Χάρης Μακρής

Σπουδή και διδασκαλία της ιστορίας

στην ελληνική δευτεροβάθμια εκπαίδευση*

Στις περισσότερες εργασίες που αναφέρονται σε θέματα διδακτικών μεθόδων στο μάθημα

της ιστορίας περιγράφονται πορείες διδασκαλίας με μια αντίληψη περισσότερο

«συνταγογραφική», εφαρμογής δηλαδή πρακτικών που θα βοηθούσαν τον καθηγητή της

τάξης. Όμως, όσο καλές και αν είναι οι προσπάθειες αυτές το μάθημα εξακολουθεί να

γίνεται με ένα μηχανιστικό τρόπο, κατά τον οποίο ένας πομπός, ο καθηγητής, διεκπεραιώνει

μια γνωστική ύλη προς ένα δέκτη, το μαθητή, ο οποίος υποχρεώνεται να τη μάθει

προκειμένου να ανταποκριθεί σε κάποιες εξετάσεις. Έτσι, ένα μάθημα κατεξοχήν

ανθρωπογνωστικό παραμένει απλά ένα μάθημα (δευτερεύον!) του σχολικού προγράμματος.

Για να αλλάξει αυτή η πραγματικότητα, φαίνεται πως χρειάζεται να αλλάξει η γενικότερη

στάση και η αντίληψη όλων των εμπλεκομένων στην εκπαιδευτική διαδικασία για το

μάθημα. Η αλλαγή αυτή θα μπορούσε να διατυπωθεί με τη φράση: Η διδασκαλία του

μαθήματος της Ιστορίας πρέπει να μετατραπεί σε «σπουδή» της Ιστορίας. Και αυτό θα

γίνει με έναν καλά καταρτισμένο καθηγητή της Ιστορίας, ο οποίος θα λειτουργεί μέσα σε

ένα διαφορετικό εκπαιδευτικό και διδακτικό περιβάλλον. Πάνω σ’ αυτή τη βασική άποψη-

θέση στηρίζονται οι ακόλουθες σκέψεις και προτάσεις:

Η Ιστορία είναι ένας συνεχής διάλογος ανάμεσα στο παρόν και στο παρελθόν. Είναι η

ματιά με την οποία κάθε εποχή βλέπει το παρελθόν της (Goethe). Είναι η ολική

συστηματική θεώρηση του ανθρώπινου γίγνεσθαι.

Η Ιστορία δομεί το συλλογικό νοητικό ορίζοντα μιας κοινότητας, οργανώνει τις

ασυστηματοποίητες ψυχοδιανοητικές προδιαθέσεις της, απεικονίζει τις εσωτερικευμένες

κοινωνικές δομές και ελέγχει τους μηχανισμούς της συλλογικής μνήμης, αλλά και της

συλλογικής λήθης. Η συλλογική λήθη απωθεί το τραυματικό στοιχείο. Αυτός ο κανόνας

εξηγεί τους λόγους για τους οποίους μερικά γεγονότα ή φαινόμενα ξεχνιούνται, ενώ

άλλα αποχτούν μεγαλύτερη σημασία από όση δικαιολογείται. Η επιλεκτικότητα της

συλλογικής μνήμης, συνεπώς, και η επιλεκτική ανασυγκρότηση του παρελθόντος, εκ

των πραγμάτων εξαρτάται από τις ιδεολογικές συντεταγμένες κάθε ιδιαίτερης κοινωνίας

και εποχής καθώς και από το σύστημα αναφοράς της επιστημονικής κοινότητας.

Η μελέτη της Ιστορίας αποτελεί κοινωνική ανάγκη, γιατί επιτρέπει στο άτομο και την

κοινωνία να προσδιορίζουν το στίγμα τους σε σχέση με το παρελθόν και το παρόν τους.

Γνωρίζω στην Ιστορία σημαίνει ότι μπορώ να διακρίνω και να φέρω στην επιφάνεια τις

δυνάμεις που έδρασαν και δημιούργησαν το ιστορικό γεγονός.

