Έρικ ΧοµπσµπάουµΜνήµες της Βαϊµάρης

Μετάφραση: Αλέξανδρος Κεσσόπουλος

Ενδυµίων

Έρικ ΧοµπσµπάουµΜνήµες της Βαϊµάρης

Έρικ Χοµπσµπάουµ

Μνήµες της ΒαϊµάρηςΜετάφραση: Αλέξανδρος Κεσσόπουλος

Ενδυµίων

Έζησα την περίοδο που επηρέασε περισσότεροτη διαµόρφωση της προσωπικότητάς µου, τα χρόνια1931-33, ως γυµνασιόπαις και εκκολαπτόµενος ενεργόςκοµµουνιστής, στη θνήσκουσα ∆ηµοκρατία της Βαϊµά-ρης. Το φθινόπωρο του 2007 µου ζήτησαν να θυµηθώεκείνη την εποχή σε µια διαδικτυακή γερµανική συνέ-ντευξη, µε τίτλο «Ich bin ein Reisefuehrer in dieGeschichte» («Είµαι ένας ξεναγός στην Ιστορία»). Με-ρικές βδοµάδες αργότερα µίλησα στο ετήσιο δείπνο τωναποφοίτων –όσων ζουν ακόµα– του σχολείου όπου φοί-τησα όταν ήρθα στη Βρετανία, του St MaryleboneGrammar School, το οποίο δεν υπάρχει πια· στην οµι-λία µου, προσπάθησα να εξηγήσω τις αντιδράσεις ενόςδεκαπεντάχρονου που τον κουβάλησαν ξαφνικά σε τούτητη χώρα, το 1933. «Φανταστείτε», είπα στα υπόλοιπαµέλη των Old Philologians, του συλλόγου των αποφοί-των του σχολείου, «ότι είστε ανταποκριτής µιας εφηµε-ρίδας µε έδρα στο Μανχάταν, κι ο εκδότης σαςξαποστέλνει στην Οµάχα της Νεµπράσκα! Έτσι ένιωσαόταν πρωτοέφτασα στην Αγγλία, αφού είχα ζήσει δύοπερίπου χρόνια στο απίστευτα συναρπαστικό, το φίνοΒερολίνο της ∆ηµοκρατίας της Βαϊµάρης, µε το δια-νοητικά και πολιτικά εκρηκτικό κλίµα. Η Αγγλία ήτανµια τροµακτική απογοήτευση για µένα».

Το εξώφυλλο του εξαιρετικού, και θαυµάσια ει-κονογραφηµένου, βιβλίου του Έριχ Βάιτς Η Γερµανίατης Βαϊµάρης: υπόσχεση και τραγωδίαανακαλεί πολλές

[7]

µνήµες. Απεικονίζει την παλιά Πότσνταµερ Πλατζ πολύπροτού καταλήξει ένας σωρός ερειπίων στα χέρια τουΧίτλερ ή σε δείγµα της «ντίσνεϋλαντ αρχιτεκτονικής»,στην επανενωµένη Γερµανία. Βέβαια, τα café της πλα-τείας, γεµάτα µε άντρες που φορούσαν ρεπούµπλικες,όπως ο θείος µου, δεν ήταν το στέκι των Βερολινέζωνεφήβων. Ο λογισµός µας έτρεχε µάλλον σε βάρκεςστη λίµνη Βάνζεε, η οποία, τότε ακόµα, δεν παρέπεµπεστην έννοια της σχεδιασµένης γενοκτονίας.

Το διεθνές ενδιαφέρον για τη Βαϊµάρη και τηνκατάλυσή της αό τον Χίτλερ

Είναι δύσκολο να θυµηθεί κανείς (παρότι αυτόυπήρξε κεντρικό µοτίβο της ρητορικής του Χίτλερ, κατάτη διάρκεια της πληθώρας των εκλογικών αναµετρήσεων,οι οποίες –οποία ειρωνεία!– έλαβαν χώρα κατά το τε-λευταίο της έτος), ότι η ∆ηµοκρατία διήρκεσε µόλις δε-κατέσσερα χρόνια, από τα οποία µονάχα τα έξι,συµπιεσµένα ανάµεσα στα µατωµένα χρόνια της γέννη-σής της και την τελική καταστροφή του Μεγάλου Κραχ,διέθεταν µια επίφαση κανονικότητας. Το τεράστιο διε-θνές ενδιαφέρον για τη ∆ηµοκρατία της Βαϊµάρης είναι,εν πολλοίς, µεταθανάτιο και σχετίζεται µε την κατάλυσήτης από τον Χίτλερ. Γιατί αυτό ακριβώς το γεγονός πυ-ροδότησε τα ερωτήµατα για την άνοδο του Χίτλερ

