Ιστορία και Θεωρία 7 , ΕμβάθυνσηςΗ Αισθητική Θεώρηση της Αρχιτεκτονικής Σπουδαστές : Ξηρόκωστας Μιχαήλ , Πανόπουλος Θεόδωρος, Πυλιώτης Αλκιβιάδης Φώκιαλης Ευάγγελος

Διδάσκοντες: Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Κώστας Τσιαμπάος

Περιεχόμενα

1.Εισαγωγή 1.1 Ιστορικό Εργασίας 41.2 Η αρχιτεκτονική της δεκαετίας του 1930 51.3 Βιογραφικά στοιχεία αρχιτεκτόνων 61.4 Δημοσιεύσεις πολυκατοικίας Μιχαηλίδη 7 2.Πολυκατοικία Μιχαηλίδη2.1 Ιστορικά στοιχεία κτιρίου 92.2 Γεωγραφική θέση πολυκατοικίας Μιχαηλίδη 102.3 Δομή 11-152.4 Δομικό σύστημα 162.5 Οικοδομικές λεπτομέρειες 17-182.6 Το κλιμακοστάσιο στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη 192.7 Έπιπλα 202.8 Φωτογραφίες πολυκατοικίας Μιχαηλίδη από προσωπικό αρχείο 21-22

3. Πιθανά σενάρια σχεδιασμού3.1 Κάτοψη ισογείου 243.2 Κάτοψη τυπικού ορόφου 253.3 Κάτοψη 5ου ορόφου 263.4 Κάτοψη δώματος 273.5 Όψη οδού Ζαϊμη 28

4. Επιρροές από Le Corbusier4.1 Μέσα αναπαράστασης 304.2 Η ελεύθερη διαμόρφωση 314.3 Ελεύθερη όψη 324.4 Τα επιμήκη ανοίγματα 334.5 Οι κήποι της σκεπής 344.6 Το καμπύλο παράθυρο 354.7 Ορθομαρμάρωση 36

5.Αντί επιλόγου5.1 Αντί επιλόγου 386. Πηγές6.1 Βιβλιογραφία 406.2 Ηλεκτρονικές πηγές 41

1Εισαγωγή

5

1 Ιστορικό εργασίας

_Η εργασία εκπονήθηκε στο διάστημα του Οκτώβρη με Φεβρουάριο 2014-2015, από τετραμελή ομάδα μέσα από μελέτη Βιβλιογραφίας και επί τόπου επισκέψεις στο κτίριο. Η έρευνά μας δεν περιορίστηκε στη συλλογή πληροφοριών από τους ένοικους της ίδιας της πολυκατοικίας μελέτης, αλλά διευρύνθηκε στην ευρύτερη περιοχή, καθώς θελήσαμε να συγκεντρώσουμε όσο το δυνατόν περισσότερες πληροφορίες μπορούσαμε, τόσο για τη σημερινή κατάσταση του κτιρίου και τον τρόπο ζωής, όσο και για παλιά. Σημαντικές ήταν ακόμη, οι διαλέξεις που έγιναν κατά τη διάρκεια του μαθήματος, καθώς μας βοήθησαν να καταλάβουμε την νοοτροπία, γύρω από την οποία αναπτύχθηκαν και κατασκευάστηκαν τα κτίρια, των οποίων οι αρχιτέκτονες, ήταν έντονα επηρρεασμένοι από τον Le Corbusier. Αρχικά, έγινε προσπάθεια προσέγγισης του θέματος, μέσα από τη μελέτη πρωτογενών πηγών (βιβλιογραφία , άρθρα εφημερίδων , δημοσιεύσεις περιοδικών , διαδίκτυο) για την κατανόηση του γενικού πνεύματος και των σχεδιαστικών αρχών των αρχιτεκτόνων Θουκυδίδη Βαλεντή και Πολύβιου Μιχαηλίδη. Μελετήθηκαν συνεντεύξεις και δημοσιεύσεις των αρχιτεκτόνων πάνω σε αρχιτεκτονικά θέματα καθώς και οι επιρροές τους από το μοντέρνο κίνημα και ιδίως από τον Le Corbusier . Ταυτόχρονα μελετήθηκε εκτενώς και η ετήσια παρουσία του Πολύβιου Μιχαηλίδη στο γραφείο του πατέρα του μοντέρνου κινήματος , Le Corbusier και οι επιρροές του πρώτου από αυτή τη συνεργασία.Μέσα από μία σύντομη επισκόπηση όλων των παραπάνω διερευνήθηκε ο τρόπος σκέψης και η αντιμετώπιση ενός αρχιτεκτονικού προβλήματος και οι βασικές αρχές που χρησιμοποίησαν στο σχεδιασμό._Η επίσκεψή μας στο κτίριο μας βοήθησε να καταλάβουμε, τόσο το όραμα των αρχιτεκτόνων για το πως φαντάζονταν τη ζωή στο κτίριο που σχεδίασαν, αλλά και το πως τελικά αυτή, έφτασε με τα χρόνια να προσαρμοστεί στις ανάγκες των εκάστοτε ενοίκων της. _Καταφέραμε να επισκεφτούμε τα περισσότερα από τα διαμερίσματα, παρά την έλλειψη εμπιστοσύνης που χαρακτήριζε τους ιδιοκτήτες απέναντι στο πρόσωπό μας και να μελετήσουμε, όσο το δυνατόν καλύτερα το κτίριο και τις αρχές που το διέπουν. Στο στάδιο της πιο λεπτομερούς έρευνας, στην οποία χρειαζόμασταν όλο και περισσότερα στοιχεία για τη μελέτη και τη εξαγωγή συμπερασμάτων, χρειάστηκε να επεκταθούμε, όχι μόνο στο ίδιο το κτίριο, αλλά και στα γειτονικά, και να το δούμε από τις διαφορετικές, αυτές οπτικές. Ιδιαίτερα χρήσιμο, αποδείχθηκε αυτό, στη μελέτη του δώματος, το οποίο δυστυχώς δεν καταφέραμε να επισκεφτούμε._Ενδιαφέρον είναι να παρατηρήσει κανείς, τις αλλαγές που έχει επιβάλει ο σύγχρονος τρόπος ζωής και οι απαιτήσεις του στη λειτουργία του κτιρίου και στην αλλαγή στις χρήσεις του. Τα περισσότερα εκ των διαμερισμάτων παραμένουν κατοικίες, χρήση για την οποία είχε, άλλωστε, εξ’ αρχής σχεδιαστεί, ωστόσο πολλά έχουν αλλάξει, έχοντας μετατραπεί σε τεχνικά και άλλα γραφεία. Τα περισσότερα από αυτά είναι πλήρως ανακαινισμένα, ωστόσο αρκετά έχουν υποστεί αλλoιώσεις, άλλα σε μικρότερο και άλλα σε μεγαλύτερο βαθμό._Τα σχέδια που χρησιμοποιήθηκαν για την εκπόνηση της εργασίας μας, προέρχονται από το αρχείο Μπενάκη, το οποίο επισκεφτήκαμε ήδη από τα πρώτα στάδια της μελέτης μας, μιας και που αποτέλεσε μία έμπιστη πηγή για την μετέπειτα ανάλυσή μας.

6

_”Τα χρόνια του Μεσοπολέμου είναι μια από τις σημαντικότερες αρχιτεκτονικές περιόδους της νεότερης Αθήνας. Η ταχύτατη επικράτηση του μοντερνισμού εκφράζει την αισιόδοξη και επιθετική νεωτερικότητα των ανερχόμενων μεσοαστών, η οποία θα επηρεάσει και τα μικροαστικά στρώματα.Ένα πάντως είναι βέβαιο. Oι συνθετικές αρχές και το λεξιλόγιο του Mοντέρνου Kινήματος βρίσκουν στην Αθήνα της δεκαετίας του ‘30 πρόσφορο έδαφος για αυθεντική εφαρμογή, καλύπτοντας τις ανάγκες ταχύρυθμων κρατικών προγραμμάτων ή ιδιωτικών επενδύσεων υψηλής απόδοσης σε νέους κτιριακούς τύπους: σχολεία, νοσοκομεία, προσφυγικές κατοικίες, πολυκατοικίες, εργοστάσια, κ.ά. Στους τομείς αυτούς, οι μελετητές, αξιοποίησαν τον ριζοσπαστικό μοντερνισμό, για να δημιουργήσουν πολλά αξιόλογα έργα που κέρδισαν την αναγνώριση ακόμη και εκτός ελληνικών συνόρων._Ωστόσο, ο ριζοσπαστικός μοντερνισμός θα συνυπάρξει με συντηρητικότερες τάσεις του Mεσοπολέμου, π.χ. με τον όψιμο εκλεκτικισμό και τον αφαιρετικό ή μοντέρνο κλασικισμό, αλλά και με μετριοπαθέστερα νεωτερικά ρεύματα, όπως ήταν το art déco. Τέλος, ο τοπικισμός, ο οποίος εμπνέεται από την ανώνυμη παράδοση της Ελλάδας ή της Μεσογείου, είναι δημοφιλέστερος από τον μοντερνισμό στον τομέα της μεσοπολεμικής μονοκατοικίας - προαστιακής και εξοχικής.”(1)_Ο νεωτερισμός των κτιρίων δεν περιορίζεται στην εξωτερική τους εμφάνιση, αλλά αφορά και την εσωτερική αλλαγή και τη λειτουργικότητα στη δομή του χώρου, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την εισαγωγή της δημόσιας, κοινόχρηστης εισόδου στο κτίριο, με ιδιαίτερη φροντίδα στον προθάλαμο και το κλιμακοστάσιο, την κεντρική θέρμανση και τους ανελκυστήρες. Ωστόσο, το μορφολογικό περίβλημα, παραμένει η κατεξοχήν έκφραση του συνολικού εκσυγχρονισμού που εκπροσωπεί το μοντέρνο κίνημα, ο οποίος αφορά τόσο στις κατασκευαστικές δυνατότητες, τα υλικά, τον εξοπλισμό της κατοικίας, αλλά και στο κοινωνικό όραμα για τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας του 1930. Παρ’ όλα αυτά, τα στυλιστικά χαρακτηριστικά δεν είναι πάντα καθαρά, ώστε να συνιστούν ένα αμιγές μοντέρνο λεξιλόγιο, καθώς σε μερικές περιπτώσεις εμπλέκουν στοιχεία κλασικισμού και Art Deco._Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μεσοαστική πολυκατοικία Μιχαηλίδη στη γωνία Στουρνάρη & Ζαϊμη, έργο των αρχιτεκτόνων Πολύβιου Μιχαηλίδη και Θουκυδίδη Βαλεντή (1933-34). Πρόκειται για μια εμπνευσμένη εφαρμογή των αρχών του μοντέρνου κινήματος και της πουριστικής αισθητικής του Le Corbusier.