Σκοπός της Ιστορίας είναι η καλλιέργεια της κοινωνικής συνείδησης και της ιστορικής

(ενδεχομένως εθνικής) σκέψης. Κοινωνική συνείδηση σημαίνει: γνώση του

παρελθόντος, κατανόηση του παρόντος, στοχασμός για το μέλλον, συνειδητοποίηση της

προσωπικής ευθύνης για την πορεία της κοινωνίας, ανάπτυξη πνεύματος μετριοπάθειας,

ανοχής και σεβασμού απέναντι στους άλλους λαούς, οικοδόμηση της πολιτιστικής

ταυτότητας κ. λ. π.).

Οι τάσεις που εμφανίζονται κατά καιρούς στην ιστοριογραφία διαμορφώνονται μέσα στο

εκάστοτε κοινωνικό πλαίσιο σε συνάρτηση με τις εσωτερικές εξελίξεις της ίδιας της

επιστήμης της ιστορίας. [δες: Νεότερη και σύγχρονη ιστοριογραφία: γερμανική σχολή,

γαλλική σχολή (Annales), μαρξιστική – μεταμαρξιστική αντίληψη, Μετα-ιστορία,

Μικρο-ιστορία, Νέος Ιστορικισμός, Ψυχο-ιστορία, Κλειομετριστές].

Η παραδοσιακή προσέγγιση της ιστορίας, όπου το σύνολο των μαθητών εργάζεται,

κυρίως προφορικά, με το ίδιο εγχειρίδιο, με τον ίδιο τρόπο πάνω στο ίδιο θέμα, πρέπει

να αντικατασταθεί από νεότερες προσεγγίσεις, οι οποίες περιλαμβάνουν ποικιλία

μεθόδων που επιτρέπουν την ομαδική και ατομική εργασία στην τάξη, την ανάληψη

δραστηριοτήτων και τη δημιουργική προσέγγιση της ιστορικής ύλης.

Η διδακτική μέθοδος προσδιορίζεται με βάση: α) το περιεχόμενο της διδακτικής

ενότητας (πολεμικά, πολιτικά, πνευματικά γεγονότα), β) τους επιμέρους διδακτικούς

στόχους κάθε ενότητας, γ) τις συγκεκριμένες συνθήκες διδασκαλίας στη σχολική τάξη

και δ) το σχολικό εγχειρίδιο της ιστορίας.

Κατά τη διδασκαλία εισάγονται οι μαθητές στην ιστορική έρευνα (ιστορικό εργαστήριο)

μέσα από τη μελέτη ιστορικών προβλημάτων και την ανάλυση εννοιών.

Μας ενδιαφέρει η ενεργητική μάθηση. Δίνεται σημασία στον τρόπο απόκτησης της

γνώσης και όχι στην ίδια τη γνώση (J. Bruner). Οι ενεργητικές μέθοδοι διδασκαλίας και

μάθησης βοηθούν τις ατομικές ιδιαιτερότητες κάθε μαθητή, εφόσον συμμετέχει στην

όλη διαδικασία σύμφωνα με τις προσωπικές του ικανότητες. Αυτό σημαίνει περιορισμό

του χρόνου του καθηγητή προς όφελος του χρόνου του μαθητή.

Όταν η ιστορική ύλη δεν προσφέρεται για νεότερους τρόπους προσέγγισης, δεν

αποκλείονται παλαιότερες μέθοδοι διδασκαλίας, όπως για παράδειγμα η αφήγηση. Θα

πρέπει μάλιστα να τονισθεί ότι σήμερα κατά κάποιο τρόπο υπάρχει μια επιστροφή προς

την αφήγηση, ως μέθοδος διδασκαλίας της ιστορίας. Όμως, η αφήγηση σήμερα

σημασιοδοτείται διαφορετικά από την παλαιότερη εκδοχή της και καταξιώνεται ως

μέρος μόνο της διδακτικής διαδικασίας. Έχει πάρει εξάλλου διαφορετικές μορφές (π.χ.

