Χρίστος Γεωργούσης

Κ υ κ λ ά δ ε ς

ΠΕΤΡΕΣ ΠΟΙΗΣΗ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΜΕΡΟΣ Α

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο σκοπός του βιβλίου

ΕΙΝΑΙ ΠΟΛΛΟΙ ΟΙ ΛΟΓΟΙ για τους οποίους ο νέος μετά 12 χρόνια εκπαίδευση στα σχολεία μας στο τέλος μπορεί να παίρνει το χαρτί του σχολείου, να ετοιμάζεται για το πανεπιστήμιο, αλλά να μη ξέρει να ξεχωρίσει το χαλαζία από το μάρμαρο, πετρώματα κοινά, αλλά και βεβαρυμένα με μια μεγάλη ιστορία. Η Γεωλογία στο Λύκειο είναι δευτερεύον μάθημα και υποβαθμισμένο, αφού δεν συναρτάται με τις δέσμες. Από την άλλη αυτός ο χωρισμός των μαθημάτων δεν βοηθά στη αντίληψη της ενότητας της γνώσης, αλλά και της άμεσης σχέσης που έχει το ένα μάθημα με το άλλο. Στην Ιστορία αναφέρεται ο οψιδιανός ξερά. Στη γεωλογία αναφέρεται το ίδιο ξερά και δεν βοηθιέται κανείς να μιλήσει με την πέτρα στις διάφορες γλώσσες. Στην ιστορία, στη γεωλογία, στη τέχνη, στη τεχνική, στην ποίηση. Ένα τέτοιο άνοιγμα προσεγγίσεων όχι μόνο βοηθά στην καλύτερη κατανόηση των πραγμάτων, αλλά αυξάνει το ενδιαφέρον, που είναι μοχλός σημαντικός της γνώσης.

Εδώ θα προσπαθήσουμε να κάνουμε κατανοητά μερικά θέματα γεωλογίας, θα ψάξουμε να βρούμε κοινά σημεία γεωλογίας και ιστορίας και θα δούμε την ιστορία των Κυκλάδων μέσα από την γεωλογία και τις πέτρες. Η παρούσα μελέτη δεν είναι γεωλογία μόνο και δεν είναι ιστορία μόνο. Είναι μια προσπάθεια να δούμε την ιστορία των νησιών μετατοπιζόμενοι σε άλλες θέσεις και κοιτώντας από άλλες οπτικές γωνίες.

Η πέτρα θεμέλιο του πολιτισμού "Τούτες τις πέτρες τις εσήκωσα όσο βάσταξατούτες τις πέτρες τις αγάπησα όσο βάσταξατούτες τις πέτρες, τη μοίρα μου. "Πάνω στις πέτρες στηρίχτηκε μεγάλο μέρος του πολιτισμού,

ως σήμερα και δεν είναι τόσο η μοίρα του Σεφέρη, αλλά η μοίρα του λαού και της χώρας μας. Από την πέτρα αναδυθήκαμε και με την πέτρα ζήσαμε. Φτιάξαμε τα σπίτια μας, τους δρόμους, τη χρησιμοποιήσαμε σαν εργαλείο και όπλο, σαν κόσμημα, σαν φυλαχτό, έγινε το μέσον για να πούμε τον καημό και τα όνειρά μας, έγινε συχνά ο θεός μας.

Δεν υπάρχει βιβλίο ιστορίας που να μην αναφέρεται στις πέτρες και να μην παραθέτει θαυμάσιες φωτογραφίες από πολλά είδη λίθων. Ο αρχαιολόγος συχνά αισθάνεται την ανάγκη να γίνει και γεωλόγος και ο γεωλόγος συχνά ανατρέχει στην ιστορία. Και οι δύο, γεωλόγος και αρχαιολόγος, ανατρέχουν συχνά στην ποίηση, όπως θα δούμε.

Πολιτισμός είναι το σύνολο των απαντήσεων που δίνει ο άνθρωπος στις προκλήσεις του περιβάλλοντος. Η πέτρα και η θάλασσα είναι τα βασικά στοιχεία του περιβάλλοντος των Κυκλαδιτών. Η πέτρα αυτή, η αφθονία, οι ιδιότητες, η φτώχεια της, αλλά και ο πλούτος της και η ομορφιά της, καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό την πορεία των κατοίκων των Κυκλάδων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό και την ψυχική του ιδιοσυγκρασία, αλλά και το χαρακτήρα του.

Στην εργασία αυτή θα διερευνήσουμε ακριβώς μέρος των απαντήσεων που έδωσαν οι Κυκλαδίτες στα προβλήματα της ζωής τους χρησιμοποιώντας το υλικό που βρήκαν άφθονο: Τις πέτρες.

Λυδία λίθος και Θεόφραστος

Στο έργο του του " Περί Λίθων" που γράφεται γύρω στο 300 π. Χ. ο Θεόφραστος δίνει πολλές πληροφορίες για τους λίθους. Γράφει εκτός των άλλων για τη λυδία λίθο (Λυδή), για το μαγνητίτη (Ηρακλεία λίθος), για τον γρανάτη (άνθραξ), για τις μυλόπετρες (μυλίαι) , για τον πωρόλιθο (πόρος), για τον Πάριο λίθο (μάρμαρο),για τη μίλτο και πολλά άλλα ορυκτά.

Σημείωση: Θα χρησιμοποιήσουμε για τις λέξεις πόρος και

πωρόλιθος την ίδια αυτή ορθογραφία.

Οι άνθρωποι ανέβηκαν ψηλά

Οι άνθρωποι φόρεσαν παπούτσια, έστρωσαν τους δρόμους με άσφαλτο, ανέβηκαν ψηλά στους ορόφους, εφευρίσκουν πλαστικά, συνθέτουν νέες ουσίες και ξεχνούν ολοένα την καταγωγή τους και την κοινή μοίρα. Ο Ανταίος στην πάλη του με τον Ηρακλή, έπαιρνε δύναμη πατώντας το χώμα και ο Ηρακλής τον νίκησε σηκώνοντάς τον ψηλά.

"Στο χώμα γέρνει το κορμί του ανθρώπου" κατά τον Σεφέρη, αλλά και απ' το χώμα αναβλύζει ο ίδιος και η δύναμή του και η ζωή του. Τα ηφαίστεια εκτίναξαν θειάφι και το πήρε η μητέρα μου και η μητέρα σας σαν προσάναμμα στο τζάκι. Το πήραν οι άνθρωποι της γης για να θειαφίζουν τ' αμπέλια. Το πήραν οι άνθρωποι της καταστροφής για να φτιάξουν βόμβες.Το καμίνι της γης έφτιαξε σε κάποιους τόπους σμυρίγλι,το βρήκαν στη Νάξο και έφτιαξαν τους σμυριδοτροχούς και τα σμυριδόχαρτα.

Κάπου αλλού ο πηλός της γης έδεσε άλλο ζυμάρι, το βρήκαν στην Τήνο , το ονόμασαν τάλκη κι έφτιαξαν την πούδρα που λέγεται ταλκ. Καθώς το παχύρευστο μάγμα της γης αναδυόταν απ' το υπόγειο καμίνι της η απότομη ψύξη του το μετέτρεπε σε οψιδιανό. Τον βρήκαν οι άνθρωποι κι έφτιαξαν τα όπλα και τα εργαλεία τους και το νοικοκυριό τους, πριν να βρουν το χαλκό και το σίδερο. Απ' τις πέτρες της καταστροφής έφτιαξαν τα σπίτια τους στη Σαντορίνη. Το υλικό που ανέβηκε απ' τα ενδότερα της γης δεκάδες χιλιόμετρα κάτω απ' τη θάλασσα των Κυκλάδων, ο σχιστόλιθος και το μάρμαρο, καθόρισαν την ιστορία των νησιών μας.

Μέσα στο χώμα απ' τη σποδό των ηφαιστείων άνοιξαν οι πρώτοι Χριστιανοί τις Κατακόμβες στη Μήλο, ενώ πριν 3. 500 χρόνια η στάχτη του ηφαιστείου της Σαντορίνης σκέπασε την μεγάλη πόλη. Μην ξεχνάτε, "στα ηφαίστεια κλήματα σειρά και τα σπίτια πιο λευκά στου γλαυκού το γειτόνεμα". Απ' αυτή τη στάχτη φτιάξαμε τσιμέντο για να σκεπάσουμε με τη σειρά μας τμήματα του παρελθόντος. Στις παραλίες έφταναν αποστρογγυλευμένα κομμάτια πετρωμάτων και οι άνθρωποι μέχρι τώρα μαζεύουν και φτιάχνουν κοσμήματα. Σαν ανεμόμυλος ο χρόνος αλέθει με πέτρινα δόντια τις πέτρες και τις κομματιάζει σε χώμα και άμμο. Βρήκαν το χώμα οι αρχαίοι πηλοπλάστες κι έπλασαν γεωμετρικά αγγεία και οι παλιοί Παριανοί έφτιαξαν σκούνταυλους κι έψησαν ρεβύθια στο φούρνο.

Από τα ερείπια των αρχαίων ναών και άλλων κτισμάτων οι Φράγκοι κατακτητές έκτισαν το Κάστρο της Παροικιάς. Αιώνες πριν οι αρχαίοι Παριανοί είχαν χρησιμοποιήσει τα μάρμαρα των ερειπίων σε πολλά σημεία της Εκατονταπυλιανής. Μάρμαρο Παριανό και σχιστόλιθος είναι τα ντόπια δομικά στοιχεία του ιστορικού ναού. Χρησιμοποιήθηκε και πωρόλιθος για την ευκολία με την οποία

πελεκάται και για τη θαυμάσια ποικιλία των χρωμάτων του. Διατηρεί και σήμερα μετά 17 αιώνες τη λάμψη του. (*)

Λειτουργούν ακόμα στα νησιά λατομεία σχιστόλιθου και μαρμάρου. Τον πηλό τώρα τον φέρνουμε απέξω, συχνά από το εξωτερικό, για έργα τέχνης, γιατί το μέταλλο και το πλαστικό μας έφεραν σε άλλη εποχή.

Όλα τέκνα του χώματος

Τι κοινό υπάρχει ανάμεσα σ' ένα χρυσό νόμισμα, σ' ένα αγριολούλουδο, σ' ένα αρχαίο μυκηναικό ξίφος, σε μια στάμνα, σ΄ενα ωραίο μαρμάρινο άγαλμα από Παριανό μάρμαρο; Είναι όλα τέκνα του χώματος. Απ' αυτό γίνονται και σ' αυτό επιστρέ φουν."Χους ην και εις χουν απελεύσει" λέει ο ιερέας αποχαιρε τώντας τον νεκρό. Χώμα ήσουν και στο χώμα πηγαίνεις.

Θα μπορούσε λοιπόν να μιλήσουμε για το χώμα: για τον τρόπο που επινόησε να συντηρήσει τη ζωή σε κάποια

φάση της γεωλογικής ιστορίας της γης και να την εξελίξει.για τον τρόπο που ενέπνευσε την λογοτεχνία και την ποίηση.για τους τρόπους που τροφοδότησε την τέχνη παγκόσμια.για τους τρόπους που έγινε ιστορία. για τους τρόπους που έθαψε μεγάλους πολιτισμούς.για τον τρόπο που έγινε καθημερινή ζωή των κατοίκων.για τον τρόπο που έγινε οικονομία, πλούτος, καταστροφή και

πόλεμος.Στην παρούσα εργασία θα δούμε κυρίως τον Κυκλαδικό

πολιτισμό μέσα από τις πέτρες και το χώμα.

Να μιλήσουμε για τις πέτρες

Για ποιες πέτρες να μιλήσουμε; Για αυτές που σχηματίζονται στη χολή ή στα νεφρά και χρειάζεται εγχείρηση για να βγουν; Κάποιοι μάλιστα που έχουν υποστεί εγχείρηση τις φυλάνε και τις δείχνουν. Για τις πέτρες που σχηματίζονται στους σωλήνες της ύδρευσης από τα άλατα ασβεστίου και μαγνησίου κι επιφέρουν βλάβες στο δίκτυο; Για τα άλατα που επιφέρουν βλάβες στο πλυντήριο;

(*) Σημείωση: Φέτος, το 1996, η Εκατονταπυλιανή της Πάρου γιόρτασε με πολλές εκδηλώσεις τους 17 αιώνες από την ανέγερσή της.

Για τον "ομφαλό της γης", τη στρογγυλή πέτρα που φυλαγόταν στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς και συμβόλιζε το κέντρο της γης;Για τη μεγάλη πέτρα Κάαμπα (στ' αραβικά σημαίνει κύβος) που έπεσε από τον ουρανό και την προσκυνούν στη Μέκκα οι μωαμεθανοί στο ομώνυμο τέμενος; Για τα μεγαλιθικά μνημεία στο Stonehenge στην Αγγλία; (Στόουν στα αγγλικά είναι η πέτρα).Για τα μενίρ του Οβελίξ;

Να μιλήσουμε κάνοντας και μιαν ευχή για τα πεφταστέρια, που δεν είναι άλλο παρά μικρούτσικες πέτρες σαν φακή που αναφλέγονται μόλις μπούν στην ατμόσφαιρα της γης;

Πέτρα έδωσε στον Κρόνο η Ρέα να φάει κι έτσι σώθηκε ο Δίας. Πάνω σε πέτρα δέθηκε ο Προμηθέας τιμωρημένος από το Δία και ο Μωυσής σε πέτρες έγραψε τις εντολές του Θεού. Μια μεγάλη πέτρα κουβαλούσε ο Σίσυφος μέχρι την κορυφή του βουνού και κατρακύλαγε συνέχεια πίσω.

Σκύρον είναι κομμάτι πέτρας, χαλίκι κι από 'δω πηγάζει το ονομα της Σκύρου και της Σκυροπούλας. Η Οξώπετρα είναι νησάκι κοντά στη Μυτιλήνη και ας θυμηθούμε "Τα ελεγεία της Οξώπετρας", ένα απ' τα τελευταία έργα του Ελύτη. Η μάχη της Πέτρας δόθηκε από τον Δ. Υψηλάντη και ήταν η τελευταία του μεγάλου αγώνα του 1821. Πέτρα λέγεται και αρχαία πόλη της Πιερίας και Πετριές είναι κοινότητα της Εύβοιας.

Αλλά ας αναφέρουμε και τα λιθοβόλα μηχανήματα (πετραρίες), τα παιχνίδια με τις πέτρες των παιδιών, αλλά και τον πετροπόλεμο που παίξαμε στα παιδικά μας χρόνια. Οι πέτρες υπήρξαν το πιο βολικό όπλο από την αρχαιότητα μέχρι τα πρόσφατα χρόνια. Στις επιθέσεις τους πολλοί πειρατές θα αντιμετώπισαν πετροπόλεμο από τα κάστρα και τα σπίτια. Το λάδι κόστιζε και τα πυροβόλα δεν τα είχαν και δεν τα ήξεραν όλοι. Από πέτρες όμως ήταν χτισμένα οι πύργοι και τα κάστρα και τα τείχη των πόλεων.

Ο νιτρικός άργυρος λεγόταν πέτρα της κολάσεως και όλοι γνωρίζουμε τον όρο, πέτρα του σκανδάλου.

Να λοιπόν που έχουμε πολλά να πούμε για τις πέτρες, γιατί βρίσκονται πολύ μέσα στη ζωή μας και τη θρέφουν και τη στηρίζουν και την ομορφαίνουν και την προφυλάγουν.

Να μιλήσουμε για τους λίθους

Με πρώτο ή με δεύτερο συνθετικό το λίθο (λιθόσφαιρα, απολιθώματα) έχουμε πολλά να πούμε για τους λίθους που είναι ένα άλλο όνομα της πέτρας.

Αν πάμε στις τέχνες έχουμε τη λιθογλυφία που γινόταν σε ημιπολύτιμες πέτρες (τέχνη χιλιάδων ετών) και τη λιθογραφία των δύο πρόσφατων αιώνων.

Γνωρίζουμε τους σφραγιδόλιθους και τα αρχαία κοσμήματα από πολύτιμους ή ημιπολύτιμους λίθους, αλλά και τους δακτυλιόλιθους

(πέτρες δαχτυλιδιών). Για τη χάραξη διάλεγαν μαλακούς λίθους και χρησιμοποιούσαν από πολύ παλιά τροχό , όπως και στην κεραμική. Για την στίλβωση των λίθων χρησιμοποιούσαν χώμα από τη Νάξο, που είχε σμύριδα. Σφραγίδες αποτύπωναν σε μάρμαρο, σε χαλκηδόνιο, σε αιματίτη, σε στεατίτη και άλλους λίθους.

Με τον μαγνητίτη (σιδηρίτης λίθος), ορυκτό που αφθονεί στη Σέριφο, γινόταν διάγνωση του μέλλοντος (!) Πρίν την λιθομαντεία γινόταν για πολλές μέρες θυσίες και δίνονταν όρκοι.

"Λίθους ζώντας" αποκαλεί ο Πέτρος τους Χριστιανούς "εξ ων οικοδομείται το έργον του Θεού". Μιλούμε για τον ακρογωνιαίο λίθο, για τη φιλοσοφική λίθο με την οποία οι αλχημιστές πίστευαν ότι μπορούν να κατασκευάσουν χρυσό, και για τη λυδία λίθο με την οποία ελέγχεται ο βαθμός περιεκτικότητας χρυσού σε μεταλλικό κράμμα. Στ' αρχαία υπάρχουν οι όροι λίθος αναιδείας και λίθος ύβρεως. Στη Γραφή (Αποκάλυψη Ιωάννου) υπάρχει ο όρος τίμιος λίθος (πολύτιμη πέτρα). Ας αναφερθούμε στο λιθοβολισμό του πρωτομάρτυρα Στέφανου και στην περίφημη ρήση του Χριστού: "Ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω".

Στη Γεωλογία μιλούμε για λιθόσφαιρα και για πλάνητες λίθους που μεταφέρονται σε μεγάλες αποστάσεις.

Ήδη στο παρόν κεφάλαιο θέσαμε τον "θεμέλιο λίθο" για να προχωρήσουμε.

Μιλούν οι πέτρες

Αν η "Συναυλία των υακίνθων", "τα καλάμια που τραγουδούσαν το φθινόπωρο σ' ένα τρόπο λυδικό", τα λουλούδια "υλακώντας ή βγάζοντας τη γλώσσα" δείχνουν πως τα λουλούδια μιλούν και ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω, το ίδιο ισχύει και για τις πέτρες. Μπορεί να μιλούμε για τη σιωπή της πέτρας, αλλά τα θεωρούμενα άψυχα μιλούν με υπόηχους. Υπάρχει κατά τον ποιητή "το πολύ σιμά κι όμως αόρατο" ένας κόσμος που δεν προσεγγίζεται με τις παρούσες δυνάμεις των περιορισμένων αισθήσεων, αλλά με δυνάμεις μυστικές, μαγικές. "Χαρά στον πούχει αυτί ν' ακούσει τη χλόη να μεγαλώνει", αλλά και σε 'κείνον που θα μετασχηματίσει τη σιωπή της πέτρας σε λόγο ζώντα.

Οι πέτρες μιλούν όχι μόνο γιατί ο άνθρωπος έγραψε και ζωγράφισε και χάραξε πάνω τους τα μυστικά του, όχι μόνο γιατί η ίδια η ιστορία της προέλευσης της ζωής είναι κρυμμένη μέσα τους (απολιθώματα), όχι μόνο γιατί μπορεί να παραχθεί μουσική απ' αυτές, αλλά και γιατί πρέπει ν' απαντήσουν στην πρόκληση άλλων φωνών. Είναι το παιχνίδι της ηχώς και της αντήχησης, αλλά και ο αντίλογος των όσων ακούν. Γιατί οι πέτρες ακούν κιόλας! Αλλιώς δεν

θα έγραφε ο Σεφέρης για "τη φωνή της νυχτερινής θάλασσας στα χαλίκια".

Αλλά οι πέτρες αισθάνονται κιόλας! Αλλιώς δεν θα έγραφε ο Ρίτσος "αυτές οι πέτρες δεν βολεύονται κάτω απ' τα ξένα βήματα"!

Σημείωση: Οι στίχοι που δεν αναφέρουν τον ποιητή είναι από τον Σεφέρη και τον Ελύτη.

Μυρίζουν οι πέτρεςΌλοι θυμούνται και νοσταλγούν τη μυρωδιά του χώματος στα

πρωτοβρόχια. Οι πέτρες μυρίζουν, αλλά η όσφρησή μας όσο πάει και εξασθενεί. Πολλά ορυκτά μυρίζουν και για παράδειγμα ας αναφέρουμε το θείον, το κίτρινο θειάφι που βγήκε απ' τα ηφαίστεια.

Οι πέτρες μυρίζουν, λάμπουν, απευθύνονται στην αφή και τη γεύση, εντυπωσιάζουν με την ομορφιά τους, μαγεύουν με τις κρυμένες μέσα τους δυνάμεις (λ.χ. μαγνητισμός).

Θα πούμε όμως περισσότερα γι' αυτά σε άλλα κεφάλαια.

Πέτρες και χλωρίδαΟι πέτρες έδωσαν το όνομά τους σε πολλά φυτά, αλλά και σε

πουλιά και σε άλλα ζώα κάτι που δείχνει τη συγγένεια της ζωής του ανθρώπου με το χώμα και το έδαφος, αλλά και την ανάγκη του να ρίχνει άγκυρα σε στέρεα πράγματα.

Έχουμε λοιπόν τα πετρολούλουδα ή πετρόχορτα , που φυτρώνουν στα καλντερίμια και στα ερείπια των Κυκλάδων (σέδον), τα πετραμύγδαλα, τα πετροκέρασα, την πετραμιθιά (σχινάρι), το πετροσέλινο (μαιντανός), το πετρομάρουλο.

Πολλά φυτά αγαπούν τις πέτρες και φυτρώνουν κοντά σε πέτρες. Χαρακτηριστικό είναι το σέδον, ένα μικρό κίτρινο φυτό που λέγεται και αμάραντο και κοχιλόχορτο. Αλλού θα τα δούμε σαν βραχόφυτα. Σαν αμμόφυτα, σαν ασβεστόφιλα κ.λ.π.

Ένα αγριολούλουδο της οικογένειας των βοραγινοειδών , το λιθόσπερμο, πήρε απ΄τα λιθάρια το όνομά του.

Θα βρούμε και τα ονόματα πετροκιρκινέζι ή κιρκινέζι του βράχου, την πετροπέρδικα, το πετροχελίδονο, τον πετροκότσυφα, τον πετρίτη (γεράκι), αλλά και το πετρόψαρο.