(1) http://www.greekarchitects.gr

2 Η αρχιτεκτονική της δεκαετίας του 1930

7

3 Βιογραφικά στοιχεία Αρχιτεκτόνων

Θουκυδίδης Βαλεντής

_Γεννήθηκε στο Κάιρο το 1908. Ο Θ. Βαλεντής έρχεται στην Αθήνα το 1925 και γράφεται στην Ανώτατη σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ, από την οποία αποφοιτά τον Ιούλιο του 1930. Καθηγητές του στη σχολή ήταν μεταξύ άλλων ο Γάλλος Ε. Hebrard, o Α.Ορλάνδος, ο Δ. Πικιώνης και ο Ε. Κριεζής.Αμέσως μετά την αποφοίτησή του προσλαμβάνεται ως έκτακτος αρχιτέκτονας από το διευθυντή του αρχιτεκτονικού τμήματος του Υπουργείου Παιδείας, όπου θα εργαστεί εκεί για δυόμιση περίπου χρόνια. Μεταξύ άλλων συμμετέχει στο πρόγραμμα κατασκευής σχολικών κτιρίων, έχοντας την ευκαιρία να μελετήσει πάνω από 10 σχολικά κτίρια σε διάφορα μέρη της Ελλάδας._Στις αρχές της δεκαετίας του ‘30 συνεργάζεται με τον αρχιτέκτονα και συμφοιτητή του Π. Μιχαηλίδη. Συγχρόνως, ο Βαλεντής ασχολείται και με το σχεδιασμό αντικειμένων εσωτερικού χώρου. Αν και δε συμμετέχει στην ελληνική ομάδα του 4ου συνεδρίου των CIAM στην Αθήνα το 1933, παίρνει μέρος στην πρώτη Πανελλήνια Έκθεση Αρχιτεκτονικής το 1934. Στις 17 Μαρτίου του 1943 διορίζεται επιμελητής στην έδρα της Οικοδομικής, όπου καθηγητής ήταν ο Ε. Κριεζής και από το 1944 έως το 1950 στην έδρα Ειδικής Κτιριολογίας και Αρχιτεκτονικών Συνθέσεων._Ο Θ. Βαλεντής είναι βασικός εκπρόσωπος του μοντερνισμού στην Ελλάδα. Στα πολυώροφα κτίρια του είναι έκδηλη η πρόθεση του για τη συνέχεια του προπολεμικού μοντερνισμού με διεθνιστικές τάσεις, ενώ αντίθετα στα κτίρια των περιαστικών περιοχών ανάμεσα στα οποία και μονοκατοικίες, το μοντέρνο οικειοποιείται το τοπικό. Παρατηρούμε ότι για να επιτύχει τον έλεγχο του φωτός στη διαμόρφωση των όψεων χρησιμοποιεί δύο τεχνικές, την αφαίρεση ή την προσθήκη μάζας. Ο Βαλεντής αναγνωρίζει το ρόλο και τη σημασία της τοπικότητας στην ελληνική αρχιτεκτονική, ενώ δε στέκεται άκριτα απέναντι στο διεθνισμό του μοντέρνου (εκφράζει μάλιστα ιδιαίτερη εκτίμηση στον Πικιώνη, τον οποίο αποκαλεί Παλαμά της Αρχιτεκτονικής).

Πολύβιος Μιχαηλίδης

Ο Πολύβιος Μιχαηλίδης γεννήθηκε το 1907 στη Λευκωσία. Φοίτησε στο Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας και σπούδασε στη σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου. Αποφοίτησε από αυτό το 1930 μαζί με τους Σταματιάδη Θουκυδίδη, Ορέστη Μάλτο και Θουκυδίδη Βαλεντή. Ο τελευταίος μάλιστα υπήρξε και συνεργάτης του. Το 1931 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι, όπου εκεί δούλεψε για τον Le Corbusier. Το 1935 εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Κύπρο και μαζί με τον αδερφό του Γιώργο Μιχαηλίδη (Πολιτικός Μηχανικός) ίδρυσαν το τεχνικό γραφείο Μιχαηλίδης Bros . Απεβίωσε το 1960 . O Πολύβιος Μιχαηλίδης είχε έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην εισαγωγή του Μοντερνισμού στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Κάποια έργα του είναι το Γενικό Νοσοκομείο Λευκωσίας (1936-1938), το Σανατόριο στην Κυπερούντα (1935-1939), η πολυκατοικία της οδού Στουρνάρη και το Federal Palace Hotel στο Λάγος της Νιγηρίας.

8

4 Δημοσιεύσεις πολυκατοικίας Μιχαηλίδη

_Ο Γ.Λυγίζος τοποθέτησε το έργο των δύο αρχιτεκτόνων σε ένα συνολικό άρθρο παρουσίασης της ελληνικής αρχιτεκτονικής. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Architecture d’ Aoujourd’ hui109, με τίτλο: Le mouvement architectural en Grece και παρουσίασε για πρώτη φορά την πολυκατοικία ZαΪμη και Στουρνάρη, την έπαυλη Κυριακόπουλου και την έπαυλη Αβέρωφ στην Κηφισιά μαζί._ Στην έκθεση που οργανώθηκε το 1936, οι Θ.Β και Π.Μ (μαζί με τον Π. Καραντινό), εκπροσώπησαν την ελληνική συμμετοχή. Στη συνέχεια αυτής της έκθεσης, το 1940, έγινε επίσης μια δημοσίευση στο ιταλικό περιοδικό Casabel-la-Construzioni (156/1940). Εκεί, παρουσιάζονται η έπαυλη Ε. Αβέρωφ και η πολυκατοικία Αφών Μιχαηλίδη. _Το έργο των δύο συνεργατών έχει δημοσιευτεί σε διεθνή περιοδικά αρκετές φορές, ενώ έχει παρουσιαστεί και σε μερικές εκθέσεις. Η πρώτη παρουσίαση έγινε στην Α’ Αρχιτεκτονική έκθεση το 1934 στην Αθήνα, ενώ η πρώτη δημοσίευση σε περιοδικό έγινε το 1935, στο Architectural Review στο άρθρο Houses 1825-1930105. Σε αυτό δημοσιεύτηκε η κατοικία Κυριακόπουλου στη Νέα Σμύρνη.

2 Πολυκατοικία Μιχαηλίδη

10

_Το οικόπεδο αγοράστηκε από τους Αφούς Μιχαηλίδη στις 23/12/1933 για το ποσό 1.375.000 δραχμών. Η άδεια ανέγερσης της πολυκατοικίας κατατέθηκε 15.4.1934 και εκδόθηκε στις 11/6/1934100 (αριθμός άδειας: 2.170/11.6.1934). Σε αυτήν, επιβλέπων μηχανικός (για αρχιτεκτονικά και στατικά σχέδια), ήταν ο Γ.Μιχαηλίδης ενώ στα σχέδια που συνοδεύουν τα πωλητήρια συμβόλαια, αναγράφονται και τα ονόματα των Π.Μιχαηλίδη και Θ. Βαλεντή. Την κατασκευή του κτιρίου ανέλαβε το Τεχνικό γραφείο Αβέρωφ - Αφοί Μιχαηλίδη. Το οικόπεδο, όπως και η πολυκατοικία, ήταν εξ αδιαιρέτου ιδιοκτησία όλων των αδελφών (βλ. συνοπτικό βιογραφικό Π.Μ), ενώ η πράξη οριζόντιας ιδιοκτησίας έγινε πολύ πιο μετά, το 1945 όταν πωλήθηκε το πρώτο διαμέρισμα. Η οικογένεια Μιχαηλίδη, έμενε αρχικά στο Φάληρο και μετακόμισε όταν ολοκληρώθηκε το κτίριο στο εσωτερικό διώροφο διαμέρισμα του 4-5ου ορόφου που σχεδιάστηκε με αυτή τη χρήση. Μέσα στην πολυκατοικία αναπτύχθηκε σταδιακά η ζωή της οικογένειας, ενώ κάποια από τα αδέλφια μετακόμισαν αργότερα στα γωνιακά διαμερίσματα των χαμηλότερων ορόφων. Παράλληλα και δίπλα στη ζωή της οικογένειας Μιχαηλίδη ενοικιάστηκαν τα υπόλοιπα διαμερίσματα. Η χρήση της πολυκατοικίας από την οικογένεια θα διατηρηθεί μέχρι και το 1944, όπου κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου θα υποστεί σημαντικές ζημιές από ανατίναξη. Τότε, η οικογένεια, θα φύγει υποχρεωτικά από το κτίριο και θα μετακομίσει στην Κύπρο μέχρι να ολοκληρωθούν οι επισκευές. Μετά τις αναγκαίες μετατροπές θα κατοικηθεί μόνο το τελευταίο διαμέρισμα, που διαχωρίστηκε σε δύο ξεχωριστούς ορόφους, αφού πια δεν υπήρχε ανάγκη για ένα τόσο μεγάλο σπίτι. Η πολυκατοικία στην γωνία ΖαΪμη και Στουρνάρη, υπήρξε εμβληματικό κτήριο του μεσοπολεμικού μοντέρνου στην Αθήνα και συγκέντρωσε μια σειρά από σχεδιαστικές επιλογές, που χαρακτήρισαν τον τύπο της πολυκατοικίας την δεκαετία του ’30, όχι τόσο ως μορφολογικό πρότυπο, αλλά κυρίως ως νέο πρότυπο αστικής κατοίκησης. Μια σειρά αρχιτεκτονικών επιλογών διαπραγματεύονται ξανά τη σχέση του κτιρίου με το έδαφος της πόλης και τον αστικό χώρο. Τα δύο ακραία επίπεδα του κτιρίου, το ισόγειο και το δώμα κάνουν αυτές τις επιλογές ιδιαίτερα εμφανείς.

