίας Άλλες παράλληλες ομοιότητές τους ήταν ότι και οι δύο
είχαν σπουδάσει ιατρική αλλά και φιλοσοφία και οι δύο είχαν εγκαταστήσει
ψυχολογικά εργαστήρια από το 1875 - o Wundt στη Λειψία ο James στο Χάρβαντ -
4
και οι δύο είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία ιδίως την τελευταία περίοδο
της ζωής τους ndash ο James μάλιστα διακρίθηκε σrsquo αυτήν
Αλλά η μοναδικότητα της ψυχολογίας του James όπως προκύπτει από το θεμελιακό
του έργο σε δύο τόμους The Principles of Psychology 1890 έγκειται στο ότι (α)
Αντιτίθεται στη στενότητα και την ακαμψία της γερμανικής πειραματικής ψυχολογίας
του Wundt (β) Η εναλλακτική του πρόταση αποφεύγει τα στερεοτυπικά γνωρίσματα
των μονολιθικών συστημάτων και σχολών αφήνοντας να διαφανούν πολλές νέες και
υποσχετικές γραμμές ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης (γ) Παίζει αποφασιστικό
ρόλο στη μετάβαση από μια φιλοσοφία του νου σε μια εμπειρική ψυχολογία που
προϋποθέτει στα θεμέλιά της τη βιολογία και τη φυσιολογία και που σε μια πρώτη
φάση θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της φυσικής ιστορίας (δ)
Προσεγγίζει και χειρίζεται τα ψυχολογικά δεδομένα με έναν προσωπικό τρόπο
αξιοποίησης των διαθέσιμων μεθόδων κατά περίπτωση και με έναν προσωπικό
διαλογισμό και ένα ύφος γραφής ανεπανάληπτα που αναδεικνύει τα θέματα και τις
θέσεις του (ε) Κύριο γνώρισμα της δική του ψυχολογίας του ήταν ο προβληματισμός
και η κριτική προσέγγιση (στ) Ο ίδιος δεν δημιούργησε σχολή αλλά με τις Αρχές της
ψυχολογίας έδωσε ένα σπερματικό έργο όπου είχαν τις ρίζες τους η λειτουργική και
μπιχεβιοριστική ψυχολογία και μερικότερες τάσεις και κλάδοι όπως το ασυνείδητο
η συμπεριφορά των ζώων η θρησκευτική εμπειρία και η ψυχολογία των μη
φυσιολογικών ατόμων
Βασικές ιδέες της ψυχολογίας του James είναι οι ακόλουθες (α) Η νοητική
λειτουργία πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα ενιαίο όλο (β) Εκείνο που χαρακτηρίζει
τη νοητική διαδικασία είναι lsquoη ροή της συνείδησηςrsquo που συνδέεται και οφείλεται
στη νευρική δραστηριότητα δηλαδή στο ρεύμα και τις δονήσεις των νευρικών
κυττάρων στο ανθρώπινο μυαλό (γ) Οι νοητικές του δυνάμεις χρησιμοποιούνται από
τον κάτοχό του και καθοδηγούνται κατά τη χρήση τους από αυτόν στη διαδικασία
προσαρμογής του στο περιβάλλον (δ) Η προσωπικότητα του ατόμου έχει κεντρικό
ρόλο στις ψυχονοητικές του λειτουργίες (Thomson σελ 1968 125-132) (Misiak and
Sexton 1966 σελ 130-137) Κύριος συνεχιστής του έργου του James υπήρξε o H
Munsterberg (1863-1916) ο οποίος αν και μαθητής του Wundt εξέφρασε τις θέσεις
της λειτουργικής ψυχολογίας (Brennan 2009 σελ 318)
Κοινό γνώρισμα και των τριών αυτών πρωτοστατών της ψυχολογίας είναι ότι τόσο οι
σπουδές τους όσο και το έργο τους πανεπιστημιακό ερευνητικό και συγγραφικό
5
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
προσεγγίσεις τη ματεριαλιστική την ιδεαλιστική και τη ρεαλιστική αντίστοιχα
Αλλά αν θέλαμε να εντοπίσουμε έναν προπάτορα και θεράποντα της ψυχολογίας
στην ιστορία της αυτός είναι ο Αριστοτέλης (384-322 πΧ) Οι ψυχολογικές του
απόψεις εκτίθενται σε συγκεκριμένα ειδικότερα βιβλία του όπως είναι η ldquoΠερί
ψυχήςrdquo πραγματεία του και τα ldquoΜικρά φυσικάrdquo όπου περιλαμβάνονται ανάμεσα σε
άλλες και οι μελέτες του με τους χαρακτηριστικούς τίτλους ldquoΠερί αισθήσεως και
αισθητώνrdquo ldquoΠερί μνήμης και αναμνήσεωςrdquo ldquoΠερί ύπνου και εγρηγόρσεωςrdquo ldquoΠερί
ενυπνίωνrdquo ldquoΠερί νεότητος και γήρωςrdquo (Γιαννακόπουλος 1961 1)
Τον όρο lsquoψυχολογίαrsquo τον επινόησε και τον χρησιμοποίησε για πρώτη φορά στα
λατινικά ο Γερμανός ουμανιστής θεολόγος παιδαγωγός μεταρρυθμιστής P
Melanchthon (1497-1560) Και ο πρώτος που χρησιμοποιεί τη λέξη lsquoψυχολογίαrsquo στον
τίτλο δύο συγγραμμάτων του Psychologia Empirica και Psychologia Rationalis είναι
ο C Wolf (1679-1754) (Misiak and Sexton 1966)
Στα νεοελληνικά η λέξη lsquoψυχολογίαrsquo είναι αντιδάνειο μάλλον από τις νεότερες
ευρωπαϊκές γλώσσες (αγγλικά lsquopsychologyrsquo γαλλικά και γερμανικά lsquopsychologiersquo
ιταλικά lsquopsicologiarsquo) Σύμφωνα με το ερμηνευτικό και ετυμολογικό λεξικό της
ελληνικής γλώσσας (Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάννικα τόμος 61ος
1994 σελ 597) η λέξη lsquoψυχολογίαrsquo lsquoμαρτυρείται από το 1805 στον Ευγένιο
Βούλγαριrsquo Ο Θ Βορέας κάνει λόγο για μια μετάφραση έργου τού Campe από τον Α
Κορωναίο με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων Εν Βιέννη 1796 (Βορέας 1949 69)
Εισηγητής μιας συστηματικής ψυχολογίας επιστημονικής μορφής μπορεί να θεωρηθεί
ο J F Herbart (1776-1841) Ο Herbart είναι περισσότερο γνωστός για την
παιδαγωγική του η οποία στις εφαρμογές της στη διδακτική πράξη βασιζόταν στο
σύγγραμμά του για την ψυχολογία κάτι που ο ίδιος το έθετε ως όρο για την
αποτελεσματικότητα του παιδαγωγικού έργου Για το λόγο αυτό του αναγνωρίζεται
ότι υπήρξε ο πρώτος εκπρόσωπος της παιδαγωγικής ψυχολογίας ή
ψυχοπαιδαγωγικής Τα σχετικά με την ψυχολογία βιβλία του είναι Lehrbuch zur
Psychologie (Εγχειρίδιο ψυχολογίας) 1816 και Psychologie als Wissenschaft neu
gegruumlndet auf Erfahrung Metaphysik und Mathematik (H ψυχολογία ως επιστήμη
θεμελιωμένη εκ νέου στην εμπειρία τη μεταφυσική και τα μαθηματικά) 1824-25
Πρόκειται για μια lsquoνοησιαρχικήrsquo ψυχολογία που έχει στο επίκεντρό της τις
παραστάσεις και τους νόμους που διέπουν τις αλληλεπιδράσεις τις συγκρούσεις και
τους συνδυασμούς τους Από την άποψη αυτή η ψυχολογία του Herbart έχει
ομοιότητες με τη συνειρμική θεωρία των Άγγλων εμπειριστών Από την
2
αλληλεπίδραση των παραστάσεων μπορεί να προκύψει συγχώνευση σύνθεση ή
ανάσχεση Μια παράσταση μπορεί να είναι lsquoπάνω από το κατώφλιrsquo ή lsquoκάτω από το
κατώφλιrsquo της συνείδησης Στην τελευταία περίπτωση έχουμε τις lsquoυποσυνείδητεςrsquo
παραστάσεις Αυτό το φαινόμενο έχει ομοιότητες με τη σύγκρουση και την απώθηση
στη θεωρία του Freud που εμφανίστηκε πολύ αργότερα Ο Herbart επίσης επισήμανε
ψυχολογικές καταστάσεις όπως τη στάση και την τάση Να σημειωθεί τέλος ότι ο
Herbart ήταν καθηγητής φιλοσοφίας και ότι στις πανεπιστημιακές έδρες φιλοσοφίας
αναπτύχθηκαν και στεγάστηκαν αρχικά η παιδαγωγική η ψυχολογία και άλλοι
κλάδοι που αργότερα αυτονομήθηκαν (Thomson 1968 30-33) Το ίδιο έγινε πολύ
αργότερα και στην Ελλάδα όπως θα δούμε Διάδοχοι του Herbart στη Γερμανία ήταν
ο T Ziller (1817-82) και ο K V Stoy (1815-85) και αυτών ο W Rein (1847-1929)
(όπ) Ελληνικές πηγές για τον Herbart υπάρχουν πολλές Μεταξύ αυτών και δύο στη
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 2ος 1967 A Kintrup Έρβαρτος Ιωάννης
Φρειδερίκος σελ 677 και Κ Δ Γεωργούλης Ερβαρτιανά στάδια σελ 674-676
Ένα μεγάλο βήμα πιο πέρα στην περιοχή της ψυχολογίας θα γίνει με τον W Wundt
(1832-1920) που είναι ο ιδρυτής της επιστημονικής ψυχολογίας και του πρώτου
πειραματικού εργαστηρίου στη Λειψία το 1879 Ο Wundt που υπηρέτησε ως
καθηγητής της φιλοσοφίας και δε διέκοψε ποτέ τις στενές σχέσεις του με αυτή
θεωρούσε την ψυχολογία μια φυσική επιστήμη που αποσκοπούσε στην πειραματική
διερεύνηση και την ενδοσκοπική ανάλυση των εμπειρικών δεδομένων αλλά που
απέκλειε την πειραματική σπουδή των υψηλότερων νοητικών διαδικασιών καθώς και
την εφαρμοσμένη ψυχολογία Τα σχετικά με την ψυχολογία βιβλία του είναι
Beitraumlge zur Theorie der Sinneswahrnehmung (Συμβολές στη θεωρία της αισθητήριας
αντίληψης) 1858-62 Vortesungen uumlber die Menschen und Thierseele (Διαλέξεις για
τη νόηση ανθρώπων και ζώων) 1863 Grundzuumlge der Physiologischen Psychologie
(Aρχές της φυσιολογικής ψυχολογίας) 1873-74 Grundriss der Psychologie
(Περίγραμμα ψυχολογίας) 1897 και το πολύτομο Voumllkerpsychologie (Ψυχολογία του
κοινού ανθρώπου) 1900-20 Στο τελευταίο αυτό καταπιάνεται με θέματα της
ψυχολογίας που κατά τη γνώμη του όπως είδαμε δε μπορεί να γίνουν αντικείμενο
έρευνας στο πειραματικό εργαστήριο όπως ο διαλογισμός η χρήση της γλώσσας οι
κοινωνικές συμπεριφορές κά
Η πειραματική ψυχολογία όπως την εννοούσε ο Wundt επικεντρωνόταν στα άμεσα
δεδομένα της συνείδησης που περιλάμβαναν γιrsquo αυτόν ανακλαστικές αντιδράσεις
αισθήσεις από τα αισθητήρια όργανα παραστάσεις συναισθήματα και βουλητικές
3
ενέργειες Με βάση αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία μπορεί να αναλυθεί το περιεχόμενο
της συνειδητής εμπειρίας Ο Wundt για να εξηγήσει πώς ενοποιούνται αυτά τα
στοιχεία στο μυαλό του ανθρώπου επινόησε τον όρο lsquoδιόρασηrsquo Με τη διόραση
επιτυγχάνεται μια lsquoδημιουργική σύνθεσηrsquo Η διόραση έχει καθοριστική θέση στην
ακολουθία των θεμελιωδών ψυχολογικών διαδικασιών ανάμεσα στα εισδεχόμενα και
τα καταληκτικά του οργανισμού ερέθισμα-αντίληψη (απλή παράθεση των
αισθητηριακών δεδομένων στη συνείδηση) διόραση (αναγνώριση οικειοποίηση
σύνθεση) βούληση (κορύφωση συναισθημάτων σε συγκινησιακό κίνητρο που
εκβάλλει σε πράξη)
Δύο χρόνια μετά το πειραματικό εργαστήριο ο Wundt ίδρυσε το περιοδικό
Φιλοσοφικές Μελέτες ένα περιοδικό ψυχολογίας όπου εκτός από θεωρητικά
μελετήματα ψυχολογίας δημοσιεύονταν οι ανακοινώσεις των πειραματικών ερευνών
των μαθητών του πολλοί από τους οποίους έγιναν μεταλαμπαδευτές της
πειραματικής ψυχολογίας του δασκάλου τους και ιδρυτές ανάλογων πειραματικών
εργαστηρίων μετά την επιστροφή τους στις χώρες τους Ο σημαντικότερος ίσως
μαθητής του Wundt υπήρξε ο E B Tichener (1867-1927) με κύρια έργα του Outline
of Psychology 1896 Psychology of Feeling and Attention 1908 (Brennan 2009 σελ
279) και Experimental Psychology 1905 (R Thomson 1968 σελ 436)
Ο Wundt αποδείχτηκε ένας αφιερωμένος φοβερά εργατικός και στο έπακρο
ευσυνείδητος επιστήμονας Είχε όλα τα απαραίτητα προσόντα για την πελώρια
προσπάθεια να βγάλει την ψυχολογία από τη φυσιολογία και τη συστηματική
φιλοσοφία και να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη Μπορεί τα πειράματά του να ήταν
άτολμα άπνοα υποταγμένα σε μεγάλο βαθμό σε παραδοσιακές μεθόδους Ο ίδιος
σαν άνθρωπος -κατά τον Boring (1950)- δεν είχε χιούμορ ήταν εργασιομανής και
πιεστικός Ωστόσο το επίτευγμά του να ιδρύσει το εργαστήριο της Λειψίας και να
βάλει μπροστά τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας με τέτοιο δόσιμο ικανότητα και
δράση δε μπορεί να μην εκτιμηθεί όσο του αξίζει (Thomson 1968 σελ 67-74˙ Misiak
and Sexton 1966 σελ 77-86)
Το ίδιο αποφασιστική με των Γερμανών Herbart και Wundt για τη διαμόρφωση την
εδραίωση και την προώθηση της ψυχολογίας ήταν η συμβολή του Αμερικανού W
James (1842-1910) Όπως ο Wundt το ίδιο και ο James θεωρείται πατριάρχης της
επιστημονικής ψυχολογίας Άλλες παράλληλες ομοιότητές τους ήταν ότι και οι δύο
είχαν σπουδάσει ιατρική αλλά και φιλοσοφία και οι δύο είχαν εγκαταστήσει
ψυχολογικά εργαστήρια από το 1875 - o Wundt στη Λειψία ο James στο Χάρβαντ -
4
και οι δύο είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία ιδίως την τελευταία περίοδο
της ζωής τους ndash ο James μάλιστα διακρίθηκε σrsquo αυτήν
Αλλά η μοναδικότητα της ψυχολογίας του James όπως προκύπτει από το θεμελιακό
του έργο σε δύο τόμους The Principles of Psychology 1890 έγκειται στο ότι (α)
Αντιτίθεται στη στενότητα και την ακαμψία της γερμανικής πειραματικής ψυχολογίας
του Wundt (β) Η εναλλακτική του πρόταση αποφεύγει τα στερεοτυπικά γνωρίσματα
των μονολιθικών συστημάτων και σχολών αφήνοντας να διαφανούν πολλές νέες και
υποσχετικές γραμμές ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης (γ) Παίζει αποφασιστικό
ρόλο στη μετάβαση από μια φιλοσοφία του νου σε μια εμπειρική ψυχολογία που
προϋποθέτει στα θεμέλιά της τη βιολογία και τη φυσιολογία και που σε μια πρώτη
φάση θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της φυσικής ιστορίας (δ)
Προσεγγίζει και χειρίζεται τα ψυχολογικά δεδομένα με έναν προσωπικό τρόπο
αξιοποίησης των διαθέσιμων μεθόδων κατά περίπτωση και με έναν προσωπικό
διαλογισμό και ένα ύφος γραφής ανεπανάληπτα που αναδεικνύει τα θέματα και τις
θέσεις του (ε) Κύριο γνώρισμα της δική του ψυχολογίας του ήταν ο προβληματισμός
και η κριτική προσέγγιση (στ) Ο ίδιος δεν δημιούργησε σχολή αλλά με τις Αρχές της
ψυχολογίας έδωσε ένα σπερματικό έργο όπου είχαν τις ρίζες τους η λειτουργική και
μπιχεβιοριστική ψυχολογία και μερικότερες τάσεις και κλάδοι όπως το ασυνείδητο
η συμπεριφορά των ζώων η θρησκευτική εμπειρία και η ψυχολογία των μη
φυσιολογικών ατόμων
Βασικές ιδέες της ψυχολογίας του James είναι οι ακόλουθες (α) Η νοητική
λειτουργία πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα ενιαίο όλο (β) Εκείνο που χαρακτηρίζει