Το πετρέλαιο θεωρήθηκε ότι είναι το λάδι της πέτρας (πετρόλαδο), τα φυτά που χώθηκαν στη γη πριν εκατομμύρια χρόνια έδωσαν κάρβουνο με το όνομα λιθάνθρακας ή πετροκάρ βουνο.

Η Γαία ζωντανός πλανήτης

Ο Άγγλος Τζέιμς Λόβλοκ συγκλόνισε τον κόσμο της επιστή μης ισχυριζόμενος ότι το γεωλογικό περιβάλλον δεν είναι μόνο το

προιόν και το κατάλοιπο της προηγούμενης ζωής, αλλά επίσης μια ενεργός δημιουργία ζωντανών όντων.

Πριν τον Λόβλοκ ο Ρώσος Βερνάντσκι αποκαλούσε τη ζωή ως χημική διαδικασία που μετατρέπει το πέτρωμα σε εξαιρετικά δραστήρια ζωντανή ύλη και το αντίστροφο. Το πέτρωμα αναδιαμορ φώνεται, συσκευάζεται σε κύτταρα, επιταχύνει τις χημικές του αλλαγές με τα ένζυμα, μετατρέπει την κοσμική ακτινοβολία στις δικές του μορφές ενέργειες, μετατρέπεται σε διαρκώς εξελισ σόμενα όντα και ξανά σε πέτρωμα.

Η ζωή είναι η διαδικασία των σωμάτων, όχι ένα από τα μέρη τους και το ίδιο ισχύει για τη Γαία, δηλ. η ζωή είναι η διαδικασία της, το συγκεκριμένο της είδος λειτουργικής οργάνωσης, όχι απλώς ένα μέρος της.

Ας θυμηθούμε το απολιθωμένο δάσος της Μυτιλήνης. Εδώ το ξύλο των δένδρων μετατράπηκε με χημικές διαδικασίες σε πέτρα. Η πέτρα με τη διάβρωση γίνεται χώμα και το χώμα προσλαμ βάνεται από τις ρίζες των φυτών και γίνεται σώμα φυτού. Απολιθώματα δένδρων βρίσκουμε και αλλού στην Ελλάδα αλλά και στις Κυκλάδες.

Πολιτισμοί της πέτρας

Τα ονόματα των πολιτιστικών περιόδων είναι παρμένα από την πέτρα. Παλαιολιθικός και νεολιθικός πολιτισμός και μετά η εποχή του χαλκού και του σιδήρου. Και τα δύο μέταλλα δεν βρίσκονται ελεύθερα στη φύση, αλλά χρειάζονται επεξεργασία των αντίστοι χων ορυκτών τους. Ο πολιτισμός του μετάλλου (χαλκού και σιδή ρου) δεν είναι παρά ο πολιτισμός της επεξεργασμένης πέτρας.

Έρημος στα βιβλία

Στο σχολικό βιβλίο της γεωλογίας για τον οψιδιανό δεν υπάρχει λέξη που ν' αναφέρεται στη μεγάλη ιστορία και σημασία αυτής της πέτρας που έδωσε στις Κυκλάδες (Μήλος) και στα Δωδεκάνησα (Νίσυρος) μια παγκοσμιότητα στα χρόνια της προιστορίας. Σαν να ήταν γραμμή των σχολικών βιβλίων και των μαθημάτων να μην έχουν καμιά σύνδεση μεταξύ τους, καμιά γέφυρα επικοινωνίας.

Δεν ανάβλυσε τυχαία από τα έγκατα της γης αυτή η πέτρα. Οφείλεται στα ηφαίστεια που έδρασαν πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια στο Αιγαίο και άφησαν τις σπουδαίες μαρτυρίες τους. Την καλδέρα στη Σαντορίνη, τον μεγάλο κρατήρα στη Νίσυρο, τον περλίτη στη Μήλο, αλλά και στο Δεσποτικό και την Αντίπαρο και άλλα πολλά εκτός από τον οψιδιανό.

Κολυμπήθρες και Σφίγγα

Τί σχέση έχουν οι Κολυμπήθρες της Νάουσας Πάρου με τις Πυραμίδες της Αιγύπτου και τη Σφίγγα; Στο παλιό σχολικό βιβλίο Γεωλογίας υπάρχει φωτογραφία από τη Σφίγγα (αλλά και απ' τους βράχους των Μετεώρων) για να καταδειχτεί η αιολική διάβρωση, το φάγωμα δηλαδή των πετρωμάτων από τη δύναμη του ανέμου. Η φωτογραφία από τις Κολυμπήθρες της Νάουσας, που έγιναν και θέμα γραμματοσήμου, μπήκε στο νεότερο βιβλίο Γεωλογίας της Α Λυκείου. (Είναι πια κι αυτό παλιό σήμερα).

Οι Κολυμπήθρες δημιουργήθηκαν με τη διάβρωση που προκάλεσε ο αέρας μεταφέροντας άμμο και χτυπώντας το γρανίτη. Ο αέρας απειλεί όχι μόνο τη μύτη της Σφίγγας, αλλά και το γρανίτινο σώμα της. Τα γυμνά βράχια των Κυκλαδονησιών, οι κορυφές των λόφων, τα Μετέωρα, η Σφίγγα, οι Κολυμπήθρες δέρνονται από τον άνεμο, δημιουργό και καταστροφέα.

Πρωτοπορεί τ' ΑπεράθουΕνώ στη Μύκονο, στα χρόνια που λειτουργούσαν τα ορυχεία

βαρύτη, σε μερικά καταστήματα πούλαγαν για τους τουρίστες πράσινες πέτρες που προμήθευαν οι μεταλλωρύχοιτου νησιού (επρόκειτο για διάφορα ορυκτά που εύρισκαν κατά την εξόρυξη) στην Απείρανθο της Νάξου λειτουργεί εδώ και χρόνια το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας που δημιουργήθηκε με το ενδιαφέρον και τη γνώση του Μανώλη Γλέζου.

Στη Μήλο η Εταιρία που εκμεταλεύεται το βαρύτη προχώρησε τελευταία στην ίδρυση γεωλογικού Μουσείου.Για πολλά χρόνια αλλοδαποί λαθρέμποροι γεωλόγοι και συλλέκτες μαζεύουν και πωλούν ορυκτά πολύτιμα, τόσο για την ιστορία του τόπου, αλλά καιγια την ομορφιά, για τη γνώση και την επιστήμη. Εδώ γίνεται ό,τι και με τον αρχαιολογικό μας πλούτο.

Τα νησιά των Κυκλάδων έχουν μια καταπληκτική γεωλογική ιστορία και μια ενδιαφέρουσα ιστοριογεωλογία κι αυτό θα προσπαθήσουμε στην μελέτη αυτή να καταδείξουμε. Γεωλογικές συλλογές πρέπει σ' όλα τα νησιά να οργανωθούν, γιατί τα ορυκτά και τα πετρώματα συνδέονται με την ιστορία και τον πολιτισμό του καθενός, περισσότερο απ' όσο πιστεύουμε.

Οι πέτρες στα γραμματόσημα

Όπως είπαμε οι Κολυμπήθρες της Νάουσας αποτέλεσαν θέμα γραμματοσήμου. Γραμματόσημο επίσης έγινε το Γλαρονήσι της Μήλου καμωμένο από την ηφαιστειακή πέτρα που λέγεται βασάλτης. Ορυκτά

επίσης έγιναν θέμα γραμματοσήμου, όπως τα χαλκούχα, ο γύψος, ο αμίαντος, ο βωξίτης, ο χρωμίτης.

Πετροκοπειά και μεταλλεία

Κλείνοντας το εισαγωγικό μέρος, ας ρίξουμε μια ματιά στις λέξεις που θα συναντήσουμε:

α) ταυτόσημες με την πέτρα: χαλίκι, λίθος, σκύρον, στουρνάρι, κοτρώνα, τρόχαλο.

β)πέτρες της παραλίας: βότσαλα, χοχλίδιαγ) είδος πέτρας : αμάδα, κροκάλα, λατύπα.δ) μεγάλη πέτρα : βράχος, κάβος, ύφαλος, σκόπελος, ξέρα,

γκρεμός.ε)ταυτόσημες με το χώμα: σποδός, στάχτη (ηφαιστειακή

σποδός και στάχτη) άμμος, σκόνη, κουρνιαχτός, γη, έδαφος. Η γη υποδηλώνει και τον πλανήτη και την πατρίδα (πατρώα γη). Πατρώα γη, αλλά και γη-μήτηρ, Δήμητρα.

στ) ταυτόσημες με τη λάσπη: ιλύς, λάσπη, πηλός.ζ) χώροι που βγάζουν πέτρες ή ορυκτά: λατομείο, νταμάρι,

πετροκοπειό, ορυχείο, μεταλλείο.η) η πέτρα που θα δώσει με την επεξεργασία μέταλλο ή άλλο

στοιχείο (άλατα, οξέα κ.λ.π.) λέγεται ορυκτό ή μετάλλευμα.

Πετρούλα είναι το υποκοριστικό της πέτρας. Ένα άλλο υποκοριστικό, πετράδι, σημαίνει πολύτιμο ή ημιπολύτιμο λίθο.

Είδαμε μερικά ονόματα με πρώτο συνθετικό την πέτρα. Έχουμε και με δεύτερο συνθετικό την πέτρα: ψαρόπετρα, μυλόπετρα, στουρναρόπετρα, ζαχαρόπετρα, ασβεστόπετρα.

Με δεύτερο συνθετικό το χώμα: δωματόχωμα, αργιλόχωμα, σαπουνόχωμα, κοκκινόχωμα, πηλόχωμα.

Συχνά η λέξη γη σημαίνει χώμα ή και πέτρα. Έχουμε έτσι: Ναξία γη, σμηκτρίς γη, Κιμωλία γη, Θηραική γη.

Είδη χώματος είναι επίσης η ασπριά, η ψαρόγα.

Οι πέτρες, τα ορυκτά και το χώμα έδωσαν συχνά το όνομά τους σε τοποθεσίες και χωριά κτίσματα κ.λ.π. Ο Αμόλοχος Άνδρου κα τά μία εκδοχή οφείλει το όνομά του στην άμμο. (Άμμος και ελλοχεύω). Η ίδια η Άνδρος οφείλει το όνομά της στα σπήλαιά της (άνδρον=σπήλαιο). Πιθανώς και η Φολέγανδρος.

Στην Πάρο υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Σμυρίγλια. Ένα από τα χωριά της Κοινότητας Αρχίλοχου λέγεται Μάρμαρα. Χωριό της κοινότητας αγκαιριάς λέγεται Αλυκή. Στην Αντίπαρο υπάρχει τοποθεσία με το όνομα Μαγγανιές. Οι αλυκές της άφησαν το όνομά τους στην τοποθεσία που λέγεται Ψαραλυκή.

Στη Μήλο ο λόφος στα δυτικά του λιμανιού που έχει βράχους οψιδιανού λέγεται Νύχια εξαιτίας της ιδιότητας του

πετρώματος.Μικρό νησάκι στα βόρεια που ενώθηκε από τις προσχώσεις με τη Μήλο λέγεται Πηλονήσι.

Το νησάκι που σχηματίστηκε από τις τελευταίες λάβες στη Σαντορίνη ονομάστηκε Ηφαίστειο.

Οι ντόπιοι τη Θηρασία την ονομάζουν Αλίσυρο (συνδυασμός της θάλασσας (αλς, αλός) και της κίσσηρης).

Στην Κίμωλο υπάρχει η τοποθεσία Ασπρόγκρεμνα και στα νερά της ο σκόπελος Θερμόπετρα .

Η Παναγία της Ίου είναι η Παναγία η Γκρεμιώτισσα.Στη Νάξο υπάρχει περιοχή με το όνομα Ασμυρίγλες.

Όρμος στο Κουφονήσι έχει το όνομα Άμμος κι άλλος Πωρί από τον πόρο των Κυκλάδων (είδος ψαμμίτη).

Πολλές παραλίες έχουν δεύτερο συνθετικό την άμμο (Χρυσή Άμμος στην Πάρο, Μεγάλη Άμμος στη Μύκονο, Ψιλή Άμμος στη Νάξο, Παχειά Άμμος στην Τήνο κ. λ. π. ) .

Αν επιμείνουμε θα βρούμε και πολλά άλλα ονόματα στις τοποθεσίες των Κυκλαδονησιών οφειλόμενα στα ορυκτά και πετρώματα.

Έξω από τις Κυκλάδες θα βρούμε επίσης πολλές παρόμοιες ονομασίες. Σκόπελος, Σκύρος, Σκυροπούλα, Γιαλί (νησάκι κοντά στη Νίσυρο με ηφαιστειακά πετρώματα σαν γυαλί) κ.λ.π .

Σε επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε ονομασίες για τα ορυκτά και θα βρούμε και παράξενους νονούς.

ΜΕΡΟΣ Β

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ

Οι λίθοι κεκράξονται

"Λέγω υμίν ότι αν ούτοι σιωπήσωσιν, οι λίθοι κεκράξονται", αναγράφεται σε περικοπή του κατά Λουκάν Ευαγγελίου. Ακόμα και σήμερα λέμε ότι θα μιλήσουν κι οι πέτρες και η φωνή της πέτρας αλιεύτηκε από τους ποιητές που έχουν ευαίσθητα αυτιά για να γίνει πολύτιμο υλικό ποιημάτων.

Στην ποίηση η γλώσσα χρησιμοποιείται για να μεταδώσει συγκινήσεις. Τα μέσα που χρησιμοποιούμε είναι λέξεις που εξορύσσονται σε κοινά ορυχεία.Τη γη, τη θάλασσα, τη φύση, την εργασία.

Ο ποιητής πασχίζει αυτά που τον ανεβάζουν στην έξαρση να βρει τρόπους να τα περάσει στην καρδιά του άλλου. Πρέπει να βρει μια γλώσσα κοινή, αλλά και καινή (καινούρια) , για να είναι δυνατή και να πετυχαίνει το στόχο της ξαφνιάζοντας και εξεγείροντας.

Αναπτύσσεται λοιπόν ένας κοινός τόπος ώστε να διασταλεί η υποκειμενικότητα του ποιητή και να συμπεριλάβει την υποκειμε νικότητα του αναγνώστη και να κηπευθεί έτσι η έσχατη δυνατή αντικειμενικότητα. Το παιχνίδι αυτό μεταξύ αντικειμενικότητας και υποκειμενικότητας είναι ένα απ' τα βασικά στοιχεία της σύγχρονης ποίησης και η ορθή αναλογία των στοιχείων αυτών είναι γνώρισμα των μεγάλων ποιητών.

Η γλώσσα που ζητά ο ποιητής βρίσκεται σε τόπους που δίνουν δυνατές λέξεις, αιχμηρές, στιλπνές, σκληρές ή άλλοτε διάφανες, λαμπερές και φωτεινές. Αυτά μπορεί να είναι γνωρίσματα της πέτρας, όσο και άλλων στοιχείων και υλικών της φύσης. Ο κόσμος γύρω μας γεμάτος όστρακα, χοχλίδια, λουλούδια και άστρα προμηθεύει ψηφίδες στον ποιητή για το ψηφιδωτό του ποιήμα τος.

Οι λέξεις που χρησιμοποιεί ο ποιητής τον βοηθούν στις περιγραφές του, στους συμβολισμούς του, στους συνειρμούς και τις αλληγορίες που επιδιώκει για να συγκινήσει ή ακόμα στη μουσική

που τη χρησιμοποιεί κι ' αυτή μαζί με τ' άλλα στοιχεία του ποιήματος για τον ίδιο πάντα σκοπό. Να γίνει ο αναγνώστης ευάλωτος στη μεταρσίωση και τη συγκίνηση.

"Είναι λέξεις γιομάτες μεταφυσικών εννοιών, είναι τα βάραθρα της πικρίας και τα βουνά της χαράς", γράφει στα "Κλειδοκύμβαλα της σιωπής " ο Νίκος Εγγονόπουλος.

Οι λέξεις δεν είναι μόνο από τα πετρώματα, αλλά κι απ' τα φαινόμενα της γεωλογίαςπου έχουν ένα κοινό για όλους παρονο μαστή. Προκαλούν θαυμασμό, δέος και φόβο.

Οι στίχοι που διαλέξαμε στο κεφάλαιο αυτό μας πάνε οι περισσότεροι στις Κυκλάδες.

Η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν Ας πούμε πρώτα λίγα για τα γεωλογικά φαινόμενα που δύσκολα

μπορεί ο ποιητής να τα αποφύγει στην ποίησή του, γιατί πρόκειται για κοινές φοβέρεςκαι τον τροφοδοτούν με λέξεις εύγλωττης σημασίας και συχνά ωραίες, τόσο στην ακουστική τους, όσο και στη δύναμη των συνειρμών που μας υποβάλλουν. Αυτά είναι ο σεισμός, τα ηφαίστεια,το καμίνι, η διάβρωση και αποσάθρωση, αλλά και τα προιόντα τους, τα σπήλαια, το χώμα και η άμμος.

α) Ο σεισμός συναντιέται στην Αγία Γραφή, στα Ευαγγέλια, στην Αποκάλυψη του Ιωάννου και αλλού,γιατί είναι κοινό φαινόμενο τρόμου και δέους.

"Η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν" μετά το θάνατο του Ιησού, γράφει ο Ματθαίος. "Και εγένοντο βρονταί, φωναί και αστραπαί και σεισμός" λέει στην Αποκάλυψη ο Ιωάννης και το επαναλαμβάνει μερικές φορές ακόμα επιδιώκοντας να εμβάλει σε φόβο τους ανθρώπους.

Ο σεισμός σαν γεωλογικό φαινόμενο μπροστά στο οποίο ο άνθρωπος αισθάνεται την μικρότητα και αδυναμία του χρησιμοποιείται από τους περισσότερους ποιητές. Στην εκκλησία ο ιερέας παρακαλεί το Θεό να προστατέψει τους ανθρώπους από λιμούς , σεισμούς και καταποντισμούς.

Το χέρι των σεισμών * το χέρι των λιμώνΤο χέρι των εχτρών * το χέρι των δικώνΜου, εφρένιασαν εχάλασαν* ερήμαξαν αφάνισαν

παραπονιέται ο Ελύτης στο "Άξιον Εστί".

Κάποτε ο σεισμός ανοίγει χάσματα ελπίδας. "Το χάσμα π' άνοιξε ο σεισμός κι ευθύς εγιόμισε άνθη" (Σολωμός).

β) Τα ηφαίστεια αναφέρονται από τον Ελύτη, που γνωρίζει τη γεωλογική ιστορία των νησιών, ενώ λίγο πριν ο Ανδρέας Κάλβος ονομάζει μια ωδή του "Τα ηφαίστεια". Βέβαια εκρήξεις ηφαιστει ακές δεν έχουμε παρά μόνο στη Νίσυρο και τη Σαντορίνη πριν κάποιες

δεκαετίες. Και παρά το ότι κάποτε τα ηφαίστεια ήταν αλυσίδα στον ελληνικό χώρο, τώρα δεν μας εμβάλλουν σε φόβο, για να τα επικαλεστούμε.

Οι πελώριες λιάνες και των ηφαιστείων οι λάβες Θά' ρθει μέρα, μ' ακούςΝα μας θάψουν κι οι χιλιάδες ύστερα χρόνοι, μ' ακούςΛαμπερά θα μας κάνουν πετρώματα, μ' ακούς( Οδ. Ελύτης, Μονόγραμμα)Στων ηφαιστείων το στήθος και στο κλήμα των παρθένωνκαι αλλού:Άξιον Εστί το χώμα που ανεβάζειμιαν οσμή κεραυνού σαν από θειάφι(Οδ. Ελύτης, Άξιον Εστί)

γ) Το καμίνι έχει εμπνεύσει και τον Ιωάννη,αλλά και τον ποιητή του Ακάθιστου Ύμνου. "Χαίρε, της απάτης την κάμινον σβέσασα". Ας θυμηθούμε και τους "Τρεις παίδας εν καμίνω". Το καμίνι θα χρησιμοποιηθεί μεταφορικά από πολλούς ποιητές μας, καθώς υπήρξε κοινός κλήρος της ελληνικής υπαίθρου.

δ) Η αποσάθρωση, το θρυμμάτισμα , η απορρίνηση, η διάβρω ση δίνουν λέξεις εντυπωσιακές. Έργο παρόμοιων φαινομένων με δράστη το νερό είναι και η δημιουργία σπηλαίων, σαν το Σπήλαιο της Αντιπάρου. Έργο της απορρίνησης με δράστη τον άνεμο πάνω στο θαλερό και σκληρό γρανίτη είναι οι Κολυμπήθρες της Νάουσας, αλλά και πολλά άλλα φυσικά γλυπτά στους βράχους των Κυκλάδων, όπου ο άνεμος ενθαρρύνεται.

ε)Τα σπήλαια εντυπωσιάζουν τους ποιητές και τα χρησιμοποιούν στις περιγραφές και τις αλληγορίες τους. Ο Χριστός "εν τω σπηλαίω τίκτεται" , ο Κάλβος βλέπει το μέγα λέοντα να προβαίνει "εις του σπηλαίου το στόμα" και ο Σεφέρης ψάχνει μέσα στις θαλασσινές σπηλιές :

Μέσα στις θαλασσινές σπηλιέςυπάρχει μια δίψα υπάρχει μια αγάπη υπάρχει μια έκσταση.

Ο Εγγονόπουλος όμως βρίσκει ραπτομηχανές(!)Χάνομαιμέσα σεσκοτεινές σπηλιέςπου κρύφτουν βαθιάραφτομηχανέςκαι ψάρια κίτριναπου μιλούν σα λουλούδια(Ν. Εγγονόπουλος, Κλειδοκύμβαλα της σιωπής)

ε)Το χώμα και η άμμος μπορούν να είναι και τα πιο χειροπια στά σύμβολα μιας φιλοσοφικής θέασης του κόσμου. Ενός κόσμου που ολοένα φθείρεται και μεταβάλλεται. Τα περήφανα βράχια, που τίναξαν κάποτε τα ηφαίστεια προς τα πάνω, κατατρώγονται από τους καιρούς και τον άνεμο και τα νερά και κατρακυλούν ολοένα προς τα κάτω θρυμματιζόμενα σε χώμα και άμμο.

