Ε.Α.Π.ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟ ΦΥΣΙΚΟ ΚΑΙ ΑΝΘΡΩΠΟΓΕΝΕΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μπουζάκης Γεράσιμος

1) Ζητήματα οικιστικού χώρου.

2) Δημιουργία υποθετικού σεναρίου που θα αφορά στηδιαχρονική διαμόρφωση του πολεοδομικού ιστού και στη δομή τηςσημερινής μορφής μιας πόλης αναφοράς.

3) Εντοπισμός και αξιολόγηση των επιπτώσεων που έχουν οισυνιστώσες του οικιστικού περιβάλλοντος στο φυσικό περιβάλλοντης περιοχής του.

Σχήμα 1. Διαχρονική εξέλιξη του ρυθμού αστικοποίησης μιας πόληςα Χρόνος

Ρυθ

μός

αστ

ικοπ

οίη

σης

1. Ζητήματα οικιστικού χώρου.

1.1 Διαχρονική εξέλιξη του ρυθμού αστικοποίησης

Στο Σχήμα 1 παρατηρούμε ότι μπορούμε να

χωρίσουμε το διάγραμμα σε δύο περιόδους. Πριν το

σημείο α, όπου παρατηρούμε ένα έντονο ρυθμό

αστικοποίησης και μετά το σημείο α όπου

παρατηρούμε μείωση του ρυθμού αστικοποίησης.

Εδώ να τονιστεί ότι στο σημείο α δεν συμβαίνει

κάποιο τυχαίο, ανατρεπτικό γεγονός, αλλά είναι το

σημείο όπου υπάρχει η αναμενόμενη (θεωρητικά και

πρακτικά) δράση οικονομικών και κοινωνικών

παραγόντων. Επίσης ο ορισμός του αστικού χώρου

(πληθυσμός οικισμού) διαφέρει από χώρα σε χώρα

και θα πρέπει να κατανοηθεί σε συνδυασμό με τις

οικονομικές λειτουργίες και δομές που επικρατούν στο γεωγραφικό χώρο μιας χώρας (Α.

ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Θ. ΒΛΑΣΤΟΣ κλπ, 1999, σελ. 75).

1.1.1 Αστικοποίηση

Η αύξηση του ρυθμού αστικοποίησης οφείλεται στους εξής παράγοντες «έλξης»: Ανάπτυξη του

δευτερογενούς, τριτογενούς τομέα και μείωση του πρωτογενούς, αύξηση του πληθυσμού και

αύξηση του ορίου ζωής, αύξηση των δημοσίων δαπανών και δημιουργία κοινωνικού εξοπλισμού

στα αστικά κέντρα. Αύξηση και παγκοσμιοποίηση του εμπορίου, αύξηση ποσότητας τροφής.

Υπάρχουν και οι λεγόμενοι παράγοντες «απώθησης» από τον αγροτικό χώρο, όπως είναι άσχημες

συνθήκες ζωής και εργασίας, η μη διασφάλιση του αγροτικού εισοδήματος και η παγκόσμια

πολιτική τάση για μείωση του αγροτικού δυναμικού που στρέφει τον πληθυσμό προς τα αστικά

κέντρα.

1.1.2 Αντιαστικοποίηση

Η μείωση του ρυθμού αστικοποίησης οφείλεται στους παρακάτω παράγοντες: Επιβράδυνση

οικονομικής ανάπτυξης. Αποβιομηχάνιση. Βελτίωση στα δίκτυα μεταφοράς και μετακίνησης.

Καλύτερη Ποιότητα ζωής έξω από τα αστικά κέντρα. Ανάπτυξη τεταρτογενούς τομέα παραγωγής

που διευκολύνει την ανάπτυξη νέων σχέσεων εργασίας (π.χ. Τηλε-εργασία) . Οργανωμένη

αντιαστικοποίηση και διάδοση ιδεών αντιαστικοποίησης μέσω κινημάτων.

Σελίδα 2 από 8

1.2 Κριτήρια για τη χωροθέτηση των χρήσεων γης (σχέσεις έλξης & άπωσης)

1.2.1 Σχέσεις έλξης – άπωσης μεταξύ χρήσεων γης

Σχέσεις έλξης με άλλες χρήσεις σε επίπεδο Σχέσεις άπωσης με άλλες χρήσεις σε επίπεδο