τη νοητική διαδικασία είναι lsquoη ροή της συνείδησηςrsquo που συνδέεται και οφείλεται
στη νευρική δραστηριότητα δηλαδή στο ρεύμα και τις δονήσεις των νευρικών
κυττάρων στο ανθρώπινο μυαλό (γ) Οι νοητικές του δυνάμεις χρησιμοποιούνται από
τον κάτοχό του και καθοδηγούνται κατά τη χρήση τους από αυτόν στη διαδικασία
προσαρμογής του στο περιβάλλον (δ) Η προσωπικότητα του ατόμου έχει κεντρικό
ρόλο στις ψυχονοητικές του λειτουργίες (Thomson σελ 1968 125-132) (Misiak and
Sexton 1966 σελ 130-137) Κύριος συνεχιστής του έργου του James υπήρξε o H
Munsterberg (1863-1916) ο οποίος αν και μαθητής του Wundt εξέφρασε τις θέσεις
της λειτουργικής ψυχολογίας (Brennan 2009 σελ 318)
Κοινό γνώρισμα και των τριών αυτών πρωτοστατών της ψυχολογίας είναι ότι τόσο οι
σπουδές τους όσο και το έργο τους πανεπιστημιακό ερευνητικό και συγγραφικό
5
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
αλληλεπίδραση των παραστάσεων μπορεί να προκύψει συγχώνευση σύνθεση ή
ανάσχεση Μια παράσταση μπορεί να είναι lsquoπάνω από το κατώφλιrsquo ή lsquoκάτω από το
κατώφλιrsquo της συνείδησης Στην τελευταία περίπτωση έχουμε τις lsquoυποσυνείδητεςrsquo
παραστάσεις Αυτό το φαινόμενο έχει ομοιότητες με τη σύγκρουση και την απώθηση
στη θεωρία του Freud που εμφανίστηκε πολύ αργότερα Ο Herbart επίσης επισήμανε
ψυχολογικές καταστάσεις όπως τη στάση και την τάση Να σημειωθεί τέλος ότι ο
Herbart ήταν καθηγητής φιλοσοφίας και ότι στις πανεπιστημιακές έδρες φιλοσοφίας
αναπτύχθηκαν και στεγάστηκαν αρχικά η παιδαγωγική η ψυχολογία και άλλοι
κλάδοι που αργότερα αυτονομήθηκαν (Thomson 1968 30-33) Το ίδιο έγινε πολύ
αργότερα και στην Ελλάδα όπως θα δούμε Διάδοχοι του Herbart στη Γερμανία ήταν
ο T Ziller (1817-82) και ο K V Stoy (1815-85) και αυτών ο W Rein (1847-1929)
(όπ) Ελληνικές πηγές για τον Herbart υπάρχουν πολλές Μεταξύ αυτών και δύο στη
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 2ος 1967 A Kintrup Έρβαρτος Ιωάννης
Φρειδερίκος σελ 677 και Κ Δ Γεωργούλης Ερβαρτιανά στάδια σελ 674-676
Ένα μεγάλο βήμα πιο πέρα στην περιοχή της ψυχολογίας θα γίνει με τον W Wundt
(1832-1920) που είναι ο ιδρυτής της επιστημονικής ψυχολογίας και του πρώτου
πειραματικού εργαστηρίου στη Λειψία το 1879 Ο Wundt που υπηρέτησε ως
καθηγητής της φιλοσοφίας και δε διέκοψε ποτέ τις στενές σχέσεις του με αυτή
θεωρούσε την ψυχολογία μια φυσική επιστήμη που αποσκοπούσε στην πειραματική
διερεύνηση και την ενδοσκοπική ανάλυση των εμπειρικών δεδομένων αλλά που
απέκλειε την πειραματική σπουδή των υψηλότερων νοητικών διαδικασιών καθώς και
την εφαρμοσμένη ψυχολογία Τα σχετικά με την ψυχολογία βιβλία του είναι
Beitraumlge zur Theorie der Sinneswahrnehmung (Συμβολές στη θεωρία της αισθητήριας
αντίληψης) 1858-62 Vortesungen uumlber die Menschen und Thierseele (Διαλέξεις για
τη νόηση ανθρώπων και ζώων) 1863 Grundzuumlge der Physiologischen Psychologie
(Aρχές της φυσιολογικής ψυχολογίας) 1873-74 Grundriss der Psychologie
(Περίγραμμα ψυχολογίας) 1897 και το πολύτομο Voumllkerpsychologie (Ψυχολογία του
κοινού ανθρώπου) 1900-20 Στο τελευταίο αυτό καταπιάνεται με θέματα της
ψυχολογίας που κατά τη γνώμη του όπως είδαμε δε μπορεί να γίνουν αντικείμενο
έρευνας στο πειραματικό εργαστήριο όπως ο διαλογισμός η χρήση της γλώσσας οι
κοινωνικές συμπεριφορές κά
Η πειραματική ψυχολογία όπως την εννοούσε ο Wundt επικεντρωνόταν στα άμεσα
δεδομένα της συνείδησης που περιλάμβαναν γιrsquo αυτόν ανακλαστικές αντιδράσεις
αισθήσεις από τα αισθητήρια όργανα παραστάσεις συναισθήματα και βουλητικές
3
ενέργειες Με βάση αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία μπορεί να αναλυθεί το περιεχόμενο
της συνειδητής εμπειρίας Ο Wundt για να εξηγήσει πώς ενοποιούνται αυτά τα
στοιχεία στο μυαλό του ανθρώπου επινόησε τον όρο lsquoδιόρασηrsquo Με τη διόραση
επιτυγχάνεται μια lsquoδημιουργική σύνθεσηrsquo Η διόραση έχει καθοριστική θέση στην
ακολουθία των θεμελιωδών ψυχολογικών διαδικασιών ανάμεσα στα εισδεχόμενα και
τα καταληκτικά του οργανισμού ερέθισμα-αντίληψη (απλή παράθεση των
αισθητηριακών δεδομένων στη συνείδηση) διόραση (αναγνώριση οικειοποίηση
σύνθεση) βούληση (κορύφωση συναισθημάτων σε συγκινησιακό κίνητρο που
εκβάλλει σε πράξη)
Δύο χρόνια μετά το πειραματικό εργαστήριο ο Wundt ίδρυσε το περιοδικό
Φιλοσοφικές Μελέτες ένα περιοδικό ψυχολογίας όπου εκτός από θεωρητικά
μελετήματα ψυχολογίας δημοσιεύονταν οι ανακοινώσεις των πειραματικών ερευνών
των μαθητών του πολλοί από τους οποίους έγιναν μεταλαμπαδευτές της
πειραματικής ψυχολογίας του δασκάλου τους και ιδρυτές ανάλογων πειραματικών
εργαστηρίων μετά την επιστροφή τους στις χώρες τους Ο σημαντικότερος ίσως
μαθητής του Wundt υπήρξε ο E B Tichener (1867-1927) με κύρια έργα του Outline
of Psychology 1896 Psychology of Feeling and Attention 1908 (Brennan 2009 σελ
279) και Experimental Psychology 1905 (R Thomson 1968 σελ 436)
Ο Wundt αποδείχτηκε ένας αφιερωμένος φοβερά εργατικός και στο έπακρο
ευσυνείδητος επιστήμονας Είχε όλα τα απαραίτητα προσόντα για την πελώρια
προσπάθεια να βγάλει την ψυχολογία από τη φυσιολογία και τη συστηματική
φιλοσοφία και να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη Μπορεί τα πειράματά του να ήταν
άτολμα άπνοα υποταγμένα σε μεγάλο βαθμό σε παραδοσιακές μεθόδους Ο ίδιος
σαν άνθρωπος -κατά τον Boring (1950)- δεν είχε χιούμορ ήταν εργασιομανής και
πιεστικός Ωστόσο το επίτευγμά του να ιδρύσει το εργαστήριο της Λειψίας και να
βάλει μπροστά τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας με τέτοιο δόσιμο ικανότητα και
δράση δε μπορεί να μην εκτιμηθεί όσο του αξίζει (Thomson 1968 σελ 67-74˙ Misiak
and Sexton 1966 σελ 77-86)
Το ίδιο αποφασιστική με των Γερμανών Herbart και Wundt για τη διαμόρφωση την
εδραίωση και την προώθηση της ψυχολογίας ήταν η συμβολή του Αμερικανού W
James (1842-1910) Όπως ο Wundt το ίδιο και ο James θεωρείται πατριάρχης της
επιστημονικής ψυχολογίας Άλλες παράλληλες ομοιότητές τους ήταν ότι και οι δύο
είχαν σπουδάσει ιατρική αλλά και φιλοσοφία και οι δύο είχαν εγκαταστήσει
ψυχολογικά εργαστήρια από το 1875 - o Wundt στη Λειψία ο James στο Χάρβαντ -
4
και οι δύο είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία ιδίως την τελευταία περίοδο
της ζωής τους ndash ο James μάλιστα διακρίθηκε σrsquo αυτήν
Αλλά η μοναδικότητα της ψυχολογίας του James όπως προκύπτει από το θεμελιακό
του έργο σε δύο τόμους The Principles of Psychology 1890 έγκειται στο ότι (α)
Αντιτίθεται στη στενότητα και την ακαμψία της γερμανικής πειραματικής ψυχολογίας
του Wundt (β) Η εναλλακτική του πρόταση αποφεύγει τα στερεοτυπικά γνωρίσματα
των μονολιθικών συστημάτων και σχολών αφήνοντας να διαφανούν πολλές νέες και
υποσχετικές γραμμές ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης (γ) Παίζει αποφασιστικό
ρόλο στη μετάβαση από μια φιλοσοφία του νου σε μια εμπειρική ψυχολογία που
προϋποθέτει στα θεμέλιά της τη βιολογία και τη φυσιολογία και που σε μια πρώτη
φάση θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της φυσικής ιστορίας (δ)
Προσεγγίζει και χειρίζεται τα ψυχολογικά δεδομένα με έναν προσωπικό τρόπο
αξιοποίησης των διαθέσιμων μεθόδων κατά περίπτωση και με έναν προσωπικό
διαλογισμό και ένα ύφος γραφής ανεπανάληπτα που αναδεικνύει τα θέματα και τις
θέσεις του (ε) Κύριο γνώρισμα της δική του ψυχολογίας του ήταν ο προβληματισμός
και η κριτική προσέγγιση (στ) Ο ίδιος δεν δημιούργησε σχολή αλλά με τις Αρχές της
ψυχολογίας έδωσε ένα σπερματικό έργο όπου είχαν τις ρίζες τους η λειτουργική και
μπιχεβιοριστική ψυχολογία και μερικότερες τάσεις και κλάδοι όπως το ασυνείδητο
η συμπεριφορά των ζώων η θρησκευτική εμπειρία και η ψυχολογία των μη
φυσιολογικών ατόμων
Βασικές ιδέες της ψυχολογίας του James είναι οι ακόλουθες (α) Η νοητική
λειτουργία πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα ενιαίο όλο (β) Εκείνο που χαρακτηρίζει
τη νοητική διαδικασία είναι lsquoη ροή της συνείδησηςrsquo που συνδέεται και οφείλεται
στη νευρική δραστηριότητα δηλαδή στο ρεύμα και τις δονήσεις των νευρικών
κυττάρων στο ανθρώπινο μυαλό (γ) Οι νοητικές του δυνάμεις χρησιμοποιούνται από
τον κάτοχό του και καθοδηγούνται κατά τη χρήση τους από αυτόν στη διαδικασία
προσαρμογής του στο περιβάλλον (δ) Η προσωπικότητα του ατόμου έχει κεντρικό
ρόλο στις ψυχονοητικές του λειτουργίες (Thomson σελ 1968 125-132) (Misiak and
Sexton 1966 σελ 130-137) Κύριος συνεχιστής του έργου του James υπήρξε o H
Munsterberg (1863-1916) ο οποίος αν και μαθητής του Wundt εξέφρασε τις θέσεις
της λειτουργικής ψυχολογίας (Brennan 2009 σελ 318)
Κοινό γνώρισμα και των τριών αυτών πρωτοστατών της ψυχολογίας είναι ότι τόσο οι
σπουδές τους όσο και το έργο τους πανεπιστημιακό ερευνητικό και συγγραφικό
5
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
ενέργειες Με βάση αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία μπορεί να αναλυθεί το περιεχόμενο
της συνειδητής εμπειρίας Ο Wundt για να εξηγήσει πώς ενοποιούνται αυτά τα
στοιχεία στο μυαλό του ανθρώπου επινόησε τον όρο lsquoδιόρασηrsquo Με τη διόραση
επιτυγχάνεται μια lsquoδημιουργική σύνθεσηrsquo Η διόραση έχει καθοριστική θέση στην
ακολουθία των θεμελιωδών ψυχολογικών διαδικασιών ανάμεσα στα εισδεχόμενα και
τα καταληκτικά του οργανισμού ερέθισμα-αντίληψη (απλή παράθεση των
αισθητηριακών δεδομένων στη συνείδηση) διόραση (αναγνώριση οικειοποίηση
σύνθεση) βούληση (κορύφωση συναισθημάτων σε συγκινησιακό κίνητρο που
εκβάλλει σε πράξη)
Δύο χρόνια μετά το πειραματικό εργαστήριο ο Wundt ίδρυσε το περιοδικό
Φιλοσοφικές Μελέτες ένα περιοδικό ψυχολογίας όπου εκτός από θεωρητικά
μελετήματα ψυχολογίας δημοσιεύονταν οι ανακοινώσεις των πειραματικών ερευνών
των μαθητών του πολλοί από τους οποίους έγιναν μεταλαμπαδευτές της
πειραματικής ψυχολογίας του δασκάλου τους και ιδρυτές ανάλογων πειραματικών
εργαστηρίων μετά την επιστροφή τους στις χώρες τους Ο σημαντικότερος ίσως
μαθητής του Wundt υπήρξε ο E B Tichener (1867-1927) με κύρια έργα του Outline
of Psychology 1896 Psychology of Feeling and Attention 1908 (Brennan 2009 σελ
279) και Experimental Psychology 1905 (R Thomson 1968 σελ 436)
Ο Wundt αποδείχτηκε ένας αφιερωμένος φοβερά εργατικός και στο έπακρο
ευσυνείδητος επιστήμονας Είχε όλα τα απαραίτητα προσόντα για την πελώρια
προσπάθεια να βγάλει την ψυχολογία από τη φυσιολογία και τη συστηματική
φιλοσοφία και να δημιουργήσει μια νέα επιστήμη Μπορεί τα πειράματά του να ήταν
άτολμα άπνοα υποταγμένα σε μεγάλο βαθμό σε παραδοσιακές μεθόδους Ο ίδιος
σαν άνθρωπος -κατά τον Boring (1950)- δεν είχε χιούμορ ήταν εργασιομανής και
πιεστικός Ωστόσο το επίτευγμά του να ιδρύσει το εργαστήριο της Λειψίας και να
βάλει μπροστά τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας με τέτοιο δόσιμο ικανότητα και
δράση δε μπορεί να μην εκτιμηθεί όσο του αξίζει (Thomson 1968 σελ 67-74˙ Misiak
and Sexton 1966 σελ 77-86)
Το ίδιο αποφασιστική με των Γερμανών Herbart και Wundt για τη διαμόρφωση την
εδραίωση και την προώθηση της ψυχολογίας ήταν η συμβολή του Αμερικανού W
James (1842-1910) Όπως ο Wundt το ίδιο και ο James θεωρείται πατριάρχης της
επιστημονικής ψυχολογίας Άλλες παράλληλες ομοιότητές τους ήταν ότι και οι δύο
είχαν σπουδάσει ιατρική αλλά και φιλοσοφία και οι δύο είχαν εγκαταστήσει
ψυχολογικά εργαστήρια από το 1875 - o Wundt στη Λειψία ο James στο Χάρβαντ -
4
και οι δύο είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία ιδίως την τελευταία περίοδο
της ζωής τους ndash ο James μάλιστα διακρίθηκε σrsquo αυτήν
Αλλά η μοναδικότητα της ψυχολογίας του James όπως προκύπτει από το θεμελιακό
του έργο σε δύο τόμους The Principles of Psychology 1890 έγκειται στο ότι (α)
Αντιτίθεται στη στενότητα και την ακαμψία της γερμανικής πειραματικής ψυχολογίας
του Wundt (β) Η εναλλακτική του πρόταση αποφεύγει τα στερεοτυπικά γνωρίσματα
των μονολιθικών συστημάτων και σχολών αφήνοντας να διαφανούν πολλές νέες και
υποσχετικές γραμμές ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης (γ) Παίζει αποφασιστικό
ρόλο στη μετάβαση από μια φιλοσοφία του νου σε μια εμπειρική ψυχολογία που
προϋποθέτει στα θεμέλιά της τη βιολογία και τη φυσιολογία και που σε μια πρώτη
φάση θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της φυσικής ιστορίας (δ)
Προσεγγίζει και χειρίζεται τα ψυχολογικά δεδομένα με έναν προσωπικό τρόπο
αξιοποίησης των διαθέσιμων μεθόδων κατά περίπτωση και με έναν προσωπικό
διαλογισμό και ένα ύφος γραφής ανεπανάληπτα που αναδεικνύει τα θέματα και τις
θέσεις του (ε) Κύριο γνώρισμα της δική του ψυχολογίας του ήταν ο προβληματισμός