[8]

στην εξουσία, καθώς και το αν αυτή θα µπορούσε νααποφευχθεί, ερωτήµατα τα οποία συζητιούνται ακόµαέντονα στους κόλπους των ιστορικών. Ο Βάιτς καταλή-γει, όπως και πολλοί άλλοι, ότι «η εξέλιξη αυτή δεν ήταν,σε καµιά περίπτωση, αναπόφευκτη. Το Τρίτο Ράιχ δενδηµιουργήθηκε λόγω κάποιας νοµοτέλειας», αλλά τοίδιο του το επιχείρηµά αφαιρεί σχεδόν κάθε νόηµα απόαυτή την πρόταση. Εν πάση περιπτώσει, για όσους ζού-σαµε το 1932 ήταν φανερό ότι η ∆ηµοκρατία της Βαϊ-µάρης βρισκόταν στη νεκρική της κλίνη. Το µόνοπολιτικό κόµµα που την υπεράσπιζε µε συνέπεια είχεσυρρικνωθεί στο 1,2%, ενώ οι εφηµερίδες που διαβά-ζαµε σπίτι διερωτώνταν κατά πόσον υπήρχε πολιτικόςχώρος για τους υποστηρικτές της.

Ο Χίτλερ, επίσης, ήταν αυτός δηµιούργησε τηνκοινότητα των προσφύγων, οι οποίοι διαδραµάτισανσπουδαίο ρόλο στις χώρες που τους υποδέχθηκαν –ρόλοδυσανάλογα µεγάλο µε τον αριθµό τους– και στουςοποίους η µνήµη της Βαϊµάρης οφείλει τόσα. Σίγουρα,η επίδρασή τους ήταν πολύ πιο σηµαντική –αν εξαιρέ-σουµε τον κόσµο του µπαλέτου– σε σχέση µε τους πρό-σφυγες που εγκατέλειψαν τη Ρωσία µετά το 1917, παρότιεκείνοι ήταν πολύ περισσότεροι. Τα καθιερωµένα παλαι-όθεν επαγγέλµατα –η ιατρική και η δικηγορία– έµεινανµάλλον ανεπηρέαστα, ωστόσο σε πεδία λιγότερο περί-κλειστα και, εν τέλει, στη δηµόσια ζωή, η επίδραση των

[9]

προσφύγων ήταν βαρύνουσα. Στη Βρετανία οι εµιγκρέ-δες µεταµόρφωσαν την ιστορία της τέχνης και τον πολι-τισµό της εικόνας, όπως και τα µέσα µαζικήςενηµέρωσης µέσω των καινοτοµιών που εισήγαγαν οι εκ-δότες, οι δηµοσιογράφοι, οι φωτογράφοι και σκιτσο-γράφοι που ήρθαν από την ηπειρωτική Ευρώπη.

Η ολιτισµική ακτινοβολία της Βαϊµάρης

Τα βασικά επιτεύγµατα της ∆ηµοκρατίας τηςΒαϊµάρης και οι λόγοι για τους οποίους οι µη Γερµανοίεπιδεικνύουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτήν δεν είναι πο-λιτικοί, αλλά διανοητικοί και πολιτισµικοί. Ο κόσµοςσήµερα θυµάται το κίνηµα του Μπαουχάους, τονΤζωρτζ Γκρος, τον Μαξ Μπέκµαν, τον Βάλτερ Μπέν-γιαµιν, τον σπουδαίο φωτογράφο Άουγκουστ Ζάντερ,καθώς και µια σειρά αξιόλογες κινηµατογραφικές ταινίες.Ο Βάιτς διαλέγει έξι ονόµατα: τον Τόµας Μαν, τονΜπρεχτ, τον Κουρτ Βάιλ, τον Χάιντεγκερ, τον λιγότερογνωστό θεωρητικό Ζήγκφριντ Κρακάουερ και την καλ-λιτέχνιδα Χάνα Χεχ. Θα µπορούσε κανείς να προσθέσεικαι άλλα ονόµατα, όπως, λ.χ., τον Καρλ Σµιτ στονχώρο της (τόσο σπάνιας) διανοούµενης ∆εξιάς, τονΕρνστ Μπλοχ στην άκρα Αριστερά και τον µέγα ΜαξΒέµπερ στο Κέντρο.