Πολεοδομίας Χωροταξίας Πολεοδομίας Χωροταξίας

Λιμάνι Βιοτεχνία, κινηματοθέατρα

Εθνικό οδικό δίκτυο Βιομηχανική περιοχή

Σχολείο, Νοσοκομείο

Περιφερειακ. νοσοκομείο, Πανεπιστήμιο

Αεροδρόμιο Βιοτεχνία, Εκθεσιακοί χώροι

Εθνικό οδικό δίκτυο Βιομηχανική περιοχή Συνεδριακό κέντρο

Σχολείο, Νοσοκομείο

Περιφερειακό νοσοκομείο, Πανεπιστήμιο

Βιομηχανική περιοχή

Λιμάνι, Εκθεσιακοί χώροι

Τεχνολογικό πάρκο, Εθνικό οδικό δίκτυο

Σχολείο, Νοσοκομείο

Περιφερειακό νοσοκομείο, Πανεπιστήμιο

Κατοικία Σχολείο, Πάρκο, Κέντρο υγείας

Άλση πρασίνου, Περιφερ. νοσοκομείο

Λιμάνι, βιοτεχνία

Βιομηχανικό πάρκο, Εθνικό οδικό δίκτυο

Εγκαταστάσεις αναψυχής

Συνεδριακό κέντρο, Θέατρο

Άλση πρασίνου Βιοτεχνικό πάρκο

Σχολείο, Βιομηχ. Περ.

Περιφερειακ.νοσοκομείο, Βιομηχανική περιοχή

Οι βασικές επικοινωνιακές πύλες πρέπει να χωροθετούνται κοντά με χρήσεις οικονομικού

ενδιαφέροντος, και από την άλλη, πρέπει να υπάρχει ανάμειξη χρήσεων γης που δημιουργούν ένα

πλέγμα ποιότητας ζωής, π.χ κατοικία με σχολείο και κέντρο υγείας.

Ε=ΕΛΞΗ Α=ΑΠΩΣΗ Λιμάνι Αεροδρόμιο Βιομηχανική περιοχή Κατοικία Εγκαταστάσεις αναψυχής

Λιμάνι Ε Ε Α Ε

Αεροδρόμιο Ε Ε Α Ε

Βιομηχανική περιοχή Ε Ε Α Α

Κατοικία Α Α Α Ε, Α

Εγκαταστάσεις αναψυχής Ε Ε Α Ε, Α

Ορισμένες χρήσεις γης μπορούν να συνδυαστούν (λειτουργία μέρα νύχτα). Επίσης υπάρχουν και

ποιοτικές διαφορές μεταξύ της ίδιας χρήσης, γι αυτό στο κελί [5,6] υπάρχει οι τιμές Ε,Α (υπάρχουν

«οχλούσες» και μη «οχλούσες» δραστηριότητες).

1.3 Η έννοια του όρου «δικτύου». Είδη δικτύων

Ένα ενιαίο σύστημα κλάδων και κόμβων με ομοειδή γεωμετρικά και λειτουργικά χαρακτηριστικά με

κοινό στόχο είναι δίκτυο. Η καλή χρήση των δικτύων απαιτεί συνδυασμένη λειτουργία. Ακολουθεί

πίνακας με τα είδη δικτύων.

Είδος δικτύου Βασικά χαρακτηριστικά Σκοπιμότητα υλοποίησης

Συγκοινωνιακά δίκτυα (υπεραστικά καιαστικά, δημόσια συγκοινωνία)

Στην εξωτερική περιφέρεια τηςπόλης, ευθύγραμμες χαράξεις.

Εξυπηρέτηση της κίνησης τωναυτοκινήτων

Οδικά δίκτυα Μήκος οικοδομικών τετραγώνων,πλάτος δρόμων, διασταυρώσεις

Εξυπηρετούν αυτοκίνητα καιπεζούς

Δίκτυα ποδηλάτου Ειδικές λωρίδες Ποιότητα αστικού περιβάλλοντος

Δίκτυα κοινωνικού εξοπλισμού Θέατρα,πολυχώροι, κέντρα υγείας Ποιότητα ζωής

Δίκτυα πρασίνου Πάρκα, Δεντροφυτεύσεις, Άνθη Ποιότητα ζωής

Δίκτυα υποδομής Ύδρευση, Αποχέτευση, ενέργεια Οικονομία πόρων, βελτίωση ζωής

Σελίδα 3 από 8

Δίκτυα κίνησης πεζών Πεζοδρόμια, διαβάσεις Ποιότητα αστικού περιβάλλοντος

2. Δημιουργία υποθετικού σεναρίου που θα αφορά στη διαχρονική διαμόρφωσητου πολεοδομικού ιστού και στη δομή της σημερινής μορφής μιας πόληςαναφοράς.

