Λογοτεχνικοί χαρακτήρες

Οι χαρακτήρες είναι βασικό δοµικό στοιχείο κάθε µυθοπλαστικού έργου και από πολύ νωρίς προκάλεσαν το ενδιαφέρον των θεωρητικών της λογοτεχνίας. Σε γενικές γραµµές δύο είναι οι τάσεις της κριτικής σε σχέση µε τους χαρακτήρες: η πρώτη από αυτές υιοθετεί τις παραδοσιακότερες µιµητικές θεωρίες και η δεύτερη αποδέχεται τα πορίσµατα και τις µεθόδους των πιο σύγχρονων θεωριών. Η πρώτη τάση θεωρεί τους χαρακτήρες ως «αληθινά πρόσωπα», που ξεπερνούν τα πλαίσια του κειµένου στο οποίο παρουσιάζονται, και η δεύτερη τάση τους θεωρεί ως «κειµενικές λειτουργίες», που έχουν δηµιουργηθεί από τον συγγραφέα για να εξυπηρετούν την πλοκή.

Οι µιµητικές-αντανακλαστικές θεωρίες ξεκινούν από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη και πρεσβεύουν ότι τα έργα της τέχνης, συνεπώς και της λογοτεχνίας, αναπαριστούν τον πραγµατικό κόσµο1. Ως και τα τέλη του 19ου αιώνα η παραδοσιακή λογοτεχνική κριτική θεωρούσε τους λογοτεχνικούς χαρακτήρες ως πιστές αναπαραστάσεις των πραγµατικών ανθρώπων, πρόσωπα όπως αυτά που συναντούµε καθηµερινά στην κοινωνία, ή που, τουλάχιστον, διαθέτουν αληθοφάνεια.

Σε αντιδιαστολή προς τις µιµητικές θεωρήσεις του λογοτεχνικού χαρακτήρα τίθενται οι φορµαλιστικές-δοµιστικές θεωρίες, οι οποίες, επηρεασµένες από την δοµική γλωσσολογία, ενδιαφέρθηκαν πρώτιστα για την µορφή-φόρµα των έργων της τέχνης και εξέτασαν τη λογοτεχνία µε ενδοκειµενικά κριτήρια. Σύµφωνα µ’ αυτές οι χαρακτήρες είναι υποταγµένοι στη δράση-πλοκή των λογοτεχνικών έργων και δεν αποτελούν «αληθινά πρόσωπα», αλλά κειµενικές-λεκτικές κατασκευές, που εξυπηρετούν λειτουργίες 2 αυτής της συγκεκριµένης πλοκής. Έτσι, οι χαρακτήρες παίζουν έναν πολύ περιορισµένο αριθµό ρόλων3, παρά τη φαινοµενική ποικιλία τους.

Ανάµεσα στις δύο τάσεις της κριτικής που προαναφέρθηκαν τοποθετείται µία τρίτη, ενδιάµεση τάση, που θεωρεί ότι οι χαρακτήρες έχουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, µοιάζουν µε ανθρώπινες οντότητες, χωρίς όµως να είναι πραγµατικοί άνθρωποι, αφού υπάρχουν µόνο µέσα στα πλαίσια της µυθοπλαστικής αφήγησης. Η θεωρία που θα παρουσιάσουµε παρακάτω µε συντοµία ανήκει σ’ αυτήν την τάση της κριτικής και διατυπώνεται από την Shlomith Rimmon-Kenan στο έργο της Narrative fiction: Contemporary Poetics.