[10]

Το 1933, µόνο ο Τόµας Μαν και µερικές κινη-µατογραφικές ταινίες είχαν καταφέρει να συγκινήσουναληθινά ένα ευρύτερο κοινό εκτός της Κεντρικής Ευρώ-πης· κι ίσως εδώ πρέπει να προσθέσουµε µια περιορι-σµένη οµοφυλοφιλική υποκουλτούρα, η οποίαανακάλυψε τα θέλγητρα του Βερολίνου κατά τα τελευ-ταία χρόνια της Βαϊµάρης. Ο Μαν, φυσικά, ήταν ανα-γνωρισµένος καλλιτέχνης πολύ πριν το 1914. Κέρδισετο βραβείο Νόµπελ το 1929, όχι όµως για το αριστούρ-γηµά του, Το µαγικό βουνό, το οποίο έγραψε την εποχήτης Βαϊµάρης, αλλά για το παλαιότερο έργο του ΟιΜπούντενµπροκ. Ποιος όµως είχε ακουστά, στην Αγ-γλία, τον Φραντς Μαρκ, τα γαλάζια άλογα του οποίουστόλιζαν τον διάδροµο του γυµνασίου µου, µέχρι πουτο νέο καθεστώς τα αποµάκρυνε µαζί µε τον διευθυντήµας, υποστηρικτή της ∆ηµοκρατίας;

Την εποχή εκείνη το Παρίσι ήταν η αδιαµφι-σβήτητη πρωτεύουσα των εικονιστικών τεχνών, ενώ ηΒιέννη παρέµενε η γενέτειρα της µουσικής, τόσο τηςκλασικής όσο και της ελαφράς. Τα γερµανικά δεν απο-τελούσαν πια µια ευρέως οµιλούµενη γλώσσα στη ∆ύση,αν εξαιρέσουµε τους ανθρώπους της διασποράς στηνάλλη πλευρά του Ατλαντικού, ούτε και πολυδιαβάζοντανέξω από τον κύκλο των λογίων µελετητών της κλασικήςεποχής. Ακόµη και σήµερα, µόνο όσοι µιλούν γερµα-νικά αναγνωρίζουν τον Μπρεχτ όχι µόνο ως δραµα-

[11]

τουργό αλλά και ως έναν από τους µεγάλους λυρικούςποιητές του 20ού αιώνα. Το µόνο λογοτεχνικό είδος τηςεποχής της Βαϊµάρης που υπερέβη τα όρια της Κεντρι-κής Ευρώπης ήταν το αντιπολεµικό µυθιστόρηµα τουτέλους της δεκαετίας του 1920, µε σηµαντικότερο εκ-πρόσωπο το Ουδέν νεώτερον από το δυτικό µέτωπο τουΈριχ Μαρία Ρεµάρκ. Κινηµατογραφήθηκε φυσικά απότην Universal, τη µόνη εταιρεία του Χόλυγουντ µε γερ-µανό ιδιοκτήτη.

Πολιτικά ρεύµατα, δηµοκρατία και ολιτισµός

Αν κοιτάξουµε προς τα πίσω, ποιο είναι το ιδι-αίτερο χαρακτηριστικό, όσον αφορά τον πολιτισµό,αυτής της βραχύβιας γερµανικής δηµοκρατίας, τηνοποία κανένας δεν είχε επιθυµήσει στ’ αλήθεια και τηνοποία οι περισσότεροι Γερµανοί την αποδέχθηκαν, στηνκαλύτερη περίπτωση, ως faute de mieux (το µη χεί-ρον); Κάθε Γερµανός είχε ζήσει τρεις κοσµογονικέςεµπειρίες: τον Μεγάλο Πόλεµο· την αυθεντική, αν καιαποτυχηµένη, γερµανική επανάσταση, η οποία ανέτρεψετο καθεστώς του ηττηµένου Κάιζερ· και τον ΜεγάλοΠληθωρισµό του 1923, µια σύντοµη ανθρωπογενή κα-ταστροφή, που εξευτέλισε ξαφνικά εντελώς την αξίατου χρήµατος. Η πολιτική ∆εξιά, προσκολληµένη στηνπαράδοση, αντισηµιτική, αυταρχική και οχυρωµένηγερά µέσα στους θεσµούς που επιβίωσαν από το Ράιχ