1 Ιστορικά στοιχεία κτηρίου

Φωτογραφία από τη διάρκεια κατασκευής της πολυκατοικίας με εμφανή το φέροντα οργανισμό της.

11

2 Γεωγραφική θέση πολυκατοικίας Μιχαηλίδη

_Το κτίριο βρίσκεται στην συμβολή των οδών Στουρνάρη και Ζαΐμη, στην περιοχή των Εξαρχείων. Γειτνιάζει με την μπλε πολυκατοικία, που σχεδίασε ο αρχιτέκτονας Κυριάκος Παναγιωτάκος την ίδια περίοδο και ανήκει και αυτή στο μοντέρνο κίνημα.

Άποψη του κτιρίου από τη διασταύρωση των οδών Ζαϊμη και Στουρνάρη.

Αεροφωτογραφία στην οποία διακρίνεται με ερυθρό χρώμα η πολυκατοικία σε σχέση με τους γύρω δρόμους.

12

3 Δομή

_Η αναζήτηση της μορφής στο μεσοπόλεμο, υπήρξε ουσιαστικό και αισθητικό πρόβλημα. Πρόκειται για τη μαχητική αντιπαράθεση του παλιού με το καινούριο, τη διερεύνηση μιας νέας σχέσης ανάμεσα στο παρελθόν και στην εξέλιξη, τον αφαιρετικό διεθνισμό και το μεσογειακό τοπικισμό._Ωστόσο, μετά τον πόλεμο, οι μορφολογικές προτάσεις του Βαλεντή, διαφοροποιούνται υφολογικά ανάλογα με την κατηγορία του κτιρίου. Στα πολυώροφα κτίρια κατοικιών και γραφείων και στα δημόσια κτίρια είναι έκδηλη η διάθεση για τη συνέχιση του προπολεμικού μοντερνισμού με διεθνιστικές τάσεις, ενώ τα κτίρια των περιαστικών περιοχών, ανάμεσα στα οποία οι μονοκατοικίες, η μορφολογική έκφραση μεταβάλλεται. Το μοντέρνο οικειοποιείται το τοπικό. Στο σχεδιασμό των μεταπολεμικών μονοκατοικιών, οι αρχιτέκτονες κρατούν τις δέουσες αποστάσεις από έντονους συναισθηματισμούς και τοπικιστικά ιδεολογήματα. Είναι μία ιδιότυπη εκδοχή, η οποία καθώς διαφοροποιείται, προσαρμόζεται στα αιτήματα της εποχής για τη διαμόρφωση μιας νέας εθνικής ιδεολογίας στον αισθητικό τομέα._Ανεξάρτητα από τις αποφάσεις για τη μορφή και τα υλικά, οι οργανωτικές αρχές παραγωγής του χώρου παραμένουν σταθερές, σε όλη τη διάρκεια της δραστηριότητάς του. Ο χώρος της κατοικίας διαμορφώνεται με τις ίδιες συντακτικές αρχές και την ίδια σταθερή φροντίδα για την ποιότητα της κατοίκησης._Συστατικά στοιχεία της επεξεργασίας των μορφών και των όγκων, αποτελούν τα καθαρά γεωμετρικά πρίσματα του κύβου, του κυλίνδρου,του παραλληλεπιπέδου. Οι προτάσεις των μονοκατοικιών και των επαύλεων, προκύπτουν στο μεσοπόλεμο και τη μεταπολεμική περίοδο, από λιτές γεωμετρικές συνθέσεις των στερεών, ανεξάρτητα από την υφολογική τους επεξεργασία. Είναι μία αρχιτεκτονική των όγκων._Οι οργανωτικές αρχές παραγωγής των χώρων, είναι εμφανείς σε όλες τις επιλογές των αρχιτεκτόνων. Ο εσωτερικός χώρος της κάθε κατοικίας, διαμορφώνεται με τις ίδιες συντακτικές αρχές και την ίδια σταθερή φροντίδα για την ποιότητα κατοίκησης. Ειδικά στο εσωτερικό των κατοικιών, ο υπερσχεδιασμός κινητού και σταθερού εξοπλισμού, προβάλλει τις στυλιστικές επιλογές της εποχής, τη λειτουργία και το ύφος που επιθυμούν οι αρχιτέκτονες να προσδώσουν στα έργα τους. Ειδικά από τα σχέδια που βρέθηκαν στο αρχείο Βαλεντή, φαίνεται η επιμονή στην κάθε λεπτομέρεια του σταθερού εξοπλισμού που φανερώνει τον ολιστικό τρόπο προσέγγισης του σχεδιασμού τους._Στο πλαίσιο μίας κοινής αφαιρετικής γλώσσας, το τέχνασμα που χρησιμοποιείται, είναι η υιοθέτηση της επίπεδης όψης. Στο επίπεδο της όψης, εμφανίζονται επιλεκτικά δύο συστήματα, το πλέγμα του στατικού καννάβου, έστω και υπαινικτικά και τα επίπεδα πληρώσεως. Είναι ένας συνδυασμός πλέγματος και επιφάνειας. Στοιχεία της όψης, όπως τα επιμήκη παράθυρα, οι εξώστες σε υποχώρηση, οι μικροί εξώστες σε πρόβολο -σχεδιασμένοι σε επιλεγμένα σημεία-, τα κυκλικά υποστυλώματα, οργανώνονται με την αυστηρή γεωμετρία των ορθογώνιων χαράξεων, που προκύπτουν από τον κάνναβο του στατικού συστήματος και τις υποδιαιρέσεις του. Το ορθογώνιο επίπεδο της όψης, ορίζεται στο ύψος του δώματος, από μία συνεπίπεδη δοκό-στηθαίο, η οποία παραμένει ως υπόμνηση του ορόφου σε υποχώρηση και παραλαμβάνει την επέκταση των δοκών της οροφής του δώματος και τις υποδιαιρέσεις τους, δηλαδή την πέργκολα._Θεωρώντας, όπως ο Le Corbusier, «την Αρχιτεκτονική σαν το σοφό, σωστό και υπέροχο παιχνίδι του φωτός, πέρα από το παιχνίδι των μαζών...» προκειμένου να επιτύχει τον έλεγχο του φωτός στη διαμόρφωση των όψεων, ο Βαλεντής χρησιμοποιεί πριν και μετά τον πόλεμο, δύο διαφορετικά τεχνάσματα: την αφαίρεση ή την προσθήκη μάζας.

Προσωπικό σχέδιο του δομικού συστήματος του κτιρίου Βαλεντή – Μιχαηλίδη επί των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη, με στόχο την καλύτερη κατανόηση και απεικόνισή του.

13

_Στην πολυκατοικία των αδελφών Μιχαηλίδη, στη γωνία των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη, ο ισόγειος χώρος διαμορφώνεται, από δύο βασικές χαράξεις -παράλληλες μεταξύ τους-,τον άξονα της εισόδου και την εγκάρσια τομή του ανεξάρτητου διαδρόμου υπηρεσίας. _Ο διάδρομος υπηρεσίας κατανέμει το χώρο σε δύο ορθογώνια σχήματα, λειτουργικά ανεξάρτητα μεταξύ τους. Το ένα περιλαμβάνει τα καταστήματα με πρόσωπο στην οδό Στουρνάρη. Στο άλλο, αναπτύσσονται παράλληλα με τον άξονα της εισόδου, το θυρωρείο, η κατοικία του θυρωρού και ο πυρήνας των βοηθητικών χώρων με έξοδο στον ακάλυπτο και το κλιμακοστάσιο της υπηρεσίας._Όπως προαναφέρθηκε στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη αναπτύσσονται 3 τυπικοί σε κάτοψη όροφοι, ενώ οι δύο τελευταίοι όροφοι, αποκτούν διαφορετική διαμόρφωση, λόγω του διπλού ύψους και του εσωτερικού αίθριου.

Κάτοψη ισογείου

Άποψη της κλίμακας από την είσοδο της Ζαϊμη, που οδηγεί στο πλατύσκαλο που αρχίζει ο ανελκυστήρας και στους επάνω ορόφους.

Χαρακτηριστικά διαμορφωμένο μάρμαρο στην είσοδο μπροστά από το ασανσέρ. Έντονες είναι οι γραμμές σαν σχεδιαστικό μοτίβο.

14

_Αρχικά ο τυπικός όροφος διαμορφώνεται ως εξής : _Εκατέρωθεν του κεντρικού κλιμακοστασίου, αναπτύσσονται δύο διαμερίσματα, ένα μεγαλύτερο επί της οδού Στουρνάρη και ένα μικρότερο στην οδό Ζαΐμη. Στον χώρο της κατακόρυφης κίνησης, αναπτύσσονται το κεντρικό κλιμακοστάσιο, η σκάλα υπηρεσίας και ο ανελκυστήρας._Στο μεγάλο διαμέρισμα, μετά την είσοδο, αναπτύσσεται ένας μικρός προθάλαμος με εντοιχισμένο φωτιστικό οροφής και αποθηκευτικό χώρο και στην συνέχεια περνάμε στους κοινόχρηστους χώρους, διαδοχικά, από το καθιστικό στην τραπεζαρία. Εκατέρωθεν του κεντρικού αυτού χώρου, αναπτύσσονται οι ιδιωτικοί χώροι (χώροι ύπνου και χώροι υγιεινής) και οι χώροι της κουζίνας και της υπηρεσίας. Ιδιαίτερη σημασία έχει δοθεί στην λειτουργική οργάνωση της κατοικίας, καθώς οι χώροι που απαιτείται, επικοινωνούν μεταξύ τους (κουζίνα-χώροι υπηρεσίας), (χώροι ύπνου – χώροι υγιεινής), συμβάλλοντας έτσι, στην ομαλή λειτουργία του καθημερινού προγράμματος. _Με όμοιο τρόπο διαμορφώνεται και το μικρό διαμέρισμα του ορόφου, με ένα κεντρικό χώρο, γύρω από τον οποίο μοιράζονται όλες οι λειτουργίες και διαχωρίζονται σε χώρους διημέρευσης, χώρους ύπνου και υγιεινής και χώρο της κουζίνας μαζί με τον χώρο υπηρεσίας. Και σε αυτή τη λύση της κάτοψης, ιδιαίτερη έμφαση έχει δοθεί στην επικοινωνία των χώρων μεταξύ τους.