Η Rimmon-Kenan4 θεωρεί τους χαρακτήρες τόσο ως λεκτικές κατασκευές, στο επίπεδο του κειµένου, όσο και ως πρόσωπα που µοιάζουν µε τους πραγµατικούς ανθρώπους, στο επίπεδο της ιστορίας. ∆εν δίνει προτεραιότητα στην πλοκή έναντι του χαρακτήρα, αλλά υποστηρίζει πως πρέπει να εξετάσουµε αυτά τα δύο στοιχεία στην αλληλεξάρτησή τους. Θεωρεί ότι οι χαρακτήρες συντίθενται κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης µέσω κάποιων ενδείξεων (indicators) που οδηγούν τον αναγνώστη στην αναγνώριση των χαρακτηριστικών γνωρισµάτων (traits) του χαρακτήρα. Η διαδικασία αυτή ακολουθεί διάφορα στάδια κατηγοριοποιήσεων των ενδείξεων µε βάση τις αρχές της επανάληψης, της οµοιότητας, της αντίθεσης και του υπαινιγµού και ολοκληρώνεται στο τέλος της ανάγνωσης µε την ολοκληρωµένη εικόνα του χαρακτήρα. Όλα τα χαρακτηριστικά γνωρίσµατα αποδίδονται σε ένα «Κύριο Όνοµα», το όνοµα του χαρακτήρα, που θεωρείται από την Rimmon-Kenan ως ένας ιδιαίτερα σηµαντικός παράγοντας συνοχής του χαρακτήρα. Σ’ αυτή τη διαδικασία ο αναγνώστης µπορεί να αναιρέσει προγενέστερα συµπεράσµατά του που δεν επιβεβαιώνονται από νέα στοιχεία που προέκυψαν για τον χαρακτήρα στην εξέλιξη της δράσης ή και να διαπιστώσει ότι ο χαρακτήρας που εξετάζει αλλάζει, εξελίσσεται µέσα στην ιστορία.

1 Ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του τονίζει ιδιαίτερα τον µιµητικό χαρακτήρα των ειδών της αρχαίας ποίησης, διακρίνοντας όµως ως προς τα µέσα και το αντικείµενο της µιµήσεώς τους. Ορίζει την τραγωδία ως µίµηση «πράξεως σπουδαίας και τελείας» (1449b), και υποτάσσει το «ήθος» (δηλ. τον χαρακτήρα) των προσώπων στις επιταγές της πλοκής: «∆εν πράττουν λοιπόν (οι ήρωες) για να µιµηθούν τα ήθη, αλλά τα ήθη περιλαµβάνονται (στη µίµηση) για χάρη των πράξεων. Ώστε χωρίς πράξεις δεν µπορεί να υπάρξει τραγωδία, χωρίς όµως ήθη µπορεί.» (1450a) (Αριστοτέλους, Περί Ποιητικής, µτφ. υπό Σίµου Μενάνδρου, Εισαγωγή, κείµενο και ερµηνεία υπό Ι. Συκουτρή, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1991). 2 Ο Vladimir Propp στο έργο του Μορφολογία του παραµυθιού µελέτησε τα µοτίβα σε µία συλλογή ρώσικων µαγικών παραµυθιών και κατέληξε στο συµπέρασµα ότι οι λειτουργίες που επιτελούνται κατά την εξέλιξη της πλοκής αυτών των αφηγήσεων είναι πολύ περιορισµένες, µόλις τριάντα µία συνολικά. Επιπλέον, και τα πρόσωπα των παραµυθιών παίζουν κάποιους ρόλους που είναι πολύ περιορισµένοι αριθµητικά, µόλις επτά. Οι επτά ρόλοι (δρώντα πρόσωπα) χαρακτηρίζονται από µία ιδιαίτερη για τον καθένα «σφαίρα δράσης» και είναι οι εξής: ανταγωνιστής, δωρητής, βοηθός, πολύτιµο –ζητούµενο πρόσωπο ή αντικείµενο, εντολέας (ποµπός), ήρωας (πρωταγωνιστής) και σφετεριστής. Λεπτοµέρειες για τη θεωρία του Vladimir Propp στο: Ερατοσθένης Καψωµένος, Αφηγηµατολογία: Θεωρία και µέθοδοι ανάλυσης της αφηγηµατικής πεζογραφίας, Πατάκης, Αθήνα 62008, σ. 29-67. 3 Ένας σηµαντικός θεωρητικός της αφήγησης και θεµελιωτής της σηµειολογικής σχολής ο Algirdas Greimas περιορίζει τους «αφηγηµατικούς ρόλους» ή –αλλιώς- δρώντες σε έξι: υποκείµενο-αντικείµενο, ποµπός-δέκτης, βοηθός-αντίµαχος. Για το µοντέλο ανάλυσης του βλέπε στο Algirdas Greimas, ∆οµική Σηµασιολογία-Αναζήτηση Μεθόδου, µτφ. Γ. Παρίσης, επιµ. Ερ. Καψωµένος, Πατάκης, Αθήνα 2005. 4 Shlomith Rimmon-Kenan, Narrative fiction: Contemporary Poetics, Methuen, London & New York 1983, σ. 29-42 και 59-70.