σχολιασμένη αφήγηση, συνδυασμός της αφήγησης με τον ελεύθερο ή τον

κατευθυνόμενο διάλογο κ.ά.). [Πλεονεκτήματα της αφήγησης ως μεθόδου διδασκαλίας:

α) επιτρέπει την περιληπτική παρουσίαση – ανακεφαλαίωση μεγάλων ενοτήτων, γεγονός

που εξοικονομεί χρόνο, β) προσαρμόζεται εύκολα στις ιδιαιτερότητες κάθε διδακτικού

αντικειμένου, γ) είναι άμεση, ζωντανή και ενδεχομένως ελκυστική στην περίπτωση ενός

καλού αφηγητή, δ) είναι απλούστερη από τις άλλες μεθόδους και πιο οικεία στους

καθηγητές. Μειονεκτήματα: α) είναι δασκαλοκεντρική και καταδικάζει το μαθητή σε

παθητικότητα, β) αγνοεί τα ατομικά ενδιαφέροντα και τις δυνατότητες των μαθητών, γ)

ολισθαίνει εύκολα σε δογματισμό περιορίζοντας τη δυνατότητα να ακουσθεί μια άλλη

άποψη].

Διδασκαλία με τους Ηλεκτρονικούς Υπολογιστές και το Διαδίκτυο. (Υπάρχουν στην

αγορά αρκετά cd Roms με θέματα ιστορίας). Εδώ η διδασκαλία παίρνει άλλες

διαστάσεις. Χρειάζεται ωστόσο γνώση και περίσκεψη κατά τη διδασκαλία με τα

σύγχρονα πολυμέσα (Multimedia), και αυτό είναι ένα μεγάλο θέμα, το οποίο βέβαια

κανείς δε μπορεί να παραβλέπει. [Για τη χρήση του Διαδικτύου απαιτείται ιδιαίτερη

αναφορά, η οποία ξεπερνά τα όρια του παρόντος κειμένου].

Οργάνωση της ύλης και της διδασκαλίας σε Curriculum.

Η εξέταση του μαθήματος αποτελεί μέρος της σπουδής και της διδασκαλίας της

ενότητας. Δεν είναι ανεξάρτητη διαδικασία, αλλά εντάσσεται στον ευρύτερο σχεδιασμό

της.

Η τοπική ιστορία μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ καλό βήμα προς μια διαφορετική

προσέγγιση της ιστορίας.

Σπουδή της Ιστορίας

Α). Επί μέρους δραστηριότητες:

Παρατήρηση, “ανάγνωση”, σχολιασμός (=διατύπωση κρίσεων) διαφόρων κειμένων

(ιστοριογραφικών, λογοτεχνικών, ιστορικών πηγών, άρθρων σε εφημερίδες), χαρτών,

πινάκων (στατιστικών, συγκριτικών κ.ά.), εικόνων, έργων τέχνης κ.λ.π.

Ανάλυση και ερμηνεία βασικών εννοιών και όρων που είναι αναγκαίοι για την

κατανόηση της ιστορίας. Με την ανάλυση των εννοιών και των όρων καλλιεργούνται

γνωστικές ικανότητες και δεξιότητες, όπως η κατανόηση, η ερμηνεία, η εφαρμογή, η

επέκταση, η αξιολόγηση, η ανάλυση και η σύνθεση.

Ταξινόμηση και σύγκριση στοιχείων διαφορετικών ιστορικών περιόδων ή της ίδιας

περιόδου.

Αξιολόγηση ιστορικών γεγονότων, δράσης προσώπων κ.ά.

Διατύπωση υποθέσεων και ερευνητικών ερωτημάτων και αναζήτηση λύσεων, εξαγωγή

συμπερασμάτων κ.τ.ό. [Για την απαλλαγή των μαθητών από διάφορα στερεότυπα (π.χ.