[12]

του Κάιζερ (θυµάµαι ακόµη τον τίτλο του βιβλίου τουTέοντορ Πλιβιέ που εκδόθηκε το 1932,O Κάιζερ έφυγε,οι στρατηγοί παρέµειναν), αρνήθηκε πλήρως τη δηµο-κρατία. Θεωρούσε τη Βαϊµάρη µη νοµιµοποιηµένη καιτη Συνθήκη των Βερσαλλιών αχρείαστη εθνική ντροπή,κι ο στόχος της ήταν να απαλλάξει, το ταχύτερο δυνατό,τη χώρα από τα δύο αυτά δεινά.

Ωστόσο, όλοι σχεδόν οι Γερµανοί, συµπερι-λαµβανοµένων και των κοµµουνιστών, ήταν φανατικοίπολέµιοι των Βερσαλλιών και των ξένων κατακτητών.Μπορώ ακόµα να ανακαλέσω στη µνήµη µου το πε-ρίεργο συναίσθηµα που ένιωθα όταν, παιδί ακόµα, αντί-κριζα από το τρένο τη γαλλική σηµαία να κυµατίζει σταφρούρια της Ρηνανίας: µου φαινόταν, κατά κάποιοντρόπο, αφύσικο. Όντας ταυτόχρονα Άγγλος καιΕβραίος (στο σχολείο ήµουν «der Englaender» [ο Εγ-γλέζος]), δεν αισθάνθηκα ποτέ ιδιαίτερη έλξη για τονγερµανικό εθνικισµό των συµµαθητών µου, και πολύ πε-ρισσότερο βέβαια για τον ναζισµό, µπορούσα όµως νααντιληφθώ πολύ καλά τη γοητεία που ασκούσαν και οιδυο τους στα αγόρια της Γερµανίας. Όπως δείχνει οΒάιτς, η αυταρχική ∆εξιά αποτελούσε πάντα τον βασικόκίνδυνο, τόσο στο πεδίο της πολιτικής όσο και –µέσωτης παγιωµένης και διαδεδοµένης στον λαό εχθρότηταςπρος την «Kulturbolschebismus» (την µπολσεβίκικηκουλτούρα)– στο πεδίο του πολιτισµού.

[13]

Οι πιο σηµαντικοί διανοητές του Κέντρου –οΜαν, o Μαξ Βέµπερ, ο Βάλτερ Ρατενάου, που δεν είχανµια αυθόρµητη, ενστικτώδη προσήλωση στη δηµοκρα-τία, αλλά ωθούνταν σε αυτή τη κατεύθυνση λόγω τουφόβου της πολεµοχαρούς ∆εξιάς– αιτιολογούσαν τηναναγκαιότητα του δηµοκρατικού πολιτεύµατος περιγρά-φοντάς το ως τον διάδοχο ενός Ράιχ που δεν µπορούσενα παλινορθωθεί. Την ίδια στάση, φυσικά, επέδειξαν καιτα κυριότερα κόµµατα του συστήµατος: η πλειοψηφίατων σοσιαλδηµοκρατών, που στην πραγµατικότητα δενείχαν θελήσει την αποποµπή του Κάιζερ, καθώς και τοΚαθολικό Κέντρο που µετά την επανάσταση µετατρά-πηκε από οµάδα πίεσης για θρησκευτικά ζητήµατα σεκυβερνητικό κόµµα. Πέραν αυτών, η πολιτική Αριστερά,η οποία, σε µεγάλο βαθµό, συγκροτήθηκε στη βάση τηςεναντίωσής της στον Α΄ Παγκόσµιο Πόλεµο –βαριάτραυµατισµένη από την αποτυχηµένη επανάσταση του1918 και εισπράττοντας το µίσος της παλιάς άρχουσατάξη που κατόρθωσε να επιβιώσει– , δεν ήταν λιγότεροαπορριπτική, έναντι της ∆ηµοκρατίας, από τη ∆εξιά. ΤοΚοµµουνιστικό Κόµµα, στο οποίο προσχώρησαν ταµισά από τα στελέχη που αποχώρησαν από το SPDλόγω της αντίθεσής τους στον πόλεµο, απέκτησε µια µα-ζική βάση, που πρέσβευε µια αδιάλλακτη αντιπολίτευσητης εργατικής τάξης. Αρκετά µεγάλη ώστε να εµποδίσειτη δηµιουργία ενός µακρόβιου καθεστώτος που θα απέ-κλειε τη ∆εξιά, το µόνο που συνεισέφερε τελικά η Αρι-

[14]

στερά αυτή στην πολιτική ζωή στάθηκε η απαρέσκειαγια τη ∆ηµοκρατία.