Σχετικά µε τα είδη των χαρακτήρων η Rimmon-Kenan5 αναφέρεται στην προγενέστερη θεωρία του Forster για τους επίπεδους και τους σφαιρικούς χαρακτήρες, την οποία όµως θεωρεί ως υπερβολικά απλοποιητική, γι’ αυτό τελικά υιοθετεί την θεωρία του Ewen, σύµφωνα µε την οποία οι ήρωες πρέπει να εξετάζονται µε βάση τα κριτήρια της συνθετότητάς τους, της ανάπτυξης-εξέλιξής τους µέσα στην ιστορία και, τέλος, της διείσδυσης στην «εσωτερική ζωή» τους.

Σχετικά µε τις µεθόδους δηµιουργίας των χαρακτήρων η Rimmon-Kenan6 διακρίνει τις εξής δύο: την άµεση δήλωση (direct definition) και την έµµεση παρουσίαση (indirect presentation). Στην άµεση δήλωση τα χαρακτηριστικά δίνονται µε ένα επίθετο ή ουσιαστικό από τον αφηγητή, έτσι λοιπόν έχουµε απευθείας και κατευθυνόµενο χαρακτηρισµό. Το κύρος αυτού του χαρακτηρισµού εξαρτάται από την αξιοπιστία του αφηγητή. Στην έµµεση παρουσίαση τα χαρακτηριστικά των ηρώων παρουσιάζονται µέσα από τη δράση (πράξεις µοναδικές, επαναλαµβανόµενες ή σχεδιαζόµενες ακόµα και ακυρωµένες ή παραλειπόµενες πράξεις), το λόγο (διάλογο ή µονόλογο) ή τις σκέψεις των ηρώων, από το λόγο ή τις σκέψεις των άλλων ή του αφηγητή από την περιγραφή της εξωτερικής εµφάνισης (είτε αυτή αφορά µόνιµα χαρακτηριστικά είτε παροδικά, που τα επιλέγει ο ίδιος ο ήρωας, π.χ. µεταµφιέσεις) και, τέλος, από το περιβάλλον, οικιακό ή ευρύτερο. Επιπλέον το περιβάλλον, το τοπίο, το όνοµα του ήρωα και οι άλλοι χαρακτήρες του έργου δρουν επιβοηθητικά στη σκιαγράφηση των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του ήρωα µέσα από σχέσεις αναλογίας και αντίθεσης. Ο άµεσος προσδιορισµός του χαρακτήρα χρησιµοποιήθηκε ευρέως στο παραδοσιακό µυθιστόρηµα, ενώ στη σύγχρονη λογοτενχία προτιµάται η έµµεση παρουσίαση, η οποία προκαλεί περισσότερο τη συµµετοχή του αναγνώστη.

Σύµφωνα µε τον Β. Αθανασόπουλο7, οι λογοτεχνικοί χαρακτήρες µε κριτήριο τη λειτουργία που επιτελούν µέσα στην ιστορία διακρίνονται σε πρωτεύοντες (ή κύριους ή βασικούς) και σε δευτερεύοντες. Στους πρωτεύοντες χαρακτήρες ανήκουν ο «πρωταγωνιστής» (ή αλλιώς ο «ήρωας»), ο οποίος αποτελεί µία θαυµαστή µορφή που µε την δράση του ενσαρκώνει κάποια από τα ιδανικά ή τις µεγάλες αξίες µιας κοινωνίας ή µιας εποχής, ο «ανταγωνιστής», µε τον οποίο εµπλέκεται άµεσα ο πρωταγωνιστής, και ο «καταλύτης», ένας χαρακτήρας που βοηθάει στην εξέλιξη της δράσης. Οι δευτερεύοντες χαρακτήρες µπορεί να παίζουν ρόλο διακοσµητικό (π.χ. ένας κωµικός χαρακτήρας) ή πληροφοριακό (π.χ. ένας αγγελιαφόρος) ή σχολιαστικό (ένα µέσο για να εκφράσει ο συγγραφέας τις απόψεις του για τους άλλους χαρακτήρες ή τις καταστάσεις) ή να παίζουν τον ρόλο του ακροατή (αποδέκτης του λόγου άλλων χαρακτήρων) ή να αποτελούν απλώς ένα σηµείο αναφοράς (στατικοί και συνηθισµένοι χαρακτήρες, για να εκτιµηθεί η εξέλιξη και η ιδιαιτερότητα των πρωτευόντων χαρακτήρων).

