1

Ε.Μ.Π. – Σμήμα Αρχιτεκτόνων – ΔΠΜ κατεύθυνση β: Πολεοδομίας – Φωροταξίας Εαρινό εξάμηνο 2009 – Θέματα Αστικού χεδιασμού

«Προσέγγιση σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης – Η περίπτωση των Εξαρχείων»

Μεταπτυχιακή σπουδάστρια: Δεληκάρη Βενετία

Αρχιτέκτων μηχανικός ΕΜΠ

Διδάσκουσες: Ντίνα Βαΐου, Μαρία Μαντουβάλου, Μαρία Μαυρίδου

2

ΠΕΡΙΕΦΟΜΕΝΑ..............................................................................................................2

1. ΕΙΑΓΩΓΗ..................................................................................................................3

2. ΣΟ ΙΣΟΡΙΚΟ ΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ............................

2.1. Η νεοκλασική περίοδος.......................................................................................6

2.2. Ο Μεσοπόλεμος....................................................................................................10

2.3. Μετά τον πόλεμο..................................................................................................11

3. ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΑΣΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΩΝ ΕΞΑΡΦΕΙΩΝ............

3.1. Η αστική ανάπτυξη αποτύπωμα στις μορφές......................................................13

3.2. Η αστική ανάπτυξη αποτύπωμα στη φυσιογνωμία.............................................16

3.3. Σύποι αστικής ανάπτυξης......................................................................................20

4. ΠΡΟ ΜΙΑ ΤΓΦΡΟΝΗ ΑΣΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ...........................................

4.1. Σο μοντέλο αστικής ανάπτυξης............................................................................30

4.2.Η εφαρμογή του μοντέλου στα Εξάρχεια............................................................32

4.3.Η Ολυμπιακή ανάπλαση........................................................................................36

4.4. Προς μια νέα «ανάπλαση»;....................................................................................39

5. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΣΗΣΕ – ΑΝΣΙΣΑΕΙ – ΚΙΝΗΜΑΣΑ.......................

5.1.Καθημερινότητες....................................................................................................41

5.2.Κινήματα.................................................................................................................43

6. ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΒΙΩΙΜΟΣΗΣΑ......................................................................45

7. ΕΠΙΛΟΓΟ – ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ...................................................................48

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ............................................................................................................50

3

1. ΕΙΑΓΩΓΗ

τη σημερινή συγκυρία της παγκοσμιοποίησης, οι πόλεις κατέχουν ένα διπλό ρόλο.

Από τη μία αποτελούν τον τόπο που μένουν και εργάζονται οι άνθρωποι που διαμορφώνουν

την αλυσίδα της παραγωγής. Αυτό το γεγονός συνεπάγεται ότι στο χώρο της πόλης αφενός

γίνονται πράξη οι νεοφιλελεύθερες πρακτικές, οι οποίες αποκτούν χωρική αναφορά στην

κατοικία, στον τόπο της εργασίας, στην αναψυχή και τον ελεύθερο χρόνο, αφετέρου

πραγματώνονται οι κοινωνικές συγκρούσεις και οι διεκδικήσεις των συλλογικοτήτων που

οραματίζονται μια άλλη ζωή στην πόλη και εναντιώνονται στον εκσυγχρονισμό. Ο δεύτερος

ρόλος της πόλης, ο οποίος είναι και ο πιο πρόσφατος, είναι αυτός που παίρνει η ίδια σαν

αυτοτελές αντικείμενο, το οποίο εντάσσεται σε μια νέα αγορά με σκοπό την προσέλκυση του

ιδιωτικού κεφαλαίου και την εδραίωση ενός νέου πεδίου κερδοσκοπίας.

Με την έννοια αυτή, η αστική ανάπτυξη δεν είναι ουδέτερη και παίρνει τα

χαρακτηριστικά του υποκειμένου που την επικαλείται κάθε φορά, αν και είναι πλέον μάλλον

δεδομένη η υφαρπαγή της έννοιας της ανάπτυξης από την κυρίαρχη ιδεολογία. το πλαίσιο

αυτό, η νεοφιλελεύθερη κρατούσα «ανάπτυξη» των πόλεων ταυτίζεται σχεδόν πάντα με την

παραγωγή υποδομών και κτιρίων, «μεγάλων έργων» και μια αέναη οικιστική ανάπτυξη,

ανεξάρτητα από τις κοινωνικές ανάγκες. Οι πόλεις γίνονται αντικείμενα του real estate market,

με επιπτώσεις στις υφιστάμενες κοινωνικές ισορροπίες, στις τιμές της κατοικίας, στο κόστος

των υποδομών και των μετακινήσεων, στην ενεργειακή κατανάλωση και την περιβαλλοντική

ρύπανση. Οι καταστροφικές αυτές διαδικασίες, μέσω των οποίων μεταφέρεται εισόδημα από τους

πολλούς στους λίγους, είναι ταυτόχρονα πλήγματα στις υλικές προϋποθέσεις του πολιτισμού που είναι οι

πόλεις και στις συλλογικές αξίες και το νόημα του αστικού – το νόημα της πόλης1.

τον ελληνικό χώρο, που η ατομική μικροϊδιοκτησία αποτέλεσε από πολύ νωρίς

αρωγό και στήριγμα της οικονομικής ανάπτυξης, η αγορά έπαιζε ανέκαθεν πρωταγωνιστικό

ρόλο στα ζητήματα ανοικοδόμησης και εκμετάλλευσης της γης2. τα πλαίσια των

νεοφιλελεύθερων επιταγών της καπιταλιστικής ανάπτυξης, ανοίγεται σήμερα ένα νέο πεδίο.

Αυτό σημαίνει πως οι μεταλλαγές και στις ελληνικές πόλεις συνιστούν μια πραγματικότητα. Η

Αθήνα, κυρίως μετά την ανάληψη των ολυμπιακών αγώνων, πρωτοστατεί σε αυτή τη

μετάλλαξη.

1 Πορτάλιου, Ε., 31/7/2005, Η αντίσταση στην εμπορευματοποίηση της πόλης, ΕΠΟΦΗ 2 Μαντουβάλου, Μ., 2000, Η ανάπτυξη του αστικού χώρου ως κοινωνικό πολιτικό διακύβευμα, Εισήγηση στη

2η Επιστημονική Ημερίδα υλλόγου φοιτητών Σμήματος γεωγραφίας, «Ελληνική πόλη και γεωγραφία : Νέα παραδείγματα στην Ερμηνεία και τοχεδιασμό», Μυτιλήνη

4

Σα Εξάρχεια είναι συνοικία της Αθήνας που βρίσκεται στο κέντρο της πόλης.

Οριοθετείται από τις οδούς όλωνος, Ιπποκράτους, Πατησίων και Αλεξάνδρας, ενώ

ανατολικά συνορεύει με το Κολωνάκι. Βρίσκεται στους πρόποδες του λόφου του τρέφη.

Πρόκειται για μια περιοχή με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, τα οποία τη διαφοροποιούν από τις

υπόλοιπες γειτονιές της Αθήνας. Η θέση τους στο κέντρο της πόλης, η γειτνίασή τους με

ιστορικά, πολιτικά, εκπαιδευτικά, εξουσιαστικά κέντρα, η σύνθετη πολεοδομική τους

συγκρότηση, ο αρχιτεκτονικός τους πλούτος, οι εξειδικευμένες χρήσεις που φιλοξενούν, η

πολυεπίπεδη κοινωνική συγκρότησή τους, αλλά και ο συμβολισμός που τα ακολουθεί και η

οικειοποίηση του χώρου από τους χρήστες, κατοίκους ή επισκέπτες, είναι ίσως κάποιοι

παράγοντες που τα διαμορφώνουν σα μια ξεχωριστή συνοικία του κέντρου της Αθήνας.

το πλαίσιο της αστικής ανάπτυξης που αναφέρθηκε πρωτύτερα, η περιοχή των

Εξαρχείων δέχεται πιέσεις για να μετασχηματιστεί. Ήδη από την περίοδο της Ολυμπιάδας με

την ανάπλαση της πλατείας Εξαρχείων, αναγνώστηκε η τάση για τη δημιουργία μιας

«εξευγενισμένης» συνοικίας στο κέντρο της Αθήνας, η οποία θα ανατιμήσει τις αξίες γης προς

τα πάνω, σε βάρος βέβαια των ασθενέστερων κοινωνικών ομάδων, οι οποίες θα αναγκαστούν

να εκτοπιστούν, αλλά και σε βάρος του χαρακτήρα και της ποικιλομορφίας που τώρα

επικρατεί. Εξίσου σημαντική είναι η «ανάπλαση» που επιχειρείται σε συμβολικό επίπεδο στην

περιοχή για τη διαγραφή της ιστορικής συλλογικής μνήμης των Εξαρχείων, που συνδέονται με

τα μεγαλύτερα κινήματα, εξεγέρσεις και συγκρούσεις. Και οι δύο αυτές «αναπλάσεις»

τροφοδοτούνται από τα μιντιακά στερεότυπα και τις γνωστές συζητήσεις για την

παραβατικότητα, το «άβατο» των Εξαρχείων και το κυρίαρχο πρότυπο κατοίκησης που

επιβάλλει το σύγχρονο lifestyle.

Η ίδια η καθημερινότητα της περιοχής των Εξαρχείων δίνει μια ηχηρή

απάντηση στις επιδιώξεις του κράτους και της αγοράς. Σα Εξάρχεια εμπεριέχουν ένα πλήθος

συλλογικοτήτων, που συγκροτούνται και δραστηριοποιούνται γύρω από ζητήματα της πόλης,

με έμφαση σε αυτά της καταστολής, των ελεύθερων χώρων και των μεταναστών. Αλλά και ο

χαρακτήρας των Εξαρχείων, σα χώρος συγκέντρωσης πολιτικών οργανώσεων και στεκιών

διαφόρων ειδών, έντονων πολιτικών και πολιτιστικών συζητήσεων και δρώμενων και

αυτοδιαχείρισης των ζητημάτων που προκύπτουν, συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός διαρκούς

κινήματος και εγρήγορσης, αφύπνισης και ζύμωσης απόψεων, χαρακτηριστικά που από μόνα

τους αποτελούν απάντηση σε επιδιώξεις ενάντια στις κοινωνικές ανάγκες.

Σα προβλήματα της περιοχής ασφαλώς είναι πολλά. Ξεκινούν από τα ίδια

προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι υπόλοιπες συνοικίες της Αθήνας, όπως είναι η

5

ρύπανση, το κυκλοφοριακό πρόβλημα και η υπέρμετρη χρήση του αυτοκινήτου, η

ηχορρύπανση, ο περιορισμός του πράσινου και των ελεύθερων χώρων. Επίσης, όπως

αναφέρθηκε, η τάση ανάπλασης της περιοχής και η απώλεια του χαρακτήρα της από την

εισβολή του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης. Τπάρχουν όμως και κάποια άλλα προβλήματα

που διαπιστώνονται χαρακτηριστικά στην περιοχή. Είναι η καταστολή και η υπέρμετρη

παρουσία τοξικομανών.

την εργασία αυτή επιχειρείται μια προσέγγιση σε ζητήματα αστικής ανάπτυξης των

Εξαρχείων. Σονίζεται πως στόχος της εργασίας είναι μια προσέγγιση «ανάγνωσης» της

περιοχής και ο προβληματισμός πάνω σε ερωτήματα σε σχέση με τις τάσεις που διαφαίνονται

στην περιοχή.

Εικόνα 1: Σα Εξάρχεια, πηγή: goolemaps

6

2. ΣΟ ΙΣΟΡΙΚΟ ΣΗ ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ

2.1. Η νεοκλασική περίοδος

Παλαιότερα η περιοχή ονομαζόταν Πιθαράδικα λόγω των εργαστηρίων που υπήρχαν

στην περιοχή μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα και κατασκεύαζαν πιθάρια. τις αρχές του 19ου

αιώνα τα Εξάρχεια, και συγκεκριμένα η οδός Σζαβέλα, θεωρούνταν το σύνορο της πόλης της

Αθήνας. Η πρώτη μορφή οικιστικής ανάπτυξης παρατηρείται στα Εξάρχεια ήδη από τα μέσα

του 19ου αιώνα, γύρω στο 1840, όπου ανοικοδομείται ένας από τους δύο πρώτους αυθαίρετους

οικισμούς της Αθήνας, με το τοπωνύμιο Προάστιο (ο άλλος ήταν τα Αναφιώτικα). Μέχρι τα

μέσα της δεκαετίας του 1840 το σχέδιο πόλης ήταν πολύ περιορισμένο. Η σημερινή περιοχή

Ακαδημίας/ Ζωγράφου/ Α. Μεταξά/ Θεμιστοκλέους ήταν εκτός σχεδίου και αποτελούσε τον

αυθαίρετο οικισμό του Προαστίου, που είχαν συγκροτήσει, αγοράζοντας φτηνά οικόπεδα οικοδόμοι

μετανάστες από την Τήνο, την Άνδρο, τη Σκόπελο και την Κάρπαθο(Καρύδης, 1991)3. Σο κοινωνικό

αυτό στρώμα έβρισκε δουλειά στα «νεοκλασικά» της πόλης, κατά την ανοικοδόμηση της

Αθήνας μετά την απελευθέρωση. ύμφωνα με τον Κ. Μπίρη4, η συνοικία αυτή εκτεινόταν

μεταξύ των οδών Ζωοδόχου Πηγής και Θεμιστοκλέους και έπειτα διασχίστηκε από την οδό

Εμμ. Μπενάκη, που ονομαζόταν αρχικά οδός Προαστίου και ήταν η κεντρική οδός της

συνοικίας. Η πολεοδομική συγκρότηση της περιοχής χαρακτηρίστηκε από στενά και ακανόνιστα

δροµάκια, τα οποία διατηρήθηκαν στην αρχική τους μορφή και μετά την ένταξη της περιοχής στο σχέδιο

πόλεως. Πρόκειται για τις οδούς Κιάφας, Σουλίου, Ζαλόγγου, Γραβιάς, Α. Λόντου, Μεσολογγίου,

Μάνης, Τζαβέλα, Νικηταρά, Μαυροκορδάτου5.

τον χάρτη της Γεωγραφικής Τπηρεσίας του Γαλλικού Επιτελείου τρατού που

δημοσιεύει ο Κ. Μπίρης στο «Αι Αθήναι..», και ο οποίος εικονίζει την κτισμένη επιφάνεια της

πόλης στα 1854, είναι φανερή η τάση της πόλης για επέκταση προς τα βόρεια- βορειοανατολικά (στο

διάσελο ανάμεσα στο λόφο του Στρέφη και το λόφο του Λυκαβηττού). Η προς βορράν επέκταση

ενισχύθηκε την επόμενη δεκαετία με το κτίσιμο του Πολυτεχνείου (Καρύδης, 1991)6.

3 Καρύδης,Δ.,1991, Ανάγνωση Πολεοδομίας. Η Κοινωνική σημασία των χωρικών μορφών, Αθήνα:

υμμετρία 4 Μπίρης, Κ., Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών 5 Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08,

http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=1419 6 πως στο 3

7

πως τονίζει ο Καρύδης, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1850, περίοδος στην οποία οι

βασικές οικονομικές συνιστώσες ανάπτυξης της Ελλάδας (και της Αθήνας κατά μείζονα λόγο) δεν

μεταβλήθηκαν, η πόλη αναπαριστά και αναπαράγει ένα πολωτικό σχήμα ανάμεσα στη διοίκηση/ κρατική

λειτουργία/ μεγαλοαστική υποστήριξη από τη μία και τις στοιχειώδεις παραγωγικές ή και ευκαιριακές

δραστηριότητες των μικροαστικών και αγροτολαϊκών στρωμάτων από την άλλη7. Η χωρική αποτύπωση

αυτής της διάκρισης και η αναπαραγωγή της, γίνεται με τη διαφοροποίηση σε ανατολική και

δυτική περιοχή της Αθήνας, με άξονα διάκρισης την από βορρά προς νότο κατεύθυνση των

οδών Αιόλου- Αθηνάς- Πατησίων αργότερα. Άλλωστε, η διάκριση αυτή είναι φανερή ήδη από

το αρχικό σχέδιο Κλεάνθη – Schaubert, που έτεινε να δώσει προτεραιότητα στην προς

7 πως στο 3

Εικόνα 2: χάρτης της Γεωγραφικής Τπηρεσίας του Γαλλικού Επιτελείου τρατού, 1854, πηγή: Καρύδης, 2001

8

βορράν ανάπτυξη, τονίζοντας εν πάσει περιπτώσει τον άξονα Βορρά – Νότου. Σο γεγονός

αυτό έφερε την περιοχή των Εξαρχείων στο κέντρο της πόλης, με τάση ενσωμάτωσης της στον

αστικό χαρακτήρα, με κατεύθυνση μεσοαστικής – μεγαλοαστικής περιοχής.

Το σχέδιο πόλεως του 1865 περιέλαβε στο βορειοανατολικό του τµήµα την περιοχή από το

Πολ. Νοσοκομείο μέχρι τις οδούς Στουρνάρη, Αραχώβης, Ζωοδόχου Πηγής, Διδότου, Σίνα, Σκουφά,

Πινδάρου, Αναγνωστοπούλου και την πλατεία Κολωνακίου8. Από το 1864 και μέσα σε 15 περίπου

χρόνια είχαν δημιουργηθεί στην περιοχή τα πρώτα Πανεπιστήμια.

Ο χάρτης του A. Kaupert του 1875, αποτελεί την πρώτη ακριβή αποτύπωση της

κτισμένης επιφάνειας της Αθήνας στα τέλη της δεκαετίας του 1870 (η λεωφόρος Αλεξάνδρας

δεν έχει ακόμη διανοιχτεί). το σχέδιο αυτό φαίνεται ότι η ανάπτυξη των Εξαρχείων

οριοθετείται από την οδό τουρνάρη, ενώ υπάρχουν ίχνη μιας τάσης ανάπτυξης στην περιοχή

ανάμεσα στο λόφο του τρέφη και το Λυκαβηττό.

Η διάνοιξη της λεωφόρου Αλεξάνδρας, στα τέλη του 1870, οριοθετεί (μαζί με τις

λεωφόρους Βασιλίσσης οφίας και Πανεπιστημίου) την πλέον κεντρική περιοχή του ανατολικού/

βορειοανατολικού τμήματος της πόλης, εκείνου το οποίο, με βάση τον άξονα στην κατεύθυνση Βορρά-

Νότου (Αιόλου- Πατησίων), διακρίθηκε από το δυτικό τμήμα, της βιοτεχνίας, του μικροεμπορίου, και

της κατοικίας των λαϊκών στρωμάτων (Καρύδης, 2001). την ίδια αυτή περιοχή που οριοθέτησαν

οι μεγάλοι άξονες, βρήκαν στέγη ευκατάστατοι έμποροι εξ’ Αιγύπτου καθώς η πόλη επεκτεινόταν

βορειοανατολικά, στο διάσελο μεταξύ του Λυκαβηττού και του λόφου του Στρέφη. Και έτσι η ισορροπία

διατηρείται, γιατί οι λαϊκές περιοχές του Κολωνού, του Μεταξουργείου, του Ψυρρή, του Γκαζοχωρίου

ήταν από την άλλη μεριά της πόλης9 (Καρύδης, 2001).