και η κριτική προσέγγιση (στ) Ο ίδιος δεν δημιούργησε σχολή αλλά με τις Αρχές της
ψυχολογίας έδωσε ένα σπερματικό έργο όπου είχαν τις ρίζες τους η λειτουργική και
μπιχεβιοριστική ψυχολογία και μερικότερες τάσεις και κλάδοι όπως το ασυνείδητο
η συμπεριφορά των ζώων η θρησκευτική εμπειρία και η ψυχολογία των μη
φυσιολογικών ατόμων
Βασικές ιδέες της ψυχολογίας του James είναι οι ακόλουθες (α) Η νοητική
λειτουργία πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα ενιαίο όλο (β) Εκείνο που χαρακτηρίζει
τη νοητική διαδικασία είναι lsquoη ροή της συνείδησηςrsquo που συνδέεται και οφείλεται
στη νευρική δραστηριότητα δηλαδή στο ρεύμα και τις δονήσεις των νευρικών
κυττάρων στο ανθρώπινο μυαλό (γ) Οι νοητικές του δυνάμεις χρησιμοποιούνται από
τον κάτοχό του και καθοδηγούνται κατά τη χρήση τους από αυτόν στη διαδικασία
προσαρμογής του στο περιβάλλον (δ) Η προσωπικότητα του ατόμου έχει κεντρικό
ρόλο στις ψυχονοητικές του λειτουργίες (Thomson σελ 1968 125-132) (Misiak and
Sexton 1966 σελ 130-137) Κύριος συνεχιστής του έργου του James υπήρξε o H
Munsterberg (1863-1916) ο οποίος αν και μαθητής του Wundt εξέφρασε τις θέσεις
της λειτουργικής ψυχολογίας (Brennan 2009 σελ 318)
Κοινό γνώρισμα και των τριών αυτών πρωτοστατών της ψυχολογίας είναι ότι τόσο οι
σπουδές τους όσο και το έργο τους πανεπιστημιακό ερευνητικό και συγγραφικό
5
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
και οι δύο είχαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη φιλοσοφία ιδίως την τελευταία περίοδο
της ζωής τους ndash ο James μάλιστα διακρίθηκε σrsquo αυτήν
Αλλά η μοναδικότητα της ψυχολογίας του James όπως προκύπτει από το θεμελιακό
του έργο σε δύο τόμους The Principles of Psychology 1890 έγκειται στο ότι (α)
Αντιτίθεται στη στενότητα και την ακαμψία της γερμανικής πειραματικής ψυχολογίας
του Wundt (β) Η εναλλακτική του πρόταση αποφεύγει τα στερεοτυπικά γνωρίσματα
των μονολιθικών συστημάτων και σχολών αφήνοντας να διαφανούν πολλές νέες και
υποσχετικές γραμμές ανάπτυξης αυτής της νέας επιστήμης (γ) Παίζει αποφασιστικό
ρόλο στη μετάβαση από μια φιλοσοφία του νου σε μια εμπειρική ψυχολογία που
προϋποθέτει στα θεμέλιά της τη βιολογία και τη φυσιολογία και που σε μια πρώτη
φάση θα πρέπει να ακολουθήσει το παράδειγμα της φυσικής ιστορίας (δ)
Προσεγγίζει και χειρίζεται τα ψυχολογικά δεδομένα με έναν προσωπικό τρόπο
αξιοποίησης των διαθέσιμων μεθόδων κατά περίπτωση και με έναν προσωπικό
διαλογισμό και ένα ύφος γραφής ανεπανάληπτα που αναδεικνύει τα θέματα και τις
θέσεις του (ε) Κύριο γνώρισμα της δική του ψυχολογίας του ήταν ο προβληματισμός
και η κριτική προσέγγιση (στ) Ο ίδιος δεν δημιούργησε σχολή αλλά με τις Αρχές της
ψυχολογίας έδωσε ένα σπερματικό έργο όπου είχαν τις ρίζες τους η λειτουργική και
μπιχεβιοριστική ψυχολογία και μερικότερες τάσεις και κλάδοι όπως το ασυνείδητο
η συμπεριφορά των ζώων η θρησκευτική εμπειρία και η ψυχολογία των μη
φυσιολογικών ατόμων
Βασικές ιδέες της ψυχολογίας του James είναι οι ακόλουθες (α) Η νοητική
λειτουργία πρέπει να προσεγγίζεται ως ένα ενιαίο όλο (β) Εκείνο που χαρακτηρίζει
τη νοητική διαδικασία είναι lsquoη ροή της συνείδησηςrsquo που συνδέεται και οφείλεται
στη νευρική δραστηριότητα δηλαδή στο ρεύμα και τις δονήσεις των νευρικών
κυττάρων στο ανθρώπινο μυαλό (γ) Οι νοητικές του δυνάμεις χρησιμοποιούνται από
τον κάτοχό του και καθοδηγούνται κατά τη χρήση τους από αυτόν στη διαδικασία
προσαρμογής του στο περιβάλλον (δ) Η προσωπικότητα του ατόμου έχει κεντρικό
ρόλο στις ψυχονοητικές του λειτουργίες (Thomson σελ 1968 125-132) (Misiak and
Sexton 1966 σελ 130-137) Κύριος συνεχιστής του έργου του James υπήρξε o H
Munsterberg (1863-1916) ο οποίος αν και μαθητής του Wundt εξέφρασε τις θέσεις
της λειτουργικής ψυχολογίας (Brennan 2009 σελ 318)
Κοινό γνώρισμα και των τριών αυτών πρωτοστατών της ψυχολογίας είναι ότι τόσο οι
σπουδές τους όσο και το έργο τους πανεπιστημιακό ερευνητικό και συγγραφικό
5
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
συνδυάζουν σrsquo ένα εναρμονισμένο τρίπτυχο φιλο00σοφία ψυχολογία και
παιδαγωγική και επηρέασαν σε πολύ μεγάλο βαθμό την εξέλιξη της ψυχολογίας ως
αυτόνομης επιστήμης
Επικρατέστερες σχολές και κλάδοι της ψυχολογίας
Είναι ενδιαφέρον να δούμε ότι από τα τέλη περίπου του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ου
αιώνα (που είναι το άνω χρονολογικό όριο της έρευνας) στην Ευρώπη και την
Αμερική αρχίζουν να διαμορφώνονται οργανωμένες σχολές και τάσεις της
ψυχολογίας Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τις επικρατέστερες συνοδευμένες
με μια ενδεικτική βιβλιογραφία
1 Νοημοσύνη Ψυχομετρία
F Galton (1869) Hereditary Genius και (1883) Inquiries into Faculty and Its
Development A Binet and V Henry (1896) La psychology individuelle in Lrsquo Anneacutee
Psychologique C E Spearman (1904) General Intelligence Objectively Measured
and Determined E L Thorndike (1904) Theory of Mental and Social Measurements
A Binet (1908) Le deacuteveloppement de lrsquo intelligence chez enfants in Lrsquo Anneacute
Psychologique A Binet amp T Simon (1916) The Development of Intelligence in
Children L M Terman (1916) The Measurement of Intelligence E L Thorndike
(1925) The Measurement of Intelligence G H Thomson (1930) Factorial Analysis of
Human Ability Η Morgan amp C Murray (1935) Thematic Apperception Test TAT G
P Guilford (1936) Psychometric Methods G H Thomson (1939) The Factorial
Analysis of Human Mind P E Vernon (1940) The Measurement of Abilities H E
Garret (1940) Statistics in Psychology and Education C Burt (1940) The Factors of
Mind E L L Thurstone (1947) Factor Analysis
2 Κοινωνική και περσοναλιστική ψυχολογία
J M Baldwin (1897) Social and Ethical Interpretation in Mental Development W
McDougall (1908) An Introduction to Social Psychology F H Allport (1924) Social
Psychology K Lewin (1935) A Dynamic Theory of Personality G W Allport (1937)
Personality A Psychological Interpretation W Stern (1938) General Psychology
from the Personalistic Standpoint H A Murray (1938) Explorations in Personality
A Angyal (1941) Foundations for a Science of Personality
3 Μορφολογική ψυχολογία και ψυχολογία του πεδίου
W Koumlhler (1920) Physical Gestalten in Rest and in Stationary State και (1929)
Gestalt Psychology B Petermann (1932) The Gestalt Theory and the Problem of
6
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Configuration K Koffka (1935) Principles of Gestalt Psychology K Lewin (1942)
Field Theory of Learning M Wertheimer (1945) Productive Thinking
4 Μπιχεβιορισμός (Κλασικός)
J B Watson (1913) Psychology as the Behaviorist views it in Psycological Review
(1914) An Introduction to Comparative Psychology και (1916) The Place of the
Conditioned Reflex in Psychology in Psychological Review M Bekhterev (1917)
General Principles of Human Reflexology J B Watson (1919) Psychology as the
Βehaviorist Views it K N Kornilov (1922) Study of Manrsquos Reactions or Reactology
και (1926) Textbook of Psychology from the Standpoint of Dialectical Materialism I
P Pavlov (1927) Conditioned Reflexes An Investigation of the Physiological Activity
of the Cerebral Cortex (Η χρονολογία των ρωσικών έργων δεν είναι των πρωτοτύπων
αλλά των εκδόσεών τους σε αγγλική μετάφραση)
5 Νεομπιχεβιορισμός
E C Tolman (1922) A New Formula for Behaviourism B F Skinner (1931) The
Concept of the Reflex in the Description of Behavior E L Thorndike (1933) An
Experimental Study of Rewards E R Guthrie (1942) Conditioning A Theory of
Learning in Terms of Stimulus Response and Association C L Hull (1943)
Principles of Behavior An Introduction in Behaviour Theory D O Hebb (1949) The
Organization of Behavior
6 Συγκριτική ψυχολογία Ψυχολογία των ζώων Διαφορική ψυχολογία
E L Thorndike (1911) Animal Intelligence J B Watson (1914) Behavior An
Introduction to Comparative Psychology Emm Sarris (1931) Sind wir berechtigt
vom Wortverstaumlndnisdes Hundes zu sprechen Εν Beihefte z Zeitschr f Angew
Psych I P Pavlov (1932) The reply of a physiologist to a psychologist A Anastasi
(1937) Differential Psychology B F Skinner (1938) The Behavior of Organisms E
C Tolman (1948) Cognitive maps in rats and men
7 Ψυχανάλυση Κλινική ψυχολογία Ψυχοπαθολογία
Th Ribot (1881) Les Maladies de la meacutemoire (1883) Les Maladies de la volonteacute και
(1885) Les Maladies de la personnaliteacute S Freud (1920) The Psychopathology of
Everyday Life A Adler (1930) Praxis and Theory of Individual Psychology C G
Jung (1933) Modern Man in Search of a Soulrdquo R Dreikurs (1935) An Introduction to
Individual Psychology Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children
to Learn E Fromm (1941) Escape from Freedom C R Rogers (1942) Counseling
and Psychotherapy A Freud (1946) The Ego and the Mechanisms of Defense
7
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
8 ΓενετικήΑναπτυξιακή παιδική και παιδαγωγική ψυχολογία
W James (1892) Talks to Teachers J Dewey (1897) Μy Paedagogical Creed E L
Thorndike (1910) Educational Psychology J Piaget (1923) The Language and the
Thought of the Child A R Luria (1928) The Problem of the Cultural Behavior of the
Child S Isaacs (1933) Social Development in Young Children L Vygotsky (1934)
Thought and Speech B G Ananiev (1935) The Psychology of Pedagogical
Evaluation H Wallon (1941) The Psychological Development of the Infant
Σrsquo αυτό το τμήμα του άρθρου έγινε καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και
κλάδων της ψυχολογίας της περιόδου που εξετάζουμε καθώς και των
σημαντικότερων ψυχολόγων και έργων τους Όλα αυτά αντλήθηκαν συνδυαστικά
από τις αγγλικές και από ορισμένες ελληνικές πηγές της βιβλιογραφίας στο τέλος του
άρθρου χωρίς να γίνεται βιβλιογραφική αναφορά σε κανένα από αυτά
Η εικόνα που παρουσιάζει η Ψυχολογία στην Ελλάδα όπως προκύπτει μέσα από
μια καταγραφή βιβλίων και άρθρων (πρωτότυπα ΕλλήνωνΕλληνίδων
συγγραφέων και μεταφράσεις ξένων) της περιόδου από τα μέσα περίπου του 19ου
ως τα μέσα του 20ού αιώνα
Να σημειωθεί εδώ ότι αυτά τα βιβλία και άρθρα αντλήθηκαν όλα από την
ελληνόγλωσση βιβλιογραφία στο τέλος του άρθρου (κυρίως από τα δύο βιβλία
ελληνικής βιβλιογραφίας σχετικής με τις επιστήμες της αγωγής και τις δύο σχετικές
εγκυκλοπαίδειες και κατά δεύτερο λόγο από όλα τα υπόλοιπα) και ότι
καταγράφονται στα ελληνικά βιβλία μόνο το όνομα του συγγραφέα το έτος έκδοσης
και ο τίτλος του βιβλίου στα μεταφρασμένα ξένα βιβλία το όνομα του συγγραφέα το
έτος μετάφρασης ο τίτλος του βιβλίου και το όνομα του μεταφραστή αντίστοιχα το
ίδιο γίνεται με τα ελληνικά και τα μεταφρασμένα ξένα άρθρα με την προσθήκη του
τίτλου του περιοδικού και όσα άλλα στοιχεία είχε για το περιοδικό η πηγή της
βιβλιογραφίας Να σημειωθεί ακόμα για τα βιβλία του παρακάτω καταλόγου ότι (α)
Για κανένα από αυτά δεν υπήρχαν στις πηγές στοιχεία αν ήταν πρώτη έκδοση (β) Σε
κανένα επίσης δεν αναφερόταν εκδοτικός οίκος Εξάλλου ο εκδοτικός οίκος δεν
είναι και απαραίτητος σε έναν τέτοιον κατάλογο Γενικά όπως τόσο στον κατάλογο
των επικρατέστερων ξένων σχολών και κλάδων όσο και των ελληνικών εκδόσεων δεν
έγινε βιβλιογραφική αναφορά για κάθε βιβλίο του καταλόγου γιατί κάτι τέτοιο θα
ήταν πρόσθετο φορτίο που θα έκανε την ανάγνωση του καταλόγου ακόμα πιο
δύσβατη
8
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Η χρονολογική κατάταξη των Ελλήνων συγγραφέων και μεταφραστών και των
σχετικών με την ψυχολογία έργων τους κατά περιόδους με κριτήρια μια κυρίως
ψυχολογική σχολή είχε πολλές δυσκολίες γιατί δεν ήταν δυνατόν να βρεθούν
περίοδοι που να ικανοποιούν σε μεγάλο βαθμό αυτό το κριτήριο Και τελικά
επιχειρήθηκε μια κατάταξη όπου σε όσες περιόδους δεν κυριαρχεί μια νέα σχολή
προτιμήθηκε έστω και η εμφάνιση λίγων δειγμάτων μιας ή και περισσότερων νέων
σχολών ή και η επανεμφάνιση σχολών με περισσότερα σχετικά δημοσιεύματα Αυτά
λέγονται συνοπτικά σε ένα εισαγωγικό κείμενο σε κάθε περίοδο όπου
περιλαμβάνονται επίσης και κάποια στοιχεία για τους πρωτεργάτες στο χώρο της
ψυχολογίας και της παιδαγωγικής και για τα ιδρύματα που θεσμοθέτησαν και στα
οποία είχαν ενεργό ανάμειξη
1866-1910 Δημοσιεύματα επηρεασμένα κυρίως από τα έργα ψυχολογίας του Herbart
σύμφωνα και με τον θ Βορέα Πρώτη φορά ο τίτλος ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo
Αρκετά εγχειρίδια για το γυμνάσιο Ίδρυση και διεύθυνση διδασκαλείου μέσης
εκπαιδεύσεως (δηλαδή μετεκπαιδεύσεως καθηγητών γυμνασίου) από το Ν