Για λόγους που µπορούµε εύκολα να αντιλη-φθούµε, µια σειρά δηµιουργικοί καλλιτέχνες, που είχανριζοσπαστικοποιηθεί τόσο από τα δεινά του πολέµουόσο και από την ελπίδα και τη λύσσα που άφησε πίσωτης η χαµένη επανάσταση, ελκύονταν από αυτήν· και,πράγµατι, τα επιτεύγµατα µιας σειράς προσωπικοτήτωντης Βαϊµάρης βασίζονταν κυρίως στην έντονη απέχθειάτους για τη δηµοκρατία. Ακόµη και αληθινά µεγάλα τα-λέντα, όπως ο Τζωρτζ Γκρος και ο Κουρτ Βάιλ, έχασαντο νεύρο τους µετά το 1933, όταν µετανάστευσαν στιςΗνωµένες Πολιτείες, βρίσκοντας, κατά κάποιον τρόπο,τη βολή τους. Αυτό ισχύει ακόµη περισσότερο για µι-κρότερης εµβέλειας ταλέντα, στον κύκλο των εξπρεσιο-νιστών, συγγραφείς και καλλιτεχνείς οι οποίοι,ωθούµενοι από τον πόνο και την οργή και θέλοντας νααφήσουν το ίχνος τους στην εποχή, έψαχναν τρόπους γιανα εκφράσουν ένα άκεφο συναίσθηµα ως επιστέγασµατων φωνών τους. Και, εν πολλοίς, ενάντια σε όλους αυ-τούς, η Βαϊµάρη κατορθώνει να βρει ένα στίγµα που εκ-φράζει τη δικιά της φωνή, µετά τα χρόνια του ΜεγάλουΠληθωρισµού: ένα στίγµα σκληροτράχηλο, µακριά απόσυναισθηµατισµούς, παθιασµένο, µε αυτό το ιδιαίτεροπάθος που έβρισκες στα καµπαρέ, στο πλαίσιο του ρεύ-µατος της «Neue Sachlichkeit» («Νέα Αντικειµενικό-

[15]

τητα»). Για µένα, η Βαϊµάρη µιλά ακόµη και σήµερα,όπως το 1932, µε τη φωνή του Μαχαγκόνυ και της Όπε-ρας της πεντάρας, του Μπερλίν Αλεξάντερπλατς τουΝτέµπλιν, µε τη φωνή του παραγνωρισµένου ΈριχKέστνερ ή µε τα σκαµπρόζικα πολιτικά τραγούδια τουΈριχ Βάινερτ.

Μια ολιτισµική ρωτοορίαευρωαϊκών διαστάσεων

Η Βαϊµάρη, όµως, δεν ήταν µονάχα γερµα-νικό φαινόµενο. Ο Βάιτς, το βιβλίο του οποίου αποτελείµια θαυµάσια εισαγωγή στον κόσµο της, µάλλον την κα-λύτερη που διαθέτουµε, κάνει πολλές καίριες επισηµάν-σεις: µιλάει για τον βερολινο-κεντρισµό του πολιτισµούτης Βαϊµάρης, ο οποίος τον διακρίνει από την προ του1914 Γερµανία, όπου τα ακµάζοντα καλλιτεχνικά κέ-ντρα ήταν το Μόναχο και η Λειψία. Παρ’ όλα αυτά,υποτιµά τον ρόλο του πολιτισµού της Βαϊµάρης που λει-τούργησε ως χωνευτήρι για τον χώρο ο οποίος µετάτο 1917 παρήγαγε µια µείζονα πρωτοπορία στο διανοη-τικό και καλλιτεχνικό πεδίο: της µετεπαναστατικής Κε-ντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Το κύρος τουΠαρισιού, «της πρωτεύουσας του 19ου αιώνα», συσκό-τιζε το γεγονός ότι κατά τον Μεσοπόλεµο δεν είχε πλέοννα προσφέρει κάτι ρηξικέλευθo, σε µείζονα κλίµακα,εκτός από τον υπερρεαλισµό, ο οποίος, σε µεγάλο

[16]

[17]

βαθµό, προερχόταν από το πολυεθνικό κίνηµα του ντα-νταϊσµού των κεντροευρωπαίων προσφύγων της Ζυρί-χης.