8 πως στο 5 9 πως στο 3

Εικόνα 3: Η νεοκλασική Αθήνα, διακρίνονται το πανεπιστήμιο και η μητρόπολη. Πηγή: Καρύδης, 2001

9

Με διαρκείς επεκτάσεις του σχεδίου πόλης, τα Εξάρχεια φτάνουν βορειοανατολικά ως

την Αλεξάνδρας. Εφάπτονται του κέντρου της νέας Αθήνας και ταυτόχρονα θυμίζουν λαϊκό

συνοικισμό10 (Πορτάλιου, 2008). Γύρω από το μικρό άλσος τού Αγίου Νικολάου επικράτησε το

τοπωνύμιο «Πευκάκια», ενώ στη γύρω της οδού Θεμιστοκλέους περιοχή το τοπωνύμιο

«Εξάρχεια», από το επώνυµο ενός Ηπειρώτη Έξαρχου, που διατηρούσε παντοπωλείο στην

διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και ολωµού11. το τέλος του 19ου αιώνα, η Αθήνα

έχει πάρει την τελική μορφή της που αποτυπώνει χωρικά τις κοινωνικές διακρίσεις. ε αυτό το

πλαίσιο, η περιοχή των Εξαρχείων είναι μια περιοχή που εποικίζεται από τη μεσαία αστική τάξη12

(αρηγιάννης, 2000).

10 Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08,

http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=1419 11 Αυτή η ονομασία αποκρυσταλλώνεται στις αρχές του 20ου αιώνα. 12 αρηγιάννης, Γ.,2000, Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές, Αθήνα: υμμετρία, σελ. 70

Εικόνα 4: χάρτης του A. Kaupert του 1875, πηγή: Καρύδης, 2001

10

2.2. Ο Μεσοπόλεμος

Με το τέλος του πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου το 1918, τα συμφέροντα των ξένων

δυνάμεων, αλλά και το κλίμα της «Μεγάλης Ιδέας» για την ενσωμάτωση των ελληνικών

πληθυσμών της Μικράς Ασίας στο ελληνικό κράτος, ήταν οι παράγοντες που δεν έφεραν την

ειρήνη. Η άνευ προηγουμένου στρατιωτική ήττα που υπέστη η Ελλάδα επέφερε τη συνολική

κατάρρευση της πληθυσμιακής δομής στη Μικρά Ασία, με τελικό αποτέλεσμα την εισροή 1.100.000

προσφύγων στην Ελλάδα, από τους οποίους οι 220.000 εγκαταστάθηκαν οριστικά στην Αθήνα

(Σαρηγιάννης, 2000). Η αστικοποίηση που ακολούθησε το 1922, τόσο από τους πρόσφυγες που

ήταν κατά κύριο λόγο αστικοί πληθυσμοί, όσο και από την εγκατάλειψη της αγροτικής

ανάπτυξης και την εσωτερική μετανάστευση στις πόλεις, άλλαξε το τοπίο στην Αθήνα. Η

στροφή στην οικοδομή ως επενδυτικού τομέα στην Αθήνα, είναι ο καθοριστικός παράγοντας

της ανάπτυξης της Αθήνας μέχρι σήμερα. Μεγάλο μέρος του εισρέοντος πληθυσμού, κυρίως

των μεγαλοαστών και μεσοαστών πυκνώνουν τις κεντρικές περιοχές της Αθήνας, μαζί και τα

Εξάρχεια. Το 1928-29 θεσμοθετείται το απαραίτητο νομικό πλαίσιο που θα επέτρεπε την

εμπορευματοποίηση της κατοικίας με το νόμο 3741/29 «περί οριζοντίου ιδιοκτησίας»,…, που επιτρέπει

την κατάτμηση του κτίσματος σε ανεξάρτητες εμπορικά μονάδες –τα διαμερίσματα13 (Σαρηγιάννης,

2000).Αμέσως μετά, ο Γενικός Οικοδομικός Κανονισμός του 1930, αυξάνει τους συντελεστές

εκμετάλλευσης. Σο αποτέλεσμα ήταν η απαρχή της κατεδάφισης των παλιών νεοκλασικών

κτηρίων κατοικιών στην Αθήνα και η οικοδόμηση των «πολυτελών πολυκατοικιών». τον

παρακάτω χάρτη φαίνεται ότι η περιοχή των Εξαρχείων ανοικοδομήθηκε σε μεγάλο βαθμό

εκείνη την περίοδο, από το

1919 μέχρι το 1941.

Εικόνα 5: Οι πολυκατοικίες του μεσοπολέμου 1919-1941, Πηγή: αρηγιάννης, 2000, σελ. 107

13 πως στο 12, σελ. 99, 106

11

2.3. Μετά τον πόλεμο

Σοβαρές πολεοδομικές επεμβάσεις στην περιοχή δεν γίνονται μετά τον πόλεμο14 (Πορτάλιου,

2008). τα πλαίσια της έκθεσης Βαρβαρέσου, ενισχύεται η οικοδομή σα δυναμικός τομέας

της οικονομικής ανάπτυξης15. Σο σημαντικότερο στοιχείο αυτής της περιόδου είναι η

πριμοδότηση στην οικοδομή, και μάλιστα χωρίς κρατικά κεφάλαια. Η πριμοδότηση αυτή εκφράστηκε με

τη σύνταξη και θεσμοθέτηση του νέου Γενικού Οικοδομικού Κανονισμού του 1955, ο οποίος επαύξησε

τους ήδη αυξημένους από το 1930 συντελεστές εκμετάλλευσης της γης, καθώς και από μια

απροκάλυπτη αστυνομική ασυδοσία στους κατασκευαστές. Ταυτόχρονα, η όλη επιχείρηση στηρίχθηκε

επάνω στη μέθοδο της αντιπαροχής, πράγμα που επέτρεπε τη γιγάντωση της οικοδομικής δραστηριότητας

χωρίς την οικονομική συμμετοχή του Κράτους16 (Σαρηγιάννης, 2000). Οι συνέπειες ήταν βαρύτατες

στο αστικό περιβάλλον, δεδομένου ότι αντικαταστάθηκε ταχύτατα το μεγαλύτερο ποσοστό του

οικοδομικού πλούτου από πολυκατοικίες σε απαράδεκτους συντελεστές εκμετάλλευσης, με όλες τις

συνέπειες των μεγάλων πυκνοτήτων17.

Από την άλλη μεριά, πραγματοποιήθηκε μιας μεγάλης

κλίμακας εισροή νέων κατοίκων στην Αθήνα, είτε εξαιτίας της

ερήμωσης της υπαίθρου και της συρρίκνωσης των αγροτικών

παραγωγικών δραστηριοτήτων, είτε εξαιτίας του εμφυλίου. Οι

νέοι κάτοικοι της πόλης βρήκαν τη θέση τους ανάλογα με την

κοινωνική τους τάξη, με τρόπο που ο πληθυσμός κατανεμήθηκε στο

Λεκανοπέδιο ανάλογα με τις οικονομικές του δυνατότητες και τον

τρόπο προέλευσής του στην Αθήνα18 (Σαρηγιάννης, 2000). το

πλαίσιο αυτό, τα διαμερίσματα των πολυκατοικιών των

Εξαρχείων κατοικήθηκαν από μικρομεσαία και ανώτερα

στρώματα. Ψστόσο, οι γενικότερες πολεοδομικές ανακατατάξεις δε

γενικεύτηκαν παρά μετά το 1955-1960. Για μια, δηλαδή, δεκαετία

περίπου από το τέλος του εμφυλίου πολέμου, η Αθήνα συνέχιζε να δείχνει

την εικόνα που είχε προπολεμικά19 (Καρύδης,1991).

14 Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08 15 «…από κοινωνικής απόψεως θα αποτελέσει το απτότερον δείγμα κρατικής προνοίας και

ενδιαφέροντος δια την τύχην των πτωχοτέρων τάξεων και θα επέφερε καίριον κτύπημα κατά των εν τη χώρα κομμουνιστικών επιδιώξεων», από το: Βαρβαρέσος Κ., 1952, Έκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος, Αθήνα, σελ. 242

16 πως στο 12, σελ. 156 17 πως στο 12, σελ. 158 18 πως στο 12, σελ. 159 19 Καρύδης,Δ.,1991, Ανάγνωση Πολεοδομίας. Η Κοινωνική σημασία των χωρικών μορφών, Αθήνα:

υμμετρία, σελ. 331

Εικόνα 6:η οδός Δερβενιών των Εξαρχείων και στο βάθος ο Άγιος Νικόλαος στα Πευκάκια Νεάπολης, Καρύδης, 2001

12

πως παρατηρεί ο Καρύδης (2001), η τυπική αστική εμπορική πολυκατοικία, παραγόμενη

κάτω από το καθεστώς διευκόλυνσης της αντιπαροχής ή της αυτοχρηματοδότησης (από τον οικοπεδούχο)

με την κερδοφόρα επένδυση ενός μικρού κεφαλαίου που δεν είχε εναλλακτικές διεξόδους, ανεγειρόμενη

με αποκλειστικό σκοπό τη μεγιστοποίηση της εκμετάλλευσης της αστικής γης, ικανοποιώντας κατά πρώτο

ρόλο τις «ανάγκες» εμπορευματοποίησης της κατοικίας και δευτερευόντως τις στεγαστικές ανάγκες, είναι

το κομβικό στοιχείο για την κατανόηση των μεταπολεμικών πολεοδομικών μετασχηματισμών του

ελληνικού αστικού χώρου, σε αντανάκλαση των αντίστοιχων κοινωνικό- πολιτικών μετασχηματισμών20.

Έτσι κι αλλιώς, το καθεστώς γης και οικοδομής που επικράτησε (γενικότερα στην

Ελλάδα) κυρίως από τον εμφύλιο πόλεμο και μετά τείνει να συγκροτήσει κάποιο είδος

Ελληνικής ιδιορρυθμίας. Ο χαρακτηρισμός αυτός στηρίζεται σε καταστάσεις, όπως ο μηχανισμός

της αντιπαροχής στην ανοικοδόμηση εντός πόλεως, ή τα αυθαίρετα κτίσματα στις παρυφές… με άλλα

λόγια την απουσία …συστηματικής και γενικευμένης παρέμβαση του κράτους ή μεγάλων ιδιωτικών

φορέων στην οργάνωση και ρύθμιση του δομημένου περιβάλλοντος21 (Καρύδης, 1991).

Με τον τρόπο αυτό βέβαια, τα χαρακτηριστικά αυτής της αστικής ανάπτυξης

συνδέονται με ένα σύνολο μηχανισμών ελέγχου και ρύθμισης από το κράτος, όπου η ανοχή συνδυάζεται

με συγκυριακές προσπάθειες ελέγχου, αφήνοντας πολλά «κενά», στα οποία οι άτυπες πρακτικές και

διευθετήσεις αναδεικνύονται σε δομικό στοιχείο της ζωής στην πόλη και σε κύριο μηχανισμό

κοινωνικής ένταξης. Η «προσθετική ανάπτυξη» (αυθαίρετη δόμηση, διαδοχικές εντάξεις στο

σχέδιο πόλης, εκμετάλλευση του αστικού πλέον ακινήτου μέσω της αντιπαροχής), που κυριαρχεί ιδίως

μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδηγεί σε γενικευμένη πρόσβαση στην μικροϊδιοκτησία, αλλά και σε

γειτονιές με φτωχό κοινωνικό εξοπλισμό και έλλειψη υποδομών . Ταυτόχρονα όμως συμβάλλει στην

ομαλή ένταξη κυμάτων νέων κατοίκων στη ζωή της πόλης και σε ένα είδος κοινωνικής ομοιογένειας στον

ιστό της πόλης22 (Βαΐου, 2006).

Βέβαια οι κοινωνικές αντιθέσεις ήταν πια ορατές και σε κάθετο επίπεδο. Η δυναμική της

αστικής ανάπτυξης στην Αθήνα, οι κυρίαρχοι τύποι οικοδόμησης (αντιπαροχή, αυθαίρετη δόμηση) και ο

τύπος της αστικής πολυκατοικίας, που συνυφαίνεται σε πολλαπλές εσωτερικές διαφοροποιήσεις (από τα

υπόγεια στα ρετιρέ και από την όψη στον ακάλυπτο)…προσέφεραν ελαστικότητα στις επιλογές και

δυνατότητες μιας εκ των πραγμάτων κοινωνικής ώσμωσης. Θα λέγαμε ότι έτσι το «άμορφο αστικό

συνεχές» της Αθήνας λειτούργησε σαν ένα σφουγγάρι που επέτρεψε την απομείωση των αντιθέσεων και

σχετικοποίησε σταδιακά τις «εμβληματικές»- αλλά μέσα σε όρια- διαιρέσεις σε Ανατολική/Δυτική

20 πως στο 19, σελ. 329 21 πως στο 19, σελ. 320 22 Βαΐου Ντ., 2006, Μετανάστριες και Μετανάστες στην Αθήνα: Επιβίωση στα «Κενά» και «Είσοδος στην

Πόλη», Γεωγραφίες τ.11 (σελ. 8-11)

13

Αθήνα, «Βόρεια Προάστια» κ.ο.κ., στην κοινωνική γεωγραφία της πόλης.» (Βαΐου- Μαντουβάλου –

Μαυρίδου, 2004).

Μετά το 1970, η πολυκατοικία κυριαρχεί, ίσως σε μικρότερο βαθμό από τις υπόλοιπες

συνοικίες της Αθήνας. Ο αστικός χώρος έχει εμπορευματοποιηθεί και χρησιμοποιείται, όχι μόνο για

κατοικία, επαγγελματική στέγη κλπ, αλλά και πρωτογενώς για επένδυση και παραγωγή υπεραξίας23

(Σαρηγιάννης, 2000).

Μεταπολιτευτικά διευθετούνται θέματα που χαρακτηρίζουν τη σημερινή φυσιογνωμία της. Στο

Π.Δ. για την έγκριση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Αθηναίων, το 1988, στο οποίο

ονομάζονται οι συνοικίες της Αθήνας, αναφέρεται η ενότητα Μουσείο – Εξάρχεια – Νεάπολη, ορίζονται

χρήσεις γης και περιγράφονται στοιχεία συγκρότησης του ιστού, κοινωνικού εξοπλισμού, καθώς και

δημόσιων χώρων και πράσινου, µε έμφαση στην προσέγγισή τους ως δικτύων απρόσκοπτης κίνησης

πεζών. Με Π.Δ. του 1989 χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό τµήµα της πόλης των Αθηνών η

περιοχή Εξαρχείων – Μουσείου – τρέφη και καθορίστηκαν ειδικοί όροι δόμησης των

οικοπέδων. Σέλος, το 1993, εκδίδεται ειδικό διάταγμα χρήσεων γης στις περιοχές Εξαρχείων,

Μουσείου, Λόφου τρέφη24(Πορτάλιου, 2008).

3. ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΑΣΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ ΣΩΝ ΕΞΑΡΦΕΙΩΝ

3.1. Η αστική ανάπτυξη αποτύπωμα στις μορφές

Η σταδιακή διαμόρφωση του πολεοδομικού ιστού απεικονίστηκε στη μορφολογική

πολυτυπία των ιδιωτικών, κοινόχρηστων και δηµόσιων κτιρίων, ανάλογα µε την περίοδο

οικοδόμησης και εκφράστηκε στην κλίμακα της περιοχής, που προκύπτει ως συνάρτηση του

μεγέθους των οικοπέδων, πριν ή μετά από συνενώσεις, και του ύψους των οικοδομών.

Αυτή η σταδιακή διαμόρφωση έχει αποτυπωθεί έντονα στα Εξάρχεια, όπου

συνυπάρχει μια πληθώρα τύπων κτηρίων, άμεσα συνδεδεμένων με την ιστορία της εξέλιξης της

περιοχής.

ύμφωνα με τον Aldo Rossi η πόλη, ως κατ’ εξοχήν ανθρώπινο αντικείμενο, αποτελείται

από την αρχιτεκτονική της. Έτσι δημιουργούνται οι πρώτες μορφές και οι τύποι κατοικιών, οι ναοί και

τα πιο πολύπλοκα κτήρια. Ο τύπος δημιουργείται λοιπόν σύμφωνα με τις ανάγκες και τα αισθητικά

κριτήρια. Μοναδικός, αλλά με πολλές παραλλαγές από κοινωνία σε κοινωνία, είναι δεμένος με τη μορφή

και τον τρόπο ζωής 25(Rossi, 1991).

23 αρηγιάννης, Γ.,2000, Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές, Αθήνα: υμμετρία, σελ. 248 24 Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08 25 Aldo Rossi, 1991, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, σελ. 39

14

Χάχνοντας αυτές τις μορφές στα Εξάρχεια,

ξεκινώντας από τον ελληνικό λαϊκό κλασικισμό, σώζονται

ακόμη μονώροφα ή διώροφα κτίρια κατοικίας, μονοκατοικίες ή

διπλοκατοικίες που αντλούν από την επίσημη κλασικιστική

αρχιτεκτονική, όσον αφορά στην αυστηρή διαμόρφωση της όψης

στον δρόμο, και μεταφέρουν στην τυπολογική συγκρότηση

(τυπολογίες Γ ή Π) και τον εσωτερικό υπαίθριο χώρο στοιχεία της

λαϊκής παράδοσης: αυλές, χαγιάτια, τζαμωτά26 (Πορτάλιου, 2008).

την περιοχή των Εξαρχείων και ευρύτερα της

Νεάπολης εμφανίζεται ο τύπος συλλογικής κατοικίας που

παραπέμπει στη μετέπειτα πολυκατοικία –τα «μεταπρατικά»,

δηλαδή διώροφες ή ηµιτριώροφες οικοδομές που κτίζονται για να

πουληθούν κυρίως στους οµογενείς της Αιγύπτου, οι οποίοι

εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα ύστερα από το 188027 (Υιλιππίδης,

1984), όπως αναφέρθηκε προηγουμένως.