Ήμουνα βράχος μια φορά και τώρα κοίταξέ με,Έγινα θάλασσα πλατειά, πέσε προσκύνησέ με! ------------------------------------------------

---------Σκύψε να δεις τη ρίζα σου στης θάλασσας τα βύθητα θέμελά σου τάφαγα σ' έκαμα κουφολίθι(Βαλαωρίτης, Ο Βράχος και το κύμα)

Η άμμος μετακινείται, δεν είναι στέρεα σαν τη γη ("Φύγε, εσέ σου πρέπει στέρεα γη", γράφει ο Καββαδίας) βουλιάζει σαν τη θάλασσα, είναι θρύμματα πετρωμάτων και λείψανα οστράκων, είναι σώμα ερήμου κι ας ανθούν κάποτε στις αμμουδιές οι κόρες (Εμπειρίκος), κι ας λούζονται γυναίκες (Εμπειρίκος). Ο τραγουδι στής βρίσκει κακό να χτίζεις στην άμμο παλάτια και ο Σεφέρης γράφει το όνομά της στην άμμο.

Πάνω στην άμμο την ξανθή γράψαμε τ' όνομά της Ωραία που φύσηξεν ο μπάτης και σβήστηκε η

γραφή...Η αμμουδιά συμβολίζει και την λησμονιά. "Η λησμοσύνη

απλώθηκε στην αμμουδιά " (Εμπειρίκος, Ενδοχώρα).

Το χώμα υμνείται απ' όλους, όπως θα δούμε και παρακάτω. Στο "Ελεγείο πάνω στον τάφο ενός μικρού αγωνιστή" ο Νικηφόρος Βρεττάκος γράφει:

Πάνω στο χώμα το δικό σου λέμε τ' όνομά μας.Πάνω στο χώμα το δικό σου σχεδιάζουμε τους κήπους και τις

πολιτείες μας.Πάνω στο χώμα σου Είμαστε. Έχουμε πατρίδα.

Βογγά η πέτρα η αστραφτερή

Ο στίχος είναι απ' τον Κώστα Βάρναλη. Είπαμε πιο πάνω ότι οι πέτρες μιλούν και οι ποιητές το ξέρουν. "Εδώ βρυχιούνται τα βουνά και τα χοντρά κοτρόνια" γράφει ο Γιάννης Ρίτσος. " Η κλαγγή δεσπόζει σαν αχάτης", αναφωνεί ο Εμπειρίκος. Αλλά μπορεί και να σωπαίνουν. "Βράχοι σιγής πέφτουν αργά", λέει ο Εμπειρίκος στην Ενδοχώρα.

Στον Ακάθιστο Ύμνο η πέτρα γίνεται Παναγία. " Χαίρε πέτρα η ποτίσασα τους διψώντας την ζωήν". Στον Παπατσώνη η πέτρα γίνεται τίτλος ποιήματος και σύμβολο:

Δίχως διάκριση εχτός, αχ, μιας, Θεέ μου. Της βαριάςτης οξείας εκείνης Πέτρας, που έταξες μερικών ανθρώπωννα τους βαραίνει το στήθος τις νύχτες τόσο πολύ και

ασφυκτικά,τόσο απελπιστικά και ωραία.Ο Βρεττάκος ευγνωμονεί τον Κύριο που του έδωσε την ποίηση

"Να πετάξουνε κλώνους οι πέτρες μου/ να γιομίσουν οι φούχτες μου ήλιο."

Τον Εγγονόπουλο τον πετροβόλησαν με πέτρες που ήταν δόντια.

Πάνω σ' αυτήν την κίτρινη αμμουδιάείπαμε-με φαίνεται-τα πιο έμορφά μας τραγούδιακι όμως εκεί μας πετροβόλησανμε πέτρες και βότσαλα χουφτιέςΚαι τα βότσαλα ήτανε τα λευκά ερωτικά δόντιατων γυναικώνεπου αγαπήσαμε(Εγγονόπουλος, Τα κλειδοκύμβαλα της σιωπής) Πριν πάμε σε τρεις μεγάλους ποιητές το Σεφέρη, τον Ρίτσο

και τον Ελύτη, θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά σε ορισμένα κείμενα μεγάλης αξίας για μας.

Για να επανέλθουμε στην Αποκάλυψη, όταν σαλπίζει ο έκτος άγγελος βλέπουμε να έρχονται άλογα που απ' τα στόματά τους έβγαινε φωτιά, καπνός και θειάφι. Οι θώρακες αλόγων και καβαλάρηδων ήταν κόκκινοι σαν τη φωτιά, γαλάζιοι σαν τον υάκινθο και κίτρινοι σαν το θειάφι.

Τα θεμέλια του τείχους της πολιτείας της Ιερουσαλήμ ήταν στολισμένα με ίασπη, ζαφείρι, χαλκηδόνιο, σμαράγδι, όνυχα, σάρδιο, χρυσόλιθο, βήρυλλο, τοπάζι, χρυσόπρασο, υάκινθο και αμέθυστο.

Οι πολύτιμοι και ημιπολύτιμοι λίθοι χρησιμοποιούνται συχνά για να στολίσουν τις λέξεις των ποιημάτων, αλλά και για αυτονόητους συμβολισμούς και περιγραφές.

"Κορώνα αχτίδων από σμάραγδα κι ασήμια" , γράφει ο Παλαμάς (Ασάλευτη ζωή) και κάπου αναπολεί ο Καβάφης την ομορφιά δυο ματιών, " Α ναι μαβιά, ένα σαπφείρινο μαβί".

Να ρίξουμε μια σύντομη ματιά στα δημοτικά τραγούδια, όπου αφθονούν τα διάφορα πετράδια για να περιγράψουν τα όμορφα κορίτσια και τις ομορφιές της ζωής.

Σειέται λυγιέται η λυγερή, γεμίζει η γης λουλούδιαΚαι πάλι μετασείστηκε , γεμίζει η γης ζαφείριαΜια άλλη κόρη τρεις μέρες στολιζότανεΤην άμμο την αμέτρητη βάνει μαργαριτάριαΤα κοχλαδάκια του γιαλού βάνει δαχτυλιδάκια Αλλά κάποτε η γη που σηκώνει τις τρανόπετρες γίνεται στον

Παλαμά "μαύρη γης" και ο Βάρναλης είναι ώρες που γογγύζει. "Σ'

αυτή τη μαύρη γης και ζήση" και αλλού "στη γης αυτή που μας μισεί".

Περάσαμε κάβους πολλούς

Παρ' όλο που ο Γιώργος Σεφέρης πλέει διαρκώς σε θαλάσσια ξύλα , σε θάλασσες που φέρνουν άλλες θάλασσες, αράζει κάποτε σ' ακρογυαλιές όχι μόνο γεμάτες αρώματα νυχτερινά, αλλά με γήινα στοιχεία που τα μαζεύει στοργικά για την ποίησή του.Ας διαλέξουμε μερικά ξεφυλλίζοντας το βιβλίο με τα ποιήματα. Οι στίχοι παρατίθενται όπω είναι στα κείμενα.

Στο χώμα γέρνει το κορμί του ανθρώπου (Η στέρνα)Εδώ στο χώμα ρίζωσε μια στέρνα (Η στέρνα)Το αίμα του αδερφού μας ζωντανό στο χώμα (Η στέρνα) Τα βράχια με τη γνώση των γονιών μας(Μυθιστόρημα) Τώρα βυθίζομαι στην πέτρα (Μυθιστόρημα) Αυτές οι πέτρες που βουλιάζουν μέσα στα χρόνια ως πού θα

με παρασύρουν (Μυθιστόρημα)Μετακινώντας τσακισμένες πέτρες(Μυθιστόρημα)Ένα τετράγωνο σπιτάκι θαμμένο στον ασβέστη(Μυθιστόρημα)Δεμένη πάνω στον βράχο που έγινε με τον πόνο δικός

μου(Μυθιστόρημα)Πεθαίνουμε μέσα στην πέτρα αδελφωμένοι(Μυθιστόρημα)Ένας χορός μέσα στις πικροδάφνες/ κοντά στα καινούρια

λατομεία (Μυθιστόρημα)Ο τόπος μας είναι κλειστός/ τον κλείνουν οι δυο μαύρες

Συμπληγάδες (Μυθιστόρημα)Στις Μυκήνες σήκωσα τις μεγάλες πέτρες (Με τον τρόπο του

Γ.Σ.)Παραπετάσματα βουνών αρχιπέλαγα γυμνοί γρανίτες(Με τον

τρόπο του Γ. Σ.)Πόδια γυμνά στο κόκκινο χώμα (Ένας λόγος για το καλοκαίρι)Χτίσαμε με τις πέτρες που είχαμε τα σπίτια μας(Ένας λόγος

για το καλοκαίρι)Λίγο αλάτι που στέγνωσε στη γούβα ενός βράχου(Ένας λόγος

για το καλοκαίρι)Η μεγάλη πέτρα κοντά στις αραποσυκιές και τ' ασφοδίλια

(Επιφάνια, 1937)Σαν τη φωνή της νυχτερινής θάλασσας στα χαλίκια (Επιφάνια,

1937)Καθώς έψαχνα σχήματα στα βότσαλα (Επί σκηνής)Το σύρσιμο του μαχαιριού στην ακονόπετρα (Επί σκηνής)Όλα τ' αλέθουν οι μυλόπετρες και γίνουνται άστρα (Θερινό

ηλιοστάσι)Οι φωνές γίναν χαλίκια και τα πετάνε τα παιδιά (Τρία κρυφά

ποιήματα)

Κάποτε το καράβι αράζει "για να ματίσουμε τα σπασμένα κουπιά" και τότε είναι που ο Σεφέρης πιάνει χώμα στα χέρια του ν' αρωματίσει την ποίησή του. Τότε είναι που λέει:

Το ποίημαμην το καταποντίζεις στα βαθιά πλατάνιαθρέψε το με το χώμα και το βράχο που έχεις.Είναι γιατί αυτά μιλούν όταν απλώνεται παντού σιωπή και σου

δείχνουν το δρόμοΆνθη της πέτρας μπροστά στην πράσινη θάλασσαφυσιογνωμίες που ήρθαν, όταν κανένας δεν μιλούσεκαι μου μίλησαν... Αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας

Ο Γιάννης Ρίτσος παίρνει ασβέστη ν' ασβεστώσει τις πλάκες του δρόμου του και ο επικός του οίστρος δεν τον απομακρύνει απ' το χώμα, που είναι δικό τους και δικό μας.Ψάχνει για ένα αστέρι μέσα σε μια γούβα αλάτι.

Μάζευα τότεόστρακα στιλπνάκαι πολύχρωμα βότσαλαγια να δω τα μάτια σου να χαμογελούνλέει στο "Τραγούδι της αδελφής μου", όπου ζητά μια πέτρα να

γείρει:Αδελφή μου, δε μούμεινε / μήτε μια πέτρα να γείρωΟι καταρράχτες των καλαιδισμών/ δεν ραντίζουν την

εγκατάλειψή μου

Ας περιπλανηθούμε στον "Επιτάφιο":Θα καρτεράει τα χνώτα σου τ' ασβεστωμένο δώμαΤα όσα μήτε του γιαλού δε φτάνουν τα χαλίκιαΤι σ' ήθελαν και τι' θελες, σε ποιόνα έστριβες κάβοΦως ιλαρό, λεβέντη μου, μ' ανέβασε απ' το χώμα

Κι ας ξανατραγουδήσουμε τ η "Ρωμιοσύνη":Σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάριαΜαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κ' οι φωνές / μες στον

ασβέστη του ήλιουΗ ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαροΚ' έχουνε τον καημό βαθιά- βαθιά στα μάτια τους/ σαν ένα

αστέρι σε μια γούβα αλάτιΚαι να που ροβολάει τα τρόχαλα το κρητικό φεγγάριΚαι με το δόντι τους πευκόρριζα στου Αιγαίου το/ βράχο και

το αλάτιΜπήκαν στα σίδερα και στη φωτιά, κουβέντιασαν / με τα

λιθάριαΜέσα στο χώμα η ρίζα του νεκρού ζητάει νερό/ για να τινάξει

ελάτι

Κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένο έναν άγιοΤο χώμα τούτο που μοσκοβολούσε τα χαράματα,/ το χώμα που

ήτανε δικό τους και δικό μαςΚουπιά καρφωμένα στον άμμο, αλέτρι μπηγμένο στο χώμα,

μέσα στην εγκατάλειψη ο ποιητής αναζητά μια γλώσσα λιγότερη πέτρινη. Αλλά ο ουρανός θα ξεπλύνει με λουλάκι τα λιθάρια και τα μάτια μας και η πέτρα που καθήσαν τα παλληκάρια θα γίνει ασβέστης στο καμίνι, ν' ασβεστώσουμε το πεζούλι της Αγίας Σωτήρας.

Για συναίσθημα ένα κρύσταλλο

Ο Ελύτης τρέφει τα όνειρά του με πέτρες, χώμα, ήλιο, θάλασσα και άστρα. Θα περιπλανηθούμε για λίγο στους αγρούς του να μυρίσουμε αυτό το εύοσμο χώμα. Τα "βρεμένα χαλίκια", την " πέτρα ταμένη στο υγρό στοιχείο", τα "Αθωότητες και βότσαλα στο βυθό μιας διαύγειας. Αίσθηση κρυστάλλου". Μπορεί όμως να ψάξουμε και "μέσα στα μεταλλεία της καρδιάς".

Ξεφυλλίζουμε τ ους Προσανατολισμούς:Και για συναίσθημα ένα κρύσταλλο Πού είναι ο σφυγμός του εδάφουςΑφήσαμε το γήινο δέρμαΠάντα κοντά στη θάλασσα / Νιάτα στα βράχια επάνω Και ρίξε μια πέτρα στον ομφαλό της θάλασσας / ένα διαμάντι

μέσα στη δικαιοσύνη του ήλιου Όρθωσες ένα στήθος βράχου κατάστιχτου απ' την έμπνευσηΠέτρα πικρή, δοκιμασμένη, αγέρωχηΓεύτηκες τα πικρά χαλίκιαΜέσα στων βράχων το ερημητικό διαβατήριο

Στα βότσαλα τώρα του "Άξιον Εστί":Πιστά μ' ακολούθησε το χώμα / έγινε σε μεριές κρυφές πιο

κόκκινο/ κι αλλού με πολλές μικρές πευκοβελόνεςστεριές μεγάλες που ένιωσα / να μυρίζουνε χώμα όπως η

νόησηκι 'αξαφνα πάλι βράχοι άγριοι και γυμνοί / δυνατές πολύ

παρορμήσειςκαι στις πέτρες μέσα τράβηξε κλωστές / κι απ' τα σπλάχνα

της γης ανέβασε σχιστόλιθοΚάτι λίγο ψυχής μέσα στην άργιλοΦτενό στα πόδια σου το χώμα / για να μην έχεις πού ν'

απλώσεις ρίζαΚόρες όμορφες και γυμνές και λείες ωσάν το βότσαλοΜε το μάτι λοξό και το λίγο κορμί σκληρό σα χαλαζίας.Από μέρος άγνωστο φώσφορο έχυσε/Για να βλέπεις, είπε, από

μέσα/ στο κορμί σου/φλέβες κάλιο, μαγγάνιοΣτο χώμα το στρωμένο με τ' αμπελομάντιλα

Η πετροκόλλητη σαγήΜα τραχύ το μάγουλο έθεσα στο τραχύτερο της πέτρας

Μόνος εδάγκωσα μες τον Καιρό με δόντια πέτριναΕσύ μόνη απ' την κόψη της πέτρας μιλάςΤο παμπάλαιο χώμα πατώνταςΚαι τα σε μας αόρατα/ με τ' αυτί στην πέτρα,/σοβαρός και

μόνος προσέχειΤων ήλιων και του κονιορτούΚαι πέτρινο το χέρι του μεσημεριούΚαι στον ήλιο πάλι να με αφήνει/ σαν αρχαίο χαλίκι των

ΚυκλάδωνΤα φριχτά σηκώνει η γης κι η ψυχή τα φριχτότερα!Τόσο χώμα στις ρίζες μου έριξες, που κι η σκέψη μου χλόισεΟ Αύγουστος ο πέτρινοςΤην οργή των νεκρών να φοβάστε και των βράχων τ' αγάλματαΜες τις πέτρες άνθισα και μεγάλωσαΤην ερημιά την άντεξα σαν το χαλίκιΣφεντονάω την πέτρα και βρίσκει επάνω μουΚι αλογάκια πέτριναΣτον ασβέστη τώρα τους αληθινούς μου Νόμους/ κλείνω κι

εμπιστεύομαιΚι αργά στις πέτρες τις πυρρές χαράζονται τα γράμματαΆξιον Εστί το φως και η πρώτη χαραγμένη στην πέτρα ευχή

του ανθρώπουΈνα λίθινο άλογο που ιππεύει, ο πόντοςΈνα βότσαλο άπεφθο μέσα στο βάθοςΟι λιθιές και τα κύματα χέρι με χέριΆξιον Εστί στο πέτρινο πεζούλιΚαι φωτίζει το βότσαλο σαν αθωότης

Θα τελειώσουμε τη συλλογή χοχλιδιών μέσ' από το "Άξιον Εστί" με χαρακτηριστικούς στίχους:

Τη χαρά μου χάμου πατήσανε και στην πέτρα μέσα την κλείσανε

και στερνά την πέτρα μου αφήσανε, τρομερή ζωγραφιά μου.Με πελέκι βαρύ τη χτυπούν, με σκαρπέλο σκληρό την

τρυπούν, με καλέμι πικρό τη χαράζουν, την πέτρα μουΚι όσο τρώει την ύλη ο καιρός, τόσο βγαίνει πιο καθαρόςο χρησμός απ' την όψη μου:

ΤΗΝ ΟΡΓΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ ΝΑ ΦΟΒΑΣΤΕΚΑΙ ΤΩΝ ΒΡΑΧΩΝ Τ' ΑΓΑΛΜΑΤΑ

Δεν είναι όνειρο, αλλά χώμα

Κάτω απ' το φως σου το αμμόλουστοδεν υπάρχουν νεκροί, αλλά μακριοί κύκλοι από αλάτι, γαλάζια κλαριά από μυστηριώδες

πεθαμένο μέταλλο γράφει ο μεγάλος Χιλιανός ποιητής Πάμπλο Νερούντα. Μια περιήγηση στα ποιήματά του είναι μια περιήγηση στις στοές των ορυχείων που βγάζουν νίτρο και χαλκό. Γράφει ο ποιητής για το σίδερο το μαύρο που κοιμάται, περνά απ' τις φλογισμένες στάχτες πάνω στη θλιμμένη γη, απ' τις απέραντες μορφές της λάσπης κι απ' το φως του πηλού, βαφτίζει τη Χιλή μάνα του τυφλού αχάτη και του χρυσαφένιου πυρίτη και βλέπει τις πέτρες χτυπημένες απ' τις βελόνες του χαλκού. Το δέντρο Γη που οι ρίζες του είναι ζωντανές έβγαλε νίτρο απ' τον παιδεμό και δάκρυα απ' το χώμα.

Ας ψάξουμε ανάμεσα στους εργάτες των ορυχείων:Σίδερο μαύρο που κοιμάται, σίδερο μαύρο που στενάζειΦλογισμένες στάχτες πάνω στη θλιμμένη γηΠορφυρό πουκάμισο ηφαιστείουΣιδηρούχος νιόβγαλτος ατμός της αβύσσουΑπέραντες μορφές της λάσπης, φως του πηλούΧώμα πεσμένο απ' το βάρος του χαλκούΜάνα του του τυφλού αχάτη/ και του χρυσαφένιου πυρίτηΑδάμαστες πέτρεςΠέτρες χτυπημένες απ' τις βελόνες του χαλκού

Μάζευαν σκληρά μέταλλα, σκορπισμένα / σαν αλεύρι πικρών δημητριακώνΒυθισμένα κλαριά / μέσα στο αλάτι των λιθαριών

Ούτε από νύχτα, ούτε από φως είναι φτιαγμένες οι συλλαβές που τραγουδώ.Από χώμα είναι η ύλη που είναι κυριευμένηαπ' τη λάμψη κι απ' το ψωμί της νίκης μου και δεν είναι όνειρο το όνειρό μου , αλλά χώμα.

Κοιμάμαι περιτριγυρισμένος από άπλετη άργιλομέσ' απ' τα χέρια μου τρέχει όταν ζωμια πηγή από άφθονο χώμα,χώμα κρυμένο, χώμα των χειλιών μου, δροσόλουστο χώμα της γεωργίας, ανεμοστρόβιλος από ολόφωτες οπώρεςΣήκωσε αυτό το χώμα στα χέρια σουγίνε ένα με τούτη τη λάμψηπάρε το ψωμί και το μήλο σουπάρε το άλογο και την καρδιά σου.

ΜΕΡΟΣ Γ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ

Ολοένα ταξιδεύουμε

Η ΓΗ ΕΙΝΑΙ ΜΙΑ σβούρα, γυρίζει γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον εαυτό της, αλλά και μετακινείται στο σύμπαν, αφού οι γαλαξίες απομακρύνονται ο ένας από τον άλλο. Παρά τα πολύπλοκα αυτά κουνήματα δεν ζαλιζόμαστε, αφού ούτε καν τα αισθανόμα στε.

Και σαν να μην έφταναν αυτά κάνουμε κι άλλο ταξίδι πάνω στη γη εκτός απ' αυτά που γίνονται για τουρισμό ή για τις δουλειές μας. Ένα τέτοιο ταξίδι έκανε η νότια Αμερική που ενώ ήταν κολλημένη στην Αφρική, άλλαξε γνώμη κι άρχισε να πλέει δυτικότερα και πήγε και κόλλησε κάτω από την Βόρεια Αμερική.

Ταξιδεύουμε λοιπόν καθώς βρισκόμαστε πάνω σε μια μεγάλη " βάρκα" που αποτελούν τα πετρώματα κάτω μας. Πρόκειται για τεράστια "πλοία" που τα λένε λιθοσφαιρικές πλάκες κι έχουν πάχος από 70 ως 100 χιλιόμετρα. Είναι 6 μεγάλες πλάκες που καλύπτουν ολόκληρη τη γη κι αυτές χωρίζονται σε πολλές άλλες μικρότερες.

Οι σεισμοί στην Ελλάδα οφείλονται στη μετακίνηση της λεγόμενης ευρασιατικής πλάκας σε σχέση με την αφρικανική πλάκα. Η αφρικανική βυθίζεται κάτω από την ευρασιατική (η ευρασιατική είναι το πλοίο μας, αλλά και το πλοίο πολλών άλλων χωρών Ευρώπης και Ασίας) και στα όρια των δύο πλακών παρα τηρούμε, λόγω της μεγάλης τριβής, ψηλές θερμοκρασίες, λυώσιμο των πετρωμάτων, άνοδο του λυωμένου υλικού προς τα πάνω και σχηματισμό ηφαιστείων. Στα όρια των δύο πλακών βρίσκεται η χώρα μας κι αυτό εξηγεί τη μεγάλη της σεισμικότητα, αλλά και τον πλούτο της γεωλογίας της.