θρησκείας, εθνικότητας, επαγγέλματος) δίνεται στους μαθητές ερωτηματολόγιο με

διάφορους χαρακτηρισμούς (π.χ. οι Έλληνες είναι έξυπνοι, εργατικοί,

συναισθηματικοί…, οι Γερμανοί είναι ψυχροί, ρατσιστές… και τους ζητείται να το

συμπληρώσουν. Η επεξεργασία των στοιχείων θα είναι πολλαπλά χρήσιμη για όλους].

Ασκήσεις σε σχήμα άστρου (Κεντρική Έννοια – Περιφερειακές Έννοιες).

Η διδασκαλία με εικόνες προϋποθέτει αγωγή όρασης (κοιτάζω – βλέπω) και σκέψης

(συσχετισμός εικόνων και ιστορικών κειμένων) και περιλαμβάνει: α) την τοποθέτηση

της εικόνας στο χρόνο και στο χώρο, β) την αναγνώριση των συμφραζομένων της

εικόνας (το περικείμενο, το contex) και γ) την αποκωδικοποίηση των λανθανόντων

μηνυμάτων της εικόνας (το να μάθουν οι μαθητές να βλέπουν πίσω από την εικόνα).

Μουσειοπαιδαγωγική (εκπρόσωπος ο Ambross: Education in Museum, Museum in

Education, 1987). [Τρόπος θέασης αντικειμένων σε Μουσείο: Υλικό κατασκευής,

σχεδιασμός, λειτουργία, ιστορία, αξία (παρελθόν – παρόν), σημασία (παρελθόν –

παρόν), ερμηνεία του αντικειμένου.

Αναγωγές ιστορικών θεμάτων στη σύγχρονη πραγματικότητα.

Περιληπτική παρουσίαση μιας μεγαλύτερης ιστορικής ενότητας.

Συνθετικές, δημιουργικές εργασίες των μαθητών.

Β). Οι πηγές:

Οι πηγές που επιλέγονται πρέπει να είναι όσο το δυνατό πιο πολυφωνικές.

Η μελέτη των πηγών περιλαμβάνει:

α) τη γλωσσική εξομάλυνσή τους

β) τη στοιχειώδη πληροφόρηση των μαθητών για την ιδιότητα των συντακτών τους και το

βαθμό αξιοπιστίας τους

γ) την αναγνώριση του είδους των πηγών (επίσημα έγγραφα, ιστοριογραφικά κείμενα κ.λ.π.)

και της αξιοπιστίας τους

δ) τη διερεύνηση της πρόθεσης του συντάκτη τους

ε) τον εντοπισμό των σημαντικότερων στοιχείων των κειμένων

στ) την «ανάγνωση» των πηγών με βάση τη διατύπωση συγκεκριμένων ερωτημάτων

ζ) την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μαθητών (κριτική)

η) την αξιολόγηση του βαθμού της εκούσιας ή ακούσιας ¨πληροφορικότητας¨ της πηγής

θ) το συσχετισμό και τη σύγκριση με άλλες πηγές

ι) την αναζήτηση της αιτίας των διαπιστούμενων διαφορών και

ια) την τελική σύνθεση του περιεχομένου και την εξαγωγή συμπερασμάτων.

Οι γραπτές πηγές χρησιμοποιούνται στην τάξη ως μεθοδολογικά εργαλεία και όχι ως

αποδείξεις της εγκυρότητας του περιεχομένου της ενότητας (αποτελούν monumenda και όχι

documenda). Ανάλογα με τις πηγές (έκταση, δυσκολία κειμένων κ.ά.) προγραμματίζεται και

η μελέτη τους. Μερικές πηγές, στις οποίες η πρόσβαση είναι ευκολότερη, μπορούν να

μελετηθούν στην τάξη κατά τη διδασκαλία τη ιστορικής ενότητας, ενώ για άλλες μπορεί να

υπάρξει προεργασία από το σπίτι. Η προεργασία αυτή περιλαμβάνει εκτός από την

ανάγνωση των πηγών και απαντήσεις σε συγκεκριμένες γραπτές ερωτήσεις που δίνονται

στους μαθητές από το προηγούμενο μάθημα.