Καθώς δύει ο ελληνικός κλασικισμός, οι μορφές

αποδεσμεύονται από αυστηρούς κανόνες. Στις περιοχές τού

κέντρου και τις γύρω από αυτό, όπως τα Εξάρχεια, οι οποίες

οικοδομούνται µε γρήγορους ρυθμούς, εμφανίζονται κτίρια που

θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε µε µια γενική έννοια

εκλεκτικιστικά, καθώς αντλούν, τροποποιούν ή/και

απλοποιούν προγενέστερες μορφές, ενσωματώνουν στοιχεία αρ

νουβό, αρ ντεκό και άλλα, εισάγοντας ταυτόχρονα

κατασκευαστικές μεθόδους και υλικά που θα επικρατήσουν στη

δεκαετία του 193028 (Πορτάλιου, 2008).

26 πως στο 24 27 Υιλιππίδης, Δ., 1984, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, σελ. 145 28 πως στο 24

Εικόνα 7: κατοικία στην περιοχή

Ιπποκράτους, Υιλιππίδης 1984

Εικόνα 8: Θεμιστοκλέους 71-73, Νεάπολη, Υιλιππίδης 1984

Εικόνα 9:τμήμα κτηρίου στην Ιουλιανού 15, Υιλιππίδης 1984

15

Η πολυτυπία/πολυμορφία της κατοικίας χαμηλού ύψους στα Εξάρχεια προκύπτει και λόγω της

κοινωνικής σύνθεσης του πληθυσμού τους, που αποτελείται ταυτόχρονα από χαμηλά και μεσαία αστικά

στρώματα, καθώς και ορισμένους επιφανείς ενοίκους29 (Πορτάλιου, 2008).

την εικοσαετία 1900-1919 και πολύ περισσότερο στην εικοσαετία 1920-1939

οικοδομούνται πολυώροφα κτίρια κατοικίας στην Αθήνα. πως αναφέρθηκε, με τον

Οικοδομικό Κανονισµό του 1929 και τη δυνατότητα σύστασης οριζόντιας ιδιοκτησίας

κτίζονται στις κεντρικές περιοχές οι νέες πολυκατοικίες που απευθύνονται σε μεσαία και

ανώτερα αστικά στρώµατα. Αρκετές από αυτές χωροθετούνται περί το Μουσείο και εντός της

περιοχής της Νεάπολης. Δύο πολυκατοικίες, η µια µε αρχιτέκτονα τον Θουκυδίδη Βαλεντή στη

γωνία τουρνάρα και Ζαΐµη (εικόνα 10)και η άλλη Θεμιστοκλέους και Αραχώβης (εικόνα 11),

επί της πλατείας Εξαρχείων, µε αρχιτέκτονα τον Κυριάκο Παναγιωτάκο αποτελούν

εμβληματικά κτίρια της μοντέρνας μεσοπολεμικής αρχιτεκτονικής και έχουν κηρυχθεί

διατηρητέα μνηµεία.

Εικόνα 10: Θ. Βαλεντής – Π. Μιχαηλίδης: Εικόνα 11: η μπλε πολυκατοικία πολυκατοικία στη Ζαΐμη και τουρνάρη πηγή και στις δύο: Υιλιππίδης 1984

Η μεταπολιτευτική έντονη οικοδόμηση πολυκατοικιών υποβάθμισε τη μέχρι τότε

αρχιτεκτονική ποιότητα των Εξαρχείων, αλλά, παρότι στέρησε από σημαντικά ιστορικά κτίρια

την περιοχή, δεν άλλαξε ριζικά το τοπίο. Τπάρχουν μάλιστα και ορισμένα αξιόλογα δείγματα

σύγχρονης αρχιτεκτονικής στα Εξάρχεια: μεταξύ αυτών ξεχωρίζει η πολυκατοικία της οδού

Μπενάκη, των αρχιτεκτόνων Δημήτρη και ουζάνας Αντωνακάκη.

Η ανομοιομορφία που παρατηρείται, τόσο στον αστικό ιστό και τα κτίρια, όσο και στην κοινωνική

σύνθεση των Εξαρχείων, έχει αντιφάσεις, αλλά παράγει και πλούτο, είναι ζωντανή ιστορία και

ταυτόχρονα, έμπρακτη κριτική αποτίμηση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο χώρος για διάφορες μορφές

κατοίκησης30.

29 πως στο 24

30 Πορτάλιου, Ε., 31/7/2005, Η αντίσταση στην εμπορευματοποίηση της πόλης, ΕΠΟΦΗ

16

3.2. Η αστική ανάπτυξη αποτύπωμα στη φυσιογνωμία

τα Εξάρχεια και την ευρύτερη περιοχή συγκεντρώνονται τα περισσότερα

πανεπιστημιακά κτίρια. Ήδη, από το 1864 και μέσα σε 15 περίπου χρόνια είχαν δημιουργηθεί

στην περιοχή τα πρώτα Πανεπιστήμια, ξεκινώντας από αυτό στην Πανεπιστημίου (έργο του

Δανού αρχιτέκτονα Φριστιανού Φάνσεν). Μέχρι το 1876 είχαν ολοκληρωθεί και τα μπροστινά

κτίρια του Πολυτεχνείου (σε σχέδια του Λύσανδρου Καυταντζόγλου) σχεδόν ταυτόχρονα με

το Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών (σε σχέδια Παναγιώτη Κάλκου) που αποπερατώθηκε το

1880. Σην ίδια χρονιά, λειτούργησε και το κτίριο του Παλαιού Φημείου (έργο του Ερνέστου

Σσίλλερ). ήμερα στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν το Οικονομικό Πανεπιστήμιο, οι

διοικητικές υπηρεσίες της Ανωτάτης χολής Καλών Σεχνών, τμήματα του ΕΜΠ, διάφορα

τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών και η Νομική.

Τα μνημεία, μαρτυρίες της συλλογικής θέλησης που εκφράζεται μέσα από τις αρχές της

αρχιτεκτονικής, εμφανίζονται ως πρωτογενή στοιχεία, ως σταθερά σημεία που εκφράζουν τη δυναμική

της πόλης31 (Rossi,1991). Σα κτήρια αυτά σηματοδοτούν τα Εξάρχεια σαν τόπο ενεργούς

φοιτητικής παρουσίας. Ήδη από το 19ο αιώνα και μέχρι σήμερα στην περιοχή κατοικούν

πολλοί φοιτητές και διανοούμενοι.

Εκεί άλλωστε έγινε και η πρώτη εξέγερση φοιτητών το 1859, τα γνωστά κιαδικά, που

είχαν σαν αποτέλεσμα την πρώτη εισβολή του στρατού στο πανεπιστήμιο και την ενίσχυση του

αγώνα κατά του θωνα. την περίοδο της γερμανικής κατοχής και των Δεκεμβριανών, τα

Εξάρχεια αποτελούσαν σημείο αντίστασης, καθώς οι ΕΛΑίτες ήταν οχυρωμένοι στο λόφο

του τρέφη και οι κυβερνητικοί στο Κολωνάκι, ενώ η μπλε πολυκατοικία είχε καταληφθεί από

ΕΛΑίτες για να εγκατασταθεί πολυβόλο.

Σο Υεβρουάριο του 1973 πραγματοποιήθηκε η πρώτη κατάληψη κατά τη διάρκεια

της Φούντας, ενώ λίγο αργότερα έγιναν τα γεγονότα της 17ης Νοέμβρη.

Από τότε, ο τόπος των Εξαρχείων έχει επιφορτιστεί συμβολικά. Η συλλογική μνήμη,

αλλά και η παρουσία του πανεπιστημιακού ασύλου, συγκέντρωσε πλήθος πολιτικών

δραστηριοτήτων. Είναι η περιοχή όπου στεγάζονται τα γραφεία οργανώσεων της

κοινοβουλευτικής και εξωκοινοβουλευτικής αριστεράς, ο χώρος που δρουν οι αναρχικές

ομάδες, ο χώρος που καθημερινά συμβαίνει πλήθος πολιτικών και πολιτιστικών συζητήσεων.

Σο Νοέμβρη του 1985 η δολοφονία του 15χρονου Μιχάλη Καλτεζά από αστυνομικό

των ΜΑΣ προκάλεσε εκτεταμένα επεισόδια, με αποτέλεσμα κατάληψη του Φημείου που

τελείωσε με την κατάλυση του ασύλου για πρώτη φορά. Σον Δεκέμβριο του 2008, με την

31 Aldo Rossi, 1991, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, σελ. 21

17

δολοφονία του 15χρονου Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, από τις σφαίρες αστυνομικού στην

οδό Μεσολογγίου, ξεκίνησαν από τα Εξάρχεια και γενικεύτηκαν σε ολόκληρη τη χώρα τα

πρόσφατα γεγονότα.

Με βάση αυτό που ο Rossi ονομάζει locus: «μ ’αυτόν τον όρο εννοούσα τη μοναδική και

οικουμενική σχέση που υπάρχει ανάμεσα σε έναν συγκεκριμένο τόπο και στις κατασκευές που υπάρχουν

σ’ αυτόν τον τόπο»32 επιχειρείται μια καταγραφή των αστικών συντελεστών των Εξαρχείων, που

πήραν μέρος ως την τελική κατασκευή μιας σύνθετης επεξεργασίας33 (Rossi, 1991).

Εκτός από τα πανεπιστημιακά ιδρύματα και το Μουσείο, ισχυρά στοιχεία αποτελούν

το Αστυνομικό Σμήμα Καλλιδρομίου και τα γραφεία του ΠΑΟΚ, καθώς συγκεντρώνουν

ισχυρή αστυνομική παρουσία και αποτελούν συμβολικά τον «άλλο πόλο» από το

πανεπιστημιακό άσυλο. Και βέβαια, η πλατεία Εξαρχείων είναι χαρακτηριστική και

νοηματοδοτεί την περιοχή, όπως θα δούμε αναλυτικότερα και παρακάτω.

32 πως στο 31, σελ. 145 33 πως στο 31, σελ. 22

Εικόνα 12: χάρτης των Εξαρχείων με τους βασικότερους οδικούς άξονες και τους αστικούς συντελεστές, πηγή: googlemaps, ιδία επεξεργασία

18

Ο συμβολισμός της περιοχής που προαναφέρθηκε και η κοινωνική σύνθεση των

ανθρώπων που την κατοικούν και την επισκέπτονται, έχει φέρει σαν αποτέλεσμα μια ιδιότυπη

ανάπτυξη των λειτουργιών της, με τρόπο που είναι μοναδικές σε όλη την Αθήνα. Θα μπορούσε

κανείς να πει πως διακρίνονται κυρίαρχες τυπολογίες σε σχέση με τις χρήσεις που

παρατηρούνται στην περιοχή, οι οποίες διαφέρουν από τις άλλες περιοχές γενικής κατοικίας

και είναι αποτέλεσμα της ιστορίας της και των κοινωνικών αλληλεπιδράσεων.

Πέρα από τα πολιτικά στέκια και τις οργανώσεις, που φιλοξενούνται στα Εξάρχεια σε

τέτοια μέγεθος που δεν υπάρχει σε άλλη περιοχή της Αθήνας, έχει καλλιεργηθεί ένα

βιβλιοφιλικό κλίμα στην περιοχή, πάλι σαν αποτέλεσμα των φοιτητών και των ανθρώπων που

σχετίζονται με τα γράμματα. Σα μαγαζιά που σχετίζονται με το χώρο του βιβλίου, από το

χαρτί και την τυπογραφία μέχρι την ψηφιακή έκδοση, είναι πολυάριθμα. Παράλληλα,

υπάρχουν πολλά εργαστήρια καλλιτεχνικής βιβλιοδεσίας, συντήρησης βιβλίων και το μοναδικό

τυπογραφείο επί της οδού Βαλτετσίου που χρησιμοποιείται ακόμη η παραδοσιακή μέθοδος

τυπογραφίας με τις σειρές στοιχείων και χρήση πολυτονικού συστήματος.

Σα βιβλία και η νεολαία δε θα αργήσουν να φέρουν με τη σειρά τους, ανθρώπους από

το χώρο της τέχνης. Η περιοχή αναπόφευκτα έγινε και παραμένει η κεντρική αγορά για το

οτιδήποτε έχει σχέση με τη μουσική, όπως παρτιτούρες και μουσικά όργανα. Επίσης,

υπάρχουν δύο από τους ελάχιστους θερινούς κινηματογράφους της Αθήνας –το Βοξ και η

Ριβιέρα. Σο πιο σημαντικό όμως στις πολιτιστικές χρήσεις είναι ότι δεν υπάρχει μια μέρα που

δε θα λαμβάνει χώρα κάποια συζήτηση ή δε θα γίνεται κάποια πολιτιστική εκδήλωση, είτα στα

στέκια, είτε στα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Κάνοντας μια βόλτα στα Εξάρχεια, έχει κανείς τη

δυνατότητα να δει όλες τις αφίσες που έχουν βγει την τελευταία βδομάδα και να ενημερωθεί.

Ίσως είναι και η μόνη περιοχή που συμβαίνει αυτό.

Πολύ ιδιαίτερου χαρακτήρα είναι και οι χρήσεις νυχτερινής διασκέδασης στα

Εξάρχεια. Με κάποιες εξαιρέσεις, που χωροθετούνται στην κεντρική πλατεία των Εξαρχείων

κυρίως, τα καταστήματα, μπαράκια, καφενεία απευθύνονται σε ένα συγκεκριμένο κοινό.

Είναι αυτός ο συμβολισμός που αναφέρθηκε που τοποθετεί τους θαμώνες σε μια ομάδα, που

δηλώνει κανείς με την παρουσία του ότι συμφωνεί και αποδέχεται τους όρους της. Υτηνά

ποτά, φτηνό φαί, απλό ντύσιμο, συζητήσεις για την τελευταία πορεία και την αριστερά και μια

ετοιμότητα και αλληλεγγύη σε περίπτωση που «κατέβουν οι μπάτσοι». τα Εξάρχεια δεν

πηγαίνει κανείς επειδή θα βρεθεί εκεί κοντά, πηγαίνει επειδή είναι οικεία και δηλώνει ότι

τοποθετείται, ενεργά ή όχι, σε ένα πολιτικό χώρο (με την ευρύτερη έννοια) ή εν πάσει

περιπτώσει σε έναν τρόπο σκέψης. το γεγονός αυτό βασίζονται και οι ατέλειωτες συζητήσεις

19

των μέσων ενημέρωσης περί «άβατου» των Εξαρχείων και η προσπάθεια να τα παρουσιάσουν

σα μια περιοχή που δεν συγχωρεί τη διαφορετικότητα και που είναι επικίνδυνη για τον απλό

πολίτη.

ε σχέση με την κατοικία, όπως αναφέρθηκε η περιοχή φιλοξενεί πολλούς φοιτητές

εξαιτίας της γειτνίασής της με τα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Από εκεί και πέρα, εντάσσονται

στο συνολικότερο πλαίσιο των πυκνοδομημένων περιοχών γύρω από το κέντρο της Αθήνας

που άρχισαν να υποβαθμίζονται ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Σο κέντρο της

Αθήνας απαξιώθηκε ως χώρος κατοικίας τις δεκαετίες του ‘80-’90, λόγω της ατμοσφαιρικής

ρύπανσης ,της έλλειψης χώρων πρασίνου και του μεγάλου κυκλοφοριακού προβλήματος. Κατά

τις δεκαετίες αυτές, παρατηρείται μια αντίστοιχη μετάβαση κατοίκων, από το κέντρο και το

ευρύτερο κέντρο προς τα προάστια. Δεκάδες χιλιάδες Αθηναίοι, συνήθως των υψηλότερων και

μεσαίων εισοδηματικά τάξεων, εγκατέλειψαν μαζικά τις κατοικίες τους στο κέντρο. Αυτοί που

τελικά έμειναν στα Εξάρχεια, είναι είτε εκείνοι που δεν είχαν τη δυνατότητα να φύγουν,

παρόλο που ίσως να το ήθελαν, κυρίως ηλικιωμένοι και οικογένειες χαμηλότερων

εισοδημάτων, είτε αυτοί που τα αξιολογούν σαν μια περιοχή σημαντικής κοινωνικής

συναναστροφής και επικοινωνίας, στην πλειοψηφία τους μεσαία και ανώτερα στρώματα. «Αυτό

το «κενό» κτιριακό απόθεμα έρχονται να «πληρώσουν» οι μεταναστευτικοί πληθυσμοί που εισρέουν στην

πόλη»34 (Βαΐου, 2006).

Και με όλη αυτή την αλληλεπίθεση χρήσεων και την παρουσία διαφορετικών κοινωνικών

ομάδων, γηγενών και µμεταναστών, τα Εξάρχεια χαρακτηρίζονται από κοινωνικό, ηλικιακό, λειτουργικό

και, όπως ήδη εξηγήσαµε, αρχιτεκτονικό πλούτο35 (Πορτάλιου, 2008). Αυτή η διαστρωμάτωση είναι

εμφανής τόσο οριζόντια, όσο και κάθετα. Σα ανώτερα κοινωνικά και εισοδηματικά στρώματα

επιλέγουν κατοικίες που βρίσκονται σε κάποιον από τους γοητευτικούς πεζόδρομους των

Εξαρχείων, μονοκατοικίες ή διπλοκατοικίες και στην περιοχή που ακουμπά στο λόφο του

τρέφη, είτε στα ρετιρέ των υπόλοιπων δρόμων. Σα χαμηλότερα εισοδήματα

διαστρωματώνονται κάθετα, με τελευταίους τροχούς της αμάξης τους μετανάστες, που μένουν

στα ισόγεια ή ακόμη και στα υπόγεια των Εξαρχείων.

34 Βαϊου Ντ., 2006, Μετανάστριες και Μετανάστες την Αθήνα: Επιβίωση στα «Κενά» και «Είσοδος στην

Πόλη», Γεωγραφίες τ.11 (σελ8-11). 35 Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08

20

3.3. Σύποι αστικής ανάπτυξης

Για την ανάγνωση της αστικής ανάπτυξης των Εξαρχείων και κυρίως για τις τάσεις που

δημιουργούνται, χρήσιμο μεθοδολογικό εργαλείο αποτελεί η προσπάθεια για καθορισμό

κάποιας τυπολογίας αστικής ανάπτυξης.

Υπάρχουν δύο κυρίως τρόποι θεωρητικής προσέγγισης της πόλης: εκείνος που θεωρεί την πόλη

ως προϊόν των λειτουργικών συστημάτων από τα οποία γεννιέται η αρχιτεκτονική της και, συνεπώς, ο

αστικός χώρος της, και εκείνος που θεωρεί την πόλη κυρίως ως δομή του χώρου36. Στον πρώτο, η εικόνα

της πόλης είναι αποτέλεσμα μιας ανάλυσης των πολιτικών, κοινωνικών, και οικονομικών συστημάτων και

η εξέτασή της γίνεται μέσα από τις αντίστοιχες επιστήμες. Ο δεύτερος τρόπος στηρίζεται πιο πολύ στην

αρχιτεκτονική και στη γεωγραφία. (...)θα επιμείνω στον δεύτερο τρόπο...37 (Rossi,1991).