Σεισμοί και ηφαίστεια λοιπόν έχουν μια κοινή γενική αιτία, τη μετακίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών.

Η θεωρία της μετατόπισης των ηπείρων πρωτοπροτάθηκε από το Γερμανό μετεωρολόγο Wegener το 1915.

Πλέουμε πάνω σε " μέλι"

Οι λιθοσφαιρικές πλάκες πλέουν γιατί κάθονται πάνω σ΄ένα παχύρευστο λυωμένο πέτρωμα, σαν μέλι. (Έτσι το περιέγραψε στην τάξη κάποτε ένας μαθητής). Το πάχος αυτού του "μελιού" είναι γύρω στα 150-200 χιλιόμετρα. Κάτω λοιπόν από τα 75 χιλιόμετρα στερεού πετρώματος βρίσκεται λυωμένο πέτρωμα πάχους γύρω στα 150-200 χιλιόμετρα. Το πέτρωμα είναι λυωμένο εξαιτίας της μεγάλης θερμοκρασίας που επικρατεί εκεί. Εμείς "πλέουμε" πάνω σ' αυτή τη "θάλασσα" του λυωμένου πετρώματος κι αλλάζουμε σιγά σιγά θέση.Δεν είναι βέβαια ταξίδι χωρίς περιπέτεια , αφού η μετακίνηση των πλακών (μπορεί να είναι απομάκρυνση, αλλά και σύγκρουση) δημιουργεί ηφαίστεια και σεισμούς, χωρίζει ηπείρους, κλείνει θάλασσες κι ανοίγει άλλες, ανανεώνει τα πετρώματα, βουλιάζει στεριές και δημιουργεί καινούριες, φέρνει μαζί την καταστροφή και τη δημιουργία.

Ας δούμε τη γη σαν ένα φρούτο. Με το δέρμα του (στερεός φλοιός), τη σάρκα του (μανδύας) και το κουκούτσι (πυρήνας).

Ο στερεός φλοιός έχει μέσο πάχος γύρω στα 40 χιλιόμετρα. Ο μανδύας έχει πάχος γύρω στα 2.900 χιλιόμετρα.Ο πυρήνας έχει πάχος γύρω στα 3. 500 χιλιόμετρα.

Ο στερεός φλοιός αποτελείται από ιζηματογενή πετρώματα, πάχους ως 15 χιλμ. Κάτω απ' αυτά είναι μαγματογενή (πυριγενή) πετρώματα με επικρατέστερο το γρανίτη , πάχους 10-20 χιλιομ. και κάτω απ' αυτά μαγματογενή επίσης, αλλά με επικρατέστερο το βασάλτη, πάχους μέχρι 30 χιλιομ.

Λίγο πιο κάτω θα πούμε περισσότερα γι' αυτά τα πετρώματα.

Γεωλογική ιστορία των Κυκλάδων

Ο "ερεσίχθων" Ποσειδώνας απέσπασε σύμφωνα με την παράδοση "εκ της Λυκαονίας γαίας" μερικά κομμάτια με την τρίαινά του και δημιούργησε τα νησιά.

Πριν 225 εκατομ. χρόνια, στο τέλος του Παλαιοζωικού και στις αρχές του Μεσοζωικού αιώνα, ο χώρος της Ελλάδας καλυπτόταν από θάλασσα ρηχή, τη λεγόμενη Τηθύ θάλασσα. Υπήρχε μια μεγάλη ενιαία στεριά η Παγγαία και μια μεγάλη θάλασσα, η Πανθάλασσα. Η Τηθύς θάλασσα ήταν μεγάλη θαλάσσια ζώνη στο ύψος της σημερινής Μεσογείου. Υπήρχε τότε εκτεταταμένη ηφαιστειακή δραστηριότητα.

Πριν 180 εκατομ. χρόνια, στο Μεσοζωικό αιώνα, η Τηθύς θάλασσα χώρισε την ενιαία στεριά στα δύο. Στην Λαυρασία και στην Γκοντβάνα. Μετά μερικές δεκάδες εκατομ. χρόνια από την

Λαυρασία δημιουργήθηκαν η Ευρώπη, η Ασία και η Β. Αμερική και από την Γκοντβάνα η Αφρική, η Νότια Αμερική και η Αυστραλία.

Πριν 65 εκατομ. χρόνια, με το τέλος του Μεσοζωικού αιώνα αρχίζει μεγάλη περίοδος τεκτονικών κινήσεων του στερεού φλοιού της γης σ' όλο το χώρο της Τηθύος. Κατά την περίοδο αυτή και μέχρι πριν 15 εκατομμύρια χρόνια αναδύεται σχεδόν ολόκληρος ο Ελλαδικός χώρος από τη θάλασσα. Στο βάθος γίνεται μεταμό ρφωση των πετρωμάτων των Κυκλάδων, που πολλά απ' αυτά θα ανέβουν αργότερα στην επιφάνεια. Η μεταμόρφωση αυτή οφείλεται στο μάγμα που ανεβαίνει προς τα πάνω και συναντά τα ιζηματογενή πετρώματα που σχηματίστηκαν επί αιώνες στη θάλασσα.Αυτή την εποχή αρχίζει ο σχηματισμός των σπηλαίων της Αντιπάρου και των Δαιμόνων της Πάρου και των άλλων Κυκλάδων, που διαρκεί δεκάδες εκατομ. χρόνια.

Πριν 20 εκατομ. χρόνια στο χώρο του Αιγαίου υπήρχε μια ενιαία ξηρά η Αιγηίδα. Την περίοδο αυτή λειτουργούν ηφαίστεια στη Λέσβο, Χίο, Σάμο, Πάτμο και Κω.

Στις αρχές της Τεταρτογενούς περιόδου του Καινοζωικού αιώνα, πριν 2 εκατομ. χρόνια, ο Ελλαδικός χώρος πήρε τη σημερινή του μορφή. Είναι η περίοδος της μεγάλης εξάπλωσης των παγετώνων που επηρέασαν και την Ελλάδα. Οι ψηλότερες περιοχές της καλύφθηκαν από πάγους που έφταναν σε υψόμετρο μέχρι 2.100 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας.

Στο διάστημα αυτό καταβυθίζεται η Αιγηίδα και δημιουργείται το Αιγαίο Πέλαγος. Οι κορυφές της στεριάς που έμειναν έξω από τη θάλασσα είναι τα νησιά των Κυκλάδων.

Τα πράγματα βέβαια εξελίχτηκαν πολύ πιο πολύπλοκα και είναι αδύνατο να περιγραφούν τα φαινόμενα που οδήγησαν στον κατακερματισμό της Αιγηίδας και στη γέννηση των νησιών. Χρειάζεται επιστράτευση της φαντασίας για κάποια ψήγματα κατανόησης και κάποτε η ποίηση.

Σε κάποια φάση αυτής της ιστορίας που ανάγεται στην πλειστόκαινη εποχή ( Καινοζωικός, τεταρτογενής περίοδος) , πριν δύο εκατομμύρια χρόνια, η Ίος, η Νάξος, η Πάρος, η Μύκονος, η Σύρος, η Άνδρος αποτελούν ένα κομμάτι. Η Σίκινος και η Φολέγανδρος άλλο. Κατά την τελευταία περίοδο των παγετώνων η επιφάνεια της θάλασσας κατέβηκε 90-100 μέτρα και ενώθηκαν η Σίκινος με τη Φολέγανδρο, όχι όμως η Σίκινος με την Ίο. Ανάμεσά τους υπάρχει τάφρος βάθους πάνω από 500 μέτρα.

Την ίδια εποχή, από τα δύο εκατομ. χρόνια πριν και πέρα λειτουργούν τα ηφαίστεια του λεγόμενου ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου (Λιχάδων, Σουσακίου, Αίγινας, Πόρου, Μεθάνων, Αντιμήλου, Μήλου, Κιμώλου, Θήρας, Δεσποτικού, Στρογγυλού, Αντιπάρου, Χριστιανών , Κω, Νισύρου και άλλα μικρότερα). Με τη δράση των ηφαιστείων αυτών η Σαντορίνη γίνεται ένα στρογγυλό νησί (Στρογγύλη) για να χωριστεί γύρω στο 1600 π. Χ. στη Θήρα και τη Θηρασιά. Στη Μήλο αρχίζει έντονη ηφαιστειακή δράση με μεγάλες

εκρήξεις. Ηφαίστεια δρουν επίσης στην Αντίπαρο, το Δεσποτικό και το Στρογγυλό.

Σ' όλο τον ελληνικό χώρο παρατηρούνται αλλού ανυψώσεις της στεριάς κι αλλού καταβυθίσεις. Σχηματίζονται ύφαλοι και σκόπελοι και δίνουν στο Αιγαίο αυτή τη μοναδική ομορφιά. Οι "πέτρινοι ίπποι, οι γαλήνιοι αμφορείς και οι λοξές δελφινιών ράχες", παρομοιώσεις του Ελύτη για τα νησιά των Κυκλάδων, αλλά και του Αιγαίου γενικότερα, οφείλουν συχνά τη γέννησή τους στις δυνάμεις από τα έγκατα της γης.

Στα τελευταία 1 εκατομ. χρόνια ενώ παρατηρείται ανύψωση της Πελοποννήσου και της Κρήτης, το Αιγαίο βυθίζεται και ιδιαίτερα οι Κυκλάδες. Έχουμε όμως και τοπικές μετακινήσεις. Π.χ. η νότια Πάρος έχει διαπιστωθεί ότι βουλιάζει, ενώ η βόρεια ανασηκώνεται, υπερυψώνεται.

Αναστατώσεις λοιπόν, αλλαγές, μεγάλη ποικιλία φαινομένων κι ας μιλούμε για τη γαλήνη των τοπίων τουΑιγαίου. Όλα σχετίζονται με το βούλιαγμα της αφρικανικής πλάκας κάτω απ' την ευρασιατική πάνω στην οποία βρίσκεται η χώρα μας. Γι' αυτό η σεισμική δράση στη χώρα μας είναι η μεγαλύτερη στον μεσογειακό χώρο κι' απ' τις μεγαλύτερες στον κόσμο.

Γεωλογία και φαντασία

Αλλά για να τα κατανοήσουμε όλ' αυτά πρέπει να επιστρατεύσουμε όπως είπαμε, τη φαντασία μας σε πολύ μεγάλο βαθμό. Η κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών είναι ένα γενικό φαινόμενο που οφείλεται σε πανίσχυρες δυνάμεις από το εσωτερικό της γης.

Γιγαντιαίες θερμοκρασίες, γιγαντιαίες πιέσεις ταλαιπωρούν αφάνταστα τα πετρώματα, τα λυώνουν και τα σχηματιζόμενα ρευστά υγρά και αέρια ζητούν να ξεσπάσουν. Έτσι έχουμε μετατοπίσεις, καταβυθίσεις, αναδύσεις κι άλλου είδους αναστατώ σεις. Στο χώρο σύγκλισης λιθοσφαιρικών πλακών αναδύονται νέες οροσειρές και μια τέτοια διαδικασία άρχισε πριν 60 εκατομ. χρόνια και δημιούργησε δύο τεράστιες ορεινές αλυσίδες, α) τις Άνδεις και τα Βραχώδη όρη στην Αμερική και β) τις Άλπεις και Ιμαλάια στην Ευρασία.

Πολλές φορές οι γεωλόγοι διαφωνούν για τον τρόπο σχηματισμού ενός πετρώματος , αλλά και για την ηλικία του. Συμβαίνει εδώ ό, τι και σ' άλλες επιστήμες. Γι' αυτό εμείς θα δώσουμε μόνο σε γενικές γραμμές μερικά βασικά της γεωλογικής εξέλιξης για τις Κυκλάδες .

Ο αναγνώστης πρέπει να βάλει τη φαντασία του να δουλέψει. Στην περίπτωση που θα προκληθεί περισσότερο ενδιαφέρον, θα ανατρέξει στα βιβλία της βιβλιογραφίας ή σε άλλα που θα προσφέρουν πληρέστερη εικόνα και κατανόηση.

Οι αιώνες που δεν είναι αιώνες

Στη γεωλογία για μεγάλες χρονικές περιόδους χρησιμοποιούμε τον όρο αιώνες. Ανάλογα με την περίπτωση ο καθένας τους αριθμεί εκατομμύρια χρόνια.

Η ηλικία της γης είναι 4,5 δισεκατομ. χρόνια.Δηλαδή τόσα χρόνια πέρασαν από τότε που η γη αποσπάστηκε από τον ήλιο σαν αέρια μάζα μέχρι να παγώσει και να λάβει τη σημερινή της μορφή. Ας δούμε όμως τους αιώνες με τη σειρά:

Προκάμβριο (κρατά γύρω στα 4 δισεκατομ. χρόνια). Εδώ εμφανίζονται τα πρώτα ίχνη ζωής.

Παλαιοζωικός αιώνας (διαρκεί γύρω στα 350 εκατομ. χρόνια). Η ζωή μεταναστεύειαπό τη θάλασσα και στη στεριά. Στο τέλος του αώνα αυτού αρχίζουν οι ανοδικές κινήσεις που θ' ανεβάσουν πάνω απ' την επιφάνεια της θάλασσας τη στεριά της Ελλάδας.

Μεσοζωικός αιώνας (διαρκεί γύρω στα 160 εκατομ. χρόνια). Γίνεται η διάνοιξη του Ατλαντικού ωκεανού.

Καινοζωικός αιώνας (διαρκεί 65 εκατομ. χρόνια και συνεχίζεται). Σχηματίζονται οι Αλπικές οροσειρές και στο τέλος του, πριν 1 εκατομ. χρόνια, εμφανίζεται ο άνθρωπος. Τα σπήλαια ανοίγονται κατά τη διάρκεια του αιώνα αυτού με το νερό που κατατρώει τον ασβεστόλιθο.

Τον καιρό λοιπόν που έχουμε εκρήξεις της αλυσίδας των ηφαιστείων στο Αιγαίο (πριν 2 εκατομ. χρόνια) ο άνθρωπος ακόμα δεν έχει κάνει την εμφάνισή του. Προετοιμάζεται.

Αιώνες, περίοδοι και εποχές

Κάθε αιώνας χωρίζεται σε περιόδους που η κάθε μια τους διαρκεί μερικά εκατομ. χρόνια.

Ο Παλαιοζωικός υποδιαιρείται στις περιόδους α)Κάμβριο β)Σιλούριο γ)Δεβόνιο δ) Λιθανθρακοφόρο και ε)Πέρμιο.

Ο Μεσοζωικός διακρίνεται στις περιόδους α)Τριαδικό και β)Ιουρασικό.

Ο Καινοζωικός στις περιόδους α)Τριτογενές (χωρίζεται στις εποχές Παλαιόκαινο, Ηώκαινο, Ολιγόκαινο, Μειόκαινο Πλειόκαινο) και β)Τεταρτογενές ( χωρίζεται στις εποχές Πλειστόκαινο, Ολόκαινο).

Επειδή είναι δύσκολο να θυμάται κανείς τόσο πολλούς όρους, δίνουμε, όπου χρειάζεται, εκτός από το όνομα και τα εκατομ. χρόνια που αντιπροσωπεύει κάθε εποχή. Οι γεωλόγοι βέβαια και άλλοι ειδικοί γνωρίζουν πόσο διαρκούν κάθε αιώνας, κάθε περίοδος και οι υποδιαιρέσεις τους.

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς!

Αν οι αιώνες από την ώρα που η γη αποσπάστηκε από τον Ήλιο σαν φλεγόμενη αέρια μάζα μέχρι σήμερα συμπυκνωθούν σ' ένα μόνο έτοςτων 365 ημερών, τότε μπορούμε να έχουμε το παρακάτω διάγραμμα των πιο σημαντικών επεισοδίων της ιστορίας της.

1 Ιανουαρίου: Η γη αποσπάται από τον ήλιο.ΑρχέςΣεπτεμβρίου: Η γη συμπυκνώνεται και ψύχεται.Παραμονή Χριστουγέννων: Εμφανίζονται οι δεινόσαυροι.28 Δεκεμβρίου: Φυτρώνουν τα λουλούδια.31 Δεκαμβρίου: Γεννιέται ο άνθρωπος.Ολόκληρη η ιστορία του ανθρώπου μέχρι σήμερα διαρκεί 10

δευτερόλεπτα, ενώ η ιστορία απ' το μεσαίωνα μέχρι σήμερα είναι διάρκειας 1 δευτερολέπτου! (Καρλ Σαγκάν, Οι δράκοι της Εδέμ).

Ας δώσουμε κι άλο παράδειγμα: Αν οι γεωλογικοί αιώνες συμπυκνωθούν πάλι σ' ένα έτος , τότε έχουμε:

Προκάμβριο: διαρκεί μέχρι τις τελευταίες μέρες του Σεπτεμβρίου(ας πούμε 265 μέρες)

Παλαιοζωικός: μέχρι τις τελευταίες μέρες τουΝοεμβρίου(60 μέρες)

Μεσοζωικός: μέχρι τις 20 περίπου Δεκεμβρίου (30 μέρες)Καινοζωικός: μέχρι 31 Δεκεμβρίου (10 μέρες).

Τα ηφαίστεια

Είπαμε ότι κάτω από τα 75 χιλιόμετρα στέρεου πετρώματος βρίσκεται πέτρωμα σε ημίρευστη κατάσταση. Αυτό το λυωμένο πέτρωμα έχει πάχος 150-200 χιλιόμετρα και λέγεται ασθενόσφαιρα.

Η λάβα των ηφαιστείων έρχεται λοιπόν απ' αυτά τα βάθη της ασθενόσφαιρας. Άλλοτε προέρχεται από μικρότερα βάθη, από πετρώματα της λιθόσφαιρας που με τη μετακίνησή τους αναπτύσσουν τεράστιες θερμοκρασίες και λυώνουν. Αυτό συμβαίνει στα ηφαίστεια της Μεσογείου.

"Στα ηφαίστεια κλήματα σειρά" λέει ο Ελύτης στο "Αξιον Εστί" για το Αιγαίο και έχει πολύ δίκιο! Θα μπορούσε επίσης να πει, "τα ηφαίστεια κλήματα σειρά" εννοώντας τη σειρά των ηφαιστείων του Κυκλαδικού τ όξου.

Η ηφαιστειακή δραστηριότητα άρχισε στις αρχές της ηώκαινης περίοδου του τριτογενούς, πριν 40 εκατομ. χρόνια , ενώ είχε αρχίσει ήδη το φάγωμα του ασβεστόλιθου από τα νερά που έδωσε στο τέλος τα σπήλαια.

Τον καιρό της Αιγηίδας , πριν 20 εκατομ. χρόνια, λειτουργούσαν πολλά ηφαίστεια στο Β. Αιγαίο και ιδιαίτερα στη Λέσβο, τη Χίο, τη Σάμο, την Πάτμο και την Κω. Ο χώρος του Β.

Αιγαίου αποτελούσε μια κλειστή θάλασσα και τα περισσότερα αυτά ηφαίστεια ήταν υποθαλάσσια. Η καταβύθιση της Αιγηίδας έγινε και από τη δράση πολλών ηφαιστείων πριν 2 εκατομ. χρόνια, που σχηματίζουν το λεγόμενο ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου.

Τα ηφαιστειακά κέντρα του νοτίου Αιγαίου (Κρομμυωνίας, Πόρου, Αιγίνης, Μεθάνων, Μήλου, Σαντορίνης, Χριστιανών, Τήλου, Νισύρου, Κω, Επισκοπής κ. ά.) διατάσσονται ημικυκλικά σε τόξο γύρω από τα μεταμορφωμένα πετρώματα της Αττικοκυκλαδική ς και Λυδοκαρικής περιοχής.

Τα ηφαίστεια Αντιπάρου, Εμπορίου, Καλλογέρι, Αντιψαρών εμφανίζονται μέσα στα μεταμορφωμένα πετρώματα.

Το τόξο περιλαμβάνει τα ηφαίστεια Λιχάδων, Σουσακίου, Αίγινας, Πόρου-Μεθάνων, Αντιμήλου-Μήλου, Κιμώλου, Θήρας, Αντιπάρου, Χριστιανών, Κω, Νισύρου και πολλά άλλα μικρότερα. Στο χάρτη οι τοποθεσίες αυτές από τη Στερεά Ελλάδα μέχρι τα Δωδεκάνησα σχηματίζουν τόξο. Από τα ηφαίστεια αυτά θεωρούνται ενεργά σήμερα της Σαντορίνης, της Νισύρου και των Μεθάνων. Ενεργά θεωρούνται εκείνα που έδρασαν στους ιστορικούς χρόνους και σ' ολόκληρο τον κόσμο έχουν καταγραφεί γύρω στα 700. Αλλά δεν αποκλείεται ένα ηφαίστειο που θεωρείται σβησμένο ξαφνικά να διαψεύσει τους γεωλόγους, που βέβαια , όπως και αλλού συμβαίνει, δεν τα ξέρουν όλα και δεν τα προβλέπουν όλα.

Τα ηφαίστεια της Σαντορίνης

Το ηφαίστειο της Σαντορίνης δεν είναι ένα ηφαίστειο, αλλά πολλά που απλώνονται σ' ολόκληρη την περιοχή της, με πολλούς υποθαλάσσιους κρατήρες. Σήμερα λέμε ηφαίστειο το νησάκι Νέα Καμμένη μ' ένα κρατήρα στο κέντρο του σχηματισμένο από τις λάβες που ξεχύθηκαν τα πρόσφατα χρόνια.

Πριν 2 εκατομ. χρόνια η μεγάλη στεριά με το όνομα Αιγηίδα βούλιαξε κι έξω από την επιφάνεια του νερού έμειναν οι κορυφές των βουνών που αποτέλεσαν τα νησιά των Κυκλάδων. Στην περιοχή της σημερινής Σαντορίνης έμεινε έξω από τη θάλασσα μικρό νησάκι ύψους 570 μέτρων, εκεί που βρίσκεται ο Προφήτης Ηλίας.

Τον καιρό αυτό αρχίζουν ηφαίστεια υποθαλάσσια έντονη δράση και συσσωρεύουν υλικά λάβας γύρω από το νησάκι και σε κάποιο διάστημα σχηματίζεται ένα μεγάλο νησί στρογγυλό με πετρώματα ηφαιστειακά, η Στρογγύλη.

Ένας ψηλός κρατήρας ηφαιστείου ύψους πάνω από 1000 μέτρα βρισκόταν στη μέση.