Εξαρχόπουλο (1910-12)
Σπαθάκης Α (1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων
Παπαδόπουλος Χ (1887) Εμπειρική ψυχολογίαrdquo Βιζυηνός Γ (1888) Στοιχεία
ψυχολογίας Αποστολίδης Σ (1889) Αι ψυχώσεις Διαμαντόπουλος Α (1895)
Ψυχολογικά μελετήματα Κουρτίδης Α (1901-02) Παιδική ψυχολογία στο Επετηρίς
Δημοτικής Εκπαιδεύσεως Α 216-232 Κονράδου-Ζαγγογιάννη (1902) Παιδαγωγική
ψυχολογία Βορέας Θ (1906) Η ψυχική κληρονομικότης και το περιβάλλον ως
παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήρος Villa G (1908) Εισαγωγή εις την
σύγχρονον ψυχολογίαν (μετ Γ Γρατσιάτος) Ανδρούτσος Χ (1909) Στοιχεία
εμπειρικής ψυχολογίας Δασκαλάκης Μ (1909) Περί των θεμελιωδών ζητημάτων της
ψυχολογίας Ribot T (1910) Αι ασθένειαι της προσωπικότητος (μετ Π Ψηλορείτης
ψευδώνυμο του Νίκου Καζαντζάκη) Sikorsky A (1910) Η ψυχή του παιδιού (μετ Α
Παπαζαχαρίου)
1911-1920 Περίοδος νεοερβαρτιανών και μαθητών του Wundt Ο Θ Βορέας και ο Ν
Εξαρχόπουλος εκλέγονται καθηγητές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου
Αθηνών και οι δύο το 1912 ψυχολογίας ο πρώτος και παιδαγωγικής ο δεύτερος Στον
Δ Γληνό ανατίθεται η διεύθυνση του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (1912-14)
Στα βιβλία και άρθρα του καταλόγου εμφανίζεται για πρώτη και μοναδική φορά ο W
9
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
James αλλά όχι με το βασικό του έργο ldquoΑρχές της ψυχολογίαςrdquo Επίσης αναφέρονται
για πρώτη φορά το όνομα του A Binet και η lsquoφροΐδιανήrsquo ψυχολογία
James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς
για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής
Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η
πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον
ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M
(1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος
Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ
Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια
Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο
Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις)
Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία
Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών
σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι
ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη
Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των
τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη
Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
1921-1925 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1922 ιδρύει και διευθύνει για πολλά χρόνια μια διετή
μετεκπαίδευση των δασκάλων στο Πανεπιστήμιο Αθηνών (που κράτησε ως το 1964)
και το 1923 εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής Το 1921 ο Δ Γληνός ιδρύει τη
λιγόζωη ldquoΑνωτέρα Γυναικεία Σχολήrdquo Στα τακτικά μαθήματα περιλαμβάνεται και
ldquoΨυχολογία και ιδιαιτέρως ψυχολογία του παιδιού με εφαρμογές στην αγωγήrdquo που
τη δίδαξε ο Κ Δ Σωτηρίου Το 1923 ο Α Δελμούζος αναλαμβάνει τη διεύθυνση του
εξατάξιου Μαρασλείου Διδασκαλείου μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί
Παγκάλου Στα πεντατάξια και εξατάξια διδασκαλεία εκείνης της περιόδου
διδάσκεται και το μάθημα ldquoΣωματολογία του παιδός και ψυχολογίαrdquo Το 1924 ο Δ
Γληνός αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Παιδαγωγικής Ακαδημίας ενός
μετεκπαιδευτικού ιδρύματος μέχρι το 1926 που τον απομάκρυναν επί Παγκάλου
Στην Ακαδημία αυτή δίδαξε Παιδαγωγική ψυχολογία ο Γ Σακελλαρίου Εκεί
εγκατέστησε και ένα υποτυπώδες ψυχολογικό εργαστήριο Ο Θ Βορέας το 1925
ιδρύει και διευθύνει ψυχολογικό εργαστήριο
10
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Στη βιβλιογράφηση του καταλόγου εμφανίζεται ο Γ Σακελλαρίου της αμερικανικής
ψυχολογίας με το έργο του ldquoΨυχολογία του παιδόςrdquo Νέα Υόρκη (1922) και με άρθρο
του για τεστ και μετρήσεις Επίσης εμφανίζεται ο Γ Ιμβριώτης με το ldquoΨυχανάλυσιςrdquo
και επανεμφανίζεται ο S Freud με τρία μεταφρασμένα έργα του
Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του
Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής
παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος
Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία
της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ
Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς
χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S
(1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925)
Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η
ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ
και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
1926-1930 Πανεπιστημιακό κατεστημένο Εξαρχόπουλου και Βορέα Ο Ν
Εξαρχόπουλος το 1929 ιδρύει και διευθύνει πειραματικό σχολείο Διάσπαση του
Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1927 Στη βιβλιογράφηση αυτής της περιόδου
εμφανίζονται παράλληλα ο Eduard Spranger με το έργο του ldquoΨυχολογία της
εφηβικής ηλικίαςrdquo και ο Γ Παλαιολόγος από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του
με δύο σχετικά δημοσιεύματα Εμφανίζεται επίσης ο Δ Γ Μωραΐτης με τρία
δημοσιεύματά του από τα οποία το ένα είναι άμεσα σχετικό με την Ατομική
ψυχολογία -του Adler- που για τον ίδιο το Μωραΐτη ήταν και το δικό του
επαγγελματικό αντικείμενο Υπάρχουν επίσης τρία δημοσιεύματα για την
ψυχανάλυση
Dewey J (1926) Το σχολείο και το παιδί (μετ Κ Σωτηρίου) Gaupp R (1926) Η
ψυχολογία του παιδός (μετ Δ Γεωργακάκις) Μωραΐτης Δ Γ (1926) Γενική
ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1926) Στοιχεία γενικής ψυχολογίας Spranger Ed (1926)
Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας (μετ Ν Λούβαρις) Γεδεών Σ (1926) Η ύψωσις της
νοημοσύνης και η προσπάθεια του Γάλλου A Binet στο Δελτίον Ακαδημαϊκού
Ομίλου Φιλοσοφικής Σχολής τεύχος 3 Λαμπρίδη Έ (1926) Από την ψυχολογία της
εφηβικής ηλικίας στο Αναγέννηση Γ Παναγιωτίδης (1927) Ιστορία της ψυχολογίαςrdquo
Σωτηρίου Κ (1927) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική στο Αναγέννηση Β 38-45 Driesh
H (1928) Θεμελιώδη προβλήματα της ψυχολογίας (μετ Σπ Καλλιάφας) Δ Κουρέτας
11
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
(1928) Η ψυχανάλυση Μωραΐτης Δ Γ (1928) Η ψυχανάλυσις και αι εφαρμογαί αυτής
εις την αγωγήν Εξαρχόπουλος Ν amp Γεδεών Σ (1928) Η ψυχογραφία εν τω σχολείω
και το δελτίον ατομικότητοςrdquo Παλαιολόγος Γ (1928) Οι εξ κύριοι τύποι της
ατομικότητος κατά τον Ed Spranger Παλαιολόγος Γ (1928) Δύνανται να
χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητών στο
Ερμής Κ9 164-166 Σακελλαρίου Γ (1928) Η μέτρησις της ευφυΐας Kuumlnkel Fr
(1929) Εισαγωγή στη χαρακτηρολογία (μετ Μ Τριανταφυλλίδη) Μωραΐτης Δ Γ
(1930) Ατομική ψυχολογία Dewey J (1930) Πώς σκεπτόμεθα (μετ Γ Σ Κατσαμάς)
Βορέας Θ (1930) Η πορεία της αναπτύξεως και της ισχύος της μνήμης Πρακτικά
Ακαδημίας Αθηνών 5 230 κε Γεδεών Σ (1930) Παιδομετρία και παιδαγωγική
στατιστική
1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35
αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού
σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη
βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ
Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον
Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε
δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα
έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του
ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ
αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική
ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931)
Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν
(1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη
Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου
Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α
13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις
της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου
Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την
παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του
υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού
συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί
των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής
12
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ
Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933)
Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και
παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και
την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ
(1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της
σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ
Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ
Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από
της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A
(1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική
ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών
6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη
γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική
στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
1935-1939 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα και τη
Θεσσαλονίκη Το 1937 ο Α Δελμούζος παραιτείται από τη θέση του στο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης ύστερα από διάσταση με τον υπουργό παιδείας της
μεταξικής δικτατορίας Κ Γεωργακόπουλο Στη βιβλιογραφία εμφανίζονται ldquoΗ
ψυχολογία της διαγωγής (behaviourism) και η έρευνα του παιδόςrdquo της Σοφίας
Γεδεών και η ldquoΝοολογική ψυχολογίαrdquo του W Dilthey από τον Γ Παλαιολόγο ο C
G Jung με δύο σχετικά δημοσιεύματα ο Σπ Καλλιάφας με ένα βιβλίο και ένα
δημοσίευμα αυτό για το Jung ο J Piaget J με το έργο του ldquoΗ γέννησις της νοήσεως
του παιδιούrdquo η Ρόζα Ιμβριώτη με το ldquoΑνώμαλα και καθυστερημένα παιδιάrdquo ο Θ
Παρασκευόπουλος με το ldquoΨυχολογία των ατομικών διαφορώνrdquo ο Α Ισηγόνης Α με
το ldquoΣύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίαςrdquo Εμφανίζονται όχι για πρώτη φορά
τρία νέα βιβλία με τίτλους ldquoΨυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγικήrdquo και
ldquoΠαιδαγωγική ψυχολογίαrdquo (δύο φορές) Ίδρυση ψυχολογικού εργαστηρίου στη
Θεσσαλονίκη από τον Γ Σακελλαρίου το 1937
Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935)
Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή
Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η
ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ
13
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
(1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο
θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4
Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς
την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40
Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής
ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ
(1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των
μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο
Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος
16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο
Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα
εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα
πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι
Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix
Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών
παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939)
Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής
ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά
Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών
(Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
1940-1945 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Στη
βιβλιογραφία παράλληλα εμφανίζονται Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας από τον Κ Δημητρόπουλο Ε Π Παπανούτσος ldquoΣτοιχεία ψυχολογίας Ε΄
γυμνασίουrdquo δημοσίευμα με θέμα την Κλινική ψυχολογία από τον Γ Σακελλαρίου
Claparegravede E (1940) Η παιδική ηλικία υπό το πρίσμα της λειτουργικής ψυχολογίας
και ο J Rousseau (διασκευή Γ Κωνσταντινίδης) στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος
75 Γεδεών Σ (1940) Αι μέθοδοι προς έρευναν της ψυχικής κληρονομικότητος στο
Σχολική Υγιεινή Δημητρόπουλος Κ (1940) Σύγχρονα ρεύματα της γερμανικής
ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 76-77 Μωραΐτης Δ Γ (1940)