Οι χαρακτήρες µε κριτήριο τον τρόπο της παρουσίασής τους διακρίνονται σε: επίπεδους, που κατασκευάζονται γύρω από µία µόνο ιδέα ή ιδιότητα, ώστε να µπορούν να περιγραφούν µε µία µόνον πρόταση, και σε σφαιρικούς ή πολυδιάστατους, που είναι πολύπλοκοι στην ψυχοσύνθεση και στα κίνητρά τους, ενώ µπορούν ανά πάσα στιγµή να εκπλήξουν τον αναγνώστη µε την συµπεριφορά τους.

Με κριτήριο την εξέλιξή τους στη διάρκεια της ιστορίας οι χαρακτήρες διακρίνονται σε: στατικούς, που παραµένουν αµετάβλητοι ως προς τις απόψεις, τη νοοτροπία, τη διάθεση από την αρχή έως το τέλος της ιστορίας, και σε εξελισσόµενους, που στη διάρκεια της ιστορίας γνωρίζουν µία ριζική αλλαγή ως προς τον τρόπο µε τον οποίον αντιλαµβάνονται τη ζωή και τον κόσµο (αιφνίδια ή σταδιακή µεταβολή της προσωπικότητας). Η εξέλιξη ενός χαρακτήρα είναι αληθοφανής, όταν συνδέεται µε τα κατάλληλα κίνητρα που κινούν τη δράση και τη συµπεριφορά του χαρακτήρα. Τα συνηθέστερα κίνητρα των λογοτεχνικών χαρακτήρων είναι η ικανοποίηση του σεξουαλικού ένστικτου, η φιλοδοξία, η ταξική συνείδηση, η αγάπη ή κάποια ιδεολογία.

Άλλες κατηγορίες χαρακτήρων είναι οι εξής: οικουµενικοί (µε πανανθρώπινη σηµασία) ή ειδικοί (µε στενή σηµασία), ρεαλιστικοί (δεµένοι µε την πραγµατικότητα) ή ιδανικοί (εξιδανικευµένοι, υπεράνω της πραγµατικότητας), κοµφορµιστές (συµβιβασµένοι µε τις απαιτήσεις της κοινωνίας) ή επαναστάτες (διεκδικητικοί, προσπαθούν να αλλάξουν την κοινωνία ή να την βελτιώσουν σύµφωνα µε τα ιδανικά τους).

Ως προς τις µεθόδους της δηµιουργίας και παρουσίασης των χαρακτήρων ο Αθανασόπουλος8 διακρίνει δύο µεθόδους: την άµεση έκθεση, κατά την οποία ο συγγραφέας, ο αφηγητής ή άλλοι χαρακτήρες µιλούν (“telling”) για τον χαρακτήρα, και την δραµατική µέθοδο, κατά την οποία ο συγγραφέας µας δείχνει (“showing”) τους χαρακτήρες µέσα από την δράση και τον λόγο τους (σκηνικός τρόπος παρουσίασης). Η δεύτερη µέθοδος παρουσίασης των χαρακτήρων θεωρείται περισσότερο αντικειµενική, γιατί ο αναγνώστης βλέπει και ακούει ο ίδιος τον χαρακτήρα, και χρησιµοποιείται για τους πιο σηµαντικούς από τους χαρακτήρες.

5 Ό.π., σ. 40-42. 6 Ό.π., σ. 59-70. 7 Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι ιστορίες του κόσµου, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2005, σ. 39-59. 8 Β. Αθανασόπουλος, ό.π., σ. 47.