Γύρω στο 1600 π. Χ. το ηφαίστειο ξαναζωντανεύει και με μια μεγάλη έκρηξη θάβει τη μεγάλη πόλη του Κυκλαδικο-Μινωικού πολιτισμού κάτω από δεκάδες μέτρα σποδού και κίσσηρης. Με αλλεπάλληλες εκρήξεις και σεισμούς το κεντρικό μέρος της Στρογγύλης βουλιάζει , ενώ γίνονται καθιζήσεις στα περιφερειακά σημεία του νησιού. Δημιουργούνται έτσι η σημερινή Θήρα, η

Θηρασία και το Ασπρονήσι (το Ασπρονήσι δημιουργήθηκε από νεότερες εκρήξεις) και στο κέντρο μένει η μοναδική περίφημη καλντέρα με μήκος 11 και πλάτος 7,5 χ.μ. Η μεγαλύτερη κι επιβλητικότερη αυτή καλντέρα του κόσμου έχει μέγιστο βάθος 390 μέτρα κάτω απ' την επιφάνεια της θάλασσας, ενώ τα τοιχώματα γύρω της, πάνω στα οποία είναι χτισμένα τα Φηρά και η Οία έχουν ύψος 200-300 μέτρα.

Εδώ άραγε είναι ο χώρος που βούλιαξε η Ατλαντίδα;

Αυτό που σήμερα ονομάζουμε ηφαίστειο της Σαντορίνης είναι οι λάβες που χύθηκαν, τινάχθηκαν και υψώθηκαν μέσα απ' το βυθό της καλντέρας σε διαδοχικές εκρήξεις.Οι λάβες αυτές έχουν σχηματίσει δύο νησάκια την Παλαιά και Νέα Καμμένη. Η Παλαιά Καμμένη σχηματίζεται από τη δράση του ηφαιστείου στη διάρκεια πολλών ετών, από το 196 π. Χ. μέχρι το 1508 μ. Χ. Η Νέα Καμμένη σχηματίζεται από τις εκρήξεις του 1707-1710 μ. Χ. γύρω από λάβες που είχαν πρώτα σχηματίσει τη Μικρή Καμμένη από το 1573 μ. Χ. Το καίκι από τη θάλασσα των Φηρών μας πάει στη Νέα Καμμένη, όπου βλέπουμε και πατούμε τις λάβες του ηφαιστείου με τα πολλά χρώματα. Οι λάβες αυτές δίνουν πετρώματα με τα ονόματα βασάλτης, δακίτης, ανδεσίτης (πυριγενή ή εκρηξιγενή πετρώματα). Στη Νέα Καμμένη υπάρχουν κρατήρες του ηφαιστείου σκεπασμένοι με θειάφι και χώματα ηφαιστειακής σποδού.

Στα τελευταία χρόνια αναφέρονται οι εκρήξεις των ετών 1866-1870, 1925-1928, 1939-1941 και η τελευταία έκρηξη που είναι και η τελευταία σ' όλο τον ελλαδικό χώρο το 1950. Η ηφαιστειακή τέφρα τινάζεται ως 1.000 μέτρα ψηλά και οι βολίδες σε απόσταση 850 μέτρων από τον κρατήρα. Οι λάβες Λιάτσικα (γεωλόγος, μελετητής της Καμμένης) αποτελούν τα νεότερα ελληνικά πετρώματα.

Τα ηφαίστεια της Μήλου

Στη δράση των ηφαιστείων πρέπει να αναζητηθεί αυτή η καταπληκτική γεωλογική μορφή που παρουσιάζει η Μήλος, το πιο πλούσιο σε πετρώματα και ορυκτά νησί της Ελλάδας. Αλλά ενώ στη Σαντορίνη τα ηφαίστεια έδωσαν μια άγρια ομορφιά ,στη Μήλο χάρισαν ήπια ομορφιά (δωρική και ιωνική θα μπορούσαμε να πούμε).

Στην περιοχή που βρίσκεται σήμερα το νησί της Μήλου υπήρχε πριν 40 εκατομ. χρόνια αβαθής θάλασσα και κοντά σ' αυτήν χερσαία περιοχή που τροφοδοτούσε με ιζήματα τη θάλασσα. Αυτή την εποχή, πριν 40 εκατομ. χρόνια, αναδύονται μερικά κομμάτια υποθαλάσσιας ξηράς και αρχίζει η περιπέτεια της Μήλου. Έτσι στη Μήλο βρίσκουμε πετρώματα της ηλικίας αυτής 35-65 εκατομ. χρόνια πριν.

Πριν 2 εκατομ. χρόνια άρχισε να εκδηλώνεται ηφαιστειακή δράση στο νησί. Στο τέλος της δραστηριότητας αυτής, πριν 480.000 χρόνια, δημιουργήθηκαν τρία μεγάλα ηφαιστειακά κέντρα.

Του Τράχηλα, της Φυριπλάκας και των Βουναλιών ενώ ακολούθως αναδύεται ολόκληρο το νησί με τη σημερινή του μορφή.

Από τη λάβα των ηφαιστείων της Μήλου προήλθε ο περλίτης, ενώ από τη δράση των ατμών και άλλων θερμών ρευστών πάνω στα ηφαιστειακά πετρώματα του νησιού δημιουργήθηκε το μεγαλύτερο μέρος των ορυκτών. Εδώ επίσης είναι η αιτία της γέννησης των γεωθερμικών ρευστών του νησιού.

Τα ηφαίστεια τηςΑντιπάρου

Οι λάβες της Αντιπάρου είναι παλιότερες της Σαντορίνης και της Μήλου. Στα ηφαίστεια της περιοχής οι εκρήξεις έχουν αρχίσει πολύ πριν τα 2 εκατομ. χρόνια από την περίοδο πριν την Πλειόκαινο του Τριτογενούς αιώνα, που διαρκεί 23 εκατομ. χρό νια.

Εδώ περιλαμβάνονται τα ηφαίστεια στη Β. Αντίπαρο (νησί Κάβουρας και οι ύφαλοι Κόκκινος και Μαύρος Τούρλος), τα ηφαίστεια της Ν. Αντιπάρου, τα ηφαίστεια του Δεσποτικού και το ηφαίστειο του Στρογγυλού.

Ελέφαντες στη Νάξο!

Η Αιγηίδα ήταν μια μεγάλη στεριά και αποτελούσε ενότητα με τη Μ.Ασία.Μεγάλα θηλαστικά έφταναν μέχρι τα νησιά του Αιγαίου. Γι' αυτό βρίσκουμε απολιθωμένους ελέφαντες στη Νάξο, Τήλο κ. α. Πριν 2 εκατομ. χρόνια η Αιγηίδα βούλιαξε και σχηματίστηκε το Αιγαίο Πέλαγος με τα νησιά του. Στην Πάρο βρέθηκε απολιθωμένος ελέφαντας, όπως διατείνεται ο Κων. Ναυπλιώτης (Κυκλαδικά) στα ιζηματογενή πετρώματα στα ανατολικά. Δεν αποκλείεται και άλλη ανακάλυψη στο μέλλον πιο εντυπωσιακή.

Απολιθώματα, οι πατημασιές της ζωής Με τον όρο αυτό εννοούμε κάθε ίχνος παλιάς ζωής που

συναντούμε στα πετρώματα. Ακόμα και διάφορα βιοδηλωτικά ίχνη παλιών οργανισμών (πατημασιές ζώων, ερπυσμοί σκουληκιών κ.λ.π.) πάνω σε μαλακά ιζήματα που διατηρήθηκαν μετά τη λιθοποίηση, μετά δηλ. τη μετατροπή του ιζήματος σε σκληρή πέτρα.

Τα απολιθώματα μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της ζωής , αλλά και για την ηλικία των πετρωμάτων μέσα στα οποία κλείστηκαν. Στα ιζηματογενή της Μήλου βρίσκουμε πολλά και σπουδαία απολιθώματα θαλάσσιων οργανισμών που δείχνουν ότι τα ιζήματα ήταν κάποτε πυθμένας θάλασσας.

Οι γεωλόγοι αναζητούν απολιθώματα για να βρούν την ηλικία των πετρωμάτων που μελετούν. Αλλά τα απολιθώματα σχηματίζονται κυρίως στα ιζηματογενή πετρώματα που είναι μαλακά

και δεν καταστρέφουν τον οργανισμό. Τα ιζηματογενή λοιπόν σε μια περιοχή έχουν ιδιαίτερη αξία.

Ιαματικές πηγές

Δεν είναι άσχετο με τα ηφαίστεια και τη φύση των πετρωμάτων και τις γενικότερες γεωλογικές διαταράξεις και αναστατώσεις στο χώρο των νησιών μας και την εμφάνιση ρηγμάτων οι περισσότερες από 30 ιαματικές πηγές που λειτούργησαν κάποτε στις Κυκλάδες. Σήμερα μόνο μερικές απ' αυτές βρίσκονται σε λειτουργία στη Μήλο και την Κύθνο. Η Κύθνος μάλιστα ονομάστηκε Θερμιά, απ' τα ζεστά νερά της (ας θυμηθούμε και τις Θερμοπύλες).

Ιαματικές πηγές λειτούργησαν στη Μήλο (Αδάμαντα και Προβατά), στην Άνδρο ( Σάριζα, Άρνη, Αγία Ειρήνη, Αλασάς), στην Κύθνο, στη Θήρα, στη Βαγιά της Ανάφης και σε μερικά άλλα νησιά. Στην Πάρο λειτούργησε ιαματική πηγή στους Αγίους Αναργύρους της Νάουσας το 1887 που περιείχε θειικό νάτριο και θειικό μαγνήσιο.

Γεωθερμία και υδρόθειο στη Μήλο

Η δράση των ηφαιστείων ανέβασε μάζες λυωμένου διάπυρου υλικού μαζί με αέρια που βρίσκονται σε ορισμένα μέρη σε μικρά σχετικά βάθη. Έτσι το νερό της βροχής, αλλά και το θαλασσινό νερό που κατεβαίνουν προς τα κάτω ζεσταίνονται, εμπλουτίζονται σε αέρια και ανεβαίνουν πάλι στην επιφάνεια με τη μορφή ατμών.

Ο κατακερματισμός αυτών των περιοχών δίνει διέξοδο μέσα από τις ρωγμές στα ρευστά που ανεβαίνουν προς τα πάνω είτε σαν ατμίδες, είτε σαν θερμά υγρά.

Τα τελευταία χρόνια έγινε προσπάθεια στη Μήλο να εκμεταλλευτούν οι ατμοί με την ίδρυση εργοστασίου γεωθερμίας, που όμως σταμάτησε λόγω της εκπομπής υδροθείου.

Γεωλογία και φυσιογνωμία των νησιών

Στα επόμενα κεφάλαια θα πούμε περισσότερα για όλ' αυτά και στο τέλος θα ανακεφαλαιώσουμε μιλώντας για κάθε νησί χωριστά. Αυτό που θέλουμε να συγκρατήσει ο αναγνώστης είναι ότι η ξεχωριστή φυσιογνωμία των Κυκλάδων έχει πολλές ρίζες στην ιδιόμορφη γεωλογία τους και ότι η ιστορία τους πολλά οφείλει στην κίνηση των λιθοσφαιρικών πλακών και στο βούλιαγμα της Αφρικανικής πλάκας κάτω από την πλάκα Ευρώπης και Ασίας . Αν δεν υπήρχε η κίνηση αυτή και δεν ήταν στη γειτονιά μας, ίσως δεν θα είχαμε νησιά, αλλά θάλασσα ή στεριά στο χώρο των Κυκλάδων.

Ίσως τα πολλά ξωκλήσια στα νησιά να μην έχουν την αιτία τους μόνο στους πειρατές, αλλά και στο φόβο των ηφαιστείων και των άλλων υπόγειων και υποθαλάσσιων δαιμόνων. Ίσως οι πρώτοι άνθρωποι κάτι να πρόλαβαν από τις ανυψώσεις και καταβυθίσεις, από τις φωτιές και τα τρέμουλα των σεισμών.

ΜΕΡΟΣ Δ

ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Αστρική σκόνη

Ο ήλιος είναι το άστρο της γειτονιάς μας και η γη αποσπάστηκε κάποτε σε αέρια κατάσταση από τον ήλιο. Και η γη και εμείς και το έδαφος και τα πετρώματα είναι φτιαγμένα από το ίδιο αστρικό υλικό. Τους κομήτες τους ξέρουμε όλοι. Συχνά υλικό από τους κομήτες ή τους αστεροειδείς ή ακόμα κι' από τους πλανήτες, έλκεται από τη γη και μπαίνει στην ατμόσφαιρα της γης. Άλλοτε καίγεται, οπότε έχουμε τα μετέωρα ή πεφταστέρια και άλλοτε το υλικό τους δεν προλαβαίνει να καεί και πέφτει σαν μετεωρίτης ή μετεωρόλιθος στη γη. Ονομαστός είναι ο κρατήρας στην Αριζόνα που σχηματίστηκε πριν 20.000 χρόνια με διάμετρο 1.200 μ. και βάθος 175 μ. από την πτώση ενός μετεωρίτη που η μάζα του υπολογίζεται σε 60.000 τ όννους περίπου.

Μιλούμε για σκόνη αστρική και τέτοια σκόνη φτάνει κάθε μέρα στη γη. Έτσι κάθε χρόνο πέφτουν στη γη λιθάρια 20 εκατομ. τόννων. Ανάμεσα στους πλανήτες υπάρχει και κινείται ο μεσοπλανητικός κονιορτός που αποτελείται από μεγαλύτερες και μικρότερες πέτρες, μέχρι άμμο και σκόνη.

Τα νέα από τον Άρη

Τελευταία έγινε μια σπουδαία ανακοίνωση. Ομάδα ερευνητών του Διαστημικού Κέντρου Τζόνσον της Αμερικής, αλλά και επιστήμονες του Μουσείου Εθνικής Ιστορίας της Βρετανίας μελέτησαν έναν μετεωρίτη, ο οποίος έφτασε στη γη από τον Άρη. Οι ερευνητές ισχυρίζονται ότι βρήκαν απολιθώματα μονοκύτταρων μικροοργανισμών στο μετεωρίτη, γεγονός που ερμηνεύτηκε ότι υπήρξε κάποτε ζωή στον Άρη. Η είδηση έκανε το γύρο του κόσμου και σχολιάστηκε με ποικίλα συναισθήματα.

Πώς όμως έφτασε ο μετεωρίτης από τον Άρη στη γη; Ο Άρης δέχεται κι αυτός στο έδαφός του μετεωρίτες. Κάποτε ένας τεράστιος έπεσε στο έδαφός του, έσπασε το βράχο πάνω στον οποίο έφτασε και τα θραύσματα τινάχτηκαν τόσο ψηλά που κάποια ξέφυγαν από την έλξη του και τα μάζεψαν κοντινοί πλανήτες όπως η γη. Στη γη έχουν βρει κι άλλους μετεωρίτες που πιστεύουν ότι ήρθαν από τον Άρη.

Ο μετεωρίτης για τον οποίο μιλούμε με τον κωδικό ALH 84001 έπεσε στη γη πριν 13.000 χρόνια.

Παρατηρώντας ξερολιθιές και ερείπια

Αν παρατηρήσουμε τα ερείπια ενός ανεμόμυλου ή άλλου χτίσματος στην Πάρο, τη Νάξο, την Ίο και τα ερείπια ανεμόμυλου στη Σαντορίνη ή του κάστρου στην Πλάκα της Μήλου, θα δούμε μια μεγάλη διαφορά στις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν για το κτίσιμο. Την ίδια διαφορά θα δούμε στις ξερολιθιές και στα καλντερίμια. Οι πέτρες της Σαντορίνης προέρχονται από τα ηφαίστειά της, ενώ οι πέτρες άλλων νησιών έχουν διαφορετική προέλευση. Οι πέτρες του κάστρου της Μήλου είναι ηφαιστει ακές, ενώ τα κάστρα της Πάρου είναι από μάρμαρο και σχιστόλιθο. Το είδος των πετρωμάτων μιας περιοχής επηρρεάζει τόσο τη μορφολογία της, το χρώμα του περιβάλλοντος, τη χλωρίδα, το χρώμα της πανίδας, όσο και τη μορφολογία των κτισμάτων .

Οι σαύρες της Δήλου πήραν το χρώμα του γρανίτη και τα σαλι γκάρια της Πάρου το χρώμα του γνεύσιου και του σχιστόλιθου, όπου κρύβονται. Πολλά ερπετά έχουν λάβει το χρώμα του περιβάλλοντος και το ίδιο συμβαίνει για μερικά πουλιά.Ο λαφιάτης (αλλού λέγεται λαφίτης) είναι φίδι με το χρώμα του γνεύσιου στην Πάρο.

Διακρίνουμε τα πετρώματα σε τρεις κατηγορίες: α)Τα πυριγενή, β) τα ιζηματογενή και γ) τα μεταμορφωμένα.

Τα πυριγενή (γέννηση από το πυρ) ονομάζονται και εκρηξιγενή ή μαγματογενή.

Τα μεταμορφωμένα ονομάζονται και κρυσταλλοσχιστώδη.Θα γνωρίσουμε παρακάτω κάθε κατηγορία και θα αναφερθούμε

στις πέτρες εκείνες που έπαιξαν το σημαντικότερο ρόλο στην ιστορία των Κυκλάδων. Ας πούμε από τώρα ότι τα πετρώματα των Κυκλάδων είναι στην πλειοψηφία τους μεταμορφωμένα .

Πετρώματα γενικά

Το έξω μέρος του φλοιού της γης πάχους 75 χιλιομέτρων το αποκαλούμε λιθόσφαιρα. Αυτή η λιθόσφαιρα είναι που αποτελείται από 6 μεγάλα και πολλά μικρότερα κομμάτια που μετακινούνται πάνω σ' ένα στρώμα ημίρευστης κατάστασης με το όνομα ασθενόσφαιρα και είναι πάχους από 150-200 χιλιόμετρα . Τα στοιχεία που

βρίσκουμε στη λιθόσφαιρα είναι με τη σειρά τα παρακάτω (ποσοστό μάζας επί τοις %):

οξυγόνο (46,60)πυρίτιο (27,72)αλουμίνιο (8, 13)σίδηρος (5,00)ασβέστιο (3,63)νάτριο, κάλλιο, μαγνήσιο (7,50)

Πώς κατανέμονται τα πετρώματα στο στερεό φλοιό της γης δηλαδή σ' ένα μέσο πάχος 30-40 χιλιομέτρων;

Πρώτο στρώμα: Ιζηματογενή πετρώματα με πάχος ως 15 χιλιόμετρα. Τα εκατομμύρια χρόνια που πέρασαν κομμάτιασαν, διέλυσαν τα πετρώματα και τα μετέβαλαν σε χαλίκια, χώμα και άμμο στην επιφάνεια της γης. Χωρίς αυτή τη διαδικασία δεν θα ήταν γνωστή η γεωργία και όσα στηρίζονται σ' αυτήν.

Δεύτερο στρώμα: μαγματογενή πετρώματα με πάχος 10-20 χιλιόμετρα με επικρατέστερο πέτρωμα το γρανίτη.

Τρίτο στρώμα: Μαγματογενή πετρώματα με πάχος ως 30 χιλιόμετρα και επικρατέστερο πέτρωμα το βασάλτη.

Πετρώματα της Ελλάδας

Τα πετρώματα της Ελλάδας είναι κυρίως ιζηματογενή και μεταμορφωμένα και σε ελάχιστες περιοχές πυριγενή.

Ιζηματογενή διακρίνουμε στη Μακεδονία, στην κεντρική Ελλάδα και στην Κρήτη.

Μεταμορφωμένα πετρώματα στη Μακεδονία στην ανατολική Θεσσαλία στη νότια Πελοπόνησσο και στις Κυκλάδες.

Πυριγενή πετρώματα διακρίνουμε σε μικρές περιοχές και κυρίως στην ανατολική Ελλάδα.

Εδώ πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι μιλούμε για πετρώματα που βρίσκουμε στην επιφάνεια της γης. Τα ιζηματογενή είναι φυσικό να τα ψάξουμε, όπως είπαμε ήδη, στην επιφάνεια. Πυριγενή ήρθαν στην επιφάνεια από τη δράση των ηφαιστείων και την ανοδική κίνηση των ρευστών πετρωμάτω (μάγμα). Τα μεταμορφωμένα , μετά τη διαδικασία της μεταμόρφωσης που έγινε σε βάθος, ανέβηκαν στην επιφάνεια της γης με τις διάφορες γεωλογικές αναστατώσεις μεγάλης κλίμακας.

Πετρώματα των Κυκλάδων γενικά

Στις Κυκλάδες το σύνολο των πετρωμάτων είναι μεταμορφωμένα και μέσα σ' αυτά περιλαμβάνονται της νότιας Αττικής και της νότια ςΕύβοιας. (Αττικοκυκλαδική μάζα).

Υπάρχει και άλλη περιοχή με μεταμορφωμένα πετρώματα βορειότερα.

Στην Ανατολική Πάρο στη βόρεια Μήλο παρατηρούνται καινοζωικά ιζήματα . Στα ιζηματογενή της Μήλου βρίσκονται εξαιρετικά πολλά απολιθώματα αχιβάδων και άλλων θαλάσσιων οργανισμών. Σε πολλά σημεία των νησιών υπάρχουν εστίες ιζηματογενών πετρωμάτων, ενώ τα παλιότερα ιζηματογενή υπέστησαν μεταμόρφωση.

Στη Μήλο, την Κίμωλο, τη Νότια Αντίπαρο το Δεσποτικό και το Στρογγυλό και βέβαια τη Σαντορίνη έχουμε πυριγενή (ηφαιστίτες).Στα νησιά των Κυκλάδων βρίσκουμε τις λάβες που ξεχύθηκαν από τα ηφαίστεια του Κυκλαδικού τόξου πριν 2 εκατομ. χρόνια, αλλά και πολύ παλιότερα, όπως συμβαίνει με τις λάβες της Αντιπάρου και νεότερα, όπως συμβαίνει με τις λάβες της Σαντορίνης. Έτσι πυριγενή πετρώματα αποτελούν πολλοί ύφαλοι και σκόπελοι των Κυκλάδων. Ο Άγιος Σπυρίδωνας στην Πάρο, ο Μέρμηγκας μεταξύ Πάρου και Σύρου, είναι λάβες απ' τα παλιά ηφαίστεια. Στη Μήλο το Γλαρονήσι αποτελείται από βασάλτες σε εξάγωνα.

Οι λάβες αυτές είναι κυρίως λιπαρίτες, δακίτες , ανδεσίτες και σπάνια βασάλτες. Ένα ιδιαίτερο ρεύμα λάβας είναι ο περλίτης και ο οψιδιανός.