ύμφωνα με τον Aldo Rossi για τον ορισμό της έννοιας τυπολογία «η τυπολογία

παρουσιάζεται ως μελέτη τύπων, τόσο στην κλίμακα της πόλης, όσο και στην κλίμακα της αρχιτεκτονικής,

όπου η παραπέρα διάσπασή τους είναι αδύνατη»38, και «η τυπολογία είναι η ιδέα ενός στοιχείου που

παίζει έναν σημαντικό ρόλο στη συγκρότηση της μορφής ότι αποτελεί μια σταθερά»39, ενώ σχετικά με

τον όρο τύπος: «η λέξη τύπος δεν παρουσιάζει τόσο την εικόνα ενός πράγματος που προσφέρεται σε

πιστή αντιγραφή ή μίμηση, όσο την ιδέα ενός στοιχείου που πρέπει – αυτό το ίδιο – να χρησιμεύει ως

κανόνας στο μοντέλο …» κι ακόμα : «ο τύπος δημιουργείται σύμφωνα με τις ανάγκες και τα αισθητικά

κριτήρια. Μοναδικός, αλλά με πολλές παραλλαγές από κοινωνία σε κοινωνία, είναι δεμένος με τη μορφή

και τον τρόπο ζωής» 40.

Παρακάτω, επιχειρείται μια ταξινόμηση σύμφωνα και με αυτό που ο Anthony Vidler

ονομάζει τρίτη τυπολογία, η οποία βρίσκεται στην ίδια τη φύση της πόλης, σαν μια απάντηση στον

κατατεμαχισμό που έφεραν οι στοιχειακές, θεσμικές και μηχανιστικές τυπολογίες του πρόσφατου

παρελθόντος. «Η τυπολογία αυτή δεν οικοδομείται από διακεκριμένα στοιχεία, ούτε απαρτίζεται από

αντικείμενα ταξινομημένα ανάλογα με τη χρήση, την κοινωνική ιδεολογία ή τα τεχνικά χαρακτηριστικά

τους: αποτελεί ένα πλήρες σύνολο, το οποίο μπορεί αμέσως να αποσυντεθεί σε μέρη»41. Επίσης ο

Vidler θεωρεί αποφασιστικό τον ορισμό της πόλης σαν τόπο όπου βρίσκεται η ταυτότητα της

αρχιτεκτονικής τυπολογίας. «Μέσα στα συσσωρευμένα βιώματα της πόλης, τους δημόσιους χώρους της

36 ε αυτή την αντίληψη υπάρχει εμφανής αντιστοίχιση με την αντίληψη για τη γλώσσα του De Saussure

σαν δομή διαφορών. 37 Aldo Rossi, 1991, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press, σελ. 24 38 πως στο 37, σελ. 41 39 πως στο 37, σελ.42 40 πως στο 37, σελ.40 41 Γερολύμπου Α. κ.α. (επιμ.), 1986, Επί πόλεως, Θεσσαλονίκη: ύγχρονα Θέματα

- Vidler Α., Η Τρίτη Τυπολογία (από το βιβλίο Architecture Rationelle, 1981, Bruxelles: Editions des Archives d’ Architecture Moderne, μετάφραση Β. Φαστάογλου), σελ.104

21

και τις μορφές των θεσμών της, μπορούμε να διακρίνουμε μια τυπολογία, η οποία απαγορεύει μια κατά

λέξη ανάγνωση της λειτουργίας, αλλά η οποία ταυτόχρονα εξασφαλίζει –σ’ ένα άλλο επίπεδο- μια σχέση

με τη συνεχιζόμενη παράδοση της αστικής ζωής»42.

Ο χάρτης είναι διαγραμματικός και σε καμιά περίπτωση τα όρια των περιοχών δεν

είναι απόλυτα, ούτε η μετάβαση από τη μια περιοχή στην άλλη γίνεται απότομα. Παρόλα

αυτά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι αυτές οι ομαδοποιήσεις σε γενικές γραμμές δίνουν μια

εικόνα για τους τύπους που παρατηρούνται. Επίσης, σε γενικές γραμμές οι δρόμοι που

αποτελούν τα όρια των περιοχών είτε έχουν τη δική τους ξεχωριστή τυπολογία (ειδικά όταν

πρόκειται για μεγάλους άξονες), είτε εκφράζουν αυτή τη μετάβαση παίρνοντας τα

χαρακτηριστικά και από τις δυο περιοχές που χωρίζουν.

42 πως στο 41, σελ.105

Εικόνα 13: χάρτης των Εξαρχείων με την τυπολογία αστικής ανάπτυξης, πηγή: googlemaps, ιδία επεξεργασία

22

ΣΤΠΟ 1: Μουσείο – Πολυτεχνείο

Η περιοχή αυτή αποτελεί από μόνη της ένα τύπο, τόσο μορφολογικά, όσο και λόγω

της ισχυρής επίδρασης που έχει στην ευρύτερη περιοχή των Εξαρχείων. πως αναφέρθηκε, το

Πολυτεχνείο, το ισχυρότερο από το δίδυμο της ενότητας, έχει επηρεάσει την κοινωνική

σύνθεση των κατοίκων αλλά και των επισκεπτών, το ύφος την περιοχής σαν φοιτητικό –

ακαδημαϊκό κέντρο, αλλά και λόγω του πανεπιστημιακού ασύλου και σαν πολιτικό κέντρο.

Αποτελεί τον ισχυρότερο αστικό συντελεστή των Εξαρχείων.

ΣΤΠΟ 2: Ιουστινιανού – Καλλιδρομίου – Ζωοδόχου Πηγής – Κομνηνών

Πρόκειται για περιοχή στην οποία κατοικούν μεσαία και ανώτερα

εισοδήματα, με εξαιρέσεις βέβαια. Μορφολογικά, υπάρχουν κάποια νεοκλασικά μονώροφα

στη βόρεια πλευρά της ενότητας, ενώ στον περιφερειακό του τρέφη υπάρχουν κυρίως

πολυκατοικίες. Οι ομόκεντροι του περιφερειακού έχουν πολυκατοικίες μεταπολεμικές και

μεγάλου ύψους, ενώ οι δρόμοι με τα σκαλάκια που είναι ακτινωτά γύρω από τον περιφερειακό

του τρέφη είναι κατά κανόνα πιο γραφικοί, έχουν τα νεοκλασικά και πολυκατοικίες κατοικίες

χαμηλότερου ύψους, 2 ή 3 ορόφων. Εξαίρεση αποτελούν οι πολυκατοικίες στη γειτνίαση της

περιοχής με τη Ζωοδόχου Πηγής που είναι αστικές

εμπορικές μεταπολεμικές. Γενικότερα όμως θα λέγαμε

ότι η περιοχή, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο,

συγκεντρώνει τις υψηλότερες αξίες γης των Εξαρχείων.

Η ενότητα είναι περιοχή κατοικίας, με όποιες

λιγοστές χρήσεις εμπορίου στα ισόγεια υπάρχουν, να

απευθύνονται πάλι στην κατοικία (ψιλικατζίδικα,

μανάβικα, φούρνοι κλπ). Εικόνα 15 Η Κομνηνών, όριο της περιοχής, παρουσιάζει το χαρακτηριστικό από τη μια μεριά να έχει τα μορφολογικά στοιχεία της περιοχής, ενώ από την απέναντι της όμορης

Εικόνα 14

23

ΣΤΠΟ 3: Ιουστινιανού – κυλίτση - Αλεξάνδρας

ε αυτόν τον τύπο βρίσκονται αρκετά νεοκλασικά, όπως φαίνεται και στο χάρτη του

Kaupert του 1875, αλλά και αυτά έχουν διάφορους τύπους. Έτσι, βρίσκει κανείς να γειτνιάζουν

νεοκλασικά που μένουν άνθρωποι μεγαλύτερης ηλικίας και χαμηλότερου εισοδήματος, με

άλλα που ανακαινίστηκαν από gentrifiers ή με ερείπια. Η περιοχή είναι κυρίως κατοικίας, ενώ

το λιγοστό εμπόριο απευθύνεται στη γειτονιά. Φαρακτηριστική είναι επίσης η μικρή

κυκλοφορία των αυτοκινήτων σε αυτή την ενότητα. Σο όριο της

Ιουστινιανού, όσο πλησιάζει προς το μουσείο αποκτά σταδιακά

της όμορης περιοχής

που εντάσσεται στον

τύπο 4.

ΣΤΠΟ 4: Αλεξάνδρας – Πατησίων –

Δεληγιάννη – κυλίτση

Εικόνα 16: χάρτης του A. Kaupert του 1875

Εικόνα 17 Εικόνα 18

24

Πρόκειται για περιοχή γενικής κατοικίας με

έντονο χαρακτηριστικό την κάθετη διαστρωμάτωση,

στην οποία μένουν πολλοί μετανάστες. Έχει πυκνό

εμπόριο, αφού όλα τα ισόγεια έχουν εμπορική χρήση.

Επίσης στην περιοχή βρίσκονται τεχνίτες. Έχει έντονο

κυκλοφοριακό πρόβλημα, καθώς περικλείεται από

μεγάλους οδικούς άξονες. ε αυτούς τους άξονες τα

χαρακτηριστικά αλλάζουν, όπως θα δούμε και

παρακάτω. Η οδός Δεληγιάννη έχει άμεση συνάρτηση με το Μουσείο, καθώς εκεί βρίσκονται

τουριστικά εμπορικά είδη, γραφεία ταξιδίων κλπ. Μορφολογικά, υπάρχουν πολλές

μεσοπολεμικές πολυκατοικίες, όπως άλλωστε φαίνεται και στην εικόνα 5, ενώ εμφανίζονται και

κτήρια με εκλεκτικιστικά χαρακτηριστικά. ε γενικές γραμμές όμως, επικρατεί η αστική

εμπορική πολυκατοικία.

ΣΤΠΟ 5: Μπουμπουλίνας – Δεληγιάννη – Οικονόμου - τουρνάρη

ε αυτόν τον τύπο χαρακτηριστική είναι η παρουσία του Τπουργείου Πολιτισμού.

Τπάρχει πολύ έντονη αστυνομική παρουσία που την καθιερώνει σαν «όριο στην ενδοχώρα των

Εξαρχείων». Είναι περιοχή με κατοικία στους ψηλότερους ορόφους, ενώ τους χαμηλότερους

καταλαμβάνουν γραφεία. Πολλές ανακαινίσεις νεοκλασικών έχουν γίνει εδώ, στις περισσότερες

περιπτώσεις όμως είναι για χρήση γραφείων. Μορφολογικά, επικρατεί ο τύπος με τη στοά στο

ισόγειο, ενώ στην ενότητα αυτή βρίσκονται οι περισσότερες μεσοπολεμικές πολυκατοικίες.

Εικόνα 19

Εικόνα 20

25

ΣΤΠΟ 6: Αραχώβης – Θεμιστοκλέους – όλωνος – Ζ. Πηγής

Είναι η πρώτη περιοχή που χτίστηκε στα

Εξάρχεια, ο αυθαίρετος συνοικισμός που ονομαζόταν «Προάστιο» (βλ. πολεοδομική εξέλιξη

των Εξαρχείων),που ανοικοδομήθηκε γύρω στο 1840 από μάστορες που ήρθαν από τα νησιά

τους για να δουλέψουν στο χτίσιμο των νεοκλασικών της Αθήνας. Φαρακτηριστικό του ήταν τα

στενά και ακανόνιστα δρομάκια, τα οποία διατηρήθηκαν μέχρι και την ένταξη του οικισμού

στο σχέδιο πόλης και έχουν παραμείνει μέχρι σήμερα έτσι. Αυτοί είναι και οι δρόμοι

γειτονιάς στους οποίους αναφέρεται και ο απαξιωτικός όρος «τα στενά των Εξαρχείων», που

είναι ιδιαίτερα αγαπητός στα αστικά μέσα ενημέρωσης τον τελευταίο καιρό. Η περιοχή αυτή

είναι η περιοχή της διασκέδασης στα Εξάρχεια, όπου προσφέρεται «εναλλακτική» κατανάλωση

με φτηνά ποτά. Αυτό συμβαίνει πολύ έντονα μετά την ολυμπιακή ανάπλαση της πλατείας

Εξαρχείων, όπου άλλαξε χαρακτήρα και απευθύνεται σε άλλο κοινό πλέον, όπως θα

εξετάσουμε παρακάτω. Έτσι, ολοένα και ξεφυτρώνουν καινούρια μπαράκια, μεζεδοπωλεία,

καφετέριες, με τιμές χαμηλότερες από της υπόλοιπης Αθήνας, αν και τον τελευταίο καιρό

έχουν αρχίσει να πολλαπλασιάζονται στην περιοχή οι ακριβότερες «νέο-ταβέρνες». Παρόλα

αυτά, υπάρχει έντονη κατοικία στους ορόφους των πολυκατοικιών, που απευθύνεται κυρίως σε

φοιτητές, αλλά σε ανεβασμένες τιμές. την περιοχή επίσης υπάρχουν πολλές νεοκλασικές ή

λαϊκές παραδοσιακές μονοκατοικίες, οι οποίες ανακαινίζονται, κυρίως για εμπορική χρήση. Σο

χαρακτηριστικό αυτής της περιοχής είναι η πολυχρωμία από τις αφίσες που βρίσκονται

παντού. Αν θέλει κάποιος να ενημερωθεί για το τι εκδηλώσεις πρόκειται να γίνουν, δεν έχει

παρά να πάει μια βόλτα με τα πόδια στην Κωλέττη και θα ενημερωθεί.

Εικόνα 21

26

ΣΤΠΟ 7: τουρνάρη – Θεμιστοκλέους – όλωνος – Ζ.Πηγής – Ακαδημίας -Σζωρτζ

Είναι η περιοχή που συγκεντρώνει το μεγαλύτερο εμπόριο στο χώρο του βιβλίου, του

χαρτιού και της μουσικής. τους ορόφους λειτουργούν πολλά γραφεία, αλλά υπάρχουν και

κατοικίες φοιτητών. ε γενικές γραμμές έχει υψηλότερη δόμηση από τις άλλες περιοχές,

καθώς και μεγάλο πρόβλημα με τα παρκαρισμένα αυτοκίνητα. Μορφολογικά, επικρατούν οι

αστικές εμπορικές μεταπολεμικές πολυκατοικίες, υπάρχουν όμως οι δύο διατηρητέες του

μεσοπολέμου, η μία στη συμβολή των οδών Ζαΐμη και τουρνάρη και η άλλη πάνω στην

πλατεία (βλ. κεφάλαιο 3.1).

ΣΤΠΟ 8: Πατησίων – Πανεπιστημίου – Ιπποκράτους – Ακαδημίας – Σζωρτζ -

τουρνάρη

Η ενότητα αυτή χαρακτηρίζεται από ψηλή δόμηση, πολλά δημόσια κτήρια και κτήρια

γραφείων, καθώς περικλείεται από κάποιους από τους κεντρικότερους άξονες της Αθήνας, οι

οποίοι όμως ο καθένας είναι ένας ξεχωριστός τύπος από μόνος του. Παρουσιάζεται

Εικόνα 23

Εικόνα 22

27

υπερτοπικό εμπόριο, πολλά καταστήματα συναφή με το βιβλίο, μαγαζιά με

ρούχα και πολλά γραφεία, υπηρεσίες, οργανισμοί. Σις πρωινές ώρες η

περιοχή είναι συνωστισμένη, τόσο από ανθρώπους που ψωνίζουν ή

δουλεύουν στα γραφεία, όσο και από

αυτοκίνητα. Για το λόγο αυτό υπάρχουν

πολλά καφενεία και μαγειρεία που

λειτουργούν μόνο το μεσημέρι. Σο βράδυ

η περιοχή ερημώνει και

αστυνομοκρατείται.

ΣΤΠΟ 9: Ιπποκράτους – Μαυρομιχάλη – Φαρ. Σρικούπη – Ζ. Πηγής και κάθετοι

την περιοχή αυτή εμφανίζονται δύο τύποι: στους κεντρικούς

δρόμους (Φαριλάου Σρικούπη, Ιπποκράτους και λιγότερο στη Μαυρομιχάλη) τα ισόγεια

έχουν εμπορικές χρήσεις. τους ορόφους, είτε

υπάρχουν γραφεία, είτε μένουν χαμηλότερα

οικονομικά στρώματα, φοιτητές και μετανάστες.

Μορφολογικά είναι κυρίως μεταπολεμικές

πολυκατοικίες.

τους κάθετους όμως δρόμους, οι οποίοι

έχουν θέα στο Λυκαβηττό, κατοικούν μεσαία

στρώματα και δεν βρίσκονται εμπορικές χρήσεις.

Εκεί εμφανίζονται αρκετά μεταπρατικά και εκλεκτικιστικά κτήρια (βλ. κεφάλαιο 3.1 )

Εικόνα 24 Εικόνα 25

Εικόνα 26

Εικόνα 27

28

ΣΤΠΟ 10: Αλεξάνδρας – Βουλγαροκτόνου – Φαριλάου

Σρικούπη

Περιοχή κατοικίας με έντονη κάθετη διαστρωμάτωση, αφού στα ισόγεια ή και στα

υπόγεια μένουν μετανάστες, ενώ όσο ανεβαίνει κανείς όροφο ανεβαίνει και το οικονομικό

επίπεδο. Κυριαρχούν οι μεταπολεμικές πολυκατοικίες, ενώ υπάρχουν και πολλές καινούριες.

ΣΤΠΟ 11: Αλεξάνδρας – Βουλγαροκτόνου – Φαριλάου Σρικούπη

Η περιοχή κάτω από το τρέφη

σταδιακά μετασχηματίζεται στην πιο

περιζήτητη περιοχή των Εξαρχείων. Οι

μονοκατοικίες και το δίκτυο

πεζοδρόμων που πραγματοποιήθηκε

μετά το 1985, έχουν κάνει την περιοχή

πόλο έλξης για τους «επίδοξους

gentrifiers», ενώ ο ρυθμός που

επανακατοικείται σε σχέση με τις χρήσεις γραφείων που είχε

πρωτύτερα είναι γοργός.

Εικόνα 28

Εικόνα 29 Εικόνα 30

29

ΣΤΠΟ 12: Οι δρόμοι

Τπάρχουν κάποιο δρόμοι οι οποίοι αποτελούν από μόνοι τους ένα τύπο πολύ

χαρακτηριστικό για την περιοχή, που δεν μπορεί να καταταχτεί σε κανέναν από τους

παραπάνω. Κατ’ αρχήν πρόκειται για τους μεγάλους οδικούς άξονες που περικλείουν την

περιοχή, οι οποίοι εμφανίζουν χαρακτηριστικά των μεγάλων οδικών αξόνων όλης της Αθήνας,

με εξαίρεση τη λεωφόρο Αλεξάνδρας, στην οποία παρατηρείται συγκριτικά μεγάλη πυκνότητα

κατοικίας στους ορόφους.