Με περισσότερα από 7.000 περιοδικά και38.000 βιβλία το 1927 και διαθέτοντας την πιο εντυπω-σιακή κινηµατογραφική βιοµηχανία εκτός Χόλυγουντ,η Γερµανία αποτελούσε µια απέραντη αγορά. Με τηνπτώση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, απορρό-φησε, όπως ήταν φυσικό, το ταλέντο που πλεόναζε σεό,τι είχε αποµείνει από την Αυστρία. Τι θα ήταν άραγεοι κινηµατογραφικές ταινίες της Βαϊµάρης χωρίς τηΒιέννη, χωρίς τον Φριτς Λανγκ, τον Γκ. Παµπστ, τονΒίλντερ, τον Πρέµινγκερ ή τον Πέτερ Λορ; Η πλειάδατων πρωταγωνιστών της –ο Κόνραντ Βάιντ, ο Έµιλ Γιάν-νιγκς η Μάρλεν Ντήτριχ, η Ελίζαµπετ Μπέργκνερ–µαθήτευσαν κοντά στον Βιεννέζο Μαξ Ράινχαρντ, τονάνθρωπο που επηρέασε περισσότερο από οποιονδήποτεάλλο το γερµανόφωνο θέατρο. Στο Βερολίνο η οικογέ-νειά µου, πρόσφυγες από τη Βιέννη, συνέχισε την κοι-νωνική της ζωή επικεντρωµένη, σε µεγάλο βαθµό, γύρωαπό άλλους εκπατρισµένους Αυστριακούς, συγγενείς καιφίλους.

Για διαφορετικούς αλλά εξίσου προφανείς λό-γους, η Γερµανία αποτελούσε το βασικό παράθυρο τηςΡωσίας προς τη ∆ύση. Το Βερολίνο υπήρξε ταυτόχρονα

τόσο το κέντρο των αντισοβιετικών εµιγκρέδων όσο καιο πρώτος σταθµός στις εκδροµές προς τη ∆ύση τωννέων Σοβιετικών διανοουµένων και επαναστατών καλλι-τεχνών· κάποιοι απ’ αυτούς, µάλιστα, εξέδωσαν εκεί έναπολύγλωσσο περιοδικό. ∆εν πρέπει ακόµα να ξεχνάµεότι, όλο το διάστηµα που διατηρούνταν η µάταια προσ-δοκία της επανάστασης στη Γερµανία, η επίσηµηγλώσσα της Κοµµουνιστικής ∆ιεθνούς δεν ήταν τα ρω-σικά αλλά τα γερµανικά.

Αναπόφευκτα, αυτό το πολιτιστικό µείγµα απε-δείχθη γόνιµο για τον πολιτισµό της Βαϊµάρης και, εντέλει, της ∆ύσης. Το Μπαουχάους υπήρξε µια κολεκτίβαΓερµανών, Αυστρο-Ούγγρων, Ρώσων, Ελβετών και Ολ-λανδών. Είναι χαρακτηριστικό ότι η «Κονστρουκτιβι-στική ∆ιεθνής», όπως την ονόµασε ο Τζων Willet,ιδρύθηκε από µια οµάδα Ούγγρων, Ολλανδών, Βέλγων,Ρουµάνων, Σοβιετικών Ρώσων και Γερµανών, σε µια συ-νάντηση στη Βαϊµάρη, µε µελλοντική έδρα το Βερολίνο.Αυτός ήταν ο πολιτισµός που οι Γερµανοί εµιγκρέδεςεισήγαγαν στις χώρες όπου βρήκαν άσυλο.