Η πόλη αναφοράς με την οποία θα ασχοληθούμε πρόκειται για μια παραθαλάσσια πόλη, με

σημερινό πληθυσμό της τάξης των 100.000 κατοίκων, ο οποίος σύμφωνα με το Σχήμα 2 και τον

πίνακα 1 φαίνεται πως εξελίχθηκε από το 1951 έως το 1991. Η πόλη αυτή διαθέτει λιμάνι στα

βόρεια της. Η πόλη μπορεί να αναπτύσσεται ανατολικά και δυτικά. Η βόρεια πλευρά βρέχεται από

θάλασσα οπότε είναι αδύνατη η επέκταση της πόλης και νότια υψώνονται απότομοι ορεινοί όγκοι,

που αυξάνουν κατακόρυφα το κόστος ανέγερσης οικοδομικών συγκροτημάτων.

Πληθυσμός 76 82 83 93 102Τριτογενής 28 33 30 32 34Δευτερογενής 19 23 20 19 15Πρωτογενής 13 18 11 10 8Ετος 1951 1961 1971 1981 1991

Σχήμα 2

Η κύρια απασχόληση των κατοίκων της περιοχής ήταν το 1951 η κτηνοτροφία, γεωργία και αλιεία,

ενώ σήμερα ο πρωτογενής τομέας έχει μειωθεί και η κύρια απασχόληση των κατοίκων είναι στον

τριτογενή τομέα. Ο δευτερογενής τομέας παρακολουθούμε ότι είχε μια σταθερή τάση με μια μικρή

μείωση στις μέρες μας. Τα κύρια χαρακτηριστικά είναι το μικρό μέγεθος των μονάδων,

δραστηριοποιούμενες κυρίως στη μεταποίηση των αγροτικών προϊόντων. Δυτικά της πόλης το 1958

δημιουργήθηκε βιομηχανική περιοχή όπου εγκαταστάθηκαν νέες μονάδες. Αργότερα λόγω της

αύξησης του πληθυσμού και της ανόδου του βιοτικού επιπέδου επιχειρήσεις που βρίσκονταν μέσα

στο σχέδιο πόλης μετακινήθηκαν στην βιομηχανική περιοχή.

Σελίδα 4 από 8

Μη ενεργός πληθυσμός

Η ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα παρατηρούμε ότι ακολουθεί μια ανοδική πορεία και

απορροφάει δυναμικό από τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα. Παρατηρούμε επίσης ότι παρόλο

που αυξάνεται ο πληθυσμός της πόλης, μειώνεται ο ενεργός πληθυσμός της. Αυτό συμβαίνει γιατί

αυξάνεται το όριο ζωής και γιατί υπάρχει αύξηση της υπογεννητικότητας.

Από το 1971 υπάρχει μια αυξημένη οικοδομική δραστηριότητα για να καλύψει τις οικιστικές

ανάγκες από την πληθυσμιακή αύξηση. Ένα μεγάλο ποσοστό αυτής της δραστηριότητας αφορά

αυθαίρετες κατοικίες, που τις κατατάσσουμε σε δύο κατηγορίες. Αυτές που χρησιμοποιούνται ως

κύρια κατοικία και αυτές που χρησιμοποιούνται ως παραθεριστικές κατοικίες.

Η αύξηση του τουρισμού μετά το 1974, δίνει το ερέθισμα σε επενδυτές να στραφούν στην

κατασκευή μεγάλων ξενοδοχειακών εγκαταστάσεων, κυρίως στα δυτικά της πόλης σε μια απόσταση

των 10 χλμ.

Η πολιτεία αφού αδυνατεί εκ των προτέρων να σχεδιάσει και να κατευθύνει την ανάπτυξη της

πόλης, έρχεται το 1977 να επεκτείνει το σχέδιο πόλης προς τα δυτικά. Στα δυτικά είχε αναπτυχθεί

ένα μεγάλο πλέγμα αυθαίρετων κατοικιών και η επέκταση του σχεδίου συμπεριέλαβε ένα κομμάτι

αυτής της περιοχής. Περίπου το 30% εντάχθηκε στο σχέδιο. Η κατασκευή όμως νέων κτισμάτων

συνεχίζεται με γοργούς ρυθμούς και προς τα δυτικά και προς ανατολικά.

Το 1982 δημιουργείται πανεπιστήμιο, που καταλαμβάνει ένα χώρο 120 στρεμμάτων στα 7 χ.λ.μ.

ανατολικά από τα όρια του σχεδίου πόλης. Μεταξύ του πανεπιστημίου και της πόλης διαρκώς

κατασκευάζονται κτίρια για διάφορες χρήσεις. Από κατοικίες, εγκαταστάσεις διασκέδασης,

επιχειρήσεις. Άλλες νόμιμες, άλλες αυθαίρετες.