Σενάριο κατοίκησης τυπικού ορόφου

Φωτογραφία στην οποία φαίνονται τα ανοίγματα επί της οδού Στουρνάρη που αντιστοιχούν σε χώρους ύπνου.

15

Διαμέρισμα Οικογένειας Μιχαηλίδη

_Σε σχέση με τα τυποποιημένα διαμερίσματα του πρώτου έως και του τρίτου ορόφου, το οικογενειακό διαμέρισμα στον τέταρτο και πέμπτο όροφο, είχε πολύ διαφορετικό σχεδιασμό. Η ιδιαιτερότητα και η πολυπλοκότητα που εμφανίζει ο σχεδιασμός του διαμερίσματος, ήταν αποτέλεσμα της προσαρμογής των αναγκών ολόκληρης της οικογένειας στο πλαίσιο της πολυκατοικίας. Δημιουργήθηκαν έτσι, αντί ενός όροφοδιαμερίσματος, δύο επίπεδα, με χώρους ύπνου και δυνατότητα εξόδου σε ιδιωτική ταράτσα. Το αίθριο, που διαμορφώθηκε στο κέντρο του χώρου, εξυπηρετούσε την άμεση επαφή όλης της οικογένειας.

_Δύο διαφορετικές εκδοχές διαμόρφωσης της κάτοψης του πέμπτου ορόφου, που έχουν διασωθεί, δείχνουν αλλαγές στην τελική εκδοχή που κατασκευάστηκε. Η μια εκδοχή, εμφανίζεται στα σχέδια της άδειας και η άλλη στο αρχείο Βαλεντή, που αποτελεί και την τελική εκδοχή. Οι αλλαγές αυτές, μαρτυρούν το ιδιαίτερο ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων για το διαμέρισμα αυτό. Θα μπορούσε κανείς να υποθέσει, ότι και ο σχεδιασμός του υπόλοιπου κτιρίου συνέχισε, αφού εξυπηρέτησε πρώτα τις ανάγκες του οικογενειακού διαμερίσματος.

Προοπτικά σχέδια άποψης του εσωτερικού του κτιρίου από τους αρχιτέκτονες.

Χαρακτηριστική φωτογραφία του ημιυπαίθριου χώρου στον 5ο όροφο της πολυκατοικίας, με χρήση πέργκολας.

16

Δώμα

_Στο δώμα της πολυκατοικίας, παρουσιάζεται μια διπλή χρήση. Από τη μια, υπάρχει η κοινόχρηστη χρήση ταράτσας με βοηθητικές χρήσεις (πλυσταριό, αποθήκες) και από την άλλη το ρετιρέ και μπαλκόνι για το διώροφο διαμέρισμα του τέταρτου-πέμπτου ορόφου. Ανάμεσα στα δύο, ένας τοίχος ορίζει με σαφήνεια την ιδιωτική από την κοινή χρήση. Στην περίπτωση του ρετιρέ, που επίσης πρωτοεμφανίζεται την περίοδο αυτή στις πολυκατοικίες, πραγματοποιείται η πλήρης απομάκρυνση από την πόλη, με οπισθοχώρηση από το επίπεδο της όψης και υψομετρική απόσταση από το δρόμο. _Με αυτό τον τρόπο εξασφαλίζεται η ιδιωτική «έξοδος» από τον αστικό χώρο, ενώ η διαμόρφωση του δώματος , ως ένας χώρος υπαίθριας εκτόνωσης με τη χρήση στοιχείων όπως η πέργκολα, αναρριχώμενα φυτά και νερό, υποκαθιστά την εμπειρία της χαμένης σχέσης με το ύπαιθρο. Η υπερυψωμένη αυλή της κατοικίας, φέρνει τον προνομιούχο κάτοικο του ρετιρέ, σε μια ιδιαίτερη σχέση με την μεγάλη κλίμακα του αστικού ορίζοντα και τοπίου, διαμέσου της θέας

Άποψη του δώματος της πολυκατοικίας Βαλεντή-Μιχαηλίδη με θέα προς τα νοτιοανατολικά. Άποψη του δώματος της πολυκατοικίας Βαλεντή-Μιχαηλίδη με θέα προς τα βόρεια.

Η σκάλα που οδηγεί από τον 5ο όροφο στο ειδικά διαμορφωμένο δώμα.

17

4 Δομικό Σύστημα

_Για την καλύτερη κατανόηση του δομικού συστήματος της πολυκατοικίας, προβήκαμε σε συστηματικό έλεγχο των σχεδίων, αλλά και σε επί τόπου εργασία και οδηγηθήκαμε σε μερικές ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις. Παρατηρώντας τα σχέδια των κατόψεων ,μας έγινε αντιληπτό, ότι οι διαστάσεις που αναφερόντουσαν στο στατικό σύστημα των υποστυλωματων, ολοένα και μίκραιναν, καθώς ανεβαίναμε από όροφο σε όροφο. Παραδείγματος χάρη, το υποστύλωμα Κ3 στο ισόγειο, έχει διαστάσεις 35x50 ,στην κάτοψη του τυπικού ορόφου 30x40 και στον 4ο και 5ο, 25x30. Άλλο χαρακτηριστικό των υποστηλωμάτων, είναι ότι εναλλάσσονται ως προς τις διατομές τους, για παράδειγμα το υποστύλωμα Κ18 στο ισόγειο, είναι τετραγωνικής διατομής 45x45 ,στην κάτοψη τυπικού ορόφου είναι κυκλικής διατομής με διάμετρο Δ40 ,ενώ στον 4ο και 5ο κυκλικής διατομής με διάμετρο Δ30. Καθώς προχωρήσαμε στην κατασκευή ενος τρισδιάστατου μοντέλου της κατασκεύης, δηλαδή των βασικών δομικών της στοιχείων και πληρώσεων, διαπιστώσαμε ότι υπάρχουν ασάφειες ως προς τα δοκάρια του δομικού συστήματος, καθώς επίσης δεν υπάρχουν και σε κανένα αρχείο σχέδια τομής, ούτε κάποιος ξυλότυπος. Οπότε, με επι τόπου παρατηρήσεις και υποθέσεις, προσπαθήσαμε να εξηγήσουμε πώς λειτουργούν τα δοκάρια στη στήριξη των όψεων (σκίτσο τομής 1) , πώς στηρίζεται το μπαλκόνι που βλέπει στον ακάλυπτο (σκίτσο τομής 2) και το διαφορετικό τρόπο συνδεσμολογίας των υποστυλωμάτων με τα δοκάρια (σκίτσο 3). Στο σκίτσο τομής 2 που φανερώνει τον ακάλυπτο, είναι εμφανές το μπετονένιο φουρούσι, που δεν εμφανίζεται πουθενά αλλού στην κατοικία. Σε πολλά παραδείγματα τα δοκάρια δεν πατάνε σε όλο το εύρος του υποστυλώματος, αλλά στις αλλητομίες του, δημιουργούνται προεξοχές (σκιτσο 1 σκίτσο 3). Καταλήγοντας, το πιο ενδιαφέρον εύρημα, είναι το σκίτσο τομής 1, που υποδεικνύει τη χρήση του διπλού δοκαριού σε σχέση με την πλάκα, ένα που δένει τα υποστυλώματα που βρίσκονται σε οπισθοχώρηση σε σχέση με την όψη κι ένα που δένει τα γωνιακά στιβαρα υποστυλώματα επιτρέποντας την ελεύθερη όψη.

18

5 Οικοδομικές Λεπτομέρειες

_Στο κτίριο των οδών Στουρνάρη-Ζαΐμη, έχει δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στο σχεδιασμό των οικοδομικών λεπτομερειών, κάτι που εκφράζει την ολιστική προσέγγιση στο σχεδιασμό του κτιρίου από τους αρχιτέκτονες και το λεπτομερή σχεδιασμό του κτιρίου από την κεντρική ιδέα μέχρι και την παραμικρή λεπτομέρεια.

Φωτιστικό οροφής εισόδου

_Σε κάθε διαμέρισμα, διακρίνεται η κοινή διαμόρφωση της εισόδου, καθώς εισέρχεται ο κάτοικος στο εσωτερικό της κάθε κατοικίας. Χαρακτηριστικά, έχει μελετηθεί ειδικό φωτιστικό, σε χαμηλότερο επίπεδο από το αυτό της πλάκας ορόφου. Με αυτή τη χειρονομία, δημιουργείται ένας μεταβατικός χώρος εισόδου -πιο χαμηλός σε ύψος-,που υποδέχεται τον κάτοικο και τον οδηγεί στους υπόλοιπους χώρους της κατοικίας.

Σχεδιασμός ξύλινου πατώματος

Ακόμα και στο ξύλινο δάπεδο είναι εμφανής η μελέτη και η προσοχή στο σχεδιασμό της τοποθέτησης. Αυτό διακρίνεται στη σχέση δαπέδου -σοβατεπί αλλά και η ιδιαίτερη απόληξη του πατώματος γύρω από τα κυκλικά υποστυλώματα

Φωτιστικό οροφής στην είσοδο των διαμερισμάτων.

Χαρακτηριστικές φωτογραφίες από τα ξύλινα πατώματα στο εσωτερικό των διαμερισμάτων.

Σημείο συναρμογής κυκλικής κολόνας με το ξύλινο πάτωμα, με εμφανές το σοβατεπί.

19

Τα μεταλλικά κουφώματα στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη

_Σημαντικό στοιχείο της πολυκατοικίας Βαλεντή-Μιχαηλίδη, είναι τα μοντέρνα για την εποχή, μεταλλικά κουφώματα που εκτείνονται, είτε κατα μήκος στις προσόψεις του κτιρίου (όψη Ζαϊμη), ή καθ’ύψος(στη γωνία του κτιρίου,επί της οδού Στουρνάρη). Κύριο χαρακτηριστικό τους, είναι οι λεπτές τους διατομές και οι ευέλικτοι μηχανισμοί με τους οποίους ανοίγουν. Παράλληλα με τα κομψά υαλοστάσια, έχουν σχεδιαστεί, από τους αρχιτέκτονες και τα σκούρα, τα οποία ανοιγοκλείνουν με ανάκληση ή υπάρχει η δυνατότητα να μαζεύονται σε ρολό στο ανώτερο τμήμα τους. Με αυτό τον τρόπο, εκτός από την αλλαγή στο φωτισμό του εσωτερικού του κτιρίου, επιτυγχάνεται και η παράλληλη μεταβολή της βόρειας όψης της πολυκατοικίας._ Η κεντρική μεταλλική πόρτα, που βρίσκεται επί της οδού Ζαϊμη, είναι απλή στο σχεδιασμό της. Αποτελείται από δύο θυρόφυλλα, τα οποία περιτριγύριζονται από μακρόστενα υαλοστάσια. Η πόρτα, έχει μεταλλικό σκελετό, χρώματος κυανού, με υαλοστάσια για πλήρωση και δύο μεγάλες χειρολαβές στο εξωτερικό της,τοποθετημένες κατακόρυφα, ενώ στο εσωτερικό της τοποθετημένες κατά τον οριζόντιο άξονα.