Αξίζει να γίνει αναφορά όμως σε δύο άλλους δρόμους με πολύ ιδιαίτερα

χαρακτηριστικά : την οδό τουρνάρη και την οδό Σοσίτσα. Η πρώτη, ίσως λόγω της

γειτνίασης με το Πολυτεχνείο φιλοξενεί μια μονοκαλλιέργεια εμπορικών καταστημάτων και

έχει χαρακτηριστεί από κάποιους «η ελληνική Silicon Valley», Εκεί βρίσκεται και η

μεγαλύτερη συγκέντρωση καταστημάτων ηλεκτρονικών ειδών της Αθήνας, εδώ και

τουλάχιστον 20 χρόνια. Αυτό που αλλάζει είναι ότι τα καταστήματα αυτά πληθαίνουν και

ανήκουν πια σε μεγάλες αλυσίδες. Η Σοσίτσα είναι ένας πολύ όμορφος πεζόδρομος, ο οποίος

όμως, λόγω της παρουσίας των τοξικοεξαρτημένων, δεν είναι εύκολα προσβάσιμος. Εκεί

εκτυλίσσεται μια ιστορία, με τους ανθρώπους αυτούς να μην μπαίνουν στο στόχαστρο της

κρατικής πρόνοιας και να βιώνουν δραματικές καθημερινότητες. Η Σοσίτσα, μπορεί να είναι

ένας πράσινος δημόσιος χώρος, αλλά έχει «τείχη».

Σον τελευταίο καιρό βέβαια, οι ναρκομανείς έχουν

εξωθηθεί στη Σζωρτζ, στα πλαίσια της ανάπλασης της

εικόνας των Εξαρχείων. Παρόλα αυτά, ο πεζόδρομος

της Σοσίτσα είναι ακόμη συνδεδεμένος με την

προηγούμενη κατάσταση και είναι ένα ερώτημα αν

τώρα, που δεν υπάρχουν πια ναρκομανείς τυγχάνει

μεγαλύτερης οικειοποίησης από τους περαστικούς.

Εικόνα 31: λ. Αλεξάνδρας

Εικόνα 32: Σοσίτσα

Εικόνα 33: τουρνάρη

30

4. ΠΡΟ ΜΙΑ ΤΓΦΡΟΝΗ ΑΣΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ

4.1. Σο μοντέλο αστικής ανάπτυξης

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1980, έχει αναπτυχθεί η έννοια των διεθνών πόλεων,

παράλληλα με τη σχετική συζήτηση για τη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση. λες σχεδόν οι

απόψεις στη βιβλιογραφία συμφωνούν ότι αυτό που ξεχωρίζει τις διεθνείς πόλεις από τις υπόλοιπες

μεγάλες πόλεις του κόσμου, δεν είναι τα πληθυσμιακά μεγέθη, αλλά η παρουσία επιτελικών κέντρων

μεγάλων επιχειρήσεων, διεθνών οργανισμών, χρηματιστηρίων καθώς και η λειτουργία τους ως

μεταφορικών κόμβων43 (Σταθάκης - Χατζημιχάλης, 2004). τη συζήτηση αναφορικά με την Αθήνα

η σημαντικότερη συμβολή είναι των Οικονόμου κ.α. (2001), όπου υποστηρίζεται η άποψη για

την ανάγκη αναβάπτισης του διεθνούς ρόλου της Αθήνας44 και η κατοχύρωση ενός ρόλου

διεθνούς πόλης «δεύτερης βαθμίδας». Παρά την κριτική που ασκείται και τον εντοπισμό

προβλημάτων θεωρίας, μεθόδου και πολιτικών45, η προσέγγιση αυτή είναι ενδεικτική των

επιδιώξεων και των οραμάτων του λεγόμενου τρατηγικού χεδιασμού: Προκειμένου να

τοποθετηθεί μια πόλη στο χάρτη του παγκόσμιου ανταγωνιστικού τοπίου, στρατηγικό εργαλείο θεωρούνται

οι μεγάλοι, εμβληματικοί σχεδιασμοί και έργα. Αυτά τα εγχειρήματα, συνήθως αφορούν συγκεκριμένα

τμήματα της πόλης, τα οποία στη συνέχεια μετατρέπονται σε σύμβολα αναζωογονημένου αστικού χώρου,

καινοτομίας και επιτυχίας46(Βαΐου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2004). Η πόλη προβάλλεται σε ένα

νέο επίπεδο, με συγκεκριμένο μηχανισμό προβολής: από την εικόνα «καρτ-ποστάλ» της πόλης

αφαιρούνται ή απαλύνονται τα αρνητικά και αμφιλεγόμενα «τοπικά προβλήματα» και αναδεικνύονται τα

άμεσα αποδεκτά «διεθνή πλεονεκτήματα», όπως ευχάριστο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον,

ασφάλεια, συναρπαστική ιστορία, σύγχρονος τρόπος ζωής47 (Παγώνης, 2004).

Η σημασία που παίρνουν οι πόλεις ως οντότητες με σχετική αυτονομία από τον κρατικό

μηχανισμό εκφράζεται και με την πολιτική και οικονομική ισχυροποίηση της τοπικής αυτοδιοίκησης. Οι

δήμοι αντλούν τα έσοδά τους όλο και περισσότερο από τη φορολόγηση των δραστηριοτήτων που

βρίσκονται στην περιοχή τους. Το γεγονός αυτό εντείνει τον ανταγωνισμό των πόλεων για την

προσέλκυση των πιο αποδοτικών δραστηριοτήτων. (…)Η ανταποδοτικότητα ανάγεται σε βασικό κριτήριο

43 ταθάκης, Γ., Φατζημιχάλης, Κ., 2004, Αθήνα Διεθνής Πόλη: από την επιθυμία των ολίγων στην

πραγματικότητα των πολλών στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 28

44 Οικονόμου, Δ., Γετίμης, Π., Δεμαθάς, Ζ., Πετράκος, Γ., Πυργιώτης, Γ., 2001, Ο Διεθνής ρόλος της Αθήνας: σημερινή κατάσταση και στρατηγική για την ανάπτυξή του, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.

45 πως στο 43, σελ. 27 46 Βαΐου, Ν., Μαντουβάλου, Μ., Μαυρίδου, Μ., Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης,

εισαγωγικό σημείωμα στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 15

47 Παγώνης, Θ., Ο φυσικός σχεδιασμός ως μέσο για την προβολή της πόλης: Η νέα φαντασιακή εικόνα της Αθήνας, στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 105

31

κάθε παρέμβασης ή επιχείρησης48 (Μαντουβάλου, 1996). το πλαίσιο του ανταγωνισμού, η αύξηση

της ελκτικότητάς των δήμων και η προσέλκυση των δραστηριοτήτων που θα συμβάλουν σε αυτή

γίνεται στόχος των πολεοδομικών παρεμβάσεων, όπου οι αναπλάσεις στα κέντρα των πόλεων αποκτούν

ιδιαίτερη σημασία49 (Μαντουβάλου, 1996).

Οι στόχοι των αναπλάσεων είναι δεδομένοι: εμπλουτίζουν το κέντρο με εγκαταστάσεις

γραφείων, πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ψυχαγωγίας και εμπορίου υψηλής ποιότητας.

Προσφέρουν κατοικία για τα μεσαία και υψηλά εισοδήματα που τείνουν να επανακατοικήσουν

το κέντρο το οποίο είχαν, κατά την προηγούμενη περίοδο, εγκαταλείψει50 (Μαντουβάλου,

1996). Σελικά όμως οι αναπλάσεις έχουν σαν τίμημα τη σταδιακή απομάκρυνση από αυτά

συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων τόσο ως κατοίκων, όσο και ως χρηστών των δραστηριοτήτων τους,

(…) προωθώντας τη σαφέστερη αποτύπωση της κοινωνικής ανισότητας στο χώρο και συμβάλουν στο να

αποκρυσταλλωθεί αυτή ως κοινωνικός διαχωρισμός και γκετοποίηση51 (Μαντουβάλου, 1996).

Αυτές οι πρακτικές για τον αστικό χώρο θεωρείται ότι όχι μόνο προσαρμόζονται στις

απαιτήσεις της αγοράς, αλλά πρακτικά ρυθμίζονται από αυτήν. Ο νέος λόγος για την πόλη φετιχοποιεί

την αγορά (...). Όμως η προβαλλόμενη λειτουργία μιας καθαρής και τέλειας αγοράς προϋποθέτει την

παρουσία και παρέμβαση του κράτους σε δύο τουλάχιστον πεδία: στο πεδίο της παροχής κατάλληλων

υποδομών, (...) και στο πεδίο της αναμόρφωσης των θεσμών, κάτω από την πίεση της υποτιθέμενης

υπερκινητικότητας του κεφαλαίου και με στόχο τη δημιουργία επιχειρηματικού κλίματος ευνοϊκού για

επενδύσεις.(...) Η συμβολή του κράτους είναι καίρια, μέσω θεσμικών και διοικητικών αναδιαρθρώσεων,

αλλά και άμεσων επενδύσεων52 (Βαΐου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2004). Ο ρόλος του κράτους

είναι καίριος για τις διαδικασίες που οδηγούν σε επιλεκτική εγκατάλειψη, καταστροφή,

παραγωγή ή επαναξιοποίηση τμημάτων του αστικού χώρου, με στόχο την αποδοτική

λειτουργία της αγοράς ακινήτων, ώστε να είναι δυνατή η πραγματοποίηση πολύ υψηλών

γαιοπροσόδων και κερδών53 (Βαΐου, Μαντουβάλου, Μαυρίδου, 2004).

Για να μπορέσουν να γίνουν αυτά, έχει σταδιακά επικρατήσει ένα συγκεκριμένο μοντέλο

πολιτικής, το οποίο, επικαλούμενο την ανησυχία του κόσμου, τείνει να δημιουργήσει ένα πρότυπο

«κράτους ασφάλειας»54 (Μίχα, 2004). ύμφωνα με τη Μίχα, το μοντέλο είναι συγκεκριμένο και

48 Μαντουβάλου, Μ., 1996, Εισήγηση στο εθνικό προσυνέδριο του Δήμου Αθηναίων: Προς τη νέα

Φάρτα της Αθήνας: από την «οργανική πόλη» στην πόλη των πολιτών. 49 πως στο 48 50 πως στο 48 51 πως στο 48 52 πως στο 46, σελ.16 53 πως στο 46, σελ.16 54 Μίχα, Ε., 2004, Ασφάλειες και Ανασφάλειες στο Δημόσιο Χώρο της Πόλης: Σκηνοθεσίες και Πολιτικές στο

Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 112

32

έχει αφετηρία στην πρακτική ελέγχου του αστικού χώρου που εφαρμόστηκε το 1993 στη Νέα

Τόρκη, από τον δήμαρχο της R. Giuliani, στη βάση της πολιτικής της μηδενικής ανοχής.

Καταρχήν κατασκευάζεται ένα αίσθημα φόβου και ανασφάλειας55, το οποίο βέβαια

συντηρείται και γιγαντώνεται από τα ΜΜΕ. Από εκεί και πέρα, εφαρμόζεται μια πολιτική

αποκλεισμού που έχει τρεις συγκεκριμένους άξονες: την αυστηρότερη αστυνόμευση των

δημόσιων χώρων, την αναβάθμιση «υποβαθμισμένων» και «επικίνδυνων» περιοχών και, τέλος, την

ενεργοποίηση των κατοίκων στη βοήθεια του κρατικού έργου για τον έλεγχο της γειτονιάς τους56

(Μίχα, 2004). Ειδικότερα για το τελευταίο, η ενεργοποίηση των κατοίκων στη βοήθεια του έργου της

αστυνομίας συντελεί στην έκθεση της ιδιωτικής σφαίρας στο δημόσιο χώρο της πόλης. Μετατρέπει τους

πολίτες σε αστυνόμους και θεατές της προσωπικής ζωής των διπλανών τους και αντίστοιχα «ηθοποιούς»

σε ένα επιμελώς σκηνοθετημένο περιβάλλον από το οποίο αποκλείονται όσοι μειοψηφούν ή εκφράζουν

μια διαφορετική άποψη. Η σύγχρονη αυτή μορφή «ηθικού ελέγχου» του χώρου αφενός διαμορφώνει μια

ψευδαίσθηση συμμετοχής στο δημόσιο διάλογο, αφετέρου συντελεί στην πόλωση των αντιλήψεων για την

πόλη, αποκλείοντας τη δυνατότητα προβληματισμού για τα ζητήματα που νοούνται ως «κοινώς αποδεκτά»

και δεδομένα (Μίχα, 2004).

4.2.Η εφαρμογή του μοντέλου στα Εξάρχεια

Φαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής του τρίπτυχου «αστυνόμευση – ανάπλαση –

κοινωνικός αυτοματισμός» είναι η περιοχή των Εξαρχείων, και μάλιστα όχι μόνο μια φορά.

Προϋπόθεση σε κάθε περίπτωση αποτελεί το χτίσιμο της εικόνας ενός γκέτο που θα οδηγήσει

τους κατοίκους να παρακαλούν για ανάπλαση.

Από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 ξεκινά η φιλολογία για το «κράτος των

Εξαρχείων» και εμφανίζονται επίμονα δημοσιεύματα στον τύπο για την ανάγκη εκκαθάρισης

της πλατείας Εξαρχείων από περιθωριακούς , αναρχικούς και πανκς57. Οι περίοικοι

καταγγέλλουν την ελλιπή αστυνόμευση και την παθητικότητα της αστυνομίας απέναντι στην

55 Ενδιαφέρον έχει ότι στην εποχή της μεγάλης αστικοποίησης, στα τέλη του 19ου αιώνα, η

επικινδυνότητα του αστικού χώρου συνδεόταν με ζητήματα υγιεινής, κοινωνικής ανισότητας, μοναξιάς μέσα στις πόλεις. ήμερα η επικινδυνότητα του αστικού χώρου σχετίζεται με την παραβατικότητα, τους μετανάστες ή άλλες περιθωριοποιημένες κοινωνικές ομάδες, την τρομοκρατία (Μίχα, 2004).

56 πως στο 55, σελ. 113 57 Ενδεικτικά αναφέρονται: «Και τώρα οι ιου. Εξάρχεια: μετά τα ναρκωτικά και τους αναρχικούς,

ήρθαν οι πανκς με τα ξυρισμένα κεφάλια» (Έθνος, 14/9/1984), σε μαζικότερο επίπεδο η εικόνα των Εξαρχείων σαν χώρος παρανομίας, παρακμής και διαφθοράς θα αποκρυσταλλωθεί το 1982-83 με την προβολή από την κρατική τηλεόραση του σήριαλ «Κάθοδος». (δημοσίευμα του Ιού, 13/05/2007, Εξάρχεια 1984-2007: Η ιστορία ενός «ψευδοκράτους», Ελευθεροτυπία)

33

απειλή των περιθωριακών ομάδων58. Η «Επιχείρηση Αρετή» της αστυνομίας ξεκινάει το

επτέμβρη του 1984, με την επιδρομή αστυνομικών στην πλατεία, όπου συλλαμβάνουν τους

πανκς και όποιον θεωρούν τέτοιο. Δεν ήταν παρά η αρχή. Επί δύο ολόκληρα χρόνια, όποτε τα ΜΑΤ

εμφανίζονται στην πλατεία, ακολουθούν συγκρούσεις- με σαφή κλιμάκωση της βίας, καθώς οι πέτρες

παραχωρούν σταδιακά τη θέση τους στις μολότοφ και την παθητική άμυνα των θαμώνων διαδέχεται μια

πιο επιθετική τακτική δυναμικών μικροομάδων, με προληπτικές επιθέσεις στις κλούβες μόλις αυτές

παρκάρουν στη Στουρνάρη ή την Χαριλάου Τρικούπη. Όσο για τους «πανκς», τα χρωματιστά μαλλιά των

οποίων προσέφεραν το πρόσχημα για την καταστολή, αυτοί ταχύτατα θα παραχωρήσουν τη θέση τους στο

αυθεντικότερο φόβητρο του «αναρχικού»59 (Ιός, 2007).

Παράλληλα με το πογκρόμ συλλήψεων που

διεξάγεται, δύο μαζικές συγκρούσεις σημαδεύουν την

περίοδο: η πρώτη κατάληψη του Φημείου το Μάη του

1985, μετά την απαγόρευση συγκέντρωσης

διαμαρτυρίας για τις επιχειρήσεις της αστυνομίας, και η

δολοφονία του Μιχάλη Καλτεζά στις 17 Νοέμβρη του

1985, που είχε σαν αποτέλεσμα τη δεύτερη κατάληψη

του χημείου, την εκκένωση του κτηρίου μετά από επέμβαση

των ΜΑΤ και της ΕΚΑΜ και τη μαζικότερη κατάληψη του

ΕΜΠ από την εξωκοινοβουλευτική αριστερά, με οδομαχίες

και χρήση δακρυγόνων από τα ΜΑΤ, για πρώτη φορά στο

κέντρο της Αθήνας μετά το 1976 (Ιός, 2007).

Σο «κράτος των Εξαρχείων» έχει

δημιουργηθεί60. Εμφανίζονται «αγανακτισμένοι πολίτες», οι οποίοι επιζητούν την επέμβαση

του κράτους για να απαλλαγεί η περιοχή από τους ναρκομανείς, τους αναρχικούς και το κοινό

έγκλημα, με τη συνδρομή της ακροδεξιάς. Ψστόσο, η αντίσταση στην καταστολή έχει προ

πολλού υπερβεί τον αντιεξουσιαστικό χώρο και έχει γίνει υπόθεση της αριστεράς και της

νεολαίας, κυρίως της φοιτητικής.