Πρακτική της ατομικής ψυχολογίας Μωραΐτης Δ Γ (1940) Θεραπεία των ανωμάλων
παιδιών εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 7 278-280) Μωραΐτης Δ Γ
(1940) Η ψυχική υγεία του παιδιού Το Παιδί Β 1 Θ Βορέας-Κισσάβου Μ (1940)
Η πειραματική ψυχολογία εν Ελλάδι στο Τεσσαρακονταετηρίς Θ Βορέα 240 κε
14
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Παπανούτσος Ε Π (1940) Στοιχεία ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου Σπετσιέρης Κ (1940)
Η ψυχοσύνθεσις του ανθρώπου Ανάλυσις της προσωπικότητος Βορέας Θ-Κισσάβου
Μ (1940) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Η πορεία της αναπτύξεως της
καλαισθητικής συνειδήσεως στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 16 195 κε)
Σακελλαρίου Γ (1942) Μία συμβολή εις την Κλινικήν ψυχολογίαν Λέφας Χ (1942)
Ιστορία της εκπαιδεύσεως ΟΕΣΒ
1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική
βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την
πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ
Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς
εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού
ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1
Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού
στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις
του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri
Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του
εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος
εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην
ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική
δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947)
Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το
υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η
εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική
Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ
Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ
Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J
Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα
του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358
1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η
Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ
(1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138
Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-
139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ
15
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου)
Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική
ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη
εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
Καταληκτικές συμπληρώσεις παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και
εκτιμήσεις
Mία πρώτη γενική παρατήρηση είναι ότι απουσιάζουν από τον ελληνόγλωσσο
κατάλογο βιβλίων και άρθρων ψυχολογίας μεταφράσεις έργων πολλών ονομαστών
εκπροσώπων της ευρωπαϊκής και αμερικανικής ψυχολογίας Σύμφωνα με τον Θ
Βορέα (1949) η ψυχολογία του Herbart άσκησε σημαντική lsquoροπήrsquo στην Ελλάδα
lsquoκατά το δεύτερον ήμισυ της παρελθούσης εκατονταετηρίδοςrsquo lsquoεκ μεταφράσεων
μάλιστα του μικρού εγχειριδίου του Lidner και της εν τω Πανεπιστημίω διδασκαλίας
του καθηγητού Χρήστου Παπαδοπούλουrsquo (Βορέας σελ 69-70) Αλλά ενώ ο Βορέας
κάνει συχνά λόγο στην ψυχολογία του για τον Herbart αποφεύγει να τον
βιβλιογραφήσει Να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν μαρτυρίες ότι Έλληνες σπουδαστές
στα γερμανικά πανεπιστήμια μαθήτευσαν κοντά στον ίδιο το Herbart Είναι γεγονός
ότι ο Herbart άσκησε μεγάλη επίδραση στους Έλληνες εκπαιδευτικούς τις δεκαετίες
εκατέρωθεν του 1900 αλλrsquo αυτό φαίνεται ότι έγινε κυρίως αν όχι αποκλειστικά
μέσα από τους διαδόχους του Herbart προπάντων τον Rein Ο Α Ισηγόνης αναφέρει
ως lsquoοπαδούς του ερβαρτιανού συστήματοςrsquo τους Δ Ζαγγογιάννη Α Κουρτίδη Ν
Καπετανάκη Δ Γεωργακάκη Σακελλάριο Ζ Ζαμάνη καθώς και προηγούμενους
όπως τους Π Π Οικονόμου Χ Παπαμάρκου και Σ Μωραΐτη (Ισηγόνης 1964 σελ
232-234) Και στην κορυφή έχουμε το νεότερο απrsquo όλους και νεοερβαρτιανό Ν
Εξαρχόπουλο
Αντίθετα προς τη θεωρία του Herbart είναι δύο βιβλία του καταλόγου Το πρώτο η
Εμπειρική Ψυχολογία του Σπαθάκη στηρίζεται κυρίως στο έργο του Γερμανού J
Beck ο οποίος απορρίπτει το παραστατικό σύστημα του Herbart (Σπαθάκης Α στο
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 20) Το δεύτερο είναι η
Εισαγωγή εις την σύγχρονον ψυχολογίαν του Villa (1899) μετάφραση Γ Γρατσιάτου
(1908) Ο Villa Ιταλός φιλόσοφος διατύπωσε μια δική του θεωρία ψυχολογίας και
γνώσης Σύμφωνα με αυτήν όλα τα φαινόμενα (ψυχολογικά ηθικά αισθητικά
κοινωνικά κά) κατά την πρόσληψή τους είναι θέμα κρίσης της ίδιας της συνείδησης
16
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
η οποία λειτουργεί ενορατικά (Γενική Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς
τόμ 4ος 1963 σελ 324)
Ο Wundt είχε πολλούς Έλληνες μαθητές (Γ Βιζυηνός Μ Ευαγγελίδης Χ
Ανδρούτσος Θ Βορέας Ν Εξαρχόπουλος Ζ Ζαμάνης Α Δελμούζος Δ Γληνός
Π Μπρατσιώτης κά) αλλά δεν υπάρχουν στην βιβλιογραφία παρά δύο μεταφράσεις
έργων του (και οι δύο του Δαλέζιου) από τα οποία μάλιστα το ένα μόνο έχει σχέση
με την ψυχολογία Aπό αυτούς ο Θ Βορέας (1873-1954) υπήρξε ο επιφανέστερος
ίσως Έλληνας μαθητής του Wundt Το διδακτορικό του Βορέα από το Ψυχολογικό
εργαστήριο του Wundt στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας είχε τίτλο ldquoΗ ψυχική
κληρονομικότης και το περιβάλλον ως παράγοντες της διανοίας και του χαρακτήροςrdquo
(Brennan 2009 σελ 278)
Πριν από τον Βορέα ο λογοτέχνης Γ Βιζυηνός (1849-1896) ολοκλήρωσε το
διδακτορικό του στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας με το ιδιαίτερα ενδιαφέρον και
πρωτοποριακό για την εποχή του θέμα ldquoΤο παιδικό παιχνίδι από ψυχολογικής και
παιδαγωγικής απόψεωςrdquo (1881) (Brennan 2009 σελ 279)
Αξιοσημείωτη παρουσία στον κατάλογο των μαθητών τού Wundt αποτελεί ο Α
Δελμούζος (1880-1956) ο οποίος είναι γνωστό ότι ακολούθησε ένα ρηξικέλευθο
δρόμο στην παιδαγωγική και την ψυχολογία στην Ελλάδα σε αντίθεση με το
σχολαστικισμό του δασκάλου του (Brennan 2009 σελ 278) Από τον ίδιο έχουμε
την εξής αυτοβιογραφική μαρτυρία Όλη μου την προσοχή για ένα χρόνο και πιο
πολύ την αφιέρωσα σε μια νέα επιστήμη τη φυσιολογική ψυχολογία του Wundt [hellip] o
κόπος μου όμως δεν έβρισκε στη νέα επιστήμη την ικανοποίηση που περίμενα Όλα
εξωτερικά όλα ανάλυση και περιγραφή και η ζωντανή ψυχή που λαχταρούσα ξέφευγε
μέσα από τα δάχτυλά μου και τα πολύπλοκα εργαστηριακά όργανα (Μελέτες και
πάρεργα τόμ 2ος σελ 439 1958)
Κοντά στον Wundt μαθήτευσε και ο Δ Γληνός και είχε προχωρήσει αρκετά στην
εκπόνηση της διατριβής του για το διδακτορικό όταν για λόγους οικονομικούς καιή
ευκαιριών ανάμειξής του στα εκπαιδευτικά της Ελλάδας μετά την ανάληψη της
εξουσίας από τον Ε Βενιζέλο παράτησε τις σπουδές του και κατέβηκε το 1908 στην
Αθήνα Για τη διατριβή του έχουμε την εξής μαρτυρία σε κείμενο αυτοβιογραφικό
που υπαγόρευσε προς το τέλος της ζωής του από νοσοκομείο δοσμένο σε τρίτο
γραμματικό πρόσωπο
Στο ψυχολογικό εργαστήριο του Wundt ο Δημ έκανε επιστημονικές παρατηρήσεις και
έρευνες και άρχισε να γράφει μια επιστημονική μελέτη ldquoΤα αισθήματα της ακοής και η
17
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
έντασις της προσοχήςrdquo όπου διαπραγματευότανε τη σχέση αισθημάτων ακοής και
προσοχής Έκανε δε την πρωτότυπη παρατήρηση ότι στις πιο πολλές περιπτώσεις 1) ο
κρότος που προκαλείται πίσω από το άτομο αυτό τον αντιλαμβάνεται σα να έρχεται από
μπροστά και 2) σrsquo όσο περισσότερο πλάτος εκτείνεται η ακοή τόσο οξύτερη γίνεται η
προσοχή Τη μελέτη αυτή την προόριζε να την υποβάλει για διδακτορικό αλλά δε
μπορούσε να μείνει περισσότερο στη Λειψία (Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 1946 σελ 197)
Η μεγαλύτερη ατυχία ήταν ότι δε μεταφράστηκε το Principles of Psychology του
James Υπάρχει μόνο το Talks to Teachers σε μετάφραση του Γρατσιάτου Με την
ευκαιρία να σημειώσουμε ότι ο Δαλέζιος και ο Γρατσιάτος παρουσιάζονται συχνά
στον κατάλογο και η προσφορά τους ως μεταφραστών είναι γιrsquo αυτό σημαντική
Πέραν των τριών πρωτοστατών της ψυχολογίας ένας ακόμα σημαντικός φιλόσοφος
παιδαγωγός και ψυχολόγος ο Ed Spranger είχε επίσης πολλούς Έλληνες μαθητές
και θαυμαστές Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται Ν Λούβαρις Π Παλαιολόγος Μ
Κουντουράς Κ Γεωργούλης Ε Π Παπανούτσος Ευ Σούρλας Π Μπρατσιώτης Κ
Σπετσιέρης Π Κοροντζής Το έργο του ESpranger Psychologie des Jugendalters
(1924) πρωτομεταφράζεται από το Λούβαρι το 1926 (Ψυχολογία της εφηβικής
ηλικίας) Η μετάφραση εκείνη όπως παρατηρεί ο Α Δημαράς (Κουντουράς 1985
τόμ 2ος σελ 567-568) χαρακτηρίζεται lsquoφρικτήrsquo και lsquoελεεινήrsquo από τον Ε Παπανούτσο
στο περιοδικό του Δ Γληνού Αναγέννηση (1926-27) και lsquoακατάληπτηrsquo από τον Μ
Κουντουρά
Ένας άλλος μαθητής του Spranger ο Γ Παλαιολόγος έβγαλε το 1928 το βιβλίο Οι
εξ κύριοι τύποι της ατομικότητος κατά τον Ed Spranger και το ίδιο έτος δημοσίευσε
σε περιοδικό άρθρο του με τίτλο ldquoΔύνανται να χρησιμοποιηθώσιν οι τύποι του
Spranger προς χαρακτηρισμόν των μαθητώνrdquo (Ερμής Κ9 1928 σελ 164-166)
Δεν είναι ωστόσο μόνο η απουσία μεταφράσεων έργων πολύ σημαντικών ξένων
ψυχολόγων Είναι περιορισμένο και το σύνολο των μεταφράσεων ξένων βιβλίων
ψυχολογίας μέσα σε μια τόσο μεγάλη χρονική περίοδο ndash όσο κι αν αυτό μπορεί
ενμέρει να οφείλεται στις ελλείψεις της νεοελληνικής βιβλιογραφίας σrsquo αυτόν τον
τομέα και της δικής μου βιβλιογράφησης
Σχολές κλάδοι και χρηστικές μορφές ψυχολογίας σε βιβλία ή μελέτες πρωτότυπα
και μεταφράσεις με τη χρονολογική σειρά που εμφανίζονται πρώτη φορά στον
κατάλογο βιβλίων και άρθρων άμεσα ή και έμμεσα σχετικών με την ψυχολογία
παρουσιάζονται στον πίνακα 1
18
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Πίνακας 1 Τίτλοι ψυχολογίας και χρονιά πρώτης εμφάνισής τους στην Ελλάδα
Τίτλος Χρονιά πρώτης εμφάνισης
Εμπειρική Ψυχολογία 1866
Παιδαγωγική Ψυχολογία 1902
Παιδική Ψυχολογία 1901-1902
Πειραματική Ψυχολογία 1913
Ψυχολογία της Εφηβικής Ηλικίας 1922
Γενική Ψυχολογία 1926
Ιστορία της Ψυχολογίας 1927
Ατομική Ψυχολογία 1930
Μορφολογική Ψυχολογία 1932
Λειτουργική Ψυχολογία 1934
Ψυχολογία της Διαγωγής 1936
Αναλυτική Ψυχολογία 1936
Νοολογική Ψυχολογία 1936
Εξελικτική Ψυχολογία 1938
Ψυχολογία της Θρησκείας 1938
Ψυχολογία Ατομικών Διαφορών 1939
Ψυχολογία του Ασυνειδήτου 1950
Ψυχολογία του Βάθους 1950
Ανάμεσα στους κλάδους της ψυχολογίας που ανιχνεύθηκαν σrsquo αυτή την έρευνα δεν
εντοπίστηκε Ψυχολογία των ζώων και Συγκριτική ψυχολογία με εξαίρεση μια
εγγραφή του Εμμ Σαρρή στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία που έχει περιληφθεί στον
ξενόγλωσσο κατάλογο των σχολών Αυτή η βιβλιογραφική αναφορά στο Σαρρή
περιέχεται στο βασικό σύγγραμμα του Θ Βορέα Ψυχολογία (2η έκδ 1949 σελ 63)
και συγκεκριμένα στο υποκεφάλαιο ldquo21 Ψυχολογία των ζώων συγκριτική και
παθολογικήrdquo Ο Σαρρής σπούδασε στη Γερμανία (Ιένα και Αμβούργο) τα χρόνια
1927-1931 με επίκεντρο των σπουδών του τη Συγκριτική ψυχολογία Η έρευνα για
το διδακτορικό του έγινε σε πειραματικό εργαστήριο και είχε αντικείμενό της τη
σύγκριση ορισμένων ψυχολογικών χαρακτηριστικών ανάμεσα στο σκύλο και το
παιδί Τμήματα από αυτή τη διατριβή μεταφερμένα στα ελληνικά με αρκετές ένθετες
φωτογραφίες των πειραματισμών του δημοσιεύτηκαν σε τεύχη του lsquoτριμηνιαίου
περιοδικού των σπουδαστών και σπουδαστριών της Παιδαγωγικής Ακαδημίας
19
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Φλωρίνηςrsquo Νέος Δάσκαλος το 1955 (Βασιλειάδη-Θωίδη amp Θωίδης 2000 σελ 47-49
132-156 173)
Μερικά από τα εγχειρίδια ψυχολογίας της ελληνόγλωσσης βιβλιογραφίας φαίνεται
ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εγχειρίδια γυμνασίου όπως τα ακόλουθα Σπαθάκης Α
(1866) Ψυχολογία εμπειρική προς χρήσιν γυμνασίων και διδασκαλείων Γ Χ
Παπαδόπουλος Εμπειρική ψυχολογία (1887) Γ Βιζυηνός Στοιχεία ψυχολογίας
(1888) Χ Ανδρούτσος Στοιχεία εμπειρικής ψυχολογίας (1908) Δ Γ Μωραΐτης
Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων (1924)
Χ Σκαλισιάνος Στοιχεία γενικής ψυχολογίας (1926) Ε Π Παπανούτσος Στοιχεία
ψυχολογίας Ε΄ γυμνασίου (1940)
Και κάνει εντύπωση από πόσο νωρίς (1866) μπήκε μάθημα στα τότε γυμνάσια Σε
ωρολόγια προγράμματα μαθημάτων που παραθέτει ο Α Δημαράς στο δίτομο βιβλίο
του Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (1973 1974) και ο Χ Λέφας στο Ιστορία της