Επίσης την ίδια χρονιά οριοθετείται ο χώρος για τη δημιουργία του νέου νοσοκομείου στα νότια της

πόλης. Το νέο νοσοκομείο που θα δημιουργηθεί σαν στόχο έχει να καλύψει τις αυξημένες ανάγκες

του πληθυσμού και ποσοτικά και ποιοτικά. Το ήδη υπάρχον νοσοκομείο είναι αδύνατον να

ανταποκριθεί ικανοποιητικά.

Η δημιουργία του πανεπιστημίου δημιουργεί την ανάγκη δημιουργίας κατοικιών για τους φοιτητές,

άρα εντατικοποιούνται οι οικοδομικές δραστηριότητες, ιδιαίτερα στα ανατολικά της πόλης με

κατεύθυνση προς το πανεπιστήμιο. Αναπτύσσεται επίσης το οδικό δίκτυο και ενισχύονται τα

δημόσια μέσα μεταφοράς για να καλύψουν τις ανάγκες μετακίνησης των φοιτητών.

Έρχεται μια νέα επέκταση σχεδίου πόλης προς τα ανατολικά μέχρι και τα όρια του πανεπιστημίου

το 1987. Εντάσσεται το 90% των κτισμάτων σε αυτή την επέκταση. Το 1988 λειτουργεί το νέο

νοσοκομείο. Το οδικό δίκτυο αναπτύσσεται και προς τα νότια για να καλυφθούν οι νέες ανάγκες

μετακίνησης. Το παλιό νοσοκομείο μετασκευάζεται για να χρησιμοποιηθεί από δημόσιες

επιχειρήσεις.

Σελίδα 5 από 8

Ακολουθεί σκαρίφημα που δίνει συνοπτικά τις μεταβολές του πολεοδομικού ιστού

Από το 1989 και μετά παρουσιάζονται τα πρώτα προβλήματα στον τουριστικό τομέα, που είχε

εξελιχθεί σε κύριο μοχλό ανάπτυξης και απασχόλησης. Αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης σε

πρώτη φάση υπήρξε περικοπή θέσεων και εφαρμογή μειωμένου ωραρίου απασχόλησης. Αρχίζει να

δημιουργείται προβληματισμός στην περιφέρεια για τις δυνατότητες εργασίας και διαμονής που

προσφέρει η πόλη. Αυτός ο προβληματισμός οδηγεί στην μείωση του ρυθμού αστικοποίησης.

Αν θελήσουμε να αναφερθούμε στις δύο σημαντικότερες αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στο

περιβαλλοντικό τοπίο της περιοχής θα εντοπίσουμε την κατακόρυφη αύξηση των κτιριακών

εγκαταστάσεων σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος και δεύτερον τη ρύπανση.

Ο γιγαντισμός και η πύκνωση του οικιστικού όγκου μειώνει τον υπαίθριο χώρο και αυτή η αλλαγή

έχει επιπτώσεις στο μικροκλίμα της περιοχής. Παρατηρείται μεγαλύτερη διακύμανση στις

θερμοκρασίες, απότομες μεταβολές αυτής, αύξηση των επιπέδων θορύβου. Η βιοποικιλότητα της

περιοχής μειώνεται, αφού δεν υπάρχουν θύλακες πρασίνου, για να παραμείνουν και να αναπτυχθούν

είδη χλωρίδας και πανίδας. Η έλλειψη χώρων πρασίνου έχει άμεση επίπτωση στην ποιότητα ζωής

των κατοίκων, που δεν έχουν τη δυνατότητα άθλησης και χαλάρωσης.

Το δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό είναι η αύξηση του όγκου των σκουπιδιών που μεταφέρονται

σε διάφορες περιοχές γύρω από την πόλη, στις οποίες η καταστροφή των σκουπιδιών γίνεται με

καύση ρυπαίνοντας τις περιοχές που βρίσκονται. Δεν υπάρχουν συγκεκριμένοι χώροι υγειονομικής

ταφής απορριμμάτων με αποτέλεσμα το πρόβλημα της ρύπανσης να οξύνεται με τον αυξανόμενο

όγκο σκουπιδιών που παράγεται.

Σελίδα 6 από 8

1958. Βιομηχανική περιοχή1974. Τουριστικές υποδομές1977. Επέκταση σχεδίου στα δυτικά1982. Δημιουργία πανεπιστημίου1987. Επέκταση σχεδίου στα ανατολικά1988. Λειτουργία νοσοκομείου

3. Εντοπισμός και αξιολόγηση των επιπτώσεων που έχουν οι συνιστώσες τουοικιστικού περιβάλλοντος στο φυσικό περιβάλλον της περιοχής του.