58 πως διατυπώνει ο πρόεδρος του τοπικού Επιμορφωτικού – Εκδρομικού υλλόγου: «Η κυβέρνηση

φταίει γι’ αυτή την απαράδεκτη κατάσταση. Δεν παίρνει κανένα μέτρο, παρά τα επανειλημμένα διαβήματα των συλλόγων. Αναρχικοί, ναρκομανείς και άλλοι δρουν ανενόχλητοι με την ανοχή της αστυνομίας» (δημοσίευμα του Ιού, Εξάρχεια 1984-2007: Η ιστορία ενός «ψευδοκράτους», Ελευθεροτυπία 13/05/2007)

59 δημοσίευμα του Ιού, 13/05/2007, Εξάρχεια 1984-2007: Η ιστορία ενός «ψευδοκράτους», Ελευθεροτυπία

60 «Νέα επεισόδια δημιούργησαν χθες οι αναρχικοί «υπήκοοι του κράτους» των Εξαρχείων» διαβάζουμε στην εφημερίδα Ακρόπολη (14/5/86) για τις συγκρούσεις που ακολούθησαν την απαγόρευση των αντιπυρηνικών διαδηλώσεων για το Σσερνομπίλ, όπως στο 59

Εικόνα34: Η πρώτη σελίδα της εφημερίδας Σα Νέα της 18ης/11/85

34

Ο Τπουργός Δημόσιας Σάξης Δροσογιάννης απαγορεύει τις διαδηλώσεις και

διατάσσει την επέμβαση των ΜΑΣ, τα οποία προβαίνουν σε «εκκαθαριστικές επιχειρήσεις» και

προληπτικές συλλήψεις. Μαζί με αυτά τα μέτρα, εξαγγέλλεται η «ανάπλαση» της πλατείας

Εξαρχείων, με βάση το «επιτυχημένο πρότυπο Θησείου – Πλάκας». ύμφωνα με τον

μελετητή της ανάπλασης πύρο Σσαγκαράτο, το περιβάλλον της κατοικίας και των κατοίκων

γινόταν ακόμη πιο προβληματικό και υποβαθμισμένο αφού στις δυσμενείς συνθήκες που δημιουργούσαν οι

ελλείψεις σε κοινόχρηστους και κοινωφελείς χώρους, η πυκνοδόμηση, η γειτνίαση με μονοδιάστατα block

επαγγελματικών χώρων, το κυκλοφοριακό αδιέξοδο και η ασφυξία του beton, προστέθηκε η εισροή

ναρκομανών, αναρχικών, ανέργων επισκεπτών της πλατείας61 (Τσαγκαράτος, 2001).

Η πλατεία παρουσιάζεται σαν η πηγή του φαινομένου της υποβάθμισης, οπότε

κρίνεται επιτακτική η «ανάπλασή» της, με άξονα το να πάψει να αποτελεί «ξένο σώμα», που

δέχεται χρήστες πέρα και έξω από τις δραστηριότητες της περιοχής62.

61 Σσαγκαράτος, ., 2001, Πολεοδομικά Σετράδια, Αθήνα: Νεφέλη, σελ. 23 62 πως στο 61, σελ.24

Εικόνα 35:πρόταση ανάπλασης της πλατείας Εξαρχείων, πηγή: Σσαγκαράτος 2001

35

αν απάντηση στο γκέτο των Εξαρχείων, προτείνονται πεζοδρομήσεις, τόνωση της

κατοικίας (των ευπορότερων κοινωνικών στρωμάτων), απαγόρευση χρήσεων ανταγωνιστικών

προς την κατοικία και η ενίσχυση πολιτιστικών χρήσεων στην περιοχή, όπως γκαλερί κλπ, με

πόλο τον λόφο του τρέφη. Η πρόταση κατέρρευσε, καθώς τα ΜΑΣ σε διαταγές Αρκουδέα

προχώρησαν στην εισβολή στην πλατεία και την κατάληψή της για δύο μήνες, για να την

εκκαθαρίσουν από τους αναρχικούς, συλλαμβάνοντας, χτυπώντας και απαγορεύοντας κάθε

είδους εκδήλωση. Σα μόνα στοιχεία της πρότασης που υλοποιήθηκαν ήταν η επιβολή της

κατοικίας σαν κυρίαρχη χρήση και η πεζοδρόμηση της Θεμιστοκλέους.

Παρόλο που η πρόταση ανάπλασης δεν υλοποιήθηκε, «Ξύπνιοι επενδυτές κερδοσκόπησαν

σε βάρος των κατοίκων στα Εξάρχεια.(...) Εκμεταλλευόμενοι πότε τις επιχειρήσεις «αρετής», πότε τις

Εικόνα 36: Πρόταση ανάπλασης, πηγή: Σσαγκαράτος 2001

36

δυναμικές εμφανίσεις των πανκς, αγόρασαν διαμερίσματα για «ένα κομμάτι ψωμί»63. Ώσπου, με την

εξαγγελία της ανάπλασης, οι τιμές των ακινήτων εκτινάχθηκαν προς τα πάνω.64

4.3.Η Ολυμπιακή ανάπλαση

Αναμφισβήτητα, στην Αθήνα, οι μεταλλαγές στρατηγικής σημασίας σε μια πορεία προς την

«παγκοσμιοποίηση» της πόλης, που είναι σύμφυτη με την προσέλκυση επενδύσεων διεθνών κεφαλαίων

στους τομείς της αστικής ανάπτυξης και των κατασκευών65, ήρθαν με την Ολυμπιάδα του 2004. το

πλαίσιο αυτής της αστικής ανάπτυξης, η περιοχή των Εξαρχείων δέχεται πιέσεις για να

μετασχηματιστεί σε μια «εξευγενισμένη» συνοικία στο κέντρο της Αθήνας, σύμφωνα µε τις

γραμμές τού σύγχρονου lifestyle, που θα αλλάξει την κοινωνική σύνθεση και θα αναδιανείμει τις αξίες γης

και ακινήτων στην περιοχή σε βάρος της σημερινής της πολυμορφίας, εκτοπίζοντας τις πιο ευπαθείς

οικονομικά κοινωνικές ομάδες66 (Πορτάλιου,2005 ).

Για ακόμη μια φορά, στο στόχαστρο μπαίνει η πλατεία των Εξαρχείων, σαν εστία του

κακού, από την οποία πρέπει να ξεκινήσει ο μετασχηματισμός της περιοχής. Σο καλοκαίρι του

2003 ανακοινώνεται η ανάπλαση της πλατείας Εξαρχείων, με έργα ύψους 870.000 ευρώ.

ύμφωνα με τις εκτιμήσεις της Πρωτοβουλίας Κατοίκων Εξαρχείων, που συγκροτείται

ενάντια στην ανάπλαση, τα

έργα αυτά προβλέπουν τον

κατακερματισμό του χώρου σε

διαφορετικά επίπεδα και την

κατασκευή τσιμεντένιων

κερκίδων ώστε να είναι όσο το

δυνατόν πιο απρόσιτος για

ελεύθερη χρήση και ταυτόχρονα

να διευκολύνεται η

κερδοσκοπική αξιοποίησή του

από τα μπαρ-καφετέριες.

Εικόνα 37: Πρόταση για την ανάπλαση της πλατείας Εξαρχείων

63 Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 25/5/1986 64 δημοσίευμα του Ιού, 13/05/2007, Εξάρχεια 1984-2007: Η ιστορία ενός «ψευδοκράτους»,

Ελευθεροτυπία 65 Βαΐου, Ν., Μαντουβάλου, Μ., Μαυρίδου, Μ., Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης,

εισαγωγικό σημείωμα στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 23

66 Πορτάλιου, Ε., 31/7/2005, Η αντίσταση στην εμπορευματοποίηση της πόλης, ΕΠΟΦΗ

37

Σα σχέδια της ανάπλασης μένουν μυστικά, μέχρι που η εταιρεία που είχε αναλάβει την

εργολαβία αιφνιδιαστικά τοποθετεί περιφράξεις και με μπουλντόζες ξηλώνει το πλακόστρωτο,

αφήνοντας αλώβητο το χώρο που καταλαμβάνουν τα τραπεζοκαθίσματα των καταστημάτων.

Οι κάτοικοι αντιδρούν και συγκροτούν συνελεύσεις ενάντια στην ανάπλαση, ενώ ξεκινούν

δολιοφθορές στα μηχανήματα, δενδροφυτεύσεις και συνεχής πολιτιστική χρήση του χώρου.

Εικόνα 38: πανό από τις κινητοποιήσεις των κατοίκων

Το κίνημα αντίστασης που δημιουργήθηκε είχε ταυτόχρονα άποψη – πρόταση και για τον αστικό

σχεδιασμό(...). Η ανάπλαση κρίθηκε τόσο ως προς την ποιότητα του σχεδιασμού (μη προσβασιμότητα,

μείωση της επιφάνειας πρασίνου) όσο και ως προς τις προθέσεις της (εμπορευματοποίηση της πλατείας),

επιπλέον δε για τις διαδικασίες που ακολουθήθηκαν (αδιαφάνεια, συμφωνίες με τους καταστηματάρχες

κλπ). Το κίνημα των κατοίκων κατάφερε να αναστείλει τα έργα που άρχισαν και που τώρα έχουν

ξαναρχίσει με αναθεωρημένη μελέτη, η οποία έχει συμπεριλάβει σημεία της κριτικής των κατοίκων. Το

κίνημα αυτό έθεσε έμπρακτα το θέμα της αυτοδιαχείρισης, αφού αποπειράθηκε να δράσει δημιουργικά στο

δημόσιο χώρο, καθώς έκανε δράσεις για τη διαμόρφωσή του67 (Παναγούλη, 2004).

67 Παναγούλη, Ε., 2004, Τα κινήματα της πόλης στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα

μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 154

38

Αρκετή κριτική έχει ασκηθεί για την αποδοχή του νέου, βελτιωμένου σχεδίου από τους

κατοίκους σαν «μη χείρον βέλτιστον» και τη λήξη των κινητοποιήσεων. Γεγονός πάντως είναι

ότι 3 μέρες μετά την απόσπαση συναίνεσης από τους κάτοικους η τότε δήμαρχος της Αθήνας

Μπακογιάννη, δηλώνει σε τηλεοπτική εκπομπή του δημοσιογράφου Πρετεντέρη πως έκανε

διάλογο με τους κάτοικους, οι οποίοι συμφωνούν στην ανάπλαση για να λυθεί το πρόβλημα

των Εξαρχείων σαν στέκι γνωστών αγνώστων.

Η κατάσταση σήμερα δεν είναι καλή, αλλά θα

μπορούσε να είναι χειρότερη. Σα τραπεζοκαθίσματα

πάντως έχουν πολλαπλασιαστεί και τη θέση της απλής

καρέκλας έχουν πάρει οι καναπέδες μπαμπού, σύμβολο

ίσως μιας άλλης τάσης κατανάλωσης, αφού οι καφετέριες

που βρίσκονται πάνω στην πλατεία προσελκύουν άλλους

χρήστες από αυτούς της υπόλοιπης περιοχής. ε αυτό

συμβάλλει βέβαια και ο ισχυρός υπερτοπικός άξονας της

τουρνάρη με τις εξειδικευμένες χρήσεις του, ο οποίος

καταλήγει στην πλατεία.

Μπορεί η ολυμπιακή ανάπλαση να αποτράπηκε,

αυτό που όμως επιδιωκόταν δεν ήταν μόνο η χωρική ανάπλαση, αλλά και η συμβολική, η

οποία εν μέρει υλοποιήθηκε. Η πλατεία που ήταν συνυφασμένη με τη ριζοσπαστική

αμφισβήτηση της εξουσίας και της κυρίαρχης ιδεολογίας σήμερα αποτελεί σε κάποιο βαθμό

μια νεκρή ζώνη κατανάλωσης και όχι μια εστία αντίστασης. Η διαγραφή της ιστορικής

συλλογικής μνήμης των Εξαρχείων, που συνδέονται με τα μεγαλύτερα κινήματα, εξεγέρσεις

Εικόνα 39 Εικόνα 40

Εικόνα 41

39

και συγκρούσεις, από τα Δεκεμβριανά, το Πολυτεχνείο και την πτώση της δικτατορίας, τις

συγκρούσεις για τη δολοφονία του Μιχάλη Καλτεζά, τα φοιτητικά κινήματα των τελευταίων

χρόνων, μέχρι και την πρόσφατη Δεκεμβριανή εξέγερση, αποτελεί ίσως το ισχυρότερο

στοίχημα για τους εκσυγχρονιστές και τους υπέρμαχους της κοινωνικής ειρήνης. Και οι δύο

αυτές «αναπλάσεις» τροφοδοτούνται από τα μιντιακά στερεότυπα και τις γνωστές συζητήσεις

για την παραβατικότητα, το «άβατο» των Εξαρχείων και το κυρίαρχο πρότυπο κατοίκησης

που επιβάλλει το σύγχρονο lifestyle.

4.4. Προς μια νέα «ανάπλαση»;

Σο τελευταίο διάστημα και ιδίως μετά το φοιτητικό κίνημα του 2007 και τα γεγονότα

του περασμένου Δεκέμβρη με τη δολοφονία του Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου, η συζήτηση

για τα Εξάρχεια έχει έρθει για ακόμη μια φορά στο προσκήνιο. Σο κράτος, μέσα από τις

δηλώσεις του Τπουργού Δημόσιας Σάξης Β. Πολύδωρα στη Βουλή68, κάνει λόγο για το

«άβατο» των Εξαρχείων και τα ΜΜΕ χτίζουν την εικόνα ενός γκέτο για άλλη μια φορά, που

θα οδηγήσει τους κατοίκους σε απόγνωση, να εκλιπαρούν για εφαρμογή διαφόρων ειδών

αναπλαστικών σχεδίων. τα παραπάνω ας προστεθεί και η μεθοδευμένη υποβάθμιση της

περιοχής, με την απραξία σε σχέση με τους χρήστες και διακινητές απαγορευμένων ουσιών,

την ανεπάρκεια ελεύθερων και πράσινων χώρων και την ελλιπή καθαριότητα που επικρατεί.

Η αστυνόμευση στην περιοχή είναι τεράστια σε σχέση με τις υπόλοιπες περιοχές της

Αθήνας, και η παρουσία ειδικών δυνάμεων στα όρια της περιοχής τροφοδοτεί τα σενάρια για

το άβατο και καλλιεργεί ένα κλίμα φόβου. Είναι γεγονός πως τα Εξάρχεια είναι η μόνη

περιοχή της Αθήνας που έχει μόνιμη παρουσία ΜΑΣ και

αστυνομίας, αλλά και τις συχνότερες και μεγαλύτερες ρίψεις

χημικών. Η κρατική πολιτική για τα Εξάρχεια βασίζεται στη μερική

εγκατάλειψη, στην πυροδότηση εστιών συγκρούσεων και στην εμπέδωση

μιας ψευδούς εικόνας της περιοχής ως χώρου ανομίας του κόσμου που ζει

εκεί, αναίτιας απειθαρχίας και, τελικά, άβατου από το νόμο και την τάξη.

Τα Εξάρχεια χρησιμοποιήθηκαν επανειλημμένα για να τρομάξουν τη

φιλήσυχη κοινωνία, με τις φωτιές, τις μολότοφ και τις «κουκούλες» που η

ίδια η αστυνομία πυροδοτεί, αλλά και με τα ναρκωτικά, τη διακίνηση των

οποίων πάλι η αστυνομία επιβλέπει, παρέχοντας ασυλία στους εμπόρους θανάτου69 (Πορτάλιου, 2008).

68 27/4/2007 69 Πορτάλιου, Ε., 21/12/2008, Εξάρχεια: Η ταυτότητα μιας δυναμικής γειτονιάς, «Εντός Εποχής», τ.36

40

Από την άλλη –ή μάλλον μαζί- η αγορά ασκεί τις πιέσεις της, σε μια περιοχή όπου εάν

πετύχει ο «εξευγενισμός» της, θα δημιουργήσει μεγάλη κινητικότητα στο real estate market

και θα βρεθεί στο επίκεντρο. Ήδη στα Εξάρχεια έχει αρχίσει να γίνεται έντονη μια τέτοια

διάθεση στην αγορά κατοικίας, αφού πληθαίνουν οι «μεμονωμένες περιπτώσεις»

αναπαλαιώσεων μονοκατοικιών και νεοκλασικών για χρήση κατοικίας από μεσαία και ανώτερα

στρώματα. Επιπλέον, στην περιοχή έχει διαμορφωθεί σταδιακά αλλά ολοένα και αυξανόμενα

μια ισχυρή αγορά αναψυχής και κατανάλωσης, η οποία ασκεί πιέσεις για μετασχηματισμό των

αποδεκτών της.

Με βάση και τα δεδομένα του νέου Ρυθμιστικού χεδίου που έχει κατατεθεί, όπου

προβλέπει ανάπλαση των περιοχών του ιστορικού κέντρου και δημιουργία πολιτιστικού πόλου

στο δίπολο λόφος τρέφη – Λυκαβηττός, τίθεται ο προβληματισμός μήπως η περιοχή των

Εξαρχείων βρίσκεται για ακόμη μια φορά στο κέντρο των επιδιώξεων της αγοράς real estate;

41

5. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΣΗΣΕ – ΑΝΣΙΣΑΕΙ - ΚΙΝΗΜΑΣΑ

5.1.Καθημερινότητες

Η θεώρηση της πόλης με σημείο εκκίνησης και έννοια κλειδί την καθημερινή ζωή

διαφοροποιείται από την ιστορία των μεγάλων και μοναδικών γεγονότων και επικεντρώνεται σε όλες

εκείνες τις επαναλαμβανόμενες και εξαιρετικές δραστηριότητες των πολιτών - κατοίκων που

διαμορφώνουν την πόλη συγχρονικά και διαχρονικά, αλλά και καθορίζονται από αυτή. Από αυτή την

άποψη στην καθημερινή ζωή βρίσκονται όχι μόνο η μονοτονία, η επανάληψη, η αλλοτρίωση, αλλά και η

αντίσταση και η ανανέωση, η διεκδίκηση του «δικαιώματος στην πόλη». Μέσα από την καθημερινή τους

ζωή οι άνθρωποι ερμηνεύουν και κατανοούν την πραγματικότητα, αποκτούν εμπειρίες, αντιμετωπίζουν

και κάποτε ανατρέπουν τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι σχέσεις εξουσίας. Γι’ αυτό αυτή η

καθημερινή ζωή προσφέρεται ως σημείο εκκίνησης για τη μελέτη της πόλης, για τον εντοπισμό των

προβλημάτων και, κυρίως, των υποκειμένων τους (τίνος προβλήματα είναι)70 (Βαΐου, 2000).

Σα προβλήματα που βιώνουν οι κάτοικοι της περιοχής ασφαλώς είναι πολλά. Ξεκινούν

από τα ίδια προβλήματα που αντιμετωπίζουν και οι υπόλοιπες συνοικίες της Αθήνας, όπως

είναι η ρύπανση, το κυκλοφοριακό πρόβλημα και η υπέρμετρη χρήση του αυτοκινήτου, η

ηχορρύπανση, ο περιορισμός του πράσινου και των ελεύθερων χώρων. Επίσης, όπως

αναφέρθηκε, η τάση ανάπλασης της περιοχής και η απώλεια του χαρακτήρα της από την

εισβολή του κυρίαρχου μοντέλου ανάπτυξης. Τπάρχουν όμως και κάποια άλλα προβλήματα

που διαπιστώνονται χαρακτηριστικά στην περιοχή. Είναι η καταστολή και η υπέρμετρη

παρουσία τοξικομανών.