Στη Μύκονο, τη Δήλο την Ανατολική Σέριφο και τη δυτική Νάξο, στην Τήνο και Ίο , έχουμε πυριγενή πετρώματα που ανή κουν στα πλουτώνια (γρανίτες και γρανοδιορίτες).

Αν κανείς θέλει λεπτομέρειες υπάρχουν ενδιαφέροντες γεωλογικοί χάρτες του ΙΓΜΕ και μπορεί να σπουδάσει το κάθε νησί, ιδιαίτερα όταν πρόκειται να το επισκεφθεί.

Το πώς και πότε της μεταμόρφωσης

Τα πετρώματα των Κυκλάδων είναι μεταμορφωμένα και συνδέονται με την αττικοκυκλαδική κρυσταλλοσχιστώδη μάζα.

Πώς έγινε αυτή η μεταμόρφωση; Ολόκληρη η θάλασσα των Κυκλάδων και ευρύτερη ακόμα περιοχή ήταν για εκατομμύρια χρόνια ρηχές θάλασσες απόθεσης ιζημάτων. Τα ιζήματα προέρχο νταν από διάβρωση κομματιών στεριάς. Με ανοδικές και καθοδικές κινησεις τα ιζήματα αυτά χώθηκαν σε βαθύτερα στρώματα όπου λόγω πίεσης και θερμοκρασίας άρχισε λυώσιμο και επανακρυστάλλωση με την τήξη. Τα μεταμορφωμένα αυτά πετρώματα αποτέλεσαν κορμό των Κυκλαδονησιών μετά την ανάδυση της Αιγηίδας. Τα πετρώματα αυτά διακόπτονται στα σημεία δράσης των ηφαιστείων από νεότερα ηφαιστειακά.

Πότε όμως έγινε αυτή η μεταμόρφωση; Για το θέμα υπάρχουν διιστάμενες απόψεις με πολλούς επιφανείς γεωλόγους να υποστηρίζουν την κάθε άποψη. Άλλοι θεωρούν ότι η μεταμόρφωση άρχισε πριν 600 εκατομ. χρόνια (προκάμβριο), άλλοι στον

παλαιοζωικό αιώνα (δεβόνια περίοδος πριν 350 εκατομ. χρόνια), άλλοι στο μεσοζωικό αιώνα (περίοδος τριαδικού πριν 200 εκατομ. χρόνια ή κρητιδικού πριν 60 εκατομ. χρόνια ), τότε που άρχισε η ανάδυση της ξηράς από τη θάλασσα. Άλλοι τέλος μιλούν για ακόμα παλαιότερες εποχές.

Παλιά πετρώματα 450 εκατομ. ετών βρίσκουμε στη Χίο, ενώ στις Κυκλάδες βρίσκουμε πετρώματα του Μεσοζωικού και Καινοζωικού αιώνα, ηλικίας από 200 εκατ. ετών και έπειτα. Στη Μήλο τα παλιότερα πετρώματα έχουν ηλικία από 35- 65 εκατομ. Χρόνια.

Πυριγενή πετρώματα

Τα πετρώματα αυτά προέρχονται από το πυρ, τη φωτιά από τα έγκατα της γης ή αλλιώς απ' το ρευστό μάγμα που βρίσκεται δεκάδες χιλιόμετρα κάτω στο βάθος της γης. Λέγονται και μαγματογενή ή εκρηξιγενή. Διακρίνονται σε πλουτώνια και ηφαιστειογενή.

α) Τα πλουτώνια στερεοποιήθηκαν αργά μέσα στο φλοιό της γης γι' αυτό και παρουσιάζονται κρυσταλλικά. Πλουτώνια είναι ο γρανίτης, ο περιδοτίτης, ο σερπεντίνης, ο διορίτης, ο γάββρος, ο πορφυρίτης.

β) Τα ηφαιστειογενή στερεοποιήθηκαν απότομα στην επιφάνεια της γης και ή αποτελούνται από άμορφη μάζα μέσα στην οποία βρίσκονται κρύσταλλοι ορυκτών (λιπαρίτης, τραχείτης, ανδεσίτης, δακίτης, βασάλτης) ή δίνουν μια άμορφη υαλώδη μάζα ( οψιδιανός, κίσσηρη , περλίτης).

Τηνιακός γρανίτης στη Σπάρτη

Από γρανίτη της Τήνου πιστεύεται ότι κατασκευάστηκαν οι μονόπετροι κίονες της Σπάρτης, της Μεγαλοπόλεως κ. α. Ο γρανίτης της Δήλου χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους για την κατασκευή βάθρων και κιόνων των διαφόρων μνημείων. Γνωστά είδη γρανίτη είναι της Δήλου, της Τήνου, της Σίφνου, της Σερίφου, της Νάξου , της Μυκόνου, της Ίου, της Ανάφης κ. α. Η Σφίγγα στην Αίγυπτο κι άλλα μνημεία είναι από γρανίτη. Είναι το πιο διαδεδομένο πυριγενές πέτρωμα .

Ο γρανίτης περιλαμβάνει τα ορυκτά χαλαζία, άστριο και μαρμαρυγία που τα διακρίνει κανείς σε μικρούς κρυστάλλους. Αν ο γρανίτης παγώσει και στερεοποιηθεί όχι στο εσωτερικό της γης , αλλά κατά την έξοδό του, τότε λέγεται ρυόλιθος και ρυόλιθους βρίσκουμε στην Αντίπαρο (το όνομα αυτού του ρυόλιθου είναι λιπαρίτης)

Με τους γρανίτες συνδέονται θειούχα μεταλλεύματα (σιδηροπυρίτης, σφαλερίτης, γαληνίτης).

Γρανίτης και Κολυμπήθρες της Πάρου

Στη Νάουσα της Πάρου , ένας όγκος γρανιτών κατεβαίνει στη θάλασσα. Ο αέρας που χτύπαγε την άμμο και το νερό πάνω στο σώμα του τον κατάφαγε και τον γέμισε τρύπες και κοιλώματα, σαν μικρές και μεγάλες κολυμπήθρες. Έτσι έγιναν οι περίφημες Κολυμπήθρες που πάνε τώρα οι νεότεροι να τις καταστρέψουν με την τάση τους να μη λογαριάζουν τις σπάνιες ομορφιές της φύσης, που χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια να γίνουν. Οι Κολυμπήθρες είναι τόπος σπάνιας ομορφιάς, στο σχολικό βιβλίο της γεωλογίας υπάρχει φωτογραφία του τοπίου για να καταδειχτεί η αιολική διάβρωση και το τοπίο έγινε θέμα γραμματοσήμου.

Πάνω στο λόφο με τους βράχους αυτούς , που λέγεται Κουκουναριές, βρέθηκε μυκηναικό ανάκτορο και άλλα σπουδαία αρχαιολογικά ευρήματα. Ανεβαίνοντας το λόφο για τις Κουκουναριές συναντάς βράχους με χαραγμένα σχέδια από ανθρώπινο χέρι (βραχογραφίες).

Το φαινόμενο αυτό του ανοίγματος "κολυμπηθρών" στο γρανί τη ή το σχιστόλιθο σε μικρότερη έκταση θα το συναντήσουμε και σε πολλά άλλα νησιά των Κυκλάδων.

Περιδοτίτης

Ο περιδοτίτης είναι ηφαιστειακό πέτρωμα που σε πολλά νησιά έχει

εξαλλοιωθεί ( έχει μεταμορφωθεί, έχει αλλάξει με χημικές διαδικασίες) σε σερπεντίνη. Στα νησιά του Αιγαίου τα πετρώματα αυτά είναι λίγα και καταλαμβάνουν μικρές εκτάσεις. Αποτελείται κυρίως από κρυσταλλικούς κόκκους του ορυκτού ολιβίνη μαζί με άλλα ορυκτά.

Σερπεντίνης (οφείτης)

Σερπεντίνης υπάρχει σε μερικά νησιά από τη μεταμόρφωση του περιδοτίτη, όπως είπαμε. Στην ανατολική και νότια Πάρο βρίσκεται σε ορισμένες ποσότητες. Πολλές φορές παρουσιάζεται ανακατεμένος με ασβεστόλιθο, οπότε αποτελεί τον οφειτασβε στίτη. Οφειτασβεστίτης είναι το πράσινο μάρμαρο της Τήνου. Σε μερικούς τόπους ο σερπεντίνης είναι πολύ όμορφος και χρησιμοποιείται για ορισμένες κατασκευές, όπως βάθρα αγαλμάτων και κτιρίων κ.λ.π. Στην Πάρο δεν χρησιμοποιείται, μπορούσε όμως να πλουτίσει τις συλλογές των σχολείων.

Τα όμορφα χρώματα του σερπεντίνη άσκησαν μια έλξη στους αρχαίους Κυκλαδίτες κι έτσι διαλέχτηκε για διακόσμηση και

κοσμήματα. Από την Τήνο έπαιρναν μεγάλες ποσότητες. Σπάνια χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή ειδωλίων.

Το όνομά του το οφείλει στο πρασινοκίτρινο χρώμα του που θυμίζει φίδι (serpent=ερπετό). Γι' αυτό παλιότερη ονομασία του είναι οφείτης.

Πορφυρίτης

Στον πορφυρίτη διακρίνουμε μια μάζα μικροκρυσταλλική, μέσα στην οποία βρίσκονται μεγαλύτεροι κρύσταλοι. Παρουσιάζονται σαν πετρώματα σκληρά, άστρωτα και με διάφορα χρώματα.

Οψιδιανός με το βαρύ παρελθόν

Οψιδιανός υπάρχει στη Μήλο, στη Σαντορίνη και σε μικρά ποσά στην Αντίπαρο. Είναι πέτρωμα χωρίς κρυστάλλους, σαν γυαλί, με μεγάλη σκληρότητα, που όταν σπάει δίνει κομμάτια με κοφτερές επιφάνειες. Έχει συγγένεια με τον περλίτη, γιατί κι αυτός είναι μάγμα που ψύχεται στην επιφάνεια και δίνει όψη γυαλιού.

Καμιά άλλη πέτρα δεν σχετίζεται τόσο με την ιστορία των Κυκλάδων και της Ελλάδας γενικότερα, εκτός ίσως απ' το μάρμαρο. Τον χρησιμοποίησαν οι πρώτοι κάτοικοι των νησιών σαν εργαλείο και όπλο. Σπουδαίοι μάστορες της εποχής έφτιαξαν ξυράφια, μαχαίρια, αγγίστρια, ξύστρες, λεπίδια, σουβλιά, τρυπάνια, αγγίστρια, καμάκια και πολλά άλλα. Γεννήθηκε απ' τη λάβα των ηφαιστείων και βγήκε σε μεγάλη ποσότητα και καλή ποιότητα στη Μήλο, που έγινε για το λόγο αυτό μεγάλο και φημισμένο κέντρο εμπορίου αυτής της μαγικής πέτρας.

Οψιδιανός όχι τόσο καλής ποιότητας υπάρχει και στην Αντίπαρο, στη Θήρα, στη Νίσυρο και σε άλλα νησιά. Στο χωριό που ανέσκαψαν Άγγλοι αρχαιολόγοι στο Σάλιαγκο βρήκαν εκατοντάδες εργαλεία από οψιδιανό.Το χωριό αυτό είναι της Νεολιθικής εποχής, το αρχαιότερο των Κυκλάδων. Τα χωριά στη Χαλανδριανή της Σύρου και στη Φυλακωπή της Μήλου είναι νεότερα, είναι χωριά του Κυκλαδικού πολιτισμού. Οι άνθρωποι τώρα έχουν περάσει στην εποχή του χαλκού, του πρώτου μετάλλου στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι εγκαταλείπεται η πέτρα μόλις βρέθηκε το μέταλλο. Περνούν αιώνες για να συμβεί αυτό, αλλά βλέπουμε και στον αιώνα μας ακόμα να χρησιμοποιούμε πέτρες π.χ. ανεμόμυλοι στις Κυκλάδες, μαρμάρινα γουδιά, μαρμάρινες ή γρανίτινες πέτρες λιοτριβιών.

Στα χώματα των Κυκλάδων, αλλά και άλλων νησιών και άλλων τοποθεσιών βρίσκει κανείς απολεπίσματα οψιδιανού ή θραύσματα παλιών εργαλείων και όπλων. Αν είναι τυχερός, μπορεί να βρει απείραχτη λεπίδα κι ας πέρασαν 4.000 χρόνια και περισσότερα.

Απ' το ηφαίστειο στον ανεμόμυλο

Τη μυλόπετρα της Μήλου, στη γλώσσα των γεωλόγων τη λένε τραχείτη, γιατί πράγματι έχει τραχειά επιφάνεια. Βγήκε απ' τη λάβα των ηφαιστείων και ψύχθηκε στην επιφάνεια της γης. Την έφερναν απ' το νησί της Αφροδίτης και την κόλλαγαν με άλλα κομμάτια για να τη συναρμολογήσουν στον ανεμόμυλο. Μικρά κομμάτια τα έπαιρναν μαστόροι κι έφτιαχναν χειροκίνητους μύλους και γουδιά, για να αλέθουν διάφορα προιόντα.

Η μυλόπετρα ερχότανε κυρίως από τη Μήλο, την Κίμωλο και την Πολύαιγο. Υπήρχε και στη Μικρά Ασία , αλλά ήταν δυσκολότερη στην κατεργασία. Είναι ηφαιστειογενές πέτρωμα και μοιάζει σαν σφουγγάρι της θάλασσας. Περιέχει κυρίως διοξείδιο του πυριτίου.

Για να γίνει η πέτρα του μύλου έπαιρναν μικρά κομμάτια και τα συναρμολογούσαν. Μετά τα κολλούσαν με γύψο και τα στερέωναν με δυο σίδερα γύρω-γύρω ( στεφάνια). Στο μύλο υπήρχε η κάτω μυλόπετρα (καταριά) που ήταν ακίνητη και η πάνω (παναριά) που ήταν συνδεδεμένη με τον άξονα του μύλου και γύριζε. Ανάλογη με τη δουλειά του μύλου και την ποιότητα του υλικού ήταν και η διάρκεια της μυλόπετρας (μερικά χρόνια).

Στο βιβλίο των Ζαφείρη Βάου και Στέφανου Νομικού ( Οι Ανεμόμυλοι στις Κυκλάδες) υπάρχουν πολλά πολύ διαφωτιστικά για τις μυλόπετρες και τα ορυχεία μυλόπετρας της Μήλου. Τις ιδιότητες της πέτρας αυτής φαίνεται τις είχαν ανακαλύψει από τα χρόνια του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Στο τελευταίο κεφάλαιο υπάρχουν ακόμα λίγα στοιχεία για τους ανεμόμυλους.

Ανδεσίτης, δακίτης, βασάλτης στις λάβες

Τα τρία αυτά πετρώματα θα τα συναντήσουμε στη Σαντορίνη και ιδιαίτερα στις λάβες που ξεχύθηκαν τελευταία και δημιούργησαν τα νησιά Παλιά Καμμένη και Νέα Καμμένη (Ηφαίστειο). Οι ξερολιθιές της Σαντορίνης δεν είναι από σχιστόλιθο και μάρμαρο, όπως στα άλλα νησιά. Είναι από ηφαιστειακά πετρώματα. Σπίτια, και άλλα κτίσματα είναι από υλικό ηφαιστειακό. Οι πέτρες στα χωράφια είναι αυτές που πετάχτηκαν από τα ηφαίστεια. Ξεχωρίζουν με το σκούρο τους χρώμα.

Παρόμοια πετρώματα υπάρχουν στη Μήλο και Κίμωλο. Στα άλλα νησιά θα βρούμε σποραδικά και προέρχονται από φλέβες πυριγενών πετρωμάτων μικρής έκτασης.

Ειδικότερα ανδεσίτη θα βρούμε στη Μήλο και Σαντορίνη και στα νησιά του ηφαιστειακού τόξου του Αιγαίου.

Δακίτες θα βρούμε στη Μήλο και Σαντορίνη.Ο βασάλτης συγκροτείται από αστρίους, πυροξένους και

κεροστίλβη (με ή χωρίς ολιβίνη). Έχει συνήθως πόρους και μεγάλη πυκνότητα κόκκων. Το χρώμα του είναι γκρίζο, μαύρο και κάποτε

κόκκινο ή καστανό. Από βασάλτη είναι ο ηφαιστειογενής σκόπελος της Μήλου με το όνομα Γλαρονήσι.

Ελαφρόπετρα για την καθαριότητα

Το γεωλογικό όνομα της ελαφρόπετρας είναι κίσσηρη. Πετάχθηκε κατευθείαν από τα ηφαίστεια σε ώρα έκρηξης. Ταξίδεψε μέσα στη θάλασσα, αφού επιπλέει στο νερό και αποτέθηκε στις παραλίες των νησιών.Οι παλιοί Κυκλαδίτες , αλλά και άλλοι, την χρησιμοποίησαν σαν ξύστρα για την καθαριότητα του δέρματος. Οι πιο νέες ελαφρόπετρες πρέπει να είναι ηλικίας μερικών δεκάδων ως μερικών χιλιάδων ετών και προέρχονται από το ηφαίστειο της Σαντορίνης. Ελαφρόπετρες θα βρούμε σε κάθε παραλία νησιού.

Υλικό για το τσιμέντο

Η θηραική γη, της ίδιας σύστασης περίπου με την κίσσηρη, αλλά σε λεπτότερο διαμερισμό, βγήκε απ' το ηφαίστειο της Σαντορίνης , όπου για χρόνια λειτούργησαν εκεί μέχρι πρόσφατα ορυχεία. Την θηραική γη, με το όνομα ποζουλάνη, τη χρησιμοποίησαν για μονωτικό και στη βιομηχανία τσιμέντου.

Από θηραική γη (μίγμα με ασβέστη) είναι φτιαγμένος ο κυματοθραύστης του λιμανιού της Σύρου και οι προκυμαίες των λιμανιών του Πειραιά, της Πάτρας και του Ναυπλίου. Μακρό χρονοι αγώνες έγιναν στην τουριστική Σαντορίνη για να σταματήσει η εκμετάλλευση και η καταστροφή του τοπίου. Τελευταία σταμάτησε η λειτουργία των ορυχείων, αλλά τα σκαψίματα και οι πληγές θα φαίνονται πολλά χρόνια.

Η Θήρα , η Θηρασία και το Ασπρονήσι είναι νησιά σκεπασμένα από θηραική γη. Το πέτρωμα αυτό το βρίσκουμε και στη Μήλο.

Η ελαφρόπετρα, η θηραική γη και σποδός από άλλα συστατικά είναι που σκέπασε την πόλη του Ακρωτηρίου σε σταχτί σάβανο πολλών μέτρων.

Τη θηραική γη θα τη δούμε και ως ιζηματογενές πέτρωμα, αφού κατακάθεται μετά την έξοδο απ' το ηφαίστειο και σχηματίζει εκτεταμένα στρώματα (ηφαιστειακά ιζήματα).

Προσοχή στη ζαχαρόπετρα!

Ο περλίτης βγήκε κι αυτός από τα ηφαίστεια. Είναι σταχτίς και υαλώδης. Στη Μήλο λέγεται ζαχαρόπετρα και όποιος ξένος καθίσει στη ζαχαρόπετρα αυτή, λένε, ότι παντρεύεται μια κοπέλλα από το νησί. Το πέτρωμα αυτό κατά την περίοδο του Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε σχεδόν αποκλειστικά στη Μήλο για τις ανάγκες της

οικοδομής. Φτωχόσπιτα, αρχοντικά, θόλοι, καμπαναριά, τάφοι χτίστηκαν από περλίτη.

Οι νοικοκυρές με σκόνη από περλίτη γυάλιζαν τα κατσαρολικά τους.Ο περλίτης χρησιμοποιείται σαν καλό μονωτικό για οικοδομές και τελευταία στην γεωργία στα θερμοκήπια. Περλίτης υπάρχει στην Αντίπαρο και στο Δεσποτικό, όπου λειτούργησαν πριν εκατομμύρια χρόνια ηφαίστεια και στη Σαντορίνη.

Στη Μήλο και Κίμωλο έγινε εκμετάλλευση τουηφαιστειακού αυτού πετρώματος και στη Μήλο συνεχίζεται.

Ιζηματογενή πετρώματα

Τα πετρώματα αυτά παράχθηκαν με τον τεμαχισμό άλλων πετρωμάτων και τα νερά τα μετέφεραν σε χαμηλότερους τόπους (μηχανικά ή κλαστικά ιζήματα). Άλλα σχηματίστηκαν από τα κατακάθια των ουσιών που ήταν διαλυμένες στο νερό (χημικά ιζήματα). Στα ιζηματογενή ανήκουν κι αυτά που προέρχονται από οργανικές ουσίες, φυτικές ή ζωικές (οργανογενή ιζήματα).Άλλα τέλος προέρχονται από τα αναβλήματα ηφαιστείων (ηφαιστειακά ιζήματα).

α) στα μηχανικά ιζήματα ανήκουν οι λατύπες, οι κροκάλες, τα χαλίκια, η άμμος, το χώμα, η ιλύς (λάσπη) και όσα προέρχονται απ' αυτά: λατυποπαγή, κροκαλοπαγή, ψαμμίτες, πηλίτες, αργιλλικά κ. ά.

β) στα χημικά ιζήματα ανήκουν το ορυκτό αλάτι, ο γύψος, οι ασβεστόλιθοι, οι δολομίτες.

γ) στα οργανογενή ιζήματα ανήκουν ο ασβεστόλιθος και το πετρέλαιο (ζωογενή), ο ανθρακίτης, ο λιθάνθρακας, ο λιγνίτης και η τύρφη(φυτογενή).

δ) στα ηφαιστειακά ιζήματα ανήκουν οι ηφαιστειακοί τόφφοι και η θηραική γη. Ηφαιστειακούς τόφφους θα βρούμε σε παχειά κι εκτεταμένα στρώματα στη Θήρα, τη Μήλο και την Κίμωλο.Για τη θηραική γη ήδη μιλήσαμε.

Τα ιζηματογενή πετρώματα έχουν μεγάλη σημασία για τη γεωλογία , λόγω της μεγάλης επιφανειακής τους εξάπλωσης, της γεωμετρικότητας των στρωμάτων τους, αλλά κυρίως λόγω των απολιθωμάτων που εγκλείουν . Με βάση τα απολιθώματα αυτά οι γεωλόγοι βρίσκουν την ηλικία των πετρωμάτων.

Στα ιζηματογενή πετρώματα βρίσκονται οι βωξίτες, που έχουν μεγάλη οικονομική σημασία για τη χώρα μας.