Εξωτερική μεταλλική πόρτα επί της οδού Ζαϊμη. Λεπτομέρειες μεταλλικών κουφωμάτων. Πόρτα που οδηγεί από τα διαμερίσματα στο κλιμακοστάσιο υπηρεσίας.

Φωτογραφία στην οποία φαίνεται το πατζούρι και το πως αυτό διπλώνεται σε ρολό,στη στέψη του ανοίγματος.

20

_Το κλιμακοστάσιο στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη, σχεδιάζεται ως μια ρευστή, αλλά γραμμικά συνεχής, περιήγηση, μέσα στη στιβαρή μάζα του κτιρίου, μέσα από την οποία προσφέρονται εκείνες οι ιδιαίτερες θεάσεις και οπτικές φυγές προς τον ακάλυπτο -τον εξωτερικό υπαίθριο χώρο. Επιπρόσθετα, σε ανεβάζει στα διαμερίσματα της πολυκατοικίας, δύο ανά τυπικό όροφο, ενώ ο τελευταίος και το δώμα έχουν διαμερίσματα διπλού ύψους. Η εσωτερική διάταξη σέβεται τις αναλογίες, συνομιλεί με την ανθρώπινη κλίμακα και επαναπροσδιορίζει τα συνθετικά εργαλεία για την ενορχήστρωση ενός αρχιτεκτονικού συνόλου που αποδεικνύεται, τόσο αποδοτικά λειτουργικό, όσο μια καλομελετημένη μηχανή.

6 Το κλιμακοστάσιο στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη

Άποψη του κλιμακοστασίου από το ισόγειο. Άποψη του κλιμακοστασίου από τον τέταρτο όροφο.

21

_Οι οργανωτικές αρχές παραγωγής των χώρων είναι εμφανείς σε όλες τις επιλογές των αρχιτεκτόνων. Ο εσωτερικός χώρος της κάθε κατοικίας, διαμορφώνεται με τις ίδιες συντακτικές αρχές και την ίδια σταθερή φροντίδα για την ποιότητα κατοίκησης. Ειδικά στο εσωτερικό των κατοικιών, ο υπερσχεδιασμός κινητού και σταθερού εξοπλισμού, προβάλλει τις στυλιστικές επιλογές της εποχής, τη λειτουργία και το ύφος που επιθυμούν οι αρχιτέκτονες να προσδώσουν στα έργα τους. Ειδικά από τα σχέδια που βρέθηκαν στο αρχείο Βαλεντή, φαίνεται η επιμονή στην κάθε λεπτομέρεια του σταθερού εξοπλισμού, που φανερώνει τον ολιστικό τρόπο προσέγγισης του σχεδιασμού τους.

7 Έπιπλα

Σχεδιασμένα έπιπλα από τους αρχιτέκτονες

22

8 Φωτογραφίες πολυκατοικίας Μιχαηλίδη από προσωπικό αρχείο

Άποψη από οδό Ζαϊμη. Φανερή είναι η παρουσία βανδαλισμών στον τοίχο της πολυκατοικίας.

Έντονη φύτευση μπροστά από την πολυκατοικία.

Χώρος στάσης μπροστά από την πολυκατοικία, επί της οδού Ζαϊμη.

23

Φωτογραφία του εξώστη του δώματος επί της οδού Ζαϊμη.

Φωτογραφία στην οποία διαφαίνεται η έντονη προοπτική που χαρίζει το γραμμικό παράθυρο επί της οδού Ζαϊμη. Λεπτομέρεια: πόμολο εσωτερικής πόρτας Φωτογραφία στην οποία φαίνεται η συστοιχία των εξωστών επί της οδού Ζαϊμη.

24

3 Πιθανά σενάρια σχεδιασμού

25

1 Κάνναβος

_Βασισμένοι στο υλικό που συγκεντρώσαμε, προσπαθήσαμε να προσεγγίσουμε τον τρόπο σκέψης και σχεδιασμού των αρχιτεκτόνων για τη συγκεκριμένη πολυκατοικία. Οπότε, σε συνάρτηση με τις επιρροές εκείνης της εποχής, αλλά και τα μέσα σχεδιασμού, καταλήξαμε σε πιθανά σενάρια σύνθεσης των κατόψεων και των όψεων της πολυκατοικίας τα οποία θα τα δούμε παρακάτω.

_Ένα από τα βασικότερα εργαλεία των αρχιτεκτόνων αποτελεί ο κάνναβος. Τόσο στις όψεις, όσο και στις κατόψεις, βλέπουμε να εμφανίζεται ο κάνναβος. Αρχικά, στις όψεις, εμφανίζεται ένας ρυθμός, μέσα από τη σχεδιασμένη αρμολόγηση και τα κατακόρυφα μεταλλικά κουφώματα των υαλοστασίων. Στις κατόψεις, εμφανίζεται επίσης ο κάνναβος, κυρίως στο φέροντα οργανισμό και στα εσωτερικά χωρίσματα των χώρων, που πολλές φορές αναιρείται για να επιβεβαιώσει τον κανόνα.

Κάτοψη ισογείου Κάτοψη τυπικού ορόφου Κάτοψη 5ου ορόφου

Όψη οδού Στουρνάρη Όψη οδού Ζαίμη

26

2 Κάτοψη ισογείου

Ισόγειο

_Ξεκινώντας με διάφορες δοκιμές, παρατηρήσαμε ότι η αναλογία του βασικού ορθογώνιου (κόκκινου περιγράμματος) της πολυκατοικίας, αντιστοιχεί στις αναλογίες της χρυσής τομής. Έπειτα, φέρνουμε τη διάμεσο(μπλε γραμμή), στις μεγάλες πλευρές αυτου του ορθογωνίου και με βάση τα σχέδια των κατόψεων, τοποθετούμε τον κάνναβο που υπάρχει σε αυτά. Λόγω της ανάγκης αξιοποίησης του ισογείου ως χώρου εμπορικών χρήσεων, τοποθετήθηκαν τα καταστήματα πάνω στον βασικό κάνναβο. Έχοντας ως κορυφή του τετραγώνου το σημείο τομής του βασικού ορθογωνίου με τη διάμεσο, σχηματίζουμε ένα τετράγωνο πάνω στον κάνναβο και εφαρμόζοντας τη χρυσή τομή, εμφανίζεται το ορθογώνιο το οποίο μας δίνει τη γραμμή που αποτελεί το όριο του εσωτερικού με τον ακάλυπτο, ενώ αποτελεί τον χώρο που τοποθετειται το κεντρικό κλιμακοστάσιο της πολυκατοικίας, το οποίο θα δούμε σαφέστερα στα επόμενα σχέδια. Επιπρόσθετα, παρατηρούμε, ότι η διάμεσος σε συνάρτηση με τη διπλανή της πλευρά του βασικού τετραγώνου(κόκκινου), μας υποδεικνύουν το χώρο που συναντάμε την είσοδο.

27

3 Κάτοψη τυπικού ορόφου

Τυπικός όροφος

_Όπως είναι λογικό, το βασικό περίγραμμα(κόκκινο) του τυπικού ορόφου, υπακούει στη χρυσή τομή, εφόσον δεν αλλάζουν οι γενικές διαστάσεις από οροφο σε όροφο. Η διάμεσος (μπλέ γραμμή), είναι η χάραξη που διαχωρίζει το γωνιακό διαμέρισμα από το άλλο σε κάθε όροφο. Έχοντας ως κορυφή του τετραγώνου το σημείο τομής του βασικού ορθογωνίου με τη διάμεσο, σχηματίζουμε ένα τετράγωνο πάνω στον κάνναβο (κίτρινο) και εφαρμόζοντας τη χρυσή τομή, εμφανίζεται το ορθογώνιο το οποίο μας δίνει το χώρο και τις αναλογίες του κεντρικού κλιμακοστασίου και του κλιμακοστασίου υπηρεσίας, καθώς και το όριο με τον ακάλυπτο. Μια ακόμη σημαντική παρατήρηση, είναι ότι πάνω στη χάραξη του βασικού (κόκκινου )τετραγώνου της χρυσής τομής, εντοπίζεται το υποστύλωμα που παραβιάζει τον κανόνα και βρίσκεται εκτός καννάβου. Τέλος, παρατηρούμε ότι οι χώροι του καθιστικού του γωνιακού διαμερίσματος, εχουν κι αυτοί τις αναλογίες της χρυσής τομής.

28

4 Κάτοψη 5ου ορόφου

5ος όροφος

_Ο πέμπτος όροφος έχει παρόμοιες πιθανές τεχνικές σχεδίασης με τις προηγούμενες κατόψεις . Δηλαδή, το βασικό ορθογώνιο περίγραμμα (κόκκινο), έχει αναλογίες χρυσής τομής, η διάμεσος (μπλε γραμμή), χωρίζει το ένα διαμέρισμα από το άλλο, καθώς επίσης, η θέση του κλιμακοστασίου ορίζεται και αυτή από τη χρυσή τομή, όπως έχουμε αναφέρει και στα προηγούμενα παραδείγματα. Αυτό που εντοπίζεται ως βασική διαφορά από τα προηγούμενα παραδείγματα, είναι ότι ο 5ος όροφος οπισθοχωρεί σε σχέση με το βασικό περίγραμμα του κτιρίου, διατηρώντας και πάλι τις αναλογίες της χρυσής τομής. Δηλαδή, το περίγραμμα του ορόφου (κόκκινο τονισμένο), καθώς και το περίγραμμα του καθιστικού (κίτρινο τονισμένο), είναι αναλογικά μικρότερα από τα περιγράμματα των προηγούμενων τυπικών ορόφων.