Θα αναφερθούμε σε περιβαλλοντικά προβλήματα που σχετίζονται με συνιστώσες του οικιστικού

περιβάλλοντος της περιοχής σε επίπεδο πολεοδομίας όσο και σε επίπεδο χωροταξίας και θα

αναφερθούμε στα αίτια δημιουργίας των προβλημάτων αυτών.

3.1. Περιβαλλοντικά προβλήματα σε επίπεδο πολεοδομίας.

Με βάση την αναφορά που κάναμε για την ανάπτυξη μιας ελληνικής πόλης στο προηγούμενο

ζήτημα, έχουμε αναφερθεί ήδη σε δύο προβλήματα που παρατηρήθηκαν με βάση το μοντέλο

αύξησης του πληθυσμού και απασχόλησης.

Ο οικοδομικός όγκος έπαιξε σημαντικό ρόλο στη εμφάνιση περιβαλλοντικών προβλημάτων, που

σχετίζονται τόσο με την έκταση της οικοδομικής κάλυψης, όσο και με το ύψος των κτιρίων. Το

πρόβλημα σχετίζεται περισσότερο σε επίπεδο πολεοδομίας, αν και υπάρχουν συγκροτήματα που

ξεφεύγουν από τα όρια της πόλης (πανεπιστήμιο, περιφερειακό νοσοκομείο). Παρατηρείται άμεση

υποβάθμιση του περιβάλλοντος και της ποιότητας ζωής των κατοίκων. Χωρίς πολεοδομικό

σχεδιασμό δεν υπάρχει μέριμνα για τη διασφάλιση και διατήρηση των υπαίθριων χώρων, όπως

επίσης και οι ελάχιστες προδιαγραφές των κτιρίων, που μειώνουν τις αρνητικές επιπτώσεις στο

περιβάλλον (ύψος, κοινόχρηστοι χώροι, πυλωτές).

Επίσης η χρήση γης για συγκεκριμένες οικονομικές δραστηριότητες (π.χ βιομηχανική περιοχή)

προκαλεί μόλυνση της περιοχής, υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Αυτό συμβαίνει όταν δεν έχει

προηγηθεί περιβαλλοντική μελέτη για την καταλληλότητα αυτής της χρήσης, αλλά και από τον

πλημμελή έλεγχο της λειτουργίας των μονάδων αυτών.

3.2. Περιβαλλοντικά προβλήματα σε επίπεδο χωροταξίας.

Οι κοινωνικές και οικονομικές δραστηριότητες προκαλούν αύξηση των σκουπιδιών και η διαχείριση

τους αποτελεί πρόβλημα που δεν αφορά μόνο την πόλη, που τα παράγει αλλά αφορά την ευρύτερη

περιοχή. Η έλλειψη χώρων υγειονομικής ταφής και ανακύκλωσης υλικών εντείνουν το πρόβλημα,

που τα αίτια του εντοπίζονται στην έλλειψη περιβαλλοντικής πολιτικής και στην προσπάθεια του

κράτους μόνο για οικονομική ανάπτυξη.

Ένα άλλο περιβαλλοντικό πρόβλημα σε επίπεδο χωροταξίας είναι η συγκέντρωση του πληθυσμού

στα αστικά κέντρα. Η ύπαιθρος συρρικνώνεται και υπάρχει ανισσόροπη ανάπτυξη στην ευρύτερη

περιοχή. Τα αίτια αυτής της κατάστασης είναι πολιτικο-κοινωνικο-οικονομικά. Οι πολίτες πρέπει να

ευαισθητοποιηθούν και να πιέσουν για τη διαμόρφωση περιβαλλοντικής πολιτικής, αν θεωρούν και

πιστεύουν ότι η ποιότητα ζωής είναι ζήτημα άμεσης προτεραιότητας.

Σελίδα 7 από 8

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Α. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΣ, Θ. ΒΛΑΣΤΟΣ, Δ. ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, Δ. ΜΑΡΙΝΟΣ-ΚΟΥΡΗΣ, Κ.ΜΕΜΟΣ, Γ. ΣΚΙΚΟΣ, Κ. ΣΜΠΟΝΙΑΣ, Θ. ΤΣΟΥΤΣΟΣ, (1999), «Εισαγωγή στο Φυσικό καιΑνθρωπογενές Περιβάλλον ΤΟΜΟΣ Β1 Το Ανθρωπογενές Περιβάλλον», ΠΑΤΡΑ, ΕΑΠ

Σελίδα 8 από 8