Αργιλικά πετρώματα Πρόκειται για ιζηματογενή πετρώματα με σπουδαία σημασία για

την πηλοπλαστική και πολλές άλλες δραστηριότητες του ανθρώπου. Η λάσπη που καθιζάνει στις εκβολές των ποταμών, στους βυθούς των

θαλασσών και των λιμνών σχηματίζει όταν αποξηρανθεί και στερεοποιηθεί πετρώματα που ονομάζονται αργιλικά. Το κύριο συστατικό τους είναι η άργιλος, που είναι ένωση οξειδίου του αργιλίου, και πυριτικού οξέος. Η άργιλος σχηματίζεται από τη διάβρωση και την αλλοίωση πετρωμάτων , όπως είναι οι γνεύσιοι και οι γρανίτες και ορυκτών, όπως οι άστριοι.

Αργιλικά πετρώματα είναι:α) Άργιλος. Η άργιλος ανακατεμένη με νερό σχηματίζει

εύπλαστη μάζα που όταν ψηθεί σε φούρνο γίνεται σκληρή και παίρνει χρώμα κιτρινωπό και κοκκινωπό. Γι αυτό η άργιλος χρησιμοποιείται στην αγγειοπλαστική.

β) Μπεντονίτης. Είναι άργιλος ακάθαρτη και περιέχει το ορυκτό μοντμοριλονίτη. Στην Ελλάδα εξορύσσεται στη Μήλο. Χρησιμοποιείται στην κεραμευτική, αγγειοπλαστική, στη φαρμακευτική, στη βιομηχανία καουτσούκ, χαρτιού, στα εντομοκτόνα, αποσμητικά, στην ηλεκτροτεχνία και αλλού.

γ)Καολίνης: Είναι μάζα εύθραυστη , με χρώμα λευκό ή υποκίτρινο. Είναι καθαρή άργιλος και χρησιμοποιείται για την κατασκευή πορσελάνης, τσιμέντου, ως χρωστική ύλη κ.α.

Στην Ελλάδα βρίσκεται στη Μήλο, Κίμωλο,Θήρα. Ο καολίνης συναντάται μέσα στα πυριγενή πετρώματα (ηφαιστίτες) και είναι καολίνης ηφαιστειακής προέλευσης. Στη Μήλο ο καολίνης εξαλλοιώθηκε σε πολλά τμήματα σε οπάλλιο (οπαλλίωση).

δ) Σαπουνόχωμα. Είναι άργιλος με υποκίτρινο ή υποπράσινο χρώμα. Απορροφά τις λιπαρές ουσίες και γι' αυτό χρησιμοποιείται για τον καθαρισμό μαλλίνων ή και του σώματος στα θαλάσσια λουτρά. Βρίσκεται στη Μήλο και Κίμωλο, και σε μικρές αλλά όχι και τόσο καθαρές ποσότητες σε άλλα νησιά (λ.χ. Πάρο). Άλλο της όνομα είναι σμηκτρίς γη.

ε) Πηλός. Είναι άργιλος ανακατεμένη με λεπτή χαλαζιακή άμμο και σιδηρούχες ουσίες.

στ)Αργιλικός σχιστόλιθος. Αποτελείται από άργιλο ανακατεμένη με κόκκους χαλαζία και οξείδια του σιδήρου. Παρουσιάζει χαρακτηριστική διάταξη κατά στρώματα.

ζ)Μάργες: Είναι άργιλος ανακατεμένη με ανθρακικό ασβέστιο. Στην Πάρο, αλλά και αλλού και στην Πελοπόννησο, λέγεται ασπριά, γιατί έχει άσπρο χρώμα και είναι έδαφος κατάλληλο για τα αμπέλια.

η) Κοκκινόχωμα: Το κοκκινόχωμα που βλέπουμε σε πολλά νησιά των Κυκλαδων και που διεθνώς λέγεται (terra rossa) προέρχεται από την αποσάθρωση των ασβεστόλιθων και χρησιμοποιήθηκε σαν πηλόχωμα για τις πήλινες κατασκευές.

Η μάνα του κρίνου Το λιοτρίβι της φύσης έτριψε τους γρανίτες, τους

ασβεστόλιθους, τα όστρακα, το χαλαζία και το σχιστόλιθο κι έφτιαξε αυτό το ξανθό πέτρινο αλεύρι, την άμμο. Τα ποτάμια και οι χείμαρροι

εκατομμύρια χρόνια τώρα μεταφέρουν απ' τα βουνά τα τρίμματα των βράχων. Τα πιο ελαφρά κατεβαίνουν προς τα χαμηλότερα μέρη. Το έργο της τριβής και της άλεσης, αλλά και της στίλβωσης το συνεχίζει το νερό της θάλασσας.

Η άμμος είναι απαραίτητη στις οικοδομικές εργασίες , στην παρασκευή των κονιαμάτων (αμμοκονίαμα, σοβάς κ. λ. π.) και στη βιομηχανία του γυαλιού.

Ο κρίνος της θάλασσας (Pancratium maritimum) ανθίζει μόνο στην άμμο. Στις παραλίες βρίσκει κανείς πολλά αμμόφιλα και αλόφιλα φυτά. Αν πάρουμε στη φούχτα ας άμμο από ένα κυκλαδονήσι θα βρούμε κυρίως α)τρίμματα μαρμάρων και ασβεστό λιθου, β) τρίμματα χαλαζία, γ) τρίμματα μαρμαρυγία και δ) τρίμματα οστράκων που παίρνουν το δρόμο να ξαναγίνουν πετρώματα.

Ψαμμίτες και πόρος των Κυκλάδων

Οι κόκκοι της άμμου όταν συγκολληθούν δίνουν σκληρό πέτρωμα, τον ψαμμίτη ή αμμόλιθο. Οι ψαμμίτες καλύπτουν το 20% της επιφάνειας της γης. Χρησιμοποιούνται για χαλίκια οδοστρωσίας ή για μυλόπετρες. Ένας τέτοιος ψαμμίτης έχει το όνομα , μυλίτης.

"Πόρος των Κυκλάδων": Είναι ψαμμίτης χονδρόκοκκος ασβεστιτικός που περικλείει πλήθος θαλασσίων οστράκων. Βρίσκεται στις ακτές και φτάνει σε ύψος 80 μ. από την επιφάνεια της θάλασσας. Τον βρίσκουμε στις Κυκλάδες, την Κρήτη, τη Λαυρεωτική.

Πολλοί ερευνητές ασχολήθηκαν με τον ψαμμίτη αυτό. Για την ηλικία του δεν υπάρχει συμφωνία, πάντως μπορούμε να θεωρούμε ότι είναι της Πλειοκαίνου εποχής (πάνω από 20 εκατομ. χρόνια πριν).

Ασπριά για τη μουσταλευριά

Η καλή ποιότητα της Κορινθιακής σταφίδας οφείλεται στα εδάφη της ασπριάς. Η καλή ποιότητα της μονεμβασιάς στην Πάρο που δίνει κρασί ονομασίας προέλευσης οφείλεται επίσης στην ασπριά. Το μυστικό της ασπριάς, εκτός από τη σύστασή της, είναι ότι κρατά το νερό.

Η ασπριά χρησιμοποιήθηκε και σαν δωματόχωμα, χώμα κατάλληλο για τις σκεπές των σπιτιών. Χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται και σήμερα στην παρασκευή της μουσταλευριάς! Μπαίνει στο μούστο για να σταματήσει η ζύμωση (να "κόψει"). Άλλοι όμως χρησιμοποιούν στάχτη. Σαν χώμα για τις σκεπές των σπιτιών χρησιμοποιήθηκε εκτός από την ασπριά και άλλο είδος πηλοχώματος από τα ιζήματα των νησιών. Το πηλόχωμα της Κιμώλου ονομάστηκε "Κιμωλία γη" και εξαγόταν για πολλά χρόνια από το νησί για διάφορες χρήσεις.

σκούνταυλοι για τα ρεβύθια

Από το χώμα της Σίφνου, αλλά και άλλων νησιών των Κυκλάδων κατασκευάστηκαν δεκάδες πήλινα αγγεία από τους πανάρχαιους καλλιτέχνες. Ο πηλός για να είναι σαν ζυμάρι εύπλαστος, πρέπει να έχει μπόλικη άργιλο, δηλαδή χώμα με άλατα του γνωστού μετάλλου, που λέγεται αλουμίνιο.Τότε δεν υπήρχε το πλαστικό και το γυαλί δεν ήταν εύκολο. Οι αγωγιάτες με μουλάρια και γαιδούρια κουβάλαγαν πήλινα δοχεία για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων.

Τα κιούπια, τα λαίνια, τις στάμνες, τα τσουκάλια. Άλλα δοχεία ήταν οι κουρκουνιές, το φυγουδάκι και οι σκούνταυλοι που έφτιαχναν τα ρεβύθια ψητά στο φούρνο. Άλλα πήλινα ήταν οι κυψέλες, οι καπνοδόχοι, οι λεκανίδες, τα σουρωτήρια, τα μικρά και μεγάλα πιθάρια.

Η τοποθεσία Τσουκαλιά της Πάρου οφείλει το όνομά της στους παλιούς πηλοπλάστες και στις Λεύκες υπήρχαν τα Τσουκαλάδικα, όπου τεχνίτες δούλευαν τον πηλό μέχρι το 1950.

Ένα είδος κοκκινόχωμα της Πάρου το χρησιμοποίησαν δεκαετίες οι νοικοκυρές για να κάνουν τον "πάτο του σπιτιού", πριν λίγα χρόνια που το πάτωμα του σπιτιού, αλλά και το δώμα (η σκεπή) ήταν από χώμα. Άλειφαν τα πατώματα με τη λάσπη του χώματος αυτού και για λόγους αισθητικούς, αλλά και γιατί για λίγες μέρες γινόταν το χώμα σκληρό, σαν ένα είδος τσιμέντου.

Αλλά απ' τα νησιά διακρίνεται περισσότερο η Σίφνος για τη σπουδαία παράδοση που έχει στην πηλοπλαστική. Την παράδοση αυτή τη διατηρεί μέχρι σήμερα.

Ψωμί και δόξα

Το χώμα γνώρισε τον ιδρώτα χιλιάδων ανθρώπων που το καλλιέργησαν χιλιάδες χρόνια και τους έδωσε ψωμί και πολύτιμα προιόντα για την τροφή τους. Στα χωράφια προέρχεται από το τρίψιμο και το κομμάτιασμα του γνεύσιου, των μαρμάρων και του ασβεστόλιθου και άλλων πετρωμάτων που ξεκίνησαν την ιστορία τους σαν βράχος κι έγιναν με τον καιρό, το νερό και τον άνεμο χώμα και κατρακύλησαν από ψηλά προς τα κάτω. Ο ασβεστόλιθος έδωσε με την αποσάθρωσή του κοκκινόχωμα, αλλού όμως ανακατεύτηκε με άργιλο κι έδωσε ασπριά κι αλλού έγινε άμμος και την παρέσυραν τα νερά μέχρι τις παραλίες. Στη Πάρο τα χωράφια που έχουν χώμα απ' την αποσάθρωση του γνεύσιου και του σχιστόλιθου τα λένε ψαρόγες.

Στα σπλάχνα του χώματος τάφηκαν και κρύφτηκαν πολύτιμες μαρτυρίες του παρελθόντος και αριστουργήματα της τέχνης. Έτσι τα βρίσκει σήμερα η αρχαιολογική σκαπάνη. Πριν ένα χρόνο βρέθηκε στην Πάρο η όμορφη Γοργώ με τα φίδια κι εκτίθεται τώρα στο Μουσείο του νησιού. Μέσα στα σπλάγχνα του χώματος

φυλάχτηκαν στοργικά τα Κυκλαδικά ειδώλια , το καύχημα και το αίνιγμα του Κυκλαδικού Πολιτισμού.

Ασβεστόλιθοι και πέτρες στα νεφρά

Οι ασβεστόλιθοι σχηματίζονται από ανθρακικό ασβέστιο και λιγότερο ανθρακικό μαγνήσιο που είναι διαλυμένα στα νερά και κατακαθίζουν στον βυθό. Γι' αυτό λέμε ότι αποτελούν ιζήματα χημικά και υπάγονται στα ιζηματογενή πετρώματα. Ένα είδος παρόμοιου κατακαθιού σχηματίζεται στο τσουκάλι της κουζίνας από τα άλατα του νερού, αλλά και στους σωλήνες της ύδρευσης που κάποτε φράζουν ακριβώς απ' αυτά τα κατακάθια. Αυτά τα άλατα είναι που κάθονται στα νεφρά και στη χολή και χρειάζεται κάποτε ιατρική επέμβαση.

Οι ασβεστόλιθοι περιέχουν πάνω από 80% ανθρακικό ασβέστιο. Κατέχουν γύρω στο 15 με 20 % της μάζας των πετρωμάτων που βρίσκονται επιφανειακά στον πλανήτη μας.

Η ασβεστόπετρα που χρησιμοποιήθηκε για την παραγωγή ασβέστη σ' όλα τα νησιά των Κυκλάδων είναι ασβεστόλιθος.

Το μάρμαρο προέρχεται από μεταμορφωμένο ασβεστόλιθο. Τα μάρμαρα της Πάρου έγιναν από την αρχαιότητα γνωστά. Γνωστό επίσης είναι το μάρμαρο της Τήνου(πράσινο) και της Άνδρου (με κίτρινες κηλίδες). Το μάρμαρο της Τήνου, όπως είδαμε, είναι ανακατεμένο με σερπεντίνη (οφειτασβεστίτης).

Ο ασβεστόλιθος που σχηματίζεται στα γλυκά νερά και κοντά στις πηγές είναι πορώδης, μαλακός και εύθρυπτος και λέγεται τραβερτίνης.

Ο πωρόλιθος (ή πουρί) είναι μια περίπτωση τραβερτίνη με χρώμα υποκίτρινο ή υπότεφρο και χρησιμοποιήθηκε ως δομικό και διακοσμητικό υλικό. Οι βάσεις του Παρθενώνα και του Θησείου είναι από πωρόλιθο. Ο ναός του Πυθίου Απόλλωνα στην Πάρο έχει σαν υλικό θεμελίωσης πωρόλιθο. Επίσης πωρόλιθους συναντούμε στην Εκατονταπυλιανή της Πάρου και σ' άλλα Κυκλαδικά κτίσματα παλιά και καινούρια. Πωρόλιθοι λατομούνταν σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και από τις Κυκλάδες στην Κίμωλο.

Ο λιθογραφικός ασβεστόλιθος, με λευκό ή κίτρινο χρώμα αποτελείται από πολύ λεπτούς κόκκους. Σχίζεται εύκολα σε πλάκες και χρησιμοποιείται στη λιθογραφία. Τέτοιος ασβεστόλιθος βρίσκεται στη Νάξο.

Ασβεστόλιθοι απο κοχύλια : Τα όστρακα θαλάσσιων οργανισμών δίνουν τελικά πέτρωμα από ανθρακικό ασβέστιο (ασβεστόλιθο). Ένα είδος παρόμοιου ασβεστόλιθου είναι η κρητίς (κιμωλία) με χιονόλευκο χρώμα. Η κρητίς πήρε από την Κρήτη, όπου βρέθηκε σε μεγάλες ποσότητες, το όνομά της και έγινε νονά της κρητιδικής περιόδου του μεσοζωικού αιώνα, λόγω των στρωμάτων που σχηματίστηκαν την περίοδο αυτή (χονδρικά πριν 100 εκατομ. χρόνια). Το άλλο όνομα της κρητίδος είναι κιμωλία και νονά της

κιμωλίας είναι η Κίμωλος, όπου βρίσκεται σε μικρά ποσά. Η "Κιμωλία γη" όμως δεν είναι ασβεστόλιθος, αλλά αργιλικό πέτρωμα που εξαγόταν από το νησί για τον καθαρισμό ενδυμάτων και άλλες χρήσεις (σμηκτρίς γη).

Στις παραλίες θα βρούμε πέτρες που πάνω τους έχουν εναποτεθεί όστρακα . Αυτά συγκολούνται μεταξύ τους με ένα εί δος ασβεστολιθικής τσιμεντόκολλας και δίνουν στο τέλος ασβεστό λιθο.

Ο ωολιθικός ασβεστόλιθος είναι μια περίπτωση ασβεστόλιθου που έχει εναποτεθεί σε μικρά μπαλλάκια που θυμίζουν αυγά μικρού μεγέθους.

Με τη μορφή φακών μέσα στον ασβεστόλιθο βρίσκουμε φλέβες πυριτόλιθου (κερατόλιθος ή τσακμακόπετρα).

Χαλίκια ασβεστόλιθου χρησιμοποιούμε για το μπετόν, για επίστρωση των δρόμων πριν την ασφαλτόστρωση, αν και τελευταία χρησιμοποιούνται κομμάτια μαρμάρου με την ονομασία 3Α.

Ασβεστόλιθοι και καμίνια

Ο πλούτος των νησιών σε ασβεστολιθικά πετρώματα και μάρμαρα έδωσε και τον πλούτο του ασβέστη και τη συνήθεια του ασβεστώματος των σπιτιών (στην Πάρο λέγεται γαλάκτισμα) και των διακένων των δρόμων ανάμεσα στις πλάκες. Ο ασβέστης έγινε οικιακή βιοτεχνία και σχεδόν κάθε σπίτι είχε στέρνα ή πήλινα δοχεία που έσβηνε ασβέστη (γίνεται χημική αντίδραση του οξειδίου του ασβεστίου που έγεται άσβηστος ασβέστης με το νερό). Ο άσβηστος ασβέστης λαμβάνεται από τον ασβεστόλιθο μετά την πύρωσή του στα καμίνια.

Σ' όλα τα νησιά υπάρχουν ακόμα λείψανα αυτών των καμινιών, όπου δυστυχώς ρίχτηκαν μέσα και πολύτιμα μάρμαρα με επιγραφές ή με παραστάσεις. Τα καμίνια λοιπόν προξένησαν και σημαντικές ζημιές στον αρχαιολογικό πλούτο των νησιών.

Στις Κυκλάδες υπάρχουν πολλές τοποθεσίες με το όνομα Καμίνι ή Καμίνια που μαρτυρούν τη δράση τους πριν κάποιες δεκαετίες.

Οι ανοιχτοί λάκκοι όπου σβηνόταν ο ασβέστης υπήρξαν πρόξενοι πολλών ατυχημάτων στα νησιά μας.

Σήμερα ο ασβέστης έρχεται σε σάκκους έτοιμος για χρήση.

Ηφαιστειακά ιζήματα

Θηραϊκή γη: Τη συναντήσαμε ήδη στα ηφαιστειακά πετρώματα.Ηφαιστειακοί τόφοι: Οι τόφφοι είναι αναβλήματα ηφαιστείων

(λιθάρια, άμμος, σποδός) που συνδέονται με ορυκτή ύλη. Στις Κυκλάδες που έδρασε το ηφαιστειακό τόξο του Αιγαίου βρίσκουμε τέτοιους τόφφους σε παχειά κι εκτεταμένα στρώματα, όπως στη Θήρα και τη Μήλο. Γνωστός είναι ο τόφφος Πουρί της Κιμώλου, που χρησιμοποιήθηκε για λίθους οικοδομής (γλυφάρια).

Τα σπήλαια και οι πρώτοι άνθρωποι

Τα σπήλαια δεν ενδιαφέρουν μόνο τον τουρισμό και τη γεωλογία, αλλά το ίδιο την αρχαιολογία και την ιστορία. Δίπλα απ' το σπήλαιο του Δυρού στη Μάνη, τα τελευταία χρόνια δημιουργήθηκε θαυμάσιο μουσείο προιστορίας από τα ευρήματα του σπηλαίου. Στα περισσότερα σπήλαια των Κυκλάδων βρέθηκαν λείψανα προιστορικής εποχής και στο μέλλον ίσως να έχουμε μια καλύτερη πληροφόρηση γύρω απ' το θέμα αυτό. Ο ασβεστόλιθος των Κυκλάδων για μερικές δεκάδες εκατομμύρια χρόνια φαγώθηκε σιγά σιγά από τα νερά και έτσι δημιουργήθηκαν θαυμάσια σπήλαια με σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Η Ελλάδα είναι η χώρα με το μεγαλύτερο αριθμό σπηλαίων εξαιτίας ακριβώς των ασβεστολιθικών εδαφών της, αλλά και της "χορευτικής διάθεσης" του υπεδάφους στα εκατομμύρια χρόνια που πέρασαν (ηφαιστειότητα, σεισμικότητα).

Στην αρχή μπορεί να έχουμε ένα ρήγμα που ενθαρρύνει την κίνηση των νερών και μετά το νερό μέσα σε εκατομμύρια χρόνια τρώει τον ασβεστόλιθο και δημιουργεί τρύπες, καταβόθρες, σήραγγες, δηλαδή το σπήλαιο. Τα φαινόμενα αυτά ονομάστηκαν καρστικά , από την πόλη Καρστ της Γιουγκοσλαβίας, όπου πρωτομελετήθηκαν.

Ας δούμε όμως τα πιο ενδιαφέροντα Κυκλαδικά σπήλαια με την ελπίδα ότι θα έχουμε εκπλήξεις στο μέλλον και μπορεί κάποτε να βρούμε κάτι ανάλογο με το σπήλαιο του Δυρού στη Μάνη:

Σπήλαιο του Αλαδινού στην Άνδρο.Σπήλαιο της Αντιπάρου σε απόσταση 10 περίπου χιλιομέτρων

από την πόλη.Σπήλαιο στη Δρυοπίδα της Κύθνου (Καταφύκι).Σπήλαια στην Ηρακλειά (Σπήλαιο των Σταλακτιτών ή του Αγίου

Ιωάννου και Σπηλιά του Κύκλωπα).Σπήλαιο των Δαιμόνων στην Πάρο.Σπήλαιο στη Σέριφο, στον Κουταλά (Μαύρα Βολάδια).Σπήλαιο στο Φιλώτι της Νάξου σε υψόμετρο 600 μέτρων

(Διός, Ζα ή Βακχίδων).Σπήλαιο της Χρυσοσπηλιάς στη Φολέγανδρο.

Πολλά από τα σπήλαια αυτά περιγράφονται στο βιβλίο της Άννας Πετροχείλου. Υπάρχουν και άλλα σπήλαια που ακόμα δεν έχουν ερευνηθεί και αξιοποιηθεί και δεν αποκλείεται κάποια έκπληξη στο μέλλον. Ήδη την ώρα που γράφονται οι γραμμές αυτές (1996) βρέθηκε σπήλαιο στην Απολλωνία της Σίφνου που θυμίζει βάραθρο και είναι πλούσιο σε σταλακτίτες και σταλαγμίτες.