Συχνά, επίσης, παραβλέπουµε σήµερα τον κε-ντρικό διεθνή ρόλο της Γερµανίας της Βαϊµάρης στοπεδίο της επιστήµης του 20ού αιώνα. Ο Αϊνστάιν και οΜαξ Πλανκ προσέδωσαν αίγλη στο Βερολίνο, ενώ τοΓκαίτιγκεν υπό τον Μαξ Μπορ, υπήρξε, µαζί µε το Καί-

[18]

µπριτζ, ο καταλύτης της επανάστασης της κβαντικής µη-χανικής, της «boy physics» όπως αποκαλούνταν, η κοινήδιάλεκτος της οποίας, όπως και η γλώσσα του διεθνούςκοµµουνισµού, ήταν τα γερµανικά. Ο Χάιζενµπεργκ, οΠάουλι, ο Φέρµι, ο Οπενχάιµερ, ο Τέλερ, εργάστηκανή σπούδασαν, όλοι τους, στη Γερµανία. Η πιο λαµπρήαπόδειξη για τον κοµβικό ρόλο της Γερµανίας της Βαϊ-µάρης στην επιστήµη, είναι τα 15 βραβεία Νόµπελ στοπεδίο των επιστηµών που απονεµήθηκαν σε Γερµανούςκατά τη διάρκεια των 14 της ετών, αριθµό που οι επίγο-νοι χρειάσθηκαν πενήντα χρόνια για να τον ισοφαρίσουν.

Κανένας δεν έδωσε εγκαίρωςτη δέουσα σηµασία στον Χίτλερ

Αυτή ήταν η τελευταία φορά που η Γερµανίαβρέθηκε στο επίκεντρο της νεωτερικότητας και της δυ-τικής σκέψης. Θα µπορούσε να τα καταφέρει καλύτερα,εάν στη συνέχεια δεν αναλάµβανε τα ηνία το πλήρωµαυπό την αρχηγία του Χίτλερ που οδήγησε το σκάφος σεναυάγιο, αλλά µια πιο παραδοσιακή αντιδραστική κυ-βέρνηση. Παρ’ όλα αυτά, εκ των υστέρων, διαπιστώ-νουµε ότι ένα τέτοιο ενδεχόµενο ήταν τόσο απίθανο όσοκαι η προοπτική να εµποδιστεί η άνοδος του Χίτλερστην εξουσία µέσω της συγκρότησης ενός πλατιού αντι-φασιστικού µετώπου. Η πραγµατικότητα είναι ότι κανείς,

[19]

ούτε η ∆εξιά ούτε το Κέντρο ούτε η Αριστερά, δεν αντε-λήφθη τις πραγµατικές διαστάσεις του εθνικοσοσιαλι-σµού του Χίτλερ, ενός εντελώς πρωτοφανούς κινήµατος,οι στόχοι του οποίου ήταν πέρα για πέρα ασύλληπτοιµε τη λογική. Ακόµα και τα εν δυνάµει θύµατά του δεναναγνώριζαν ολότελα τον κίνδυνο. Μετά τις εκλογές τουκαλοκαιριού του 1932, στις οποίες οι ναζί αναδείχθηκανπρώτο κόµµα χωρίς όµως να διαθέτουν την πλειοψηφίαστο Κοινοβούλιο, ο (Εβραίος) εκδότης της Tagebuch,µιας εβδοµαδιαίας αριστερής-φιλελεύθερης εφηµερίδαςπου παίρναµε στο σπίτι, δηµοσίευσε ένα άρθρο, ο τίτλοςτου οποίου µου φάνηκε, από τότε ακόµη, αυτοκτονι-κός. Και αυτή τη στιγµή, τον έχω µπρος στα µάτια µου:«Lasst ihn heran!» («Γιατί να µην του δώσουµε την εξου-σία;»). Έπειτα από µερικούς µήνες, οι αντιδραστικοί πουπεριστοίχιζαν τον γηραιό Πρόεδρο Χίντενµπουργκ, µεπολύ διαφορετικές προθέσεις, διευκόλυναν υπογείως τονδιορισµό του Χίτλερ ως καγκελαρίου, θεωρώντας ότι θαµπορούσαν να τον ελέγχουν.

Όλες οι απόπειρες να παρουσιαστεί η ∆ηµο-κρατία της Βαϊµάρης ως πιο στέρεη και σταθερή, ακόµακαι προτού ξεσπάσει ο παγκόσµιος οικονοµικός κατα-κλυσµός, µοιάζουν µε σφυρίγµατα των ιστορικών µεςστο σκοτάδι. Το καθεστώς της Βαϊµάρης διέγραψε µιασύντοµη τροχιά, µέσα από τα ερείπια ενός πεθαµένουαλλά άταφου παρελθόντος προς ένα ξαφνικό αλλά ανα-

[20]

µενόµενο τέλος και ένα άγνωστο µέλλον. Για τους γονείςµας, αποτελούσε υπόσχεση ενός παρελθόντος που δενθα ξαναποκτούσαν ποτέ, ενώ εµείς ονειρευόµασταν ένασπουδαίο αύριο· οι «Άριοι» συµµαθητές µου –κοµµου-νιστές, όπως και εγώ– το οραµατίζονταν υπό τη µορφήµιας εθνικής αναγέννησης, καθώς η παγκόσµια επανά-σταση είχε αρχίσει τον Οκτώβρη του 1917.