Γ. Μοντέλα διδασκαλίας:

1. Στοχοθετικό μοντέλο:

α) διατύπωση διδακτικών στόχων

β) επιλογή περιεχομένων

γ) προσφορά νέας γνώσης

δ) δημιουργία εποπτείας

ε) επιλογή μεθόδων

στ) εφαρμογή μεθόδων – τεχνικών

ζ) διαμορφωτική αξιολόγηση

η) διαμόρφωση της νέας γνώσης

θ) αθροιστική αξιολόγηση

2. Μοντέλο διαδικασίας (model prozess):

α) έμφαση στους γενικούς στόχους

β) έμφαση στις αρχές της διδακτικής διαδικασίας

γ) εγκυρότητα γνώσης

δ) παιδαγωγική ευθύνη (ανάγκες μαθητών)

ε) διδακτικό κλίμα

στ) εξατομίκευση

ζ) ανάπτυξη κριτικής σκέψης

η) εξάσκηση βασικών νοητικών λειτουργιών (παραγωγή – επαγωγή)

θ) έμφαση στη διερευνητική διαδικασία

3. Μοντέλο διερευνητικής διαδικασίας (πηγές, εικόνες):

α) αναγνώριση της προβληματικής κατάστασης

β) διατύπωση του προβλήματος

γ) διαμόρφωση υποθέσεων

δ) διερεύνηση συνεπειών

ε) συλλογή σχετικών στοιχείων

στ) ανάλυση δεδομένων

ζ) έλεγχος ιδεών (αποδοχή ή απόρριψη)

η) διατύπωση γενικεύσεων

θ) εφαρμογή γενικεύσεων

4. Μέθοδος ερμηνείας έργων τέχνης:

α) κοινωνιολογική

β) ψυχαναλυτική

γ) στυλιστική (στυλ)

δ) εικονολογική

ε) σημειολογική

στ) ερμηνευτική

ζ) θεωρία της πρόσληψης

5. Η εικονολογική μέθοδος του Πανόφσκι:

α) προεικονική περιγραφή (αρχική διερεύνηση, αναγνώριση εικονιζόμενων αντικειμένων,

υποθέσεις για το τι εκφράζουν)

β) εικονογραφική ανάλυση (προσφυγή σε πηγές που ανακαλύπτουν τη σύσταση του έργου

γ) εικονολογική ερμηνεία (προσπάθεια ανάλυσης).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ασδραχά Σπ., Ζητήματα ιστορίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1983

Βεντούρα Λ. – Κουλούρη Χρ., Η διδασκαλία της ιστορίας στη δυτική Ευρώπη, Σεμινάριο

17 της Π.Ε.Φ. , Αθήνα 1994

Bloch Marc., Aπολογία για την ιστορία. (το επάγγελμα του ιστορικού), εκδ. Εναλλακτικές

εκδόσεις, Αθήνα 1994

Braudel F., Μελέτες για την ιστορία, Ε.Μ.Ν.Ε., Αθήνα 1987

Γιαννόπουλου Γ., Δοκίμια θεωρίας και διδακτικής της ιστορίας, εκδ. Βιβλιογονία, Αθήνα

1997

Γρυντάκη Γ., Διδακτική ης ιστορίας, περιοδικό ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ 37-38 (1995)

Δάλκου Γ., Οι ενότητες τέχνης των βιβλίων ιστορίας Γυμνασίου και Λυκείου, ΝΕΑ

ΠΑΙΔΕΙΑ 63 (1990)

Dosse Fr., H ιστορία σε ψίχουλα. Από τα Annales στη Νέα Ιστορία, εκδ. Πανεπιστημιακές

εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1993

Ενιαίο Λύκειο (Ε.Π.Π.Σ.) Π.Ι (ΥΠΕΠΘ), Αθήνα 1998 σελ. 83-129.