Στην Πάρο το Σπήλαιο των Δαιμόνων σε λόφο στο κέντρο του νησιού έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των αρχαιολόγων γιατί φαίνεται υπάρχουν ευρήματα παλαιολιθικά, αλλά τίποτε δεν έχει

επισήμως ανακοινωθεί, ούτε και υπάρχει κάποια προστασία ή σκέψη για αξιοποίηση.

Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές

"Μέσα στις θαλασσινές σπηλιές υπάρχει μια δίψα, υπάρχει μια αγάπη, υπάρχει μια έκσταση" κατά τον Σεφέρη. Κυρίως όμως υπάρχει πλούτος μιας σπάνιας ομορφιάς. Τις θαλασσινές σπηλιές τις ανοίγουν το θαλασσινό νερό με τη δύναμη των κυμάτων και ο άνεμος. Η Μήλος μπορεί να υπερηφανεύεται για τα καταπληκτικά ενάλια σπήλαια που διαθέτει, οφειλόμενα και στο είδος των πετρωμάτων που διαβρώνει το κύμα. Εδώ έχουμε ηφαιστειακούς τόφφους, γι' αυτό και τα σχήματα παρουσιάζουν ποικιλία. Είναι η ονομαστή Σπηλιά του Παπάφραγκα, η Σμαραγδένια Σπηλιά (κάτι λέει και το όνομα) το Κλέφτικο και άλλες πολλές.

Στην Πάρο μια σπηλιά θαλασσινή ανοιγμένη στον ασβεστόλιθο στα δυτικά της Παροικιάς, είναι κατά την παράδοση η σπηλιά του Αρχίλοχου. Σ' όλα τα νησιά θα βρούμε σπηλιές της θάλασσας, που είναι καταφύγια της φώκιας και των πουλιών.

Μεταμορφωμένα πετρώματα

Τα μεταμορφωμένα πετρώματα (ή κρυσταλλοσχιστώδη) σχηματίστηκαν από άλλα, ιζηματογενή και πυριγενή που βούλιαξαν στη γη και με την επίδραση μεγάλης πίεσης και θερμοκρασίας έλυωσαν και ανεβαίνοντας ψήχθηκαν και ξαναστε ρεοποιήθηκαν. Τα σπουδαιότερα είναι οι φυλλίτες, οι σχιστόλιθοι, οι γνεύσιοι και τα μάρμαρα.

Η μεταμόρφωση των πετρωμάτων στην Ελλάδα αναπτύσσεται σε δύο μεγάλες περιοχές.

Η μια είναι της νοτιοανατολικής Ελλάδας και η άλλη της βορειοανατολικής.

Η πρώτη που μας ενδιαφέρει εκτείνεται από την Αττική προς τη νότια Εύβοια και περιλαμβάνει τις περισσότερες Κυκλάδες (Αττικοκυκλαδική περιοχή). Η περιοχή αυτή προχωρεί προς τα νησιά Νικαριά και Σάμο μέχρι τη Μικρά Ασία (Καρία και Λυδί α).

Τα μεταμορφωμένα πετρώματα της Αττικοκυκλαδικής περιοχής σχηματίστηκαν κυρίως από τα ιζηματογενή των θαλασ σών με την επίδραση του μάγματος που ανέβαινε διάπυρο προς τα πάνω εξαιτίας της κίνησης της λιθόσφαιρας.

Οι περισσότερες Κυκλάδες έχουν πολλά μεταμορφωμένα πετρώματα. Αυτό γιατί πριν αναδυθεί η στεριά από τη θάλασσα, ο βυθός της θάλασσας συγκέντρωνε επί εκατομμύρια χρόνια ιζήματα από παραπλήσιες στεριές και από ηφαίστεια.

Τα ιζήματα αυτά βρέθηκαν κάτω από μεγάλη πίεση εξαιτίας της σύγκλισης των λιθοσφαιρικών πλακών Αφρικής και Ευρασίας. (Να μην ξεχνούμε ότι είμαστε κοντά στο όριο της σύγκλισης). Οι φοβερές τριβές που αναπτύχθηκαν έλυωσαν τα ιζήματα και με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκαν κυανοσχιστόλιθοι (Τήνος, Σύρος).

Στους κυανοσχιστόλιθους τη Σύρου ανακαλύφθηκε το 1845 το ορυκτό γλαυκοφανής.

Άλλα ιζήματα τα συνάντησε το αναδυόμενο μάγμα και έγινε μεταμόρφωση εξαιτίας κυρίως της μεγάλης θερμοκρασίας, οπότε δημιουργήθηκαν πρασινοσχιστόλιθοι. Πρασινοσχιστόλιθους βρί σκουμε σε περιορισμένη κλίμακα στις Κυκλάδες.

Η μεταμόρφωση μπορεί να δημιουργήσει ανάλογα με τις συνθήκες:

α) φυλλίτες (χαμηλός βαθμός μεταμόρφωσης)β) σχιστόλιθους (ενδιάμεσος βαθμός μεταμόρφωσης) καιγ) γνεύσιους (υψηλός βαθμός μεταμόρφωσης).

Η μεταμόρφωση του ασβεστόλιθου έδωσε μάρμαρα, η μεταμόρφωση του γρανίτη έδωσε γνεύσιους και η μεταμόρφωση αργιλλοπυριτικών πετρωμάτων έδωσε σχιστόλιθους. Βεβαίως υπάρχουν και οι ενδιάμεσες μορφές όπως γνευσιοσχιστόλιθοι, γνευσιογρανίτες κ. λ. π.

Εξαιτίας της μεταμόρφωσης η πετρογραφική σύσταση της περιοχής της Αττικοκυκλαδικής μάζας είναι πολυποίκιλη και ο ορυκτολογικός πλούτος σε ορυκτά εξαιρετικός.

Η σμύριδα της Νάξου σχηματίστηκε λ. χ. από τη μεταμό ρφωση τ ων βωξιτών.

Ψαρόπετρες στα καλντερίμια

Το όνομα του γνεύσιου στην Πάρο είναι ψαρόπετρα ίσως γιατί η επιφάνειά του θυμίζει ψάρι με τα λέπια του. Τα λέπια είναι οι κρύσταλλοι μαρμαρυγία. Στο ίδιο όνομα ακούει και ο μαρμαρυ γιακός σχιστόλιθος.

Ο γνεύσιος προέρχεται από τη μεταμόρφωση του γρανίτη, γι' αυτό και αποτελείται από τα ίδια συστατικά, δηλαδή χαλαζία, μαρμαρυγία και άστριο. Στο γρανίτη οι κρυσταλλικοί κόκκοι είναι συγκολημένοι μεταξύ τους ακανόνιστα ενώ στο γνεύσιο τα φύλλα του μαρμαρυγία σχηματίζουν παράλληλες σειρές κι έτσι σχηματίζονται εναλλάξ φωτεινές και σκοτεινές ταινίες. Ο γνεύσιος υπάρχει σ' όλες τις Κυκλάδες, αλλά περισσότερο στην Πάρο, Νάξο, Μύκονο, Δήλο, Σέριφο. Χρησιμοποιήθηκε στην επίστρωση των δρόμων, στο χτίσιμο των σπιτιών και γενικά σαν δομικό υλικό. Το γνεύσιο στις Κυκλάδες εκτός από τις πλάκες του δρόμου και το κτίσιμο των σπιτιών συχνά τον χρησιμοποίησαν για ν' ακονίσουν μαχαίρια κι

άλλα κοφτερά εργαλεία, επειδή είναι σκληρός. Χρησιμοποιήθηκε ακόμα μαζί με το σχιστόλιθο για τις πλάκες των πεζουλιών (οι μητέρες συμβούλευαν τα παιδιά να καθίσουν σ' αυτές τις πλάκες όταν πόναγε η κοιλιά τους, γιατί είναι ζεστές με την απορρόφηση της θερμότητας). Τέτοιες ψαρόπλακες έβαζαν στις στέρνες για το πλύσιμο των ρούχων(πλύστρες). Για την ιδιότητα της αντοχής στις μεγάλες θερμοκρασίες χρησιμοποιήθηκε επίσης ευρέως για τις πλάκες των φούρνων.

Ο γνεύσιος των Κυκλάδων προήλθε από ιζηματογενή πετρώματα και τον λέμε παραγνεύσιο για να τον ξεχωρίζουμε από το γνεύσιο που προήλθε από πυριγενή πετρώματα και τον λέμε ορθογνεύσιο. Ορθογνεύσιο βρίσκουμε σε τοπική κλίμακα.

Ο γνεύσιος μοιάζει με το γρανίτη, τα τρία βασικά συστατικά όμως (χαλαζίας, άστριος και μαρμαρυγίας) δεν είναι όπως στο γρανίτη ακανόνιστα κολλημένα μεταξύ τους, αλλά σχηματίζουν ταινίες. Φωτεινές από κρύσταλλους χαλαζία και αστρίου και σκοτεινές από κρύσταλλους μαρμαρυγία.

Σχιστόλιθος παντού

Ο σχιστόλιθος των Κυκλάδων γεννήθηκε όπως και το μάρμαρο πριν δεκάδες εκατομμύρια χρόνια σε μεγάλα βάθη μέσα στη γη. Αναδύθηκε αργότερα στην επιφάνεια . Το χώμα των χωραφιών είναι και απ' τα δικά του τρίμματα. Γιατί είναι εύθριπτος και σχίζεται σε πλάκες. Γι' αυτό τον χρησιμοποίησαν και τον χρησιμοποιούν οι μάστορες και οι οικοδόμοι. Στα σπίτια, στα καλντερίμια, στις ξερολιθιές. Έχτισε τα πάντα. Τους περιστεριώνες, τους ανεμόμυλους, τα αλώνια, τα πατητήρια. Στα περισσότερα νησιά λειτουργούν λατομεία σχιστόλιθου για τις ανάγκες της οικοδομής. Στην Άνδρο βρίσκουν μεγάλες πλάκες σχιστόλιθου και τις τοποθετούν κατά διαστήματα στις ξερολιθιές (στήματα) δημιουργώντας καλή στήριξη και ομορφιά. Είναι αδιαπέραστος απ' το νερό και γι' αυτό οι γεωλόγοι όταν τον εντοπίσουν βγάζουν συμπεράσματα για τις υπόγειες δεξαμενές νερού.

Ο σχιστόλιθος χρησιμοποιήθηκε για πολλά κτίσματα και στους περιστεριώνες της Τήνου και της Άνδρου.

"Ο σχιστόλιθος είναι δεινός αφηγητής, χαράζει τους λεπτούς ιερογλυφικούς του χαρακτήρες σε κατάσταση ενόρασης, γι' αυτό η αισθητική του έχει αφαιρετικό και μεταφυσικό χαρακτήρα" (Δημ. Βασιλειάδης).

Στις Κυκλάδες αφθονεί ο μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος. Έχουμε όμως και άλλους σχιστόλιθους , όπως χλωριτικό , ταλκικό, γλαυκοφανιτικό σχιστόλιθο .

Ένα άλλο σχιστόλιθο, τον αργιλικό, τον είδαμε στα ιζηματο γενή πετρώματα. Αυτός σχηματίστηκε από άργιλο με διαγένεση

(μεταβολή ψαθυρού πετρώματος σε συμπαγές). Έχει χρώμα γκρι, ελαφρό μαύρο, κιτρινοπράσινο ή κόκκινο.

Μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος

Ο σχιστόλιθος των Κυκλάδων είναι κυρίως μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος.Αποτελείται από λεπτά στρώματα χαλαζία που χωρίζονται με ταινίες μαρμαρυγία. Δεν περιέχει άστριο. Χρησιμοποιείται όπως ο γνεύσιος στις επιστρώσεις, σαν λίθος στεγάσεως, στις ξερολιθιές και στα καλντερίμια. Επίσης χρησιμοποιήθηκε στα καμίνια, γιατί αντέχει την πύρωση.

Διακρίνουμε τις πλάκες Τήνου (κυανομέλας σχιστόλιθος), τις πλάκες Άνδρου, Σίφνου και Ίου (υπόλευκος). Στην Πάρο, αλλά και αλλού, συναντούμε συχνά μαρμαρυγιακό σχιστόλιθο με κοκκινωπό χρώμα.

Φυλλίτες για τις στέγες των σπιτιών

Το άλλο μεταμορφωμένο πέτρωμα, οι φυλλίτες, συναντιούνται σε μικρές εμφανίσεις στα Κυκλαδονήσια με τα μεταμορφωμένα πετρώματα. Στη Μακεδονία και αλλού με φυλλίτες στρώνουν τις σκεπές των σπιτιών.

Μέχρι το ναό του Σολομώντα Οι ασβεστόλιθοι σχηματίστηκαν από τα άλατα που περιέχει το

νερό και κατακάθισαν στο βυθό της θάλασσας. Η πίεση και η θερμοκρασία που βρέθηκαν τα ιζήματα αυτά τα μεταμόρφωσε σε μάρμαρο. Οι περισσότερες Κυκλάδες έχουν πολλά και καλά μάρμαρα, με πρώτο το μάρμαρο της Πάρου που έγινε γνωστό σ' όλο τον κόσμο εξαιτίας του χιονόλευκου χρώματος και της μεγάλης του διαφάνειας. Το μάρμαρο αυτό αφήνει το φως να το διαπερνά μέχρι πάχους 35 εκατοστών.

Πάνω στο μάρμαρο της Πάρου που έβγαινε με τον ιδρώτα χιλιάδων δούλων από το αρχαίο λατομείο με το φως λυχναριού (λυχνίτης λίθος) στηρίχτηκε ένας ακμαίος πολιτισμός. Ένας λαμπρός πολιτισμός στηρίχτηκε γενικά πάνω στο ελληνικό μάρμαρο και δημιούργησε μεγάλα αριστουργήματα και σπουδαί ους καλλιτέχνες. Το Φειδία, τον Πραξιτέλη και τους Παριανούς Σκόπα και Αγοράκριτο.

Εκτός από τον Αρπιστή και τον Αυλητή της Κέρου , αλλά και τον Αρπιστή της Νάξου και εκτός από την Αφροδίτη της Μήλου και τον Ερμή του Πραξιτέλη, από το Πάριο μάρμαρο καλλιτεχνή θηκαν ονομαστά έργα της αρχαιότητας.

Ας δούμε μερικά από το θαυμάσιο βιβλίο του Νίκου Χρ. Αλιπράντη "Το Πάριο μάρμαρο στην Ιστορία και την Τέχνη" που αναφέρονται στις Κυκλάδες και δείχνουν τη σχέση που είχε η Πάρος με όλα αυτά τα νησιά:

Αμοργός α) Ανθεμωτή στήλη (5ος π.Χ. αι.) β) Επίγραμμα "Αντί γυναικός παρίου λίθου ενθάδε κείμαι" (5ος π. Χ. αι.) γ)Τμήμα ανάγλυφης στήλης.

Άνδρος: α) Άγαλμα του Ερμή (5ος αι. π.Χ.) β) Επιτύμβια στήλη γ) Αριστερό χέρι αγαλματόυ (5ος αι. π.Χ.) δ) Κεφαλή γυναικείου αγαλματίου (5ο; π.Χ. αι.).

Δήλος: α) Το θέατρο (4ος π.Χ. αιώνας) β) Ο ναός του Απόλλωνα (6ος π.Χ. αι.) γ) Ο παλαιοχριστιανικός ναός του Αγίου Κηρύκου (6ος μ.Χ. αι.) δ)Κόρη του 6ου π.Χ. αιώνα και άλλα αγάλματα.

Θήρα: α) Κούρος (6ος π.Χ. αι.) β)Κεφαλή γυναίκας.Ίος: Τμήμα στήληςΚέα: α) Λείψανα κωμοπόλεως κοντά στην αρχαία πόλη Ποιήεσ

σα, β)Κομμάτια αγαλμάτων.Μήλος: Το αρχαίο θέατρο.Μύκονος: Ηρακλής από τη Ρήνεια.Σίφνος: α)Η αγορά και το Πρυτανείο. 5ος π.Χ. αι. β) Κεφαλή

Κούρου.Τήνος: α)Στήλη ιματιοφόρου (5ος π.Χ. αι.), β) Τμήμα στήλης

ραβδοφόρου, γ)Πορτραίτο Αγριππίνας της Πρεσβυτέρας, Ρωμαι κής Εποχής.

Έργα από Παριανό μάρμαρο θα βρούμε βεβαίως πολλά στην ίδια την Πάρο, στους χώρους των αρχαιοτήτων, στα κτίσματα όπως η Εκατονταπυλιανή και στο Αρχαιολογικό Μουσείο, όπου είναι αισθητή η αφθονία του μαρμάρου.

Θα βρούμε επίσης σε αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας (Δελφοί, Ολυμπία κ. ά.), σε μουσεία ελληνικά (Κορίνθου, Αίγινας, Θεσσαλονίκης κ.ά.), αλλά και σε πολλά μουσεία του εξωτερικού (Οξφόρδης, Λούβρου, Ρώμης κ. ά. )

Το Παριανό μάρμαρο ταξίδεψε παντού με τα πλοία της εποχής κι έφτασε μέχρι την Παλαιστίνη για να στηρίξει το ναό του Σολομώντα.

Αυτό δημιούργησε μια παράδοση λατόμων που έφτασε μέχρι τις μέρες μας κι έτσι στα λατομεία του Διονύσου και της Πεντέλης εργάζονταν δεκάδες Παριανοί λατόμοι. Ο μεγάλος γλύπτης Νίκος Περαντινός από τη Μάρπησσα της Πάρου στην παράδοση αυτή οφείλει το ταλέντο του. Ο γλύπτης άφησε τα έργα του να στεγαστούν σε μουσείο στη γενέτειρά του με το όνομα "Μουσείο Περαντινού".

Ας ρίξουμε όμως μια ματιά και στο χώρο που φύτρωνε αυτό το μάρμαρο.

Το Σπήλαιο των Νυμφών

Τα σπήλαια δημιουργούνται από διάφορες χημικές αντιδράσεις του νερού της βροχής με τον ασβεστόλιθο. Με λίγα λόγια το νερό της βροχής διαλύει τον ασβεστόλιθο και έτσι με το πέρασμα του καιρού δημιουργούνται τρύπες, καταβόθρες, σήραγγες και στο τέλος σπήλαια.

Το Σπήλαιο όμως των Νυμφών στο Μαράθι της Πάρου που ίσως απασχολήσει πολλούς αρχαιολόγους, καθώς προετοιμάζεται ένα συνέδριο με τη στήριξη του νησιωτικού Συμβουλίου Πάρου- Αντιπάρου, δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο που έψαχνε για μάρμαρο.

Ο ιδρώτας και το αίμα των δούλων που εργάζονταν εκεί άνοιξε με τον καιρό βαθειές στοές εκατοντάδων μέτρων και σήμερα ο επισκέπτης αναζητά τον τρόπο με τον οποίο λατομούσαν οι αρχαίοι και πιάνει στα χέρια του κομμάτια του περίφημου μαρμάρου.

Το Παριανό μάρμαρο έγινε περιζήτητο στην αρχαιότητα σε όλες τις αγορές του κόσμου εξαιτίας της μεγάλης διαφάνειας που είχε. Η ευρεία διάδοση που είχε ο "Πάριος λίθος" έκανε την Πάρο κέντρο εμπορίου και ενίσχυσε στο Αιγαίο τη ναυσιπλοία.

Το αρχαίο λατομείο που βρίσκεται σε απόσταση 5 χιλιο μέτρων από την πόλη της Παροικιάς, ανομάστηκε Σπήλαιο των Νυμφών, γιατί στην είσοδο είχε γλυπτό που παρίστανε Νύμφες της αρχαιότητας, δηλ. θεές των σπηλαίων και των δασών.

Αρχικά στο χώρο θα εύρισκαν μάρμαρο από την Κυκλαδική Εποχή για τις ανάγκες των ειδωλίων και των αντικειμένων καθημερινής χρήσης ίσως και ακόμα παλιότερα,από τα χρόνια του νεολιθικού πολιτισμού.

Αργότερα καθώς οι ανάγκες σε μάρμαρο αυξάνουν και εισάγεται το καθεστώς της χρήσης δούλων στη χειρονακτική εργασία, ο χώρος άντλησης βαθαίνει ακολουθώντας την πορεία του μαρμάρου στο βάθος και ήδη από την αρχαική εποχή θα έχουμε τις πρώτες σπηλιές που διευρύνονται αργότερα στην κλασσική περίοδο , βαθαίνουν και απλώνονται.

Πρόκειται για στοές εκατοντάδων μέτρων που δεν έχουν όλες πιθανώς ανακαλυφθεί και αρκετές απ' αυτές έχουν κατακλειστεί από μπάζα νεότερων εργασιών.

Μετά από μια μεγάλη περίοδο ακμής τα λατομεία σταματούν ή υπολειτουργούν. Δεν σημειώνεται μεγάλη κίνηση κατά τη ρωμαι κή εποχή και η νέα θρησκεία του Χριστιανισμού δεν χρειάζεται το μάρμαρο για τα αγάλματα.

Απο τις αρχές του 15ου αιώνα αρχίζει μια νέα περίοδος για τα λατομεία του μαρμάρου καθώς οι Βενετοί βρίσκουν στο μάρμαρο στοιχεία της Αναγέννησης.

Ακολουθούν και πάλι αιώνες λησμονιάς και μετά το 1840 Γαλλική Εταιρεία επαναλειτουργεί τα λατομεία για να προμηθεύει

παριανό μάρμαρο στη Γαλλία. Η Εταιρεία αυτή έχτισε οικήματα δυτικά του λατομείου που είναι ακόμα όρθια.

Συνέχισε τη λειτουργία των λατομείων Βελγική Εταιρεία στα έτη 1878-1879, η οποία προχώρησε σε δαπανηρά έργα (οικήματα, κλίβανοι, φρέατα,κοπτήρια ). Στην Παροικία έκτισε κοπτήριο μαρμάρων στην αίθουσα που εδώ και 15 χρόνια στεγάζεται ο Πολιτιστικός Σύλλογος "Αρχίλοχος" Πάρου. Από το χώρο των λατομείων στο Μαράθι τοποθετήθηκε σιδηροδρομική γραμμή για τη φόρτωση του μαρμάρου που έφτανε μέχρι την προβλήτα στα βόρεια του λιμανιού που για το λόγο αυτό είχε ονομαστεί "Σιδερέ νια".

Τα λατομεία σύντομα σταμάτησαν κι από τότε δεν ξαναλειτού ργησαν. Στη γύρω περιοχή όμως εγκαταστάθηκαν κατά καιρούς λατομεία για τις ανάγκες του νησιού σε μάρμαρο και σε χαλίκια μαρμάρου.