εκπαιδεύσεως (1942) προκύπτει ότι η ψυχολογία ως μάθημα μπαινόβγαινε στα
γυμνάσια Αλλά και στα διδασκαλεία που ήταν υπεύθυνα για την κατάρτιση
δασκάλων γινόταν το ίδιο ως τη θέσπιση των παιδαγωγικών ακαδημιών το 1933
Ακόμα χειρότερη ήταν η κατάσταση στην κατάρτιση των υποψηφίων να διδάξουν
στη μέση εκπαίδευση Όπως εξακολουθεί να γίνεται σε μεγάλο βαθμό ακόμα και
σήμερα οι καθηγητές των γυμνασίων και λυκείων καταρτίζονταν στο αντικείμενό
τους στις λεγόμενες lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές του Πανεπιστημίου Αθηνών ndash και
Θεσσαλονίκης μετά από την ίδρυσή του το 1925 Μόνο που οι lsquoκαθηγητικέςrsquo σχολές
την περίοδο που εξετάζουμε σπούδαζαν και δίδασκαν το αντικείμενό τους per se
δηλαδή σε επιστημονικό επίπεδο και δεν το συνόδευαν για όσους προορίζονταν να
εργαστούν στην εκπαίδευση με προβλέψεις για το τι απrsquo αυτό και με τι τρόπο θα το
δίδασκαν ανάλογα με το ηλικιακό και πνευματικό επίπεδο των μαθητώντριών ώστε
να γίνεται κτήμα και εφόδιό τους Δεν περιλαμβάνονταν δηλαδή στο πρόγραμμά τους
τα σχετικά μαθήματα από τον κύκλο των παιδαγωγικών και της ψυχολογίας
Όπως αναφέρουν στα βιβλία τους οι Α Ισηγόνης (Ιστορία της παιδείας 1964 σελ
238) Σ Τζουμελέας και Π Παναγόπουλος (Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια 1933 σελ 89) και Α Δημαράς (Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε τόμ 2ος 1974
σελ κε΄) κάποιες σχετικές απόπειρες προς το τέλος του 19ου αιώνα έμειναν μετέωρες
και ημιτελείς Μόνο στα προγράμματα των ιδρυμάτων μετεκπαίδευσης (των
καθηγητών μέσης από το 1910 και των δασκάλων από το 1922) περιλαμβάνονταν
εξαρχής με ειδική βαρύτητα μαθήματα τόσο παιδαγωγικής όσο και ψυχολογίας Οι
20
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
δύο πρώτοι διευθυντές του Διδασκαλείου μέσης εκπαιδεύσεως (και εκ διαμέτρου
αντίπαλοι στις γλωσσοεκπαιδευτικές τους αντιλήψεις) ήταν ο Ν Εξαρχόπουλος
(1910-1912) (Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια λεξικό τόμ 4ος 1990 σελ
1932) και Δ Γληνός (1912-1916) (όπ τόμ 2ος 1989 σελ 1125) Ιδρυτής της
μετεκπαίδευσης δασκάλων και υπεύθυνος για τη λειτουργία της ήταν ο
Εξαρχόπουλος Η λιγόζωη Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού (1924-26) είχε σκοπό
κυρίως να καταρτίσει πτυχιούχους ήδη καθηγητές της μέσης ως προσωπικό των
διδασκαλείων και διοικητικά στελέχη της εκπαίδευσης (Δημαράς τόμ 2ος σελ 125)
Η αντιπαλότητα μεταξύ Εξαρχόπουλου και Γληνού έφτασε στο σημείο ο μεν
δεύτερος ως γενικός γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας (επί επαναστατικής
κυβέρνησης Βενιζέλου) να επιτύχει την απόλυση του Εξαρχόπουλου από το
Πανεπιστήμιο (1918-1921) ο δε πρώτος ως γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας
(επί δικτατορίας Παγκάλου) πέτυχε το 1926 να απομακρύνει το Δελμούζο από το
Μαράσλειο Διδασκαλείο και να καταργήσει την Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού
(Μ Τριανταφυλλίδης σελ 145)
Είναι αξιοσημείωτο ότι από όλες τις σχολές ψυχολογίας περισσότερες
ελληνόγλωσσες βιβλιογραφικές παρουσίες έχει η ψυχανάλυση και μέσα σrsquo αυτήν
περισσότερες ο Freud και ο Adler και πολύ λιγότερες ο Jung Στον τίτλο μερικών
από αυτές γίνεται σύνδεση της ψυχανάλυσης με τις εφαρμογές της στην εκπαίδευση
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν δύο μεταφρασμένα άρθρα του Ελβετού Zulliger H
ldquoΕφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείοrdquo και ldquoΨυχανάλυση και
σχολείοrdquo Ο Zulliger εκπαιδευτικός αρχικά και ψυχοθεραπευτής αργότερα υπήρξε
πρωτοπόρος όσον αφορά τη σύνδεση της ψυχανάλυσης με την εκπαίδευση (Μεγάλη
Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια τόμ 5ος 1968 σελ 778) Με την Ατομική ψυχολογία
του Adler ασχολήθηκε ιδιαίτερα ο Δ Γ Μωραΐτης με πολλά βιβλία άρθρα και
περιοδικό Αξιοσημείωτη είναι και η μετάφραση από αυτόν του βιβλίου του Dreikurs
Τα απροσάρμοστα παιδιά 1948 Ο Dreikurs μαθητής του Adler ήταν αυτός που
ανέδειξε μία διαφορετική και πρωτοποριακή προσέγγιση στην αντιμετώπιση των
παιδιών τόσο από τους γονείς όσο και από τους εκπαιδευτικούς συμβάλλοντας στην
ανάπτυξη της αντιαυταρχικής εκπαίδευσης (Dinkmeyer D and Dreikurs R 1938)
Αλλά και ο Γ Παλαιολόγος έδειξε ενδιαφέρον για τον Adler μεταφράζοντας την
Ανθρωπογνωσία του Όσοι εκπαιδευτικοί είχαν συντηρητική ιδεολογία έπαιρναν
κατά κανόνα απορριπτική στάση έναντι του Freud Πάνω σrsquo αυτό υπάρχει και μια
μαρτυρία του Παπανούτσου ο οποίος γράφει για τον Καλλιάφα τα εξής [μέλος του
21
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Ανώτατου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου -ΑΕΣ- ο Καλλιάφας] ήρθε να επιθεωρήσει την
Π Ακαδημία Ιωαννίνων (την άνοιξη του 1938) και lsquoανακάλυψεrsquo ότι διδάσκω στα
μαθήματά μου την Ψυχανάλυση και άλλες lsquoανατρεπτικέςrsquo (διάβαζε μαρξικές) θεωρίες
όπως έγραψε στην Έκθεση προς το Υπουργείο (Παπανούτσος 1982 σελ 37-39)
Του J Dewey έχουμε δυο μεταφράσεις έργων του Ανάμεσα σrsquo αυτά δεν είναι το
Psychology (1896) αλλά ούτε το The Reflex Arc Concept in Psychology (1896) που
άφησε εποχή καθώς ο Dewey μέσα από αυτό αντιτάχθηκε πειστικά στη μηχανιστική
ψυχολογία και απλουστευτική σύνδεση ερέθισμα-αντίδραση των μπιχεβιοριστών
Επειδή όμως και τα παιδαγωγικά του έργα προϋποθέτουν την ψυχολογία και έχουμε
στην περίπτωσή του έναν ακόμα εκπρόσωπο της Παιδαγωγικής ψυχολογίας οι δυο
μεταφράσεις έργων του ανήκουν και στην ψυχολογία
Ο Γιάννης Ιμβριώτης αποτελεί μια ιδιάζουσα περίπτωση Πριν ακόμα εκλεγεί
καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης είχε εκδώσει βιβλία
σχετικά με την ψυχολογία και μάλιστα διαφορετικών σχολών (Ψυχανάλυσις 1924middot
Μορφολογική Ψυχολογία 1932) Κανένα δεν προμήνυε τη μαρξιστική του
τοποθέτηση αργότερα στη φιλοσοφία Και χρειάστηκε να περάσουν μερικές
δεκαετίες για να αναζητήσει και να ασχοληθεί με τον Pavlov στο βιβλίο του Ο
Ψυχισμός και η Παυλωφική Διδασκαλία (1979) όταν πια ο Pavlov είχε γίνει
εμβληματικός για το σταλινικό καθεστώς απέναντι στο οποίο όμως ο ίδιος ο Pavlov
είχε πάρει επιφυλακτική ίσαμε και επικριτική στάση Στην ελληνόγλωσση
βιβλιογραφία δεν υπάρχει καμιά εγγραφή που να αναφέρεται ρητά στον Pavlov και
στις έρευνές του για τα εξαρτημένα ανακλαστικά -έρευνες που χρονολογούνται από
τις αρχές του 20ού αιώνα- ούτε μέσα από μεταφράσεις στα αγγλικά που έγιναν
αργότερα (1927) Αυτό θα πρέπει να οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι δεν
πήγαιναν Έλληνες για σπουδές στη Ρωσία τη στιγμή που οι πανεπιστημιακές
σπουδές στη Γερμανία είχαν αδιαφιλονίκητο κύρος ενισχυμένο στην Ελλάδα
εξαιτίας και της Βαβαροκρατίας στο ξεκίνημα του νεοσύστατου ελληνικού κρατιδίου
Μετά τη μπολσεβικική επανάσταση του 1917 μάλιστα και την εγκαθίδρυση
κομουνιστικού καθεστώτος εκεί ακόμα και ο Pavlov μπορεί να είχε καταντήσει να
θεωρείται ενοχοποιητικό στοιχείο για όσους θα επιχειρούσαν να τον μεταφράσουν
στα ελληνικά
Στη δεκαετία του 1910 ο Θ Βορέας σε δυο δημοσιεύματά του κάνει λόγο για
Πειραματική παιδαγωγική και Πειραματική ψυχολογία και ο Δ Γληνός δημοσιεύει
σε συνέχειες μετάφραση του έργου του E Meumann Στοιχεία πειραματικής
22
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
παιδαγωγικής που φαίνεται ότι το δίδαξε και στο Διδασκαλείο μέσης εκπαιδεύσεως
Το 1919 εκδίδεται το βιβλίο Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου του A Binet (εισηγητή και
πρωτεργάτη της ψυχομετρίας) σε μετάφραση Χρ Λέφα (που τον βρίσκουμε το 1932
τμηματάρχη μέσης εκπαίδευσης στο Υπουργείο Παιδείας και συγγραφέα του
πολύτιμου βιβλίου Ιστορία της Εκπαιδεύσεως το 1942) Την δεκαετία του 1920
ιδρύονται εργαστήριο πειραματικής παιδαγωγικής και ψυχολογικό εργαστήριο στο
Πανεπιστήμιο Αθηνών από τον Εξαρχόπουλο και το Βορέα αντίστοιχα και λιγόζωο
ψυχολογικό εργαστήριο από τον Γ Σακελλαρίου (στην Παιδαγωγική Ακαδημία του
Γληνού το 1924) και το 1937 στη Θεσσαλονίκη Στα εργαστήρια του Εξαρχόπουλου
και του Σακελλαρίου δοκιμάστηκαν οι κλίμακες νοημοσύνης των Binet-Simon και
Stanford Η δραστηριότητα που αναπτύχθηκε εκεί έχει το αντίστοιχό της στη
βιβλιογραφία της ίδιας περιόδου Κύριο χαρακτηριστικό της βιβλία και μελετήματα
με περιεχόμενο που περιλαμβάνει πειραματικές μεθόδους ψυχοτεχνικά μέσα (τεστ)
στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων ψυχογραφήματα κτό Υπάρχουν στον
κατάλογο των βιβλίων και άρθρων αρκετές αναφορές με θέματα αυτού του είδους Σε
σχετικό δημοσίευμά του ο Σακελλαρίου γράφει τα εξής Εν Ελλάδι εξακολουθούμεν
παρά τας από του 1922 προσπαθείας παιδαγωγών τινων άλλοι μετrsquo αμφιβολίας ή
σκεπτικισμού νrsquoαποβλέπωμεν προς τον τοιούτον επιστημονικόν έλεγχον άλλοι
αγνοούντες τα πράγματα να μειδιώμεν ειρωνικώς προ του ακούσματος της λέξεως
πείραμα ή τεστ άλλοι καλή τη πίστει αλλrsquo αβασανίστως μιμούμενοι ξένους πολεμίους
εσφαλμένων μεθόδων της μετρήσεως και μηδέποτε δοκιμάσαντες ή γνωρίσαντες την
μέθοδον της επιστημονικής ερεύνης περιφρονητικώς περί αυτής να ομιλώμεν άλλοι δε
τέλος ανωτάτην εν τη εκπαιδεύσει κατέχοντες θέσιν να αποκαλυπτώμεθα τελείως
αγνοούντες τον τρόπον και τας μεθόδους της ανυψώσεως της παιδαγωγικής εις
επιστήμην (Η σπουδαιότης και η ανάγκη των επιστημονικών κριτηρίων διά την
εκπαίδευσιν στο Επετηρίς Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 1932 σελ 342)
Αυτή η ψυχομετρική σχολή ψυχολογίας δεν είχε απήχηση έξω από το στενό κύκλο
των πανεπιστημιακών των πειραματικών εργαστηρίων (ψυχολογικών και
παιδαγωγικών) ούτε προεκτάσεις με εφαρμογές στη σχολική εκπαίδευση γιrsquo αυτό
και τελικά δεν ευδοκίμησε Συνάντησε μάλιστα την αντίδραση του συνόλου σχεδόν
των γερμανοσπουδασμένων Ελλήνων παιδαγωγών ιδιαίτερα εκείνων όπως ο
Παλαιολόγος από τον κύκλο του Spranger Σrsquo αυτό το θέμα ο Γ Παλαιολόγος
παρουσιάζεται έντονα διαφοροποιημένος έναντι του Εξαρχόπουλου του Βορέα και
του Γ Σακελλαρίου Έτσι γράφει Παρrsquo ημίν [hellip] παρατηρείται εισέτι παρά τοις
23
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
επισήμοις εκπροσώποις της Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής εμμονή ως επί το πλείστον
εις την υπερτίμησιν της αξίας του πειράματος ως μεθόδου ερεύνης [hellip] και δη [σε ότι
αφορά το Σακελλαρίου] της διά των λεγομένων ψυχολογικών κριτηρίων (tests)
(Παλαιολόγος 1949 σελ 102-103 106) παραπέμποντας σε συγγράμματά τους Αυτά
είναι Ν Εξαρχόπουλος Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν 1934 σ 161 Θ Βορέας
Ψυχολογία 1933 σ 105 Γ Σακελλαρίου Γενική Ψυχολογία 1947 σ 16 43 Και για
να τεκμηριώσει τις ενστάσεις του ειδικά για τα τεστ αποκαλύπτει ότι στο ερώτημα
lsquoΠοία τα μαθήματα τα οποία αγαπάτε περισσότερον Απαντήσατε κατά σειράν
προτιμήσεωςrsquo που έδωσε ο Σακελλαρίου σε 1000 εφήβους πρώτο μάθημα ήρθαν τα
Μαθηματικά ndash το θαυμαστικό είναι του Παλαιολόγου Ένας πρόσθετος λόγος αυτής
της ειρωνικής στο τέλος στάσης του έναντι του Σακελλαρίου ίσως ήταν ότι ο
θεωρούμενος ως κυριότερος θιασώτης και διαμεσολαβητής της ψυχομετρίας στην
Ελλάδα έδινε πολλές λαβές για εύκολη κριτική ακόμα και για διακωμώδηση
Ο Ν Εξαρχόπουλος ήταν καθηγητής της παιδαγωγικής με οδηγό του και
οικογενειακό του φίλο τον Rein αλλά ήταν και γνώστης της πειραματικής
ψυχολογίας του Wundt του οποίου υπήρξε επίσης μαθητής Γιrsquo αυτό έγραψε και
πολλές μελέτες και ερευνητικά πεπραγμένα σχετικά όλα αυτά με την ψυχολογία
Μερικά χρόνια μετά την αποχώρησή του από το Πανεπιστήμιο Αθηνών το 1949
έβγαλε ένα δίτομο σχετικό σύγγραμμα Ψυχολογία του παιδός 1955 1956 Τόσο στα
μαθήματά του όσο και στα αντίστοιχα συγγράμματά του επιβλητικά σε όγκο και
εμβρίθεια ήταν συστηματικός στον υπέρτατο βαθμό καταντώντας έτσι τις
παιδαγωγικές σπουδές ένα είδος σχολαστικής μάθησης Από το δεύτερο τόμο αυτής
της Ψυχολογίας του παιδός παραθέτω μερικά αποσπάσματα Το θέμα που
πραγματεύεται έχει τίτλο lsquoη υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόνrsquo έναν τίτλο που τον
είχε χρησιμοποιήσει σε μια πρώτη αυτοτελή έκδοση το 1924 Το δείγμα αυτό -αλλά
και οποιοδήποτε άλλο- είναι χαρακτηριστικό των ψυχο-παιδαγωγικών και γλωσσικών
του πεποιθήσεων Η υποβολιμότης είναι ιδιότης φύσει υπάρχουσα ισχυρά κατά την
παιδικήν ηλικίαν Καίτοι δrsquo απολύτως εξεταζομένη η ιδιότης αύτη αποτελεί
μειονέκτημα διά τον κατέχοντα αυτήν καθότι ούτος προδίδει έλλειψιν αποτετυπωμένης
προσωπικότητος εν τούτοις η ύπαρξις αυτής παρά τω παιδί τω έτι αδιαπλάστω τω
υποκειμένω εις την επίδρασιν της αγωγής θεωρητέα ως αγαθή σύμπτωσις [hellip] Καθrsquo