Η διδασκαλία της ιστορίας στη Μέση εκπαίδευση, Ε.Μ.Ν.Ε., εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1988

Ιστορία: Σεμινάριο 3 (με βιβλιογραφία), Σεμινάριο 9 και Σεμινάριο 17 της Π.Ε.Φ.

Ιστορία: α) Θέματα διδασκαλίας της ιστορίας, β) Γενικά θέματα ιστορίας, (Η βιβλιοθήκη

του φιλολόγου) ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, Θεσσαλονίκη 1997

Ζακ Λε Γκοφ – Πιερ Νορά, Το έργο της ιστορίας, εκδ. Ράππα, Αθήνα 1983

Καρ Ε. Χ., Τι είναι ιστορία, εκδ. Πλανήτης, Αθήνα 1983

Κόκκινου Γ., Το μάθημα της ιστορίας. Από το φρονηματιστικό λόγο στην αναγκαιότητα της

κριτικής γνώσης, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ 52 (1995)

Κόκκινου Γ., Από την ιστορία στις ιστορίες. Προσεγγίσεις στην ιστορία της ιστοριογραφίας,

την επιστημολογία και τη διδακτική της ιστορίας, εκδ. Ελληνικά γράμματα,

Αθήνα 1998

Κόκκινου Γ., Διδακτικές προσεγγίσεις στο μάθημα της ιστορίας, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα

1999

Κυρκίνη Α., Η εξέλιξη της ιστοριογραφίας και η επίδρασή της στη σχολική πράξη, ΝΕΑ

ΠΑΙΔΕΙΑ 89 (1999)

Κυρκίνη Α., Σύγχρονα μοντέλα διδασκαλίας της ιστορίας στη Β/θμια εκπαίδευση στη

Βρετανία, Γερμανία, Ιταλία, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ 52 (1995)

Λεοντσίνη Γ., Διδακτική της ιστορίας. Γενική-Τοπική ιστορία ως περιβαλλοντική

εκπαίδευση, Αθήνα 1996

Μακρή Χ., Το μάθημα της ιστορίας στη Β/θμια εκπαίδευση. Προβλήματα και

προβληματισμοί, ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ 47-48 (1994)

Μακρή Χ., Αναγκαίες προϋποθέσεις για αποτελεσματική διδασκαλία του μαθήματος της

Ιστορίας στη Β/θμια εκπαίδευση, Σεμινάριο 21 (1999) σελ. 114-122 της ΠΕΦ.

Μακρή Χ., Σπουδή αι διδασκαλία της Ιστορίας στη Β/θμια εκπαίδευση, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ 98

(1999) σελ. 489-495

Μαρκιανού Σ., Η σωστή ερμηνευτική θεωρία της ιστορίας αναγκαία προϋπόθεση για την

πραγμάτωση των διδακτικών σκοπών του αναλυτικού προγράμματος ΝΕΑ

ΠΑΙΔΕΙΑ 39

Οδηγίες για τη διδασκαλία των φιλολογικών μαθημάτων στο Ενιαίο Λύκειο (σχολ έτος

1998-99, σελ. 343-362), Αθήνα 1998

Schaeffer R., Einfuerung in die Geshichtsphilosophie, Darmstadt 1973

Σκληράκη Εύη, Η διδασκαλία της νεώτερης και σύγχρονης ιστορίας από τις πηγές, εκδ.

Σμίλη, Αθήνα 1987

Τοπόλσκι Γιέρζι, Προβλήματα ιστορίας και ιστορικής μεθοδολογίας, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα

1983

Schaff A., Ιστορία και αλήθεια (μτφ. Δ. Δαούλας), εκδ. Ράππα, Αθήνα 1978

Thuiller G – Tullard J., Οι ιστορικές σχολές (μτφ. Κ. Καψαμπέλη) εκδ.

Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

* Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ» τεύχος 98 σελ. 489-495

Ο Χάρης Μακρής Μ.Α. είναι Επίτιμος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων, πρώην

Συντονιστής Εκπαίδευσης Εξωτερικού.