29

5 Κάτοψη δώματος

Δώμα

_Η ανάλυση των τεχνικών σχεδιασμού το δώματος, είναι παρόμοια με τις υπόλοιπες διατάξεις βασικών ορόφων με μία όμως σημαντική διαφορά, η οποία είναι η εξής:

_Στις προηγούμενες κατόψεις που μελετήσαμε, ήταν εμφανές το περίγραμμα του βασικού (κόκκινου) τετραγώνου από τη μεριά της οδου Στουρνάρη, δηλαδή στην αντίθετη απο αυτή του δώματος. Με λίγα λόγια, φαίνεται από την κάτοψη του δώματος, ότι εφαρμόστηκε η χρυσή τομή αλλά σε mirror , σε σχέση με τις προηγούμενες, δίνοντας τον κατακόρυφο τοίχο που ορθώνεται και αποτελεί το όριο του ιδιωτικού και του δημόσιου κομματιού του δώματος, με το τετράγωνο να αποτελεί το δημόσιο τμήμα του δώματος, ενώ το μικρό ορθογώνιο, να αποτελεί την ιδιωτική απεδαφικοποιημένη αυλη της κατοικίας.

30

6 Όψη οδού Ζαίμη

Όψη οδού Ζαίμη

_Στην όψη, όπως και στα άλλα παραδείγματα, φαίνεται να έχει γίνει χρήση της χρύση τομής. Κάτι άλλο που επίσης είναι αντιληπτό, είναι ότι φαίνεται ο διαχωρισμός της πολυκατοικίας σε βάση – κορμό –στέψη. Αυτό που πιθανολογούμε, ως τεχνική σχεδίασης του ορόφου, είναι ότι το βασικό περίγραμμα της χρυσής τομής των κατόψεων (κόκκινο), μεταφέρθηκε στην όψη κι αυτό σχημάτισε το ζεύγος βάση –κορμός (κόκκινο τονισμένο). Στη συνέχεια, με τη χρήση του καννάβου, αυτό το ορθογώνιο μεταφέρθηκε ένα βήμα πανω και όρισε το ζεύγος κορμός- στέψη. Οπότε, κάθε φορά, το βασικό ορθογώνιο (κόκκινο τονισμένο) της χρυσής τομής, αφήνει μια οριζόντια γραμμική ζώνη (μπλε τονισμένη) ως προς το συνολικό περίγραμμα της όψης. Συνεπώς, όταν παίρνουμε το ζεύγος κορμός-βάση, μας ορίζεται η στέψη, ενώ όταν παίρνουμε το ζεύγος κορμός- στέψη, μας ορίζεται η βάση. _Τέλος, το βασικό (κόκκινο) τετράγωνο της χρυσής τομής σε συνάρτηση με τη διάμεσο του ορθογωνίου (μπλε γραμμή), μας ορίζουν την βασική είσοδο στην όψη και εκατέρωθεν της, ορίζεται το παρκινγκ και η βοηθητική είσοδος για τα καταστήματα και τον ακάλυπτο.

4 Επιρροές από Le Corbusier

32

_Όσον αφορά την επιρροή του Le Cοrbusier στους τρόπους αναπαράστασης των έργων τους, αν παρατηρήσουμε τις φωτογραφίες από την Πολυκατοικία Μιχαηλίδη, είναι εμφανές ότι υπάρχουν κοινά στοιχεία από τον τρόπο καταγραφής των έργων του Le Corbusier όπως δημοσιεύονται στις εκδόσεις (Œuvre complète). Ανάμεσα στα κοινά στοιχεία, περιλαμβάνονται η γωνία λήψης της φωτογραφίας αλλά και η σκηνοθεσία της. Μια από τις πιο χαρακτηριστικές εικόνες της Πολυκατοικίας, προκύπτει από την φωτογραφία που τραβήχτηκε από την οδό Ζαΐμη, τη στιγμή που ένα αυτοκίνητο βγαίνει από το γκαράζ. Η χαμηλή λήψη της φωτογραφίας, είναι προσεκτικά στημένη, ώστε στο σημείο που σταματάει η όψη του κτιρίου πάνω από το ισόγειο, να είναι εντελώς οριζόντια. Αυτό, έχει ως αποτέλεσμα, οι οριζόντιες ζώνες της υπόλοιπης όψης, να έχουν έντονη προοπτική που αυξάνει με το ύψος , τονίζοντας, τελικά, την στέψη του κτιρίου. Αυτού του είδους οι λήψεις, χρησιμοποιούνται από το Le Corbusier συχνά , για να τονιστεί η παρουσία της pilotis. Η παρουσία του αυτοκινήτου, λειτουργεί επίσης συμβολικά και αναφορικά στην χρήση του αυτοκινήτου σε φωτογραφίες και εκδόσεις από το Le Corbusier και είναι ταυτόχρονα σύμβολο του νέου αστικού τρόπου ζωής._Πέρα από τις φωτογραφίες της πολυκατοικίας στην οδό Στουρνάρη και Ζαΐμη καθώς και των άλλων κοινών τους έργων, διατηρούνται και μια σειρά αναπαραστάσεων (γραμμικών σχεδίων και ζωγραφικών εκδοχών τους), που έχουν προκύψει εμφανώς, από τις φωτογραφίες αυτές. Μέσα από αυτή τη διαδικασία μετατροπής των φωτογραφιών σε γραμμικά προοπτικά και τον επαναχρωματισμό τους, αφήνει ανοικτό το αρχείο και τη δυνατότητα επεξεργασίας της αρχιτεκτονικής μετά την ολοκλήρωση της. Η πιθανή εξήγηση για αυτήν τη μετέπειτα επεξεργασία των τελικών φωτογραφιών, σχετίζεται με την παρουσία του Π. Μιχαηλίδη στο γραφείο του Le Corbusier, η οποία τον έφερε σε επαφή με αντίστοιχες λογικές επεξεργασίας των αρχιτεκτονικών αναπαραστάσεων, για τις ανάγκες διαγωνισμών και μετά για εκδόσεις, όπου η εικόνα λειτουργούσε ως εργαλείο προώθησης αρχιτεκτονικών προτάσεων και επιχειρημάτων, παρά ως καταγραφή του κτισμένου. Όπως μας αναφέρει ο Μάλτος για την περίοδο στο γραφείο: «Με τον Μιχαηλίδη κάναμε πολλά προοπτικά για τα οποία ο Le Corbusier μας ζητούσε να είναι πιο ανοικτά, πιο μεγάλα και να δείχνουν ελεύθερα τους χώρους και τα κτίρια. _Δεν είναι βέβαια σίγουρο, πως όλο αυτό το αρχείο προέρχεται από το τρόπο εργασίας του γραφείου των Μιχαηλίδη –Βαλεντή και όχι από μια μεταγενέστερη οργάνωση του υλικού τους, αλλά και στις δυο περιπτώσεις, είναι προφανές, πως η επαφή του αρχιτέκτονα με το έργο του Le Corbusier, δεν έγινε μόνο μέσα από τα κτίρια αλλά και με τους τρόπους σχεδιασμού. Επιπλέον, μεγάλο ρόλο, έχει παίξει η επίδραση της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier, ακόμα και ο τρόπος σχεδιασμού στο γραφείο. Αυτή η επίδραση, εντοπίζεται συχνά στη βιβλιογραφία αλλά δεν έχει αναδειχθεί αρκετά._Η αρχιτεκτονική των Βαλεντή και Μιχαηλίδη, έχει, αυτή την περίοδο, πολλές αναφορές στην πρώιμη περίοδο του Le Corbusier και στα έργα που ολοκληρώθηκαν κυρίως πριν το 1930. Δεν είναι όμως μόνο η μεταφορά αρχιτεκτονικών και σχεδιαστικών αρχών, που εντοπίζει κανείς για παράδειγμα τον χειρισμό των κινήσεων, τη διαμόρφωση της κάτοψης και της όψης και στην πλαστική αντιμετώπιση των όγκων. Είναι συγχρόνως, οι απευθείας αναφορές σε χωρικά και αρχιτεκτονικά αποσπάσματα, αλλά και οι αναπαραστάσεις, το σχεδιαστικό ύφος, οι φωτογραφικές λήψεις ακόμα και οι συμβολισμοί στα σχέδια, που προκύπτουν από την αντίστοιχη γραφιστική αισθητική του γραφείου Le Corbusier.

1 Μέσα αναπαράστασης

Villa Weissenhoff Άποψη του κτιρίου από την οδό Ζαϊμη.

Villa Stein

33

_Θα αναφερθούμε επιλεκτικά σε σχετικά παραδείγματα:_Στην πολυκατοικία Αφών Μιχαηλίδη, αρκετά στοιχεία έχουν απευθείας αναφορά στο έργο του Le Corbusier:

_Το σύστημα των στηριγμάτων, στηρίζει τους ενδιάμεσους ορόφους και φτάνει μέxρι κάτω από τη σκεπή. Οι ενδιάμεσοι τοίχοι, μπορούν να χτιστούν όπου το απαιτούν οι ανάγκες, ενώ κανένας όροφος δεν εξαρτάται από άποψη στηρίγματος από τον άλλο. Δεν υπάρχουν πια τοίχοι που στηρίζουν , αλλά μεμβράνες με οποιοδήποτε πάχος επιθυμείται. Αυτό, μας δίνει απόλυτη ελευθερία για την εσωτερική διαμόρφωση, ελεύθερη χρησιμοποίηση των διαθέσιμων μέσων , πράγμα που επιφέρει εύκολα την εξίσωση με την κάπως δαπανηρή κατασκευή με οπλισμένο σκυρόδεμα.

2 Η ελεύθερη διαμόρφωση

Σχέδιο του dom-ino από το LeCorbusier.

Άποψη του εσωτερικού, από χώρο διημέρευσης με θέα προς τη Στουρνάρη.

34

_Η υποχώρηση των υποστυλωμάτων σε σχέση με την εξωτερική όψη: Αυτή η κατασκευαστική τεχνική, εμφανίζεται σε πολλά έργα του Le Corbusier αυτή την περίοδο, όπως η Villa Cook, η Villa a Garches (1927) και επιτρέπει διαμόρφωση της όψης με συνεχή οριζόντια παράθυρα.