ην εποχήν ο παις είναι ακόμη αμαθής ανίκανος να σχηματίση ορθάς κρίσεις περί
προσώπων και πραγμάτων [hellip] η φυσική αυτού ροπή όπως υπείκη εις τον
διδάσκαλον εμπιστεύηται εις αυτόν εισδέχηται ασυναισθήτως ως ιδίας τας εκείνου
24
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
ιδέας συναισθήματα πεποιθήσεις διευκολύνει εν μεγίστω βαθμώ την αγωγήν αυτού
Και ο διδάσκαλος δε δεν πρέπει να αγνοή ότι διά της υποβολής την οποίαν ασκεί επί
τους μαθητάς του έχει εις την διάθεσιν αυτού μέσον ισχυρότατον επιδράσεως επrsquo
αυτούς [hellip] Καθόλου ειπείν η υποβολή εν ταις χερσί δεξιού διδασκάλου είναι μέσον
θαυματουργόν προς γένεσιν θρησκευτικών ηθικών καλαισθητικών εθνικών
διανοητικών συναισθημάτων προς εμφύτευσιν πεποιθήσεων τάσεων συνηθειών
δεξιοτήτων εν αρμονία ευρισκομένων προς τους σκοπούς της αγωγής ή προς
εκρίζωσιν συναισθημάτων πεποιθήσεων τάσεων δεξιοτήτων αντιτιθεμένων εις τους
σκοπούς της αγωγήςrsquo (Εξαρχόπουλος 1956 σελ 335-336 339)
Και για να επανέλθουμε πριν κλείσουμε την ανίχνευσή μας στη βασική παρατήρηση
ότι η ελληνόγλωσση βιβλιογραφία δείχνει ένα μάλλον ελλειμματικό τοπίο σε ότι
αφορά τόσο την εισαγόμενη όσο και την αναπαραγόμενη στην Ελλάδα επιστήμη της
ψυχολογίας ας μείνουμε σε δύο τελευταίες επισημάνσεις Ενώ λοιπόν η Ψυχολογία
της συμπεριφοράς κάνει την εμφάνισή της στην Αμερική το 1913 με το Psychology
as the Behaviorist Views it του J B Watson ο J Piaget στη Γαλλία δημοσιεύει το
1923 το πολύ σημαντικό βιβλίο του Le Langage et la Penseacutee chez lrsquo Enfant στη
Σοβιετική Ένωση έχουμε του A R Luria το The Nature of Human Conflicts (1932)
και του Leo Vygotsky το εξαιρετικό Thought and Language (1934) στο
βιβλιογραφικό πίνακα συναντούμε πρώτη φορά τους δύο πρώτους το 1936 και 1939
αντίστοιχα και τους Σοβιετικούς καθόλου
Ίσως ο κυριότερος λόγος τελικά για το γεγονός ότι η διδασκαλία της ψυχολογίας
ήταν περιορισμένη στα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ελλάδας την περίοδο που
εξετάζουμε τουλάχιστο στα Διδασκαλεία και τις Παιδαγωγικές Ακαδημίες να ήταν
ότι αντιμετωπίστηκε ως φτωχός συγγενής των παιδαγωγικών μαθημάτων πράγμα
που γίνεται φανερό και από τις ελάχιστες ώρες διδασκαλίας που διέθεταν γιrsquo αυτήν
Και μια τελική παρατήρηση σrsquo αυτό το βασικό τμήμα του άρθρου Όπως έχουμε πει
αντικείμενο αυτής της μικρής έρευνας ήταν η εμφάνιση και η εξέλιξη της ψυχολογίας
στην Ελλάδα Εξυπακούεται ότι οι Έλληνες που έγραψαν για την ψυχολογία ή την
δίδαξαν ή την αξιοποίησαν σε άλλες χρήσεις την είχαν σπουδάσει σε ξένα
πανεπιστήμια ως πρωτεύον μάθημα συνήθως μαζί ή σε συνδυασμό με την
παιδαγωγική Κάποια παραχώρηση έγινε και σε όσους ήταν και έδρασαν πρωτίστως
ως παιδαγωγοί αλλά καταπιάστηκαν παράλληλα και με θέματα ψυχολογίας όπως ο
Εξαρχόπουλος και ο Παλαιολόγος Εξαίρεση αποτέλεσαν όσοι δεν ήταν άσχετοι με
ψυχολογία αλλά αφιέρωσαν όλες τους τις προσπάθειες ως παιδαγωγοί στο
25
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
εκπαιδευτικό τους έργο όπως οι Α Δελμούζος Δ Γληνός Μ Κουντουράς Μ
Παπαμαύρος ή όπως ο γλωσσολόγος Μ Τριανταφυλλίδης στο γλωσσοεκπαιδευτικό
του έργο Και είναι η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917-1919 έργο της
τριανδρίας Δελμούζος-Γληνός-Τριανταφυλλίδης του Εκπαιδευτικού Ομίλου που
έβαλαν τη δημοτική γλώσσα στα βιβλία του δημοτικού ανάμεσα στα οποία
ξεχώρισαν και έγιναν εμβληματικά Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο (1919) του
Δελμούζου και Τα ψηλά βουνά (1918) του Παπαντωνίου Μήπως λοιπόν δε θα
έπρεπε να εξαιρεθούν από ένα άρθρο για την ελληνική ψυχολογία οι παιδαγωγοί
αυτοί που έκαμαν πράξη τις πιο προωθημένες τότε αντιλήψεις της Ψυχολογίας του
παιδιού και της Παιδαγωγικής ψυχολογίας
Σύνοψη
Η έρευνα είχε στόχο να διαπιστώσει αν και σε ποιο βαθμό η ψυχολογία ως νέα
επιστήμη με αντικείμενό της τον ψυχικό κόσμου του ανθρώπου που πρώτος σε
συστηματική μορφή θεωρείται ότι την παρουσίασε και τη χρησιμοποίησε ο Γερμανός
παιδαγωγός Z F Herbart στις αρχές του 19ου αιώνα βρήκε ανταπόκριση ανάμεσα
στον επιστημονικό κόσμο της χώρας μας Γιrsquo αυτό το σκοπό κρίθηκε απαραίτητο
προαπαιτούμενο να παρουσιαστούν σrsquo ένα πρώτο μέρος της εργασίας τα σχετικά με
την ονομασία της ψυχολογίας τις ρίζες της στη φιλοσοφία της αρχαίας Ελλάδας τις
πρώτες χρήσεις της πριν από τον 19ο αιώνα και τα πρώτα βήματά της στην Ευρώπη
και την Αμερική με πρωτοστάτες τους J F Herbart W Wundt W James Έπειτα
έγινε συνοπτική καταγραφή των επικρατέστερων σχολών και κλάδων της ψυχολογίας
με τους κυριότερους εκπροσώπους τους που εμφανίστηκαν από τα τέλη του 19ου
μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα Αυτό έγινε για να χρησιμοποιηθεί ως μέτρο κρίσης και
αποτίμησης των ελληνικών βιβλιογραφικών δεδομένων της ίδιας χρονικής περιόδου
Όλο το άλλο τμήμα ελληνικής βιβλιογράφησης που περιλαμβάνει 150 δημοσιεύματα
(λιγότερα βιβλία και περισσότερα μελετήματα άρθρα και αποτελέσματα ελληνικών
επιστημονικών ερευνών) χωρίστηκε σε 8 χρονικά διαστήματα και για να ανασάνει
το κείμενο σrsquo αυτό το τμήμα και κυρίως για να μπορούν να γίνουν σε καθένα από
αυτά εισαγωγικά πιο άνετα παρατηρήσεις και επισημάνσεις Ακολούθησε το
επιστέγασμα αυτής της έρευνας που είναι οι καταληκτικές συμπληρώσεις
παρατηρήσεις αναλύσεις επισημάνσεις και εκτιμήσεις
26
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Συμπεράσματα
Η πρώτη διαπίστωση από το βιβλιογραφικό υλικό της έρευνας είναι ότι οι Έλληνες
που σπούδαζαν στο εξωτερικό σχεδόν αποκλειστικά στη Γερμανία δεν άργησαν να
δείξουν ενδιαφέρον για τη νέα επιστήμη της ψυχολογίας Και κάποιοι από αυτούς
όταν επέστρεψαν στην Ελλάδα έδειξαν το ενδιαφέρον τους από τα μέσα περίπου του
19ου αιώνα γράφοντας σχετικά βιβλία Αντίστοιχο ενδιαφέρον έδειξαν και οι
υπεύθυνοι της πολιτείας για εισαγωγή του μαθήματος της ψυχολογίας στα ελληνικά
γυμνάσια και τα διδασκαλεία Στο ενδιαφέρον αυτό ανταποκρίθηκαν οι ψυχολόγοι
και έτσι μεταξύ των βιβλίων τους βρίσκουμε και εγχειρίδια για το γυμνάσιο
Σε ελληνικό πανεπιστημιακό επίπεδο πρώτος ο Χρ Παπαδόπουλος με μεταπτυχιακές
σπουδές στη Γερμανία έγινε καθηγητής στη Φιλοσοφική του Πανεπιστημίου το 1881
Αθηνών όπου δίδαξε φιλοσοφία και ψυχολογία ερβαρτιανή βγάζοντας και σχετικό
βιβλίο το 1887 με τίτλο Εμπειρική ψυχολογία Δίδαξε επίσης ο Ι Πανταζίδης
Γυμνασιακή παιδαγωγική βγάζοντας και ομότιτλο βιβλίο (Ισηγόνης 1964 και
Δημαράς 1974) Το 1912 έγιναν καθηγητές στην ίδια σχολή ο Θ Βορέας
φιλοσοφίας και πειραματικής ψυχολογίας και ο Ν Εξαρχόπουλος της φιλοσοφίας
και παιδαγωγικής (μιας παιδαγωγικής πάντως που εδραζόταν πάνω στην ψυχολογία
σύμφωνα και με τον Herbart) ιδρύοντας σε λίγα χρόνια και σχετικά εργαστήρια Και
οι δύο έκαμαν λαμπρές μεταπτυχιακές σπουδές στη Γερμανία ο Βορέας ως μαθητής
του W Wundt και ο Εξαρχόπουλος κυρίως κοντά στον W Rein μαθητή του J F
Herbart Και οι δύο έμειναν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών επί μακρό χρονικό διάστημα
ο Βορέας ως το 1949 (με ενδιάμεση διακοπή 1939-1946) και ο Εξαρχόπουλος ως το
1947 δηλαδή επί 30-35 χρόνια Στο διάστημα αυτό έμειναν προσκολλημένοι στις
βασικές αρχές των Wundt και Herbart αντίστοιχα Μόνο στα εργαστήριά τους έκαμαν
παραχωρήσεις στις μεθόδους της ψυχομετρίας που τις είχαν εισηγηθεί καιή τις
χρησιμοποιούσαν και άλλες ψυχολογικές σχολές Έτσι δεν άφηναν χώρο και για
άλλες σχολές ψυχολογίας τη στιγμή που ήταν τόσο λίγες οι έδρες ψυχολογίας και
παιδαγωγικής σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη
Στη Θεσσαλονίκη στην έδρα παιδαγωγικής που την είχε αναλάβει ο Αλ Δελμούζος
σε περίοδο πολιτικής αναστάτωσης και της έδωσε άλλο περιεχόμενο και
κατεύθυνση δεν τον άφησαν για πολύν καιρό Μετά από αυτόν η έδρα έμεινε κενή
Από το 1934 ανέλαβε καθήκοντα καθηγητή ψυχολογίας ο Γ Σακελλαρίου ιδρύοντας
το 1937 και ψυχολογικό εργαστήριο Όταν χήρεψε η σχετική θέση στην Αθήνα μετά
27
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
την πρώτη αποχώρηση του Βορέα τη διεκδίκησε και την πήρε εκείνος ως καθηγητής
Πειραματικής ψυχολογίας ως το 1956 που συνταξιοδοτήθηκε Ο Σακελλαρίου έκαμε
μεταπτυχιακές σπουδές πρώτα στη Γαλλία και τελικά στις ΗΠΑ δε φάνηκε όμως
άξιος να μεταλαμπαδεύσει τα αμερικανικά ρεύματα ψυχολογίας εκτός από την
ψυχομετρία που την είχαν αποδεχθεί και οι Εξαρχόπουλος και Βορέας
Όταν αυτή ήταν η κατάσταση στα δύο πανεπιστήμια της χώρας μας δεν έμενε παρά
στα διδασκαλεία και τις παιδαγωγικές ακαδημίες και σε ιδιώτες να κάμουν τις δικές
τους επιλογές Έτσι ο διευθυντής της Μαρασλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Γ
Παλαιολόγος με τρία τέσσερα βασικά του βιβλία έδειξε την προτίμησή του στον Ed
Spranger τη συμπάθειά του στον A Adler και την έντονη εναντίωσή του όπως
είδαμε στη χρήση μηχανιστικών μεθόδων όπως η ψυχομετρία Ο Δ Γ Μωραΐτης
που χρημάτισε καθηγητής σε διάφορα διδασκαλεία και υποδιευθυντής στο
Διδασκαλείο μέσης εκπαίδευσης υπήρξε διαπρύσιος θιασώτης της Ατομικής
ψυχολογίας του A Adler που την υποστήριξε με τη διδασκαλία του και ένα πλήθος
βιβλία και άρθρα σχετικά με αυτήν και μετά την αποχώρησή του από την υπηρεσία
τη χρησιμοποίησε σε ιδιωτική βάση για τη θεραπεία νευρωτικών ατόμων
Από τους ιδιώτες μερικοί δημοσίευσαν άρθρα ή μετέφρασαν βιβλία ίσως από δική
τους προτίμηση (πχ για την ψυχανάλυση) περισσότεροι μεταφραστές ιδίως για
βιοποριστικούς λόγους και ακόμα μια κατηγορία εκδοτών που αποβλέποντας στο
κέρδος ανίχνευαν τις προτιμήσεις ενός ευρύτερου κοινού και ανάλογα αποφάσιζαν
Έτσι εξηγείται η πληθώρα των εκδόσεων έργων του S Freud είτε γιατί επρόκειτο για
κάτι καινοφανές είτε γιατί σε κάποιους κύκλους η θεωρία του είχε θεωρηθεί
σκάνδαλο και δημιουργούσαν θέμα αν σε κάποιο εκπαιδευτικό ίδρυμα τολμούσαν να
κάνουν έστω και νύξεις γιrsquo αυτήν
Μια δεύτερη διαπίστωση είναι ότι από το μεγάλο δείγμα των βιβλιογραφημένων
δημοσιευμάτων προκύπτει ότι στη μεγάλη πλειονότητα των βιβλίων μελετημάτων
και άρθρων μεταφρασμένων ή ελληνικών η ψυχολογία που περιγράφεται σχετίζεται
άμεσα ή έμμεσα με το παιδί Αυτό είναι ένα γνώρισμα που χαρακτηρίζει μεγάλο
μέρος της ψυχολογίας τουλάχιστο την περίοδο που καλύπτει αυτή η έρευνα από την
αρχή Θυμηθείτε ότι ο πρωτοστάτης της ψυχολογίας J F Herbart ήθελε την
ψυχολογία απαραίτητο εργαλείο για την παιδαγωγική του Στην περίπτωσή του
λοιπόν είχαμε μια Παιδαγωγική ψυχολογία Αλλά και πριν από τον Herbart όπως
έχουμε δει μαρτυρείται από τον Ευγένιο Βούλγαρι η ύπαρξη ενός βιβλίου που
28
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
εκδόθηκε στη Βιέννη το 1796 με τίτλο Ψυχολογία χάριν των παίδων έργο του
Campe σε μετάφραση από τον Α Κορωναίο
Αλλά και στα βιβλιογραφημένα δημοσιεύματα του δείγματος βρίσκουμε τον τίτλο
Παιδαγωγική Ψυχολογία το 1902 1935 1939 και τον εναλλακτικό του Ψυχολογία
εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική το 1935 και το 1950 Πέρα από το 1950 τα βιβλία
ψυχολογίας με τίτλο Παιδαγωγική ψυχολογία πολλαπλασιάστηκαν
Βιβλιογραφία
Βασιλειάδη-Θωίδη και Θωίδης Δ Ι Μανόλης Γ Σαρρής Ο παιδαγωγός και ο
άνθρωπος Θεσσαλονίκη Αφοί Κυριακίδη 2000
Βορέας Θ Ψυχολογία Αθήνα 1933 (αυτοέκδοση)
Βορέας Θ Ψυχολογία 2η έκδ Αθήνα 1949 (αυτοέκδοση)
Boring E G A History of Experimental Psychology 2nd ed NJ Prentice Hall
1950
Brennan J F (επιμ ΠΜ Κορδούτης) Ψυχολογία Ιστορία και συστήματα Αθήνα
Τόπος 2009
Γιαννακόπουλος Κ Θ Αριστοτελική ψυχολογία Θεσσαλονίκη 1961
(αυτοέκδοση)
Δελμούζος Α Μελέτες και πάρεργα τόμ 2ος Αθήνα 1958 (αυτοέκδοση)
Δημαράς Α Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια ιστορίας ) τόμοι 2 1821-
1894 και 1895-1967 Αθήνα Ερμής 1973-1974
Dinkmeyer D and Dreikurs R (1938) Encouraring Children to Learn NJ
Prentice Hall 1968
Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάννικα Αθήνα Πάπυρος 1989-1994
Εξαρχόπουλος Ν Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν Αθήνα 1934 (αυτοέκδοση)
Εξαρχόπουλος Ν Ψυχολογία του παιδός τόμ 2ος Αθήνα ΟΕΣΒ 1956
Γενική Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος-Λαρούς Αθήνα Πάπυρος 1963-64
Ζαμπετάκης Ε Ελληνικ ή παιδαγωγικ ή βιβλιογραφ ί α Αθήνα Καμπανάς 1966
Ισηγόνης Α Ιστορ ί α τη ς παιδε ί α ς Έκδ 2η Αθήνα 1964 (αυτοέκδοση)
Ιστορική Βιβλιοθήκη 4 Στη μνήμη Δημήτρη Α Γληνού Αθήνα Τα Νέα Βιβλία
1946
Κουντουράς Μ (επιμ-σχόλια Α Δημαράς) Κλείστε τα σχολεία (Εκπαιδευτικά
Άπαντα) τόμοι 2 Αθήνα Γνώση 1985
Λέφας Χ Ιστορία της εκπαιδεύσεως Αθήνα ΟΕΣΒ 1942
29
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-
Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα Ελληνικά Γράμματα 1967-1968