Ακόµη και τα λίγα χρόνια της «κανονικότητας»ερείδονταν στην πρόσκαιρη ηρεµία ενός ηφαιστείου πουµπορούσε να εκραγεί ανά πάσα στιγµή. Ο σπουδαίοςάνθρωπος του θεάτρου, o Μαξ Ράινχαρντ, το γνώριζεαυτό. «Αυτό που αγαπώ», έλεγε, «είναι η γεύση της πα-ροδικότητας στη γλώσσα – κάθε χρονιά µπορεί να είναιη τελευταία». Αυτή η αίσθηση, λοιπόν, προσέδιδε στονπολιτισµό της Βαϊµάρης µια γεύση µοναδική: γεννούσεµια αιχµηρή δηµιουργικότητα, µια περιφρόνηση για τοπαρόν, µια διάνοια που δεν την περιόριζαν οι συµβάσεις,µέχρι τον ξαφνικό και αµετάκλητο θάνατο. Οι στιγµέςκατά τις οποίες αντιλαµβάνεται κανείς ότι η Ιστορία έχειαλλάξει είναι σπάνιες, αλλά ετούτη ήταν µια απ’ αυτές.Γι’ αυτό τον λόγο βλέπω ακόµη τον εαυτό µου να περ-πατά από το σχολείο προς το σπίτι, µαζί µε την αδερφήµου, το κρύο εκείνο απόγευµα της 30ής Ιανουαρίου1933 και να αναλογίζεται τι σήµαιναν τα νέα της ανάρ-ρησης του Χίτλερ στο αξίωµα του καγκελαρίου. Μερικέςµέρες αργότερα, κάποιος µού έφερε τον πολύγραφο της

[21]

SSB, της κοµµουνιστικής οργάνωσης του σχολείου τηςοποίας ήµουν µέλος, για να τον κρύψω κάτω απ’ το κρε-βάτι µου. Θεωρούσαν ότι στο διαµέρισµα ενός ξένου θαήταν πιο ασφαλής. Αλλά από εκείνη τη στιγµή και µετά,πουθενά δεν ήταν ασφαλής. Παρ’ όλα αυτά, ήταν µιαπαράξενη και υπέροχη εποχή, κατά την οποία ο καθέναςµπορούσε να ανακαλύψει τον εαυτό του και τον κόσµοσε ένα Βερολίνο που φάνταζε ως η δυνάµει πρωτεύουσατου 20ού αιώνα, µέχρι τη στιγµή που οι βάρβαροι πήραντην εξουσία. Όποτε πηγαίνω σήµερα στο Βερολίνο, αι-σθάνοµαι ακόµη ότι δεν συνήλθε ποτέ από το 1933.

Το κείµενo του Eric Hobsbawm «Memories of Weimar» δη-µοσιεύθηκε στο LondonReview of Books, Το βιβλίο τουEric Weitz, στο οποίο αναφέρεται, είναι το Weimar Germany:Promise and Tragedy, Princeton University Press, Πρίνστον2007.

[22]

ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥΈρικ Χοµπσµπάουµ Μνήµες της Βαϊµάρης

ΣΕ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗΑλέξανδρου Κεσσόπουλου

ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΨΗΦΙΑΚΑΑΠΟ ΤΟΝ ΕΝ∆ΥΜΙΩΝΑ ΩΣ ΜΙΚΡΗ ΕΠΙ∆ΕΙΞΗ

ΤΩΝ ∆ΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝΤΗΣ ΝΕΑΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ

ΣΥΜΒΑΛΛΟΝΤΑΣ ΣΤΗ ∆ΙΑ∆ΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥΚΑΙ ΧΩΡΙΣ ΚΑΝΕΝΟΣ ΕΙ∆ΟΥΣ ΑΛΛΗ ΑΞΙΩΣΗ

ΑΘΗΝΑΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2013