Βέβαια, η καθημερινή ζωή δεν είναι μια και μόνη. Διαφοροποιείται σημαντικά στο χώρο της

πόλης και κατά συνέπεια διαμορφώνει διαφοροποιημένους χώρους και καθημερινότητες. Άτομα και

ομάδες που διαφοροποιούνται ως προς το φύλο, την κοινωνική τάξη, την εθνικότητα, την ηλικία κ.λπ.

ζουν πολύ διαφορετικές «καθημερινές ζωές», διαμορφώνουν –και ταυτίζονται με- διαφορετικές και

κοινωνικά άνισες γεωγραφίες και ιστορίες της πόλης, εκφράζουν διαφορετικές κουλτούρες και

ταυτότητες. Για κάποιες ομάδες οι διαφορές μπορεί να είναι αποτέλεσμα επιλογής, για άλλες όμως είναι

στοιχείο αποκλεισμού και περιθωριοποίησης71 (Βαΐου 2000).

Με βάση αυτόν τον τρόπο ανάγνωσης των καθημερινοτήτων των κατοίκων των

Εξαρχείων, μπορούμε να διαπιστώσουμε την καθημερινότητα που έχουν οι φοιτητές, οι οποίοι

είναι πολλοί στην περιοχή και την έχουν επιλέξει, τόσο γιατί βρίσκεται στο κέντρο της Αθήνας,

όσο και γιατί προσφέρουν μια πληθώρα χρήσεων αναψυχής ή εμπορίου που απευθύνονται σε

70 Βαΐου, Ν., 2000, Πόλη και Πολίτες: Η καθημερινή ζωή και το «δικαίωμα στην πόλη» στο Μοδινός, Μ.,

Ευθυμιόπουλος, Η., 2000, Η βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ. 204 71 πως στο 70

42

αυτούς. Είναι ενδεικτικό ότι υπάρχουν φοιτητές και φοιτήτριες αρχιτεκτονικής που μένουν στα

Εξάρχεια και σπάνια επιλέγουν να φύγουν από την περιοχή, έστω και για μερικές ώρες, καθώς

μπορούν να βρουν οτιδήποτε μπορεί να χρειάζονται, από υλικά για μακέτες, βιβλία, μέχρι

ρούχα που τους αρέσουν, αλλά και φτηνό φαγητό σε μαγειρεία ή ποτήρι μπύρα με 2 ευρώ σε

μπαράκι σε πεζόδρομο.

Επίσης, τα μεσαία και ανώτερα στρώματα είναι άνθρωποι που έχουν επιλέξει να ζουν

στην περιοχή, σε αντίθεση αυτούς που συγκροτούν τους «μικρομεσαίους», οι οποίοι συχνά

είναι αναγκασμένοι να ζουν στα Εξάρχεια επειδή εκεί έχουν ένα ακίνητο, ενοχλούνται από την

κοινωνική σύσταση της περιοχής και οραματίζονται σε μεγάλο βαθμό την ανάπλασή της.

Από την άλλη, οι μετανάστες είναι πολλοί στην περιοχή. Εκείνοι με τη σειρά τους

βιώνουν διαφορετικές καθημερινότητες, ιδιαίτερα το τελευταίο διάστημα με την έξαρση του

ρατσισμού και των επιχειρήσεων σκούπα. ε γενικές γραμμές όμως, οι μετανάστες των

Εξαρχείων δεν αποτελούν ακραίο πόλο στη συνείδηση των κατοίκων, με τον ίδιο τρόπο που

είναι σε άλλες περιοχές της Αθήνας, καθώς αυτόν τον έχουν καταλάβει είτε οι αναρχικοί είτε οι

ναρκομανείς.

Καθώς οι κοινωνίες είναι μεταβλητές και πάντα ατελείς, μέσα σε αυτές μπορούν να

συγκροτηθούν και να δράσουν πολιτικά υποκείμενα, ενώ υπάρχει η δυνατότητα μέσα από το

«καθημερινό» οι άνθρωποι συλλογικά και συνεχώς να ανατρέπουν τις αλλοτριωτικές συνθήκες μιας

καθημερινότητας δίχως σημασία… Η καθημερινή ζωή και το καθημερινό είναι προνομιακός χώρος για

τη μελέτη της πόλης, τόσο των πολλαπλών αντιθέσεων και μορφών καταπίεσης, όσο και των μορφών

αντίστασης σ’ αυτές72 (Βαΐου 2000).

τα Εξάρχεια έχει καλλιεργηθεί μια κουλτούρα γειτονιάς, ως η χωρο-κοινωνική ενότητα,

όπου είναι δυνατόν να αναπτυχθεί συλλογική δράση και συμμετοχή των πολιτών ‘εκ των κάτω’ ,

παράλληλα με θεσμικές και πολιτικές διαδικασίες ‘εκ των άνω’ 73(Βαΐου 2007). Τπάρχει, όχι μόνο

από τους κατοίκους, αλλά και από τους επισκέπτες της περιοχής μια αντίληψη «οικείου

δημόσιου χώρου». Η ίδια η καθημερινότητα της περιοχής των Εξαρχείων δίνει μια ηχηρή

απάντηση στις επιδιώξεις του κράτους και της αγοράς. Σα Εξάρχεια εμπεριέχουν ένα πλήθος

συλλογικοτήτων, που συγκροτούνται και δραστηριοποιούνται γύρω από ζητήματα της πόλης,

με έμφαση σε αυτά της καταστολής, των ελεύθερων χώρων και των μεταναστών. Αλλά και ο

χαρακτήρας των Εξαρχείων, σα χώρος συγκέντρωσης πολιτικών οργανώσεων και στεκιών

72 πως στο 70 73 Βαΐου, Ντ.,(Επιστημονική Τπεύθυνη), 2007, Διαπλεκόμενες Καθημερινότητες και Χωροκοινωνικές Μεταβολές στην Πόλη. Μετανάστριες και Ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, ΕΜΠ-χολή Αρχιτεκτόνων, Σομέας Πολεοδομίας και Φωροταξίας.

43

διαφόρων ειδών, έντονων πολιτικών και πολιτιστικών συζητήσεων και δρώμενων και

αυτοδιαχείρισης των ζητημάτων που προκύπτουν, συμβάλλει στη διαμόρφωση ενός διαρκούς

κινήματος και εγρήγορσης, αφύπνισης και ζύμωσης απόψεων, χαρακτηριστικά που από μόνα

τους αποτελούν απάντηση σε επιδιώξεις ενάντια στις κοινωνικές ανάγκες.

5.2.Κινήματα

Τα κινήματα της πόλης ορίζονται ως τμήματα των κοινωνικών κινημάτων τα οποία δεν

οριοθετούνται και δεν περιορίζονται από τις κυρίαρχες αξίες και τους θεσμοποιημένους κανόνες του

πολιτικού συστήματος. Οι αναφορές τους, σε αντιδιαστολή με το πολιτικό σύστημα, εδράζονται πρώτα απ’

όλα στην κοινωνία και έξω από το επίσημο κράτος και την οικονομική σφαίρα. (...)Τα κινήματα αυτά

διαθέτουν ένα κατ’ αρχήν «μη αμφιλεγόμενο επίδικο αντικείμενο στο κοινωνικό πεδίο». Αφορούν δηλαδή

ένα ζήτημα για το οποίο υπάρχει σαφής και άμεση σύγκρουση συμφερόντων. Επιπλέον, στη βάση των

κινημάτων, συνυπάρχουν η τοπική κοινωνία και μία ή περισσότερες οργανώσεις που τοποθετούν το

«επίδικο αντικείμενο» στο πλαίσιο του ευρύτερου πολιτικού τους λόγου74 (Παναγούλη, 2004). ύμφωνα

με τον Castells χωρίς κοινωνικά κινήματα δεν υπάρχει ευκαιρία για την κοινωνία να ταρακουνήσει την

κρατική κυριαρχία μέσω της οποίας επιβάλλονται οι κανόνες, νουθετούνται οι αξίες και διατηρείται η

ιδιοκτησία, αλλά χωρίς πολιτικά κόμματα και οργανώσεις και ένα ανοιχτό πολιτικό σύστημα οι νέες αξίες

και επιθυμίες, κατευθυνόμενες από τα κοινωνικά κινήματα, αποτυγχάνουν και δεν οδηγούν στην

κοινωνική μεταρρύθμιση και τη θεσμική αλλαγή75 (Castells, 1983).

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να συνοψίσει κανείς την εμπειρία από κινήματα στα

Εξάρχεια, καθώς υπάρχει μια πληθώρα από ομάδες που δραστηριοποιούνται με διάφορα

θέματα και πολλές κινήσεις πολιτών που αντιδρούν σε αστικές επεμβάσεις. τα κινήματα αυτά

δεν συμπεριλαμβάνονται ευρύτερα πολιτικά κινήματα, τα οποία έχουν σαν αφετηρία τους την

περιοχή των Εξαρχείων, λόγω του συμβολισμού που αναφέρθηκε, αλλά και της ύπαρξης του

πανεπιστημιακού ασύλου. Τπάρχει πολύ έντονη δραστηριοποίηση με ζητήματα που έχουν να

κάνουν με το δημόσιο ελεύθερο και πράσινο χώρο. Αυτό συμβαίνει αφενός γιατί τα Εξάρχεια

είναι μια πυκνοκατοικημένη περιοχή76 με ελάχιστους ελεύθερους χώρους77, αφετέρου γιατί

αυτοί οι ελάχιστοι εναπομείναντες χώροι διακυβεύονται συνεχώς.

74 Παναγούλη, Ε., 2004, Τα κινήματα της πόλης στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα

μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης, σελ. 151 75 Castells, M., 1983, The City and the Grassroots: A Cross-Cultural Theory of Urban Social Movements,

London: E. Arnold, σελ. 294-5 76 22.068 κάτοικοι σε έκταση 900 στρ. Προκύπτει πυκνότητα πληθυσμού πολύ υψηλή 22,5

κάτοικοι/στρέμμα 77 Αντιστοιχούν 3,4 τ.μ. πρασίνου ανά κάτοικο, όταν ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Περιβάλλοντος θέτει

ως κατώτατη «ανεκτή» αναλογία τα 10 τ.μ. ανά κάτοικο, προκειμένου οι πόλεις να θεωρούνται βιώσιμες.

44

Ο δημόσιος χώρος, τόπος που εκτυλίσσεται η καθημερινότητα των ανθρώπων και

πεδίο κοινωνικού, πολιτικού, ταξικού, πολιτιστικού διαλόγου και αντιπαραθέσεων, κατατμείται

για να περάσει στη σφαίρα του ιδιωτικού. ύμφωνα με την Ε. Πορτάλιου, η πόλη είναι μια

σύνθετη οντότητα που χωρογραφείται από τους μεγάλους δημόσιους ελεύθερους χώρους, τους φυσικούς

πνεύμονες που την περιβάλλουν – πράσινους, δασικούς και υγρούς– τα δημόσια κτίρια και τις συλλογικές

εξυπηρετήσεις που προσφέρει στους πολίτες της. μως, κάθε μέρα στη χώρα μας ένας δημόσιος χώρος

απελευθερώνεται ως προς το ιδιοκτησιακό καθεστώς, τους όρους και τις προϋποθέσεις εκμετάλλευσής

του και εμπορευματοποιείται78.

Απέναντι σε αυτή την πραγματικότητα, οι κάτοικοι οργανώθηκαν σε ένα κίνημα που

απαιτούσε έναν καινούριο ελεύθερο χώρο, όταν προέκυψε ένα αστικό κενό στο κέντρο των

Εξαρχείων. Σο οικόπεδο στη συμβολή των οδών Ζωοδόχου Πηγής, Ναυαρίνου και Φαριλάου

Σρικούπη, πρώην ιδιωτικό παρκινγκ αυτοκινήτων, ιδιοκτησίας του Σεχνικού Επιμελητηρίου

Ελλάδας, είναι πια πάρκο. Μα ταχύτατη κινητοποίηση, συχνές και μαζικές συνελεύσεις και

78 Πορτάλιου, Ε., 31/7/2005, Η αντίσταση στην εμπορευματοποίηση της πόλης, ΕΠΟΦΗ

45

εθελοντική προσφορά, ο χώρος

μεταμορφώθηκε σε ένα πολύ

ζωντανό πάρκο, το οποίο

μέχρι στιγμής σφύζει από

κόσμο όλες τις ώρες της μέρας

και της νύχτας και φιλοξενεί

καθημερινά πλήθος

εκδηλώσεων, συζητήσεις,

προβολές ταινιών, συναυλίες.

Σο πάρκο διαχειρίζεται

ανοιχτή συνέλευση, ενώ

υποστηρίζεται από ένα blog79

που ενημερώνεται συνεχώς και

στο οποίο οποιαδήποτε

ανακοίνωση αναρτάται αμέσως, από το πότε θα γίνει η

επόμενη συνέλευση μέχρι πόσα και ποια είδη φυτών

χρειάζονται για την επόμενη δενδροφύτευση.

Φαρακτηριστικό είναι ότι για ακόμη μια φορά, μετά την

ολυμπιακή ανάπλαση της πλατείας Εξαρχείων, το κίνημα κατοίκων κατέληξε σε μια

σχεδιαστική πρόταση. Έτσι οι φυτεύσεις, οι πορείες και όλα τα στοιχεία του πάρκου είναι

προϊόντα σχεδιασμού και δεν έγιναν επιτόπου.

6. ΖΗΣΗΜΑΣΑ ΒΙΩΙΜΟΣΗΣΑ

«Τα προβλήματα της σημερινής μεταβιομηχανικής πόλης σημαίνουν τον κώδωνα για την ανάγκη

βελτίωσης της ποιότητας ζωής στην πόλη και της επίδρασης που έχει η ανάπτυξή της στο περιβάλλον,

γεγονός που εκφράζεται με ένα πλήθος δημοσιεύσεων, παγκόσμιων συνεδρίων και ερευνητικών

προγραμμάτων (έκθεση Brundtland – 1987, Πράσινη Βίβλος – 1990, Agenda 21 -1993), πολλά από

τα οποία περιέχουν ενότητες σχετικά με τη δημόσια συζήτηση περί της μορφής και της δομής μιας πιο

βιώσιμης πόλης»80 (Frey, 1999). Η βιώσιμη ανάπτυξη θεωρείται, μετά τη υνδιάσκεψη του Ρίο

το 1992, η μόνη συμβιβαστική λύση μεταξύ των απαιτήσεων της γενικευμένης και διαρκώς αύξουσας

υλικής ευημερίας και εκείνων της προστασίας του περιβάλλοντος και των δικαιωμάτων των μελλουσών

79 http://parkingparko.blogspot.com/ 80 Frey, H, 1999, Designing the City. Towards a More Sustainable Urban Form, London : E and FN Spon, σελ. 23

Εικόνα 42

Εικόνα 43

Εικόνα 44

46

γενεών. (...)Ο γάμος αυτός ανάπτυξης και περιβάλλοντος βρήκε έκτοτε φανατικούς υποστηρικτές και

ζωηρούς πολέμιους 81(Ευθυμιόπουλος – Μοδινός, 2000).

H κριτική για τη βιώσιμη ανάπτυξη βασίζεται στην πεποίθηση ότι οι δύο αυτές έννοιες

δεν μπορούν να συμβαδίσουν αέναα. Ο μηχανισμός της αγοράς στον πολιτισμό μας έχει

καταστεί τόσο κεντρικός που η κυρίαρχη οπτική γωνία για την οικολογική κρίση ισχυρίζεται

ότι η συμφιλίωση μεταξύ οικονομίας και περιβάλλοντος μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη

μετατροπή των κύριων χαρακτηριστικών της παραγωγής. Τα κέρδη, ο ανταγωνισμός, η οικονομική

ανάπτυξη, η ανισότητα, τα υψηλά επίπεδα κατανάλωσης και μια καθημερινή ζωή στην οποία το κάθε

άτομο είναι ελεύθερο να επιδιώξει το προσωπικό του ατομικιστικό συμφέρον, αψηφώντας τις ανάγκες των

ευρύτερων κοινωνικών και φυσικών κοινοτήτων, θα παραμείνουν τα καθοριστικά χαρακτηριστικά ενός

συστήματος της ελεύθερης αγοράς, το οποίο ξαφνικά θα πάψει να βρίσκεται σε σύγκρουση με τα

περιβαλλοντικά προτάγματα82 (Foster,2002).

ε κάθε περίπτωση, η θεωρητική και πρακτική αυτή διαμάχη εμπλουτίστηκε εντούτοις τα

τελευταία χρόνια με ενδιαφέρουσες διαστάσεις που αγγίζουν τόσο την καθημερινότητα όσο και τη μακρά

ιστορική διάρκεια. Αν η «αειφόρος ανάπτυξη» είναι ένας αμφιλεγόμενος όρος, η «βιωσιμότητα» ή

«αειφορία» δείχνει να συνιστά σταδιακά ένα κοινό τόπο δράσης, μια προγραμματική πλατφόρμα και μια

ιδεολογική ομπρέλα που αγκαλιάζει τα επιμέρους αιτήματα του οικολογικού χώρου (και όχι μόνο)83

(Ευθυμιόπουλος – Μοδινός, 2000).

Σα Εξάρχεια, σαν περιοχή στο κέντρο της Αθήνας πάσχουν από τα προβλήματα που

χαρακτηρίζουν τα μεγάλα αστικά κέντρα. Η βιωσιμότητα μπορεί να αποτελέσει το κοινό πεδίο

αναφοράς για όλη εκείνη τη μακρά λίστα «αστικών» περιβαλλοντικών ζητημάτων (...) όπως η

ατμοσφαιρική ρύπανση, η έλλειψη πρασίνου, η κατάληψη του δημόσιου χώρου, η κυριαρχία του Ι.Χ.

αυτοκινήτου, η διόγκωση των στερεών αποβλήτων, η ρύπανση των φυσικών αποδεκτών (Ευθυμιόπουλος

– Μοδινός, 2000). Σήμερα, τουλάχιστον στις αστικές περιοχές (...)η διαχείριση της κυκλοφορίας, η

διαχείριση των στερεών και υγρών αποβλήτων, η διαχείριση και ο σχεδιασμός των ελεύθερων χώρων και

του δικτύου πρασίνου των πόλεων, ο ενεργειακός σχεδιασμός, καθώς και η προστασία και ανάδειξη της

αρχιτεκτονικής κληρονομιάς αποτελούν τις επιμέρους «προκλήσεις» για μια συνολική αναβάθμιση και

«ανάκτηση» του αστικού χώρου84 (Μπεριάτος, 2000).