Misiak H and Sexton V S History ο f Psychology An Overview New York and
London Grune amp Straton 1966
Ξηροτύρης Η Ιστορία της ψυχολογίας (Εισηγήσεις και κείμενα) τόμ 1ος Από τη
μυθολογική εποχή ως το 19ον αιώνα Αθήνα Κένταυρος 1967
Παιδαγωγική-Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό Αθήνα Ελληνικά Γράμματα
1989-1993
Παλαιολόγος Γ Ν Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη έκδ 2η Αθήνα Σιδέρης
1949
Παπανούτσος Ε Π Απομνημονεύματα Αθήνα Φιλιππότης 1982
Σακελλαρίου Γ Θ Γενική Ψυχολογία Αθήνα 1947 (αυτοέκδοση)
Σμυρνής Ν Βλάχος Η και Παπαγεωργίου Θ Επετηρίς δημοτικής εκπαιδεύσεως
1932 339-357 Αθήνα Δημητράκος 1932
Τζουμελέας Σ και Παναγόπουλος Π Η εκπαίδευσή μας στα τελευταία 100
χρόνια Αθήνα Δημητράκος 1933
Thomson R The Pelican History of Psychology Penguin Books Great Britain
1968
Τριανταφυλλίδης Μ Άπαντα τόμ 6ος Αριστοτέλειον Πανεπιστήμιον Θεσνίκης
Ινστιτούτον Νεοεληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη) 1963
Τσιμπούκης Κ Ελληνικ ή βιβλιογραφ ί α για τι ς επιστ ή με ς τη ς αγωγ ής τόμ 1ος
Αθήνα 1977
30
- Η Ψυχολογία ως νεοεισαγόμενο είδος στην Ελλάδα από Ευρώπη και Αμερική από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα
- Κωννος Βουγιούκας
- Περίληψη
- Σε αυτό το άρθρο γίνεται μία συνοπτική ανασκόπηση της εξέλιξης της ψυχολογίας ως νέας επιστήμης από τις αρχές του 19ου αιώνα Μέσα από την ανάλυση των θέσεων σημαντικών πρωτεργατών της ψυχολογίας όπως ο Herbart ο Wundt και ο James αναδεικνύονται αρχές και μεθοδολογίες που κατέστησαν δυνατή την ανάπτυξη σημαντικών σχολών και τάσεων της ψυχολογίας Στη συνέχεια γίνεται μία προσπάθεια συστηματικής καταγραφής πρωτότυπων και μεταφρασμένων ελληνικών μελετών γύρω από τη ψυχολογία από τα μέσα του 19ου ως τα μέσα του 20ου αιώνα Από αυτήν την καταγραφή αναδεικνύονται οι επιρροές οι προβληματισμοί οι παραλείψεις και οι στοχεύσεις Ελλήνων μελετητών γύρω από την ψυχολογία και η σταδιακή τους ευθυγράμμιση με τη σύγχρονη θεματολογία
- Abstract
- This article briefly views the development of psychology as a new science from the beginning of the 19th century The analysis of the philosophical educational and psychological theories of important thinkers such as Herbart Wundt and James enables to highlight principles and methodologies that made possible the growth of important faculties and tendencies of psychology Then becomes an effort of systematic recording of original and translated Greek studies regarding psychology between 1850-1950 This recording reflects various influences reflections and aimings of Greek academics and researchers regarding psychology and their progressive alignment with current psychological theories
- James W (1911) Παιδαγωγικαί ομιλίαι (μετ Γ Γρατσιάτος) [Πρόκειται προφανώς για το ldquoTalks to Teachersrdquo] Ανδρούτσος Χ (1911) Περί των θεωριών της προσοχής Ribot A (1911) Ασθένειαι της βουλήσεως (μετ Π Ψηλορείτης) Βορέας Θ (1911) Η πειραματική παιδαγωγική των καθ ημάς χρόνων Δασκαλάκης Μ (1911) Δοκίμιον ψυχολογίας (1911) Εξαρχόπουλος Ν (1911) Μαθήματα ψυχολογίας Nordeau M (1912) Ψυχολογική φυσιολογία της μεγαλοφυΐας και της ιδιοφυΐας (μετ Λέανδρος Παλαμάς) Ribot T (1912) Προβλήματα ψυχολογίας συναισθημάτων (μετ Χρ Δαραλέκης) Βορέας Θ (1913) Πειραματική ψυχολογία και ψυχολογικά εργαστήρια Meumann E (1915) Στοιχεία πειραματικής παιδαγωγικής (μετ Δ Γληνός) στο Αγωγή Offner M (1915) Η πνευματική των μαθητών κόπωσις (μετ Δ Γεωργακάκις) Τριανταφυλλίδης Μ (1915) Η αρχή της γλώσσας και η φροϊδιανή ψυχολογία Εξαρχόπουλος Ν (1916-17) Οι τύποι των παραστάσεων και η παιδαγωγική αυτών σημασία στο Επιστημονική Επετηρίς του Πανεπιστημίου Binet A (1919) Αι νέαι ιδέαι περί του παιδίου (μετ Χρ Λέφας) Βρισιμιτζάκης Γ (1919) Δρώσα μνήμη Conrad P (1920) Ψυχολογία (μετ Α Σακελλαρίου) Μακρής Δ (1920) Περί των τύπων των παραστάσεων και της σπουδαιότητος αυτών εν τη σχολική πράξη Ψυχολογική και παιδαγωγική πραγματεία
- Θεοδωρίδης Χ (1921) Η σημερινή θέσις της ψυχολογίας στο Δελτίον του Εκπαιδευτικού Ομίλου Εξαρχόπουλος Ν (1922) Αι μέθοδοι της επιστημονικής παιδαγωγικής ερεύνης Σακελλαρίου Γ (1922) Ψυχολογία του παιδός Εξαρχόπουλος Ν (1924) Η υποβολή ως μέσον παιδαγωγικόν Διαμαντόπουλος Α (1924) Ψυχολογία της ρωσικής επαναστάσεως Payot J (1924) Η διανοητική εργασία και η βούληση (μετ Π Δουτσάρης) Μωραΐτης Δ Γ (1924) Στοιχεία πειραματικής ψυχολογίας προς χρήσιν των μαθητών των γυμνασίων Ιμβριώτης Γ (1924) Ψυχανάλυσις Freud S (1925) Ψυχολογία ομαδική και ατομική (μετ Γ Αθανασόπουλος) Freud S (1925) Εισαγωγή εις την ψυχανάλυσιν (μετ Χ Βασιλειάδης) Freud S (1925) Η ψυχαναλυτική ερμηνεία του ονείρου (μετ Σ Φερεντίνος) Σακελλαρίου Γ (1925) Τεστ και μετρήσεις της επιδόσεως των ελληνοπαίδων εις την αριθμητικήν
- 1931-1935 Παραδοσιακό πανεπιστημιακό κατεστημένο στην Αθήνα Το 1934-35 αρχίζει υπό την εποπτεία του Α Δελμούζου η λειτουργία του πειραματικού σχολείου του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχε ιδρυθεί με νόμο του 1929 Στη βιβλιογραφία εμφανίζεται για πρώτη φορά η ldquoΜορφολογική ψυχολογίαrdquo από τον Γ Ιμβριώτη και για πρώτη φορά η ldquoΛειτουργική ψυχολογίαrdquo του Claparegravede από τον Αντ Ισηγόνη Επανεμφανίζονται Freud Adler Εξαρχόπουλος Παλαιολόγος πέντε δημοσιεύματα για τον Freud και την ψυχανάλυση ο Adler με τρία μεταφρασμένα έργα του το ένα από τον Γ Παλαιολόγο Ο Εξαρχόπουλος με το δημοσίευμά του ldquoΝέα μορφή της κλίμακος Binet-Simonrdquo ο Γ Παλαιολόγος με το βιβλίο του ldquoΗ αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνηrdquo και ldquoΤα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογίαrdquo του Γ Παπανικολάου
- Ανδρούτσος Χ (1931) Περί της ψυχαναλύσεως του Freud Εξαρχόπουλος Ν (1931) Νέα μορφή της κλίμακος Binet-Simon στο Πρακτικά Ακαδημίας Εξαρχόπουλος Ν (1931) Η έννοια της νοημοσύνης Ιμβριώτης Γ (1931) Η παθολογική μνήμη Κωνσταντινίδης Κ Δ (1931) Η ψυχανάλυσις ή η ψυχολογία του ασυνειδήτου Παλαιολόγος Γ (1931) Η αντίθεσις εν τη ψυχολογική ερεύνη στο Κοσμοθεωρία Α 13-31 81-102 Παπαδόπουλος Ι (1931) Ψυχολογικαί και φιλοσοφικαί κατευθύνσεις της αγωγής Σακελλαρίου Γ (1931) Πειραματική έρευνα του συναισθηματικού βίου Σύφαντος Σ (1931) Η διδασκαλία του Freud και η επίδρασις αυτής εις την παιδαγωγικήν στο Ιατρική Πρόοδος 150-160 Καλλιάφας Σ (1931) Η θεωρία του υλισμού συγκαταρρέει μετά της Δαρβινείου θεωρίας και της του ψυχολογικού συνειρμού Κοσμοθεωρία Α 116-139 Εξαρχόπουλος Ν (1932) Ψυχικαί διαφοραί των παίδων και διάγνωσις αυτών Adler A (1932) Θεωρία και πρακτική της ατομικής ψυχολογίας (μετ Γ Δεληγιάννης) Adler A (1932) Ο νευρωτικός χαρακτήρ (μετ Γ Δεληγιάννης) τ 2ος Iμβριώτης Γ (1932) Μορφολογική ψυχολογία Freud S (1933) Ιστορία της ψυχαναλύσεως (μετ Λ Κοέν) Plister O (1933) Ψυχανάλυση και παιδαγωγική (μετ Κ Σωτηρίου) Wundt W (1933) Συμβολαί εις την ψυχολογίαν και την ηθικήν (μετ Α Δαλέζιος) Βορέας Θ (1933) Ψυχολογία Στριφτού-Κριαρά Αικ (1933) Μέτρα εφαρμοζόμενα εν τω πειραματικώ σχολείω προς διάγνωσιν της σωματικής και ψυχικής καταστάσεως των μαθητών στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ Zulliger H (1933) Εφαρμογή της ψυχαναλύσεως στο δημοτικό σχολείο (μετ Τ Τσαγκιάς) Το Νέο Σχολείο 6-7 Μωραΐτης Δ Γ (1933) Το σχολείον εργασίας από της απόψεως της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 1 17-22 Adler A (1934) Ανθρωπογνωσία (μετ Γ Παλαιολόγος) Ανδρούτσος Χ (1934) Γενική ψυχολογία Βορέας Θ (1934) Ευφυΐα και μνήμη στο Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών 6 133 κε Claparegravede Ed (1934) Η λειτουργική ψυχολογία και παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά Παπανικολάου Γ (1934) Τα gestalten στη σύγχρονη γερμανική ψυχολογία στο Γράμματα Μωραΐτης Δ Γ (1934) Η παιδαγωγική στηριζομένη επί της ατομικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 2 182-187
- Βήκας Β (1935) Ψυχολογία εφηρμοσμένη στην παιδαγωγική Γλύκας Σ (1935) Παιδαγωγική ψυχολογία στο Ψυχολογική Ζωή τόμος 1ος 7-9 27-28 46-49 Κουκή Α (1935-36) Ψυχολογικαί πειραματικαί έρευναι Ο χρόνος της αντιδράσεως και η ευφυΐα στο Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών Μωραΐτης Δ Γ (1935) Η ψυχολογία του παιδιού Παλαιολόγος Γ (1936) Γουλιέλμος Δίλταϋ ο θεμελιωτής της νοολογικής ψυχολογίας στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 4 Καλλιάφας Σ (1936) Η αναλυτική ψυχολογία του C G Jung εν αντιπαραβολή προς την ψυχολογίαν του Freud και την του Adler στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 40 Κωνσταντινίδης Κ (1936) Οι ψυχολογικοί τύποι κατά τον Jung στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχος 38 Καλλιάφας Σ (1936) Η σημασία της αναλυτικής πρακτικής ψυχολογίας διά τον παιδαγωγόν στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 4 39-53 Πουλμέντης Δ (1936) Γενική ψυχολογίαrdquo Στριφτού-Κριαρά Αικ (1936) Ο ατομικός φάκελος των μαθητών (Σημασία ψυχολογική ανάλυσις χρησιμοποίησις των αυτώ στοιχείων) στο Δημοσιεύματα ΠΣΠΑ 3 43-89 Νάστος Ι (1937) Alfred Adler Παιδαγωγική τεύχος 16-17 Μωραΐτης Δ Γ (1938) Το αυτοσυναίσθημα και αι διαταραχαί του στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 278-281 Μωραΐτης Δ (1938) Το κοινωνικόν συναίσθημα εις το σχολείον στο Εκπαιδευτικά Χρονικά 5 218-221 Καλλιάφας Σπ (1938) Τα πέντε πρώτα παιδικά έτη Καλλιάφας Σπ (1938) Χαρακτήρες και ψυχολογικοί τύποι Δημητρόπουλος Κ (1938) Το ψυχολογικόν ινστιτούτον της Λειψίας υπό τον Felix Krueger Στριφτού-Κριαρά Αικ (1938) Συμβολαί εις την έρευναν των μονογενών παίδων Σακελλαρίου Γ (1939) Ψυχολογία της εφηβικής ηλικίας Ιμβριώτη Ρ (1939) Ανώμαλα και καθυστερημένα παιδιά Ισηγόνης Α (1939) Σύγχρονα ρεύματα γαλλικής ψυχολογίας Νάστος Ι (1939) Ατομικοψυχολογική παιδαγωγική στο Εκπαιδευτικά Χρονικά τεύχ 64 Παρασκευόπουλος Θ (1939) Ψυχολογία των ατομικών διαφορών (Μέτρησις γενικής νοημοσύνης) Σιούτας Ε (1939) Παιδαγωγική ψυχολογία
- 1946-1950 Η ldquoΨυχολογίαrdquo του Θ Βορέα σε 2η έκδοση και πλουσιότατη εσωτερική βιβλιογραφία Εμφανίζονται δύο φορές ο γάλλος ψυχολόγος Henri Wallon την πρώτη από την Αικ Στριφτού-Κριαρά Dreikurs R ldquoΤα απροσάρμοστα παιδιάrdquo (μετ Δ Μωραΐτης) Αικ Στριφτού-Κριαρά ldquoΜαθήματα ψυχοτεχνικήςrdquo γενικώς εμφανίζεται μεγάλος αριθμός δημοσιευμάτων για διάφορες πλευρές του παιδιού ιδωμένες από ψυχολογική άποψη
- Ισηγόνης Α (1946) Η παιδική νοημοσύνη στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις τεύχος 1 Δελμούζος Α (1946-47) ldquoΜαρίας Εδελστάιν-Γουδέλη Ψυχική υγιεινή του παιδιού στο Παιδεία Καραχρίστος Ν (1946-47) Ο λόγος των παιδιών στις 3 πρώτες τάξεις του δημοτικού μας σχολείου στο Παιδεία Στριφτού-Κριαρά Αι (1946-47) Ο Henri Wallon και το έργο του στο Παιδεία 313-317 Wallon H (1947) Η συνείδησις του εγώ στο παιδί (μετ Λ Παπαναστασίου) Γεδεών Σ (1947) Η κρίσις του πειράματος εις την έρευναν του παιδός Κοροντζής Π (1947) Η θεωρία του περιβάλλοντος στην ψυχολογία στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 132 Παλαιολόγος Γ (1947) Η ψυχική δομή του ατόμου στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 65-71 Σακελλαρίου Γ (1947) Γενική ψυχολογία Σκαλισιάνος Χ (1947) Το ασυνείδητον το συνειδητόν και το υποσυνείδητον στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 225-227 Σκαλισιάνος Χ (1947) Η εξέλιξις της ψυχολογίας εις εφηρμοσμένην επιστήμην στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 1 278-280 Dreikurs R (1948) Τα απροσάρμοστα παιδιά (μετ Δ Γ Μωραΐτης) Φρόυντ Σ (1948) Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ (μετ Κ Μεραναίος) Παϊδούση Ει (1948) Η ομιλία και η σκέψη του παιδιού κατά τον J Piaget στο Παιδεία 315-322 389-398 Εξαρχόπουλος Ν (1948 1949) Η γλώσσα του παιδός και η καλλιέργεια αυτής στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 2 355-358 1948 3 11-15 67-72 109-117 146-152 1949 Βορέας Θ (1949) Ψυχολογία έκδ 2η Καλούτσης Α (1949) Το ψυχολογικό τεστ Rorschach στο Παιδεία Παγιατάκης Σ (1949) Η λογική του παιδιού στο Παιδαγωγική Επιθεώρησις 3 131-138 Παπανούτσος Ε Π (1949) Παραμορφώσεις της παιδικής ψυχής στο Παιδεία 132-139 Jung K (1950) Εισαγωγή εις την αναλυτικήν ψυχολογίαν (μετ Κ Μεραναίος-Μ Ζωγράφου) Jung K (1950) Η ψυχολογία του ασυνειδήτου (μετ Κ Οικονόμου) Καλλιάφας Σ (1950) Ψυχολογία του βάθους Μελανίτης Ν (1950) Η συναισθηματική ζωή του παιδός και η εξέλιξις αυτής Παγιατάκης Σ (1950) Η ψυχολογία εφηρμοσμένη εις την παιδαγωγικήν Στριφτού-Κριαρά Αικ (1950) Μαθήματα ψυχοτεχνικής
-