_Επειδή το πάτωμα βγαίνει έξω από τους στύλους που το στηρίζουν , σαν περιμετρικό μπαλκόνι , μεταφέρεται ολόκληρη η πρόσοψη πέρα από το σύστημα των στηριγμάτων. Έτσι, η πρόσοψη, χάνει τη στηρικτική της ιδιότητα και μπορούν να τραβηχτούν τα παράθυρα όσο επιθυμείται κατά μήκος, χωρίς άμεση σχέση με την εσωτερική διαίρεση. Τα παράθυρα, μπορούν να έχουν οποιοδήποτε μήκος θελήσει ο αρχιτέκτονας. Έτσι, η πρόσοψη διαθέτει ελεύθερη διαμόρφωση.

3 Ελεύθερη όψη

Εσωτερικό της Villa Cook,στο οποίο φαίνονται καθαρά τα «τραβηγμένα προς τα πίσω», υποστυλώματα, έτσι ώστε να σχηματίζεται η ελέυθερή της όψη.

Υποστύλωμα τραβηγμένο «προς τα πίσω» στην πολυκατοικία των Βαλεντή –Μιχαηλίδη, έτσι ώστε να σχηματιστεί η ελεύθερη όψη του κτιρίου. Φωτογραφία τραβηγμένη από τη διασταύρωση των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη, λίγο μετά την ολοκλήρωση του έργου.

35

4 Τα επιμήκη ανοίγματα

_Τα μεταλλικά συρόμενα παράθυρα, που η εφαρμογή τους αποτελεί καινοτομία, ανάμεσα στις παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές της εποχής και τονίζουν την οριζόντια διάσταση των ανοιγμάτων, που χρησιμοποιήθηκαν από το Le Corbusier στις πιο πάνω κατοικίες αλλά και σε αλλά έργα του, καθώς τα επιμήκη ανοίγματα, ήταν ένα από τα 5 σημεία της αρχιτεκτονικής που είχε διατυπώσει το 1926.

_ Το συνεχές παράθυρο στην πολυκατοικία Μιχαηλίδη: τα στηρίγματα, σχηματίζουν με τους ενδιάμεσους ορόφους ορθογώνια ανοίγματα στην πρόσοψη, μέσα από τα οποία μπαίνει στο εσωτερικό του σπιτιού, πλούσια, το φως και ο αέρας. Με αυτόν τον τρόπο, εξαφανίζονται τα ψηλά στενά παράθυρα. Έτσι, οι εσωτερικοί χώροι φωτίζονται ομοιόμορφα από τοίχο σε τοίχο. Πειράματα έχουν αποδείξει, ότι ένας φωτιζόμενος χώρος, φωτίζεται οχτώ φορές περισσότερο συγκριτικά με το αν το φως έμπαινε από ψηλά παράθυρα, ίδιας επιφάνειας. Το οπλισμένο σκυρόδεμα δίνει για πρώτη φορά τη δυνατότητα του μέγιστου φωτισμού.

Villa Cook

Villa Stein Villa Savoir Φωτογραφία στην οποία φαίνονται καθαρά τα γραμμικά ανοίγματα της πολυκατοικίας Βαλεντή-Μιχαηλίδη καθώς και τα ανοίγματα που αντιστοιχούν σε χώρους ύπνου και βρίσκονται στη γωνία του κτιρίου επί της οδού Στουρνάρη.

Σχέδιο της βόρειας όψης της πολυκατοικίας των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, επί των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη.

36

_Η επίπεδη σκεπή απαιτεί ωφέλιμη εκμετάλλευση. Με τη χρήση της, εξασφαλίζεται η ιδιωτική «έξοδος» από τον αστικό χώρο, ενώ η διαμόρφωση του δώματος, ως ένα είδος απεδαφικοποιημένης αυλής, με τη χρήση στοιχείων όπως η πέργκολα, αναρριχώμενα φυτά και νερό, υποκαθιστά την εμπειρία της χαμένης σχέσης με το ύπαιθρο και το έδαφος. Η υπερυψωμένη αυλή της κατοικίας, φέρνει τον προνομιούχο κάτοικο του ρετιρέ, σε μια ιδιαίτερη σχέση με την μεγάλη κλίμακα του αστικού ορίζοντα και τοπίου, διαμέσου της θέας. Έτσι, ο κήπος της σκεπής, γίνεται ένα πολυσύχναστο μέρος της πολυκατοικίας και οι κήποι στις σκεπές σημαίνουν για μια πόλη την επαναπόκτηση της χτισμένης επιφάνειας.

5 Οι κήποι της σκεπής

Το δώμα της Villa Weissenhoff με εμφανή τα δομικά στοιχεία.

Το δώμα της Villa Savoye. Η θέα από το δώμα της Villa Weissenhoff , στο οποίο διακρίνεται έντονο της στοιχείο της φύτευσης.Η θέα από το δώμα της πολυκατοικίας των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, επί των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη, με βόρειο προσανατολισμό.

Ο εξώστης του δώματος της πολυκατοικίας των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, επί των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη με έντονο το στοιχείο της φύτευσης.

37

_Το καμπύλο παράθυρο στο εσωτερικό αίθριο στο διαμέρισμα της οικογένειας Μιχαηλίδη, παραπέμπει σε αντίστοιχο χώρο της κατοικίας Cook του 1926, με τη διαφορά ότι το άνοιγμα τοποθετείται στην καμπύλη επιφάνεια.

_pilotis-στηρίγματα : Το στοιχείο της pilotis, δεν συναντάται στη συγκεκριμένη πολυκατοικία, καθώς, αφού βρίσκεται στη συμβολή δύο δρόμων, υπήρχε η ανάγκη εμπορικών χρήσεων στο χώρο του ισογείου.

6 Το καμπύλο παράθυρο

Άποψη από το εσωτερικό της Villa Cook.Κάτοψη Villa Cook Άποψη από το εσωτερικό του 5ΟΥ ορόφου της πολυκατοικίας των Βαλεντή-Μιχαηλίδη

38

_Υπάρχει μια αντίφαση, όσον αφορά την επιλογή του τελικού υλικού επένδυσης των τοιχοπετασμάτων της. Στην πολυκατοικία Στουρνάρη κ Ζαϊμη, είναι φανερή η χρήση της χρωματισμένης τσιμεντοκονίας αρτιφισιέλ, ενώ στα σχέδια των όψεων, που κατατέθηκαν στην πολεοδομία, δείχνει μια διαφορετική αρχιτεκτονική έκφραση, όσον αφορά το υλικό πλήρωσης, πιθανότατα ορθομαρμάρωσης, καθώς διαφαίνονται αρμοί και χαράξεις και η χρήση υλικού τυποποιημένου μεγέθους πάνω σε κάνναβο. Υποθέτουμε, ότι επέλεξαν το υλικό ορθομαρμάρωσης, έχοντας επιρροές από τους διαγωνισμούς που συμμετείχε το γραφείο του Le Corbusier και P. Jeanneret τα χρόνια που εργαζόταν στο παρισι ο Π. Μιχαηλίδης. Συγκεκριμένα, αναφερόμαστε στους εξής διαγωνισμούς : • Design for the Palace of the League of Nations στη Γενεύη το 1927 • Centrosoyus Building in Moscow 1928 • Palace of the sovi-ets in Moscow, καθώς και άλλα κτίρια μεγάλης κλίμακας, όπως το the swiss home at the cite universitaire in Paris, Salvation Army Refuge a Paris. _Πιθανολογούμε όμως, ότι τελικά επέλεξαν να χρησιμοποιήσουν την τσιμεντοκονία αρτιφισιέλ, καθώς οι τοπικές συνθήκες, ευδοκιμούσαν στη χρήση αυτού του υλικού αντί της ορθομαρμάρωσης κι αυτό είναι άλλωστε μια άποψη που έχει διατυπώσει και ο ίδιος ο Le Corbusier- ότι η επιλογή του υλικού και του τρόπου κατασκευής εξαρτάται άμεσα από τις δυνατότητες κατασκευής και τις συνθήκες που προσφέρει ο κάθε τόπος.

7 Ορθομαρμάρωση

Βόρεια όψη του Swiss home at the cite universotaire στο Παρίσι.

Σχέδιο της βόρειας όψης του Swiss home at the cite universotaire στο Παρίσι.

Σχέδιο του Palace of the Soviets in Moscow.

Σχέδιο γενικής άποψης του Centrosoyus Building στη Μόσχα. Άποψη του εξώστη του δώματος από την οδό ΖαΪμη.

Σχέδιο της βόρειας όψης της πολυκατοικίας των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, επί των οδών Στουρνάρη και Ζαϊμη.