Στα τρία μεγάλα προβλήματα των πόλεων, την κατανάλωση ενέργειας, την παραγωγή

απορριμμάτων και την κυκλοφοριακή συμφόρηση, οι πρώτες απαντήσεις είναι αντιστοίχως εξοικονόμηση

81 Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ. 9 82 Υόστερ Σζ. Μπ., 2002, Οικολογία και καπιταλισμός, Αθήνα: Μεταίχμιο 83 πως στο 81, σελ. 9 84 Μπεριάτος, Η., 2000, Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός των πόλεων, στο Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ.,

(επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ.71

47

ενέργειας, μείωση απορριμμάτων και αποφυγή άσκοπων μετακινήσεων με αντί-οικολογικά μέσα

μεταφοράς85 (Μπεριάτος, 2000). το ζήτημα της μετακίνησης με δημόσια μέσα μεταφοράς ο

καθένας από εμάς έχει προσωπική ευθύνη, αποτελεί έτσι ζήτημα βιωσιμότητας ο περιορισμός

της χρήσης του αυτοκινήτου. Εξάλλου, με τη δημόσια συγκοινωνία, το ποδήλατο και το περπάτημα

δεν αντιμετωπίζεται το ζήτημα της ρύπανσης μόνο. Η ρύπανση είναι μόνο μία από τις επιπτώσεις του

αυτοκινήτου. Ο θόρυβος, τα ατυχήματα, η κατανάλωση ενέργειας, η κάλυψη πολύτιμου χώρου, που

πρέπει κατά προτεραιότητα να προσφέρεται στον πεζό και τον ποδηλάτη και ο τεμαχισμός του

πολεοδομικού ιστού από τις μεγάλες οδικές αρτηρίες, αποτελούν επίσης πολύ σοβαρά προβλήματα που

δεν πρέπει να παραβλέπονται86 (Βλαστός, 2000).

σο για τα υπόλοιπα αστικά προβλήματα, η κοινωνία είναι εκείνη που πρέπει να

ζητήσει βιώσιμες λύσεις, και όχι ο καθένας ατομικά. Αυτές οι λύσεις μπορεί να είναι τα

κινήματα πόλης, που άλλοτε διεκδικούν από την τοπική αυτοδιοίκηση και το κεντρικό κράτος,

άλλοτε πράττουν από μόνα τους, όπως στην περίπτωση του πάρκου.

Σο σίγουρο είναι ότι η αύξηση του αστικού πρασίνου και των ελεύθερων χώρων, οι

φυτεύσεις δωμάτων και ακαλύπτων, η ενεργειακή δόμηση των κτηρίων και οι δενδροστοιχίες

στους δρόμους που θα βελτιώσουν το μικροκλίμα, η χρήση των μέσων μεταφοράς, είναι

προτάσεις στα πλαίσια της βιωσιμότητας. Από την άλλη, στις μέρες μας οι πόλεις χαρακτηρίζονται

από όλο και οξύτερα φαινόμενα κοινωνικού αποκλεισμού(...). Η άνιση κατανομή του πλούτου απομυζά τη

ζωντάνια των αστικών δραστηριοτήτων και αποτελεί πηγή μη βιώσιμων τρόπων ζωής(...). Η κοινωνική

δικαιοσύνη πρέπει να θεωρείται θεμελιώδης προϋπόθεση της αειφορίας87 (Μέγα, 2000).

Υπό το φώς των θεαματικών εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών, θα είχε νόημα να

αναρωτηθεί κανείς, αν η σύγχρονη πόλη, (...), μπορεί να καταστεί βιώσιμη, (…)θεωρώντας την

βιωσιμότητα ως μια σύμμειξη περιβαλλοντικού και κοινωνικού τύπου αιτημάτων, «κοινωνική

βιωσιμότητα». (…)Είσαι υποχρεωμένος να διαπραγματευθείς ζητήματα που άπτονται της υλικότερης

μορφής της καθημερινότητας: ζητήματα ελεύθερου χρόνου και εργασίας, οικειοποίησης και χρήσης του

δημόσιου χώρου, βελτίωσης των κυκλοφοριακών, επανασύστασης της γειτονιάς, μείωσης της ρύπανσης

και του θορύβου, ανασυγκρότησης της φύσης μέσα στην πόλη και ακόμη ζητήματα αισθητικής, πολιτισμού

και κοινωνικής δικαιοσύνης(…) διεκδικήσιμα σε καθημερινή βάση…(Μοδινός- Ευθυμιόπουλος, 2000).

Σο ζήτημα της κοινωνικής βιωσιμότητας μπαίνει επιτακτικά σε περιοχές όπως

τα Εξάρχεια, που τείνουν να μεταλλαχθούν, αν εστιάσει κανείς στο ανθρωπογενές περιβάλλον.

85 πως στο 84, σελ.75 86 Βλαστός, Θ., 2000, Το μέλλον των αστικών μετακινήσεων στο Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ., (επιμ.)

2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ.166 87 Μέγα, Β., 2000, Η οδύσσεια της αειφορίας στο ευρωπαϊκό αστικό αρχιπέλαγος στο Ευθυμιόπουλος, Η.,

Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ.195

48

Η ανάπλαση των Εξαρχείων ταυτίζεται με μια προσπάθεια σταδιακής απομάκρυνσης των

εισοδηματικά κατώτερων στρωμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των μεταναστών, που τα

κατοικούν. Παράλληλα, οι αναπλάσεις έχουν οριακά ως τίμημα τη διαμόρφωση ενός είδους αόρατων,

αλλά πολύ ισχυρών τειχών, που αποκλείουν ομάδες και καθιστούν σαφέστερη την αποτύπωση της

κοινωνικής ανισότητας στο χώρο, ως κοινωνικό διαχωρισμό και γκετοποίηση88(Μαντουβάλου, 2005). Η

έννοια της γειτονιάς, ο συμβολισμός του δημόσιου χώρου, η παρέμβαση στα ζητήματα της

πόλης, το «δημόσιο οικείο», η πολυπολιτισμικότητα που σε ένα βαθμό υπάρχει στα Εξάρχεια,

μήπως είναι πτυχές που ενδεχομένως να χαθούν από τον εξευγενισμό της περιοχής; Και,

μήπως τελικά αν γίνει αυτό θα είναι μια απόδειξη ότι οι κυρίαρχη πολιτική μπορεί να

κατασκευάζει «κράτη εν κράτει», άβατα, επικίνδυνες γειτονιές, που οι ίδιοι οι κάτοικοι δεν

μπορούν να αντικρούσουν;

7. ΕΠΙΛΟΓΟ - ΤΜΠΕΡΑΜΑΣΑ

Μέσα από την εργασία αυτή επιχειρήθηκε μια προσέγγιση σε ζητήματα της αστικής

ανάπτυξης των Εξαρχείων. Κανείς δεν μπορεί να κάνει προβλέψεις, ακόμη περισσότερο όταν

πρόκειται για ένα τόσο πολύπλοκο φαινόμενο όπως η πόλη. Ψστόσο επιχειρείται, μέσα από

την εξέταση των παραγόντων που διαμόρφωσαν την υφιστάμενη κατάσταση και τη γενικότερη

πολιτική που εφαρμόζεται να αναγνωστεί μια τάση ανάπτυξης της περιοχής.

Εμφανίζεται σε αυτήν την περίπτωση ένα δίλλημα. Από τη μία, τα Εξάρχεια έχουν

πολλά προβλήματα τα οποία επιζητούν λύσεις, με έμφαση στα προβλήματα των ελεύθερων και

πράσινων χώρων, της ρύπανσης, του κυκλοφοριακού, της αστυνομοκρατίας, των τοξικομανών.

Από την άλλη, οι ενδεχόμενες λύσεις αυτών των προβλημάτων είναι πολύ πιθανό να

διαταράξουν τις κοινωνικές ισορροπίες και να αλλοιώσουν το χαρακτήρα της περιοχής. Η

βιωσιμότητα σε αυτή την περίπτωση παίρνει εξαιρετικό νόημα. Ποιες είναι εκείνες οι λύσεις

που θα καταφέρουν να συμβιβάσουν τις δύο αυτές πορείες; Πώς μπορεί να καταφέρει ο

αστικός σχεδιασμός να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, χωρίς να έχει επιπτώσεις στην

κοινωνική συνοχή; Η βελτίωση της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος, δηλαδή η

ανάπλαση μιας περιοχής έχει σαν αποτέλεσμα την άνοδο των αξιών γης, που μπορεί να

οδηγήσει στον κοινωνικό αποκλεισμό μιας μερίδας ανθρώπων. Το πρόβλημα τίθεται στη συνθήκη

διαχωρισμού όπου κυριαρχεί η αγορά και στη σταδιακή καθιέρωση διαδικασιών ανάπτυξης του αστικού

88 Μαντουβάλου, Μ., 2005, «Βία και πόλη», Εισήγηση στο Επιστημονικό υμπόσιο της Εταιρείας

πουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας «ύγχρονοι μηχανισμοί βίας και καταπίεσης» από το τεύχος σημειώσεων του μαθήματος.

49

ιστού που αποτρέπουν, αντί να προωθούν, τη συνάντηση των κοινωνικών ετεροτήτων89 (Μαντουβάλου,

2005).

Οι αλληλεπιδράσεις είναι τόσες πολλές που συνθέτουν ένα σύνολο ερωτημάτων και

καθιστούν την αστική ανάπτυξη μια εξαιρετικά πολύπλοκη διαδικασία η οποία δεν είναι

δυνατόν να ρυθμίζεται από κάποιον ειδικό εξ’ αποστάσεως. Πόσο μάλλον που η αστική

ανάπτυξη εμπεριέχει πολιτικές αποφάσεις, συγκρουόμενα συμφέροντα και την κυριαρχία της

αγοράς. Αυτό που απαιτείται είναι η συμμετοχή στη διαδικασία λήψης αποφάσεων των ίδιων

των υποκειμένων, των κατοίκων, αφού πρώτα βέβαια γίνει μια προσπάθεια κατανόησης των

όσων συμβαίνουν στην πόλη.

Ο χώρος της πόλης συνεχώς διαμορφώνεται και μεταβάλλεται από τις «χωρικές πρακτικές»

των κατοίκων της, δηλαδή από τη διαπλοκή αφενός ατομικών σημασιών και πρακτικών και αφετέρου

ευρύτερων «θεσμικών πρακτικών» στις οποίες εμπλέκονται οι κάτοικοι στις καθημερινές τους ρουτίνες.

Άτομα και ομάδες συγκροτούν στρατηγικές, που καθοδηγούν, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, την

καθημερινότητα, είτε με τη μορφή προσαρμογών και διαδοχικών μικρών αποφάσεων, είτε με τη μορφή

ιδιαίτερων πρακτικών και γενικών προτεραιοτήτων. Διαμορφώνουν έτσι ένα «know how» επιβίωσης

συγχρονικά και διαχρονικά(…), αμοιβαίες προσαρμογές και διαδοχικές αποφάσεις που συνδέονται με το

επίπεδο και την οργάνωση της κοινωνικής υποδομής, τις διαθεσιμότητες, τα δίκτυα υποστήριξης και τις

υπηρεσίες φροντίδας στις οποίες έχουν πρόσβαση. Οι στρατηγικές αυτές όχι μόνο επηρεάζονται από την

πόλη, αλλά αποτελούν σημαντική συνιστώσα της ανάπτυξής της90 (Βαΐου 2006).

Σα Εξάρχεια είναι μια περιοχή που οι καθημερινότητα μπορεί να αποτελέσει ισχυρό

κεκτημένο για να αναζητηθούν οι βιώσιμες λύσεις, καθώς υπάρχει μια κουλτούρα συμμετοχής,

αλληλεγγύης και εμπλοκής στη λήψη αποφάσεων. Μένει να δούμε αν αυτό θα γίνει.

Το δικαίωμα στην πόλη αποτελεί έκκληση και απαίτηση για συμμετοχή, αμφισβήτηση των δομών

και των καθημερινών σχέσεων, ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών αντίθετων και συμπληρωματικών

μεταξύ τους, που συμπυκνώνονται στην πόλη και την αστική ζωή, μια αστική ζωή μετασχηματισμένη και

ανανεωμένη, χωρίς τους ποικίλους αποκλεισμούς της καπιταλιστικής κοινωνίας και των χώρων

αλλοτρίωσης και περιθωριοποίησης που αυτή παράγει91 (Βαΐου, 2000).

89 πως στο 88 90 Βαΐου Ντ., 2006, Μετανάστριες και Μετανάστες την Αθήνα: Επιβίωση στα «Κενά» και «Είσοδος στην Πόλη», Γεωγραφίες τ.11, σελ8-11 91 Βαΐου, Ντ., 2000, Πόλη και Πολίτες: η καθημερινή ζωή και το «δικαίωμα στην πόλη» στο Ευθυμιόπουλος,

Η., Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής, σελ.214

50

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΥΙΑ

Castells, M., 1983, The City and the Grassroots: A Cross-Cultural Theory of Urban Social

Movements, London: E. Arnold,

Frey, H, 1999, Designing the City. Towards a More Sustainable Urban Form, London : E

and FN Spon

Rossi, Α., 1991, Η αρχιτεκτονική της πόλης, University Studio Press

Βαΐου, Ν., 2000, Πόλη και Πολίτες: Η καθημερινή ζωή και το «δικαίωμα στην πόλη» στο Μοδινός,

Μ., Ευθυμιόπουλος, Η., 2000, Η βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής

Βαΐου Ντ., 2006, Μετανάστριες και Μετανάστες στην Αθήνα: Επιβίωση στα «Κενά» και «Είσοδος

στην Πόλη», Γεωγραφίες τ.11

Βαΐου, Ντ.,(Επιστημονική Τπεύθυνη), 2007, Διαπλεκόμενες Καθημερινότητες και Χωροκοινωνικές

Μεταβολές στην Πόλη. Μετανάστριες και Ντόπιες στις γειτονιές της Αθήνας, ΕΜΠ-χολή

Αρχιτεκτόνων, Σομέας Πολεοδομίας και Φωροταξίας

Βαΐου, Ν., Μαντουβάλου, Μ., Μαυρίδου, Μ., Αθήνα 2004. Στα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης,

εισαγωγικό σημείωμα στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της

παγκοσμιοποίησης

Βλαστός, Θ., 2000, Το μέλλον των αστικών μετακινήσεων στο Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ.,

(επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής

Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής

Ιός, 13/05/2007, Εξάρχεια 1984-2007: Η ιστορία ενός «ψευδοκράτους», Ελευθεροτυπία

Καρύδης,Δ.,1991, Ανάγνωση Πολεοδομίας. Η Κοινωνική σημασία των χωρικών μορφών, Αθήνα:

υμμετρία

Μαντουβάλου, Μ., 1996, Εισήγηση στο εθνικό προσυνέδριο του Δήμου Αθηναίων: Προς τη

νέα Φάρτα της Αθήνας: από την «οργανική πόλη» στην πόλη των πολιτών

Μαντουβάλου, Μ., 2000, Η ανάπτυξη του αστικού χώρου ως κοινωνικό πολιτικό διακύβευμα,

Εισήγηση στη 2η Επιστημονική Ημερίδα υλλόγου φοιτητών Σμήματος γεωγραφίας,

«Ελληνική πόλη και γεωγραφία : Νέα παραδείγματα στην Ερμηνεία και τοχεδιασμό»,

Μυτιλήνη

Μαντουβάλου, Μ., 2005, «Βία και πόλη», Εισήγηση στο Επιστημονικό υμπόσιο της Εταιρείας

πουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας «ύγχρονοι μηχανισμοί βίας και

καταπίεσης» από το τεύχος σημειώσεων του μαθήματος

Μέγα, Β., 2000, Η οδύσσεια της αειφορίας στο ευρωπαϊκό αστικό αρχιπέλαγος στο Ευθυμιόπουλος,

51

Η., Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής

Μίχα, Ε., 2004, Ασφάλειες και Ανασφάλειες στο Δημόσιο Χώρο της Πόλης: Σκηνοθεσίες και

Πολιτικές στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της

παγκοσμιοποίησης

Μπεριάτος, Η., 2000, Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός των πόλεων, στο Ευθυμιόπουλος, Η.,

Μοδινός, Μ., (επιμ.) 2000, Η Βιώσιμη Πόλη, Αθήνα: τοχαστής

Μπίρης, Κ., Αι τοπωνυμίαι της πόλεως και των περιχώρων των Αθηνών

Οικονόμου, Δ., Γετίμης, Π., Δεμαθάς, Ζ., Πετράκος, Γ., Πυργιώτης, Γ., 2001, Ο Διεθνής

ρόλος της Αθήνας: σημερινή κατάσταση και στρατηγική για την ανάπτυξή του,

Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας.

Παγώνης, Θ., Ο φυσικός σχεδιασμός ως μέσο για την προβολή της πόλης: Η νέα φαντασιακή εικόνα

της Αθήνας, στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια της

παγκοσμιοποίησης

Παναγούλη, Ε., 2004, Τα κινήματα της πόλης στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα

2004, τα μονοπάτια της παγκοσμιοποίησης

Πορτάλιου, Ε., 2008, Εξάρχεια: μια πολύμορφη γειτονιά, περιοδικό Γαλέρα, τεύχος 11/08,

http://galera.gr/magazine/modules/articles/article.php?id=1419

Πορτάλιου, Ε., 31/7/2005, Η αντίσταση στην εμπορευματοποίηση της πόλης, ΕΠΟΦΗ

Ρόκος, Δ., 2005, "Αξιοβίωτη Ολοκληρωμένη Ανάπτυξη, Για έναν ειρηνικό και καλύτερο κόσμο" στο

Περιβάλλον και Ανάπτυξη: Διαλεκτικές σχέσεις και διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Αθήνα:

Εναλλακτικές εκδόσεις

αρηγιάννης, Γ.,2000, Αθήνα 1830-2000: εξέλιξη, πολεοδομία, μεταφορές, Αθήνα: υμμετρία

ταθάκης, Γ., Φατζημιχάλης, Κ., 2004, Αθήνα Διεθνής Πόλη: από την επιθυμία των ολίγων στην

πραγματικότητα των πολλών στο Γεωγραφίες, 2004, τ.7, Αφιέρωμα: Αθήνα 2004, τα μονοπάτια

της παγκοσμιοποίησης

Σσαγκαράτος, ., 2001, Πολεοδομικά Σετράδια, Αθήνα: Νεφέλη

Υιλιππίδης, Δ., 1984, Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα

Υόστερ Σζ. Μπ., 2002, Οικολογία και καπιταλισμός, Αθήνα: Μεταίχμιο

Vidler Α., Η Τρίτη Τυπολογία (από το βιβλίο Architecture Rationelle, 1981, Bruxelles:

Editions des Archives d’ Architecture Moderne, μετάφραση Β. Φαστάογλου) στο

Γερολύμπου Α. κ.α. (επιμ.), 1986, Επί πόλεως, Θεσσαλονίκη: ύγχρονα Θέματα