5 Αντί επιλόγου

40

_Στο έργο των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, ο σχεδιασμός, αντιμετωπίζεται πρωταρχικά, ως προς την διερεύνηση των κτιριολογικών και των κατασκευαστικών παραμέτρων. Η αρχιτεκτονική που υιοθετούν οι αρχιτέκτονες, είναι μια τέχνη με λιτότητα , μέτρο ,πειθαρχημένη ελευθερία και σαφήνεια.“_Ανάμεσα στη ρητορική της νεωτερικότητας που χρησιμοποιούσαν οι σύγχρονοι τους, την επιθυμία της ρήξης με το παρελθόν και τα κλασικιστικά ιδεώδη , οι αρχιτέκτονες καλλιέργησαν στο μεσοπόλεμο και τη μεταπολεμική περίοδο, ένα είδος αρχιτεκτονικής έκφρασης , η οποία είχε τις αναφορές της στις διακυμάνσεις, τις μετατοπίσεις και τους ιδεολογικούς προβληματισμούς που προκύπτουν από τη στενή σχέση τους με την ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική του μοντερνισμού και την επαφή του Μιχαηλίδη με το Le Corbusier. H στερεή γνώση που προκύπτει από το έργο του Le Corbusier, τροφοδοτεί με δάνεια τις μεσοπολεμικές αποφάσεις των Βαλεντή-Μιχαηλίδη, και στο σχεδιασμό των πολυκατοικιών , η συνθετική αναζήτηση επικεντρώνεται στη διαμόρφωση χώρων με τη μεγίστη λειτουργικότητα και στην επίλυση της ελεύθερης προς το δρόμο όψης .” (1)_Είναι λογικό, πως η πολυκατοικία τους στη Στουρνάρη και Ζαΐμη, αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής και αποτελεί μια από τις πρώτες εκφράσεις του μοντέρνου κινήματος στην Αθήνα, καθώς πέρα από την έμφαση στη λειτουργικότητα ,τη σαφήνεια και καθαρότητα στο στατικό φορέα ,είναι φανερό πως όλη η συνθετική της προσέγγιση είχε ως βάση την κλίμακα του ανθρώπου .Είτε μιλάμε για τους χώρους της υπηρεσίας, που έχουν διαμορφωθεί με τη λογική του ελάχιστου απαραίτητου για τον άνθρωπο χώρο, είτε για τους υπόλοιπους χώρους των διαμερισμάτων, είναι εντυπωσιακές οι αναλογίες του κάθε χώρου, η σχέση που έχει με τους υπόλοιπους και η σχέση του με το δημόσιο χώρο. Πρόκειται δηλαδή, για ένα έργο σταθμό στην ιστορία της νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, που επηρέασε και τη μετέπειτα εξέλιξη της, επηρεάζοντας αρχιτέκτονες και δανείζοντας στοιχεία σε έργα που έγιναν κυρίως τα μεταπολεμικά χρονια.(π.χ. πολυκατοικία Βας. Σοφίας αρχ. Ν.Βαλσαμακης)_ Ίσως σήμερα 80 και πλέον χρόνια από τη στιγμή που ολοκληρώθηκε η συγκεκριμένη πολυκατοικία, είναι πιο εύκολο να ασκήσουμε μια ολοκληρωμένη κριτική, καθώς είχαμε τη δυνατότητα να μελετήσουμε το έργο αυτό μετά από τόσες αλλαγές στη δομή της κοινωνίας, αλλαγές που οφείλονται σε πολεμικές συγκυρίες, κοινωνικές μεταβολές, πληθυσμιακές μετακινήσεις , οικονομικές διακυμάνσεις που επέφεραν από το 30 μέχρι σήμερα αμέτρητες αλλαγές στην πόλη της Αθήνας, στο τρόπο ζωής των κατοίκων της, στις αξίες γης στην εξέλιξη της κάθε περιοχής . Γεννιέται, λοιπόν, το ερώτημα, πως προσαρμόστηκε το έργο των Βαλεντή- Μιχαηλίδη σε κάθε τέτοια αλλαγή και πώς σήμερα καλύπτει τις απαιτήσεις των ένοικων του που έχουν τελείως διαφορετικές ανάγκες από αυτές που είχαν οι αρχιτέκτονες στο μυαλό τους _Παρατηρώντας τις δυο εξωτερικές όψεις της πολυκατοικίας, δεν διακρίνεται κάποια ουσιαστική αλλαγή ως προς τη δομή της κατασκευής ,παρά μόνο η ανυπαρξία οποιασδήποτε συντήρησης, η απουσία ενοίκων σε μερικά (3 σε αριθμό) εγκαταλελειμμένα διαμερίσματα, καθώς και τα κιγκλιδώματα στην πόρτα εισόδου που προστεθήκαν τις 2 τελευταίες δεκαετίες και φανερώνουν το φόβο των κατοίκων και την υποβάθμιση της ευρύτερης περιοχής σε σχέση με την εποχή που κατασκευάστηκε.Στο εσωτερικό της πολυκατοικίας βέβαια, διαπιστώνουμε αρκετές τροποποιήσεις . Εκτός από το διαχωρισμό της μεζονέτας στον 4ο-5ο όροφο (που αναφέρθηκε νωρίτερα) και τη κακή συντήρηση, έχει καταργηθεί η κίνηση που προοριζόταν για το προσωπικό υπηρεσίας, ενώ σε πάνω από 3 διαμερίσματα έχει γίνει αλλαγή χρήσης από κατοικίες σε γραφεία. Έχει αλλάξει δηλαδή, ο λόγος για τον οποίο δημιουργήθηκαν , την κατοίκηση, και πλέον στεγάζουν επαγγελματικά γραφεία με αρκετούς υπαλλήλους .Σε όλα τα διαμερίσματα όμως, (συμπεραίνοντας από τα περισσότερα που καταφέραμε να επισκεφτούμε) όλοι οι χώροι που προορίζονταν για την υπηρεσία, έχουν ενσωματωθεί στον υπόλοιπο χώρο και έχουν συνήθως βοηθητική χρήση)_Ακριβώς αυτή η δυνατότητα του έργου αυτού να προσαρμόζεται στις εκάστοτε ανάγκες και εποχές είναι που μας εντυπωσίασε και μας παρακίνησε να εμβαθύνουμε στις αντιληψεις των αρχιτεκτόνων αλλά και στο τρόπο σχεδιασμού του . Ειδικά μετά την επίσκεψη στην πολυκατοικία ,όταν είδαμε σε ένα από τα διαμερίσματα του 3ου περισσότερα από 10 άτομα να εργάζονται σε εξαιρετικές συνθήκες εργασίας , χωρίς να έχουν αλλοιώσει σε μεγάλο βαθμό το προϋπάρχον διαμέρισμα , ενθουσιαστήκαμε με τις ποιότητες του κάθε χώρου ,τη σχέση του με το δημόσιο , την ποιότητα της κατασκευής του και των υλικών του ,τις οικοδομικές του λεπτομέρειες, αλλά και με την καθαρότητα των κινήσεων εντός του διαμερίσματος.Φεύγοντας από την πολυκατοικία εκείνη τη μέρα, είχαμε κατανοήσει σε μεγάλο βαθμό το όραμα των αρχιτεκτόνων της να παράξουν μια αρχιτεκτονική ποιοτική, ουσιώδη και διαχρονική. Μια αρχιτεκτονική που βασίζεται στην κλίμακα του ανθρώπου ,καθώς προορίζεται γι αυτόν, αναζητά τη μεγίστη δυνατή λειτουργικότητα , εμπεριέχει τη σχέση με το δημόσιο χώρο και δεν παύει ποτέ να συγκινεί ..

(1) Εκδόσεις Νήσος, Ο αρχιτέκτονας Θουκυδίδης Π.Βαλεντής,2007

6 Πηγές

42

1 Βιβλιογραφία

1) Alexiou,Zur Geschichte,σελίδα vii6,φωτ.5-72) Αμούργης,Η αρχιτεκτονική του μεσοπολέμου, σελίδα 147, φωτ.53) Αντωνακάκης,Μνήμη Βαλεντή,σελίδα 124) Αντωνιάδης,Σύγχρονη Ελληνική Αρχιτεκτονική, σελίδα 108,φωτ. 183-4,σελίδα 104,σημείωση 16,175) Γιακουμακάτος,Ντοκουμέντα του μεσοπολέμου,σελίδα 246) Γιακουμακάτος, Ο ευρωπαϊκός ρασιοναλισμός, σελίδα 86,σημείωση 89 (φωτ.63)7) Condaratos,κ.ά.,20th-century architecture Greece, σελίδες 36,80,142-38) Δαμάλα κ.ά.,Η αστική πολυκατοικία, σελίδες 127φωτ.4,129-1309) Δεκαβάλλας, Η αρχιτεκτονική του χθες και του σήμερα, σελίδες 26,28(εικ.2α)10) Flats in Athens,AJ 1947,σελίδες 344-34711) Giacumacatos,κ.ά.,L’Architettura della scuole,σελίδα 5812) Ζήβας,Βαλεντής 1908-1982,σελίδα 52,μ) Κονταράτος, Από τη γενιά του ΄30 στη γενιά του ’50,σελίδα 33 (εικόνα 2),13) Κωνσταντόπουλος, Η εμμονή του μοντέρνου-που δεν ήταν,σελίδα 48 (εικόνα 2)14) Lyghizos,Le movement Architectural en Grece,σελίδα x60,ο) Μαρμαράς,Η αρχιτεκτονική έκφραση στην πολυκατοικία,σελίδα 66 (εικόνα 11)15) Μπίρης , Αι Αθήναι από του 19ου στον 20ο αιώνα,σελίδες 311-31216) Τζάκου, Η εξέλιξη της πολυκατοικίας στην Αθήνα,σελίδες 132(εικόνα 1),13617) Τζιρτζιλάκης,Η αγωνία της επίδρασης στην ελληνική αρχιτεκτονική,σελίδα 55(εικόνα 2)18) Φιλιππίδης,Νεοελληνική Αρχιτεκτονική,σελίδες 224(φωτ.286),225,228-9,233,29519) Βαλεντής,Υπόμνημα(1950),σελίδες 3,1520) Βαλεντής,Βιογραφικόν Σημείωμα (ως 1963),σελίδα 121) Βαλεντής,Υπόμνημα 1966,σελίδα 1522) Βαλεντής,Βιογραφικόν Σημείωμα 1974,σελίδα 523) Βαλεντής,κ.ά.,Θ.Π.Βαλεντής 1908-1982,σελίδα 324) Hellinotehniki,1974,φωτ.2325) Kenneth Frampton,Le Corbusier,200126) Εκδόσεις Νήσος, Ο αρχιτέκτονας Θουκυδίδης Π.Βαλεντής,200727) W.Boesiger/H.Girsberger,Le Corbusier 1910-65,199328) Παναγιώτης Τουρνικιώτης, Η Διαγώνιος του Le Corbusier,201029) Ορέστης Β.Δουμάνης, Μεταπολεμική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα 1945-1983,1984

43

2 Ηλεκτρονικές πηγές

1) http://www.athensvoice.gr/article/design-home2) http://www.culture2000.tee.gr/ATHENS/GREEK/BUILDINGS/BUILD_TEXTS/B152_t3) https://letymbiotis.files.wordpress.com/2011/08/1930-modern-greek-architecture.pdf4) http://bill-files.blogspot.gr/2014_01_01_archive.html]5) http://courses.arch.ntua.gr/el/istoria_kai_uevria_5__monterna_arxitektonikh/ekpaideytiko_yliko/keimena_anaforas/le_corbusier_ta_pente_shmeia.html

44

7Πρωτογενές υλικό

45

1 Υλικό από αρχείο Μπενάκη

Κάτοψη τυπικού ορόφου

Κάτοψη ισογείου

Κάτοψη 4ου ορόφου

46

Κάτοψη 5ου ορόφου

Κάτοψη Δώματος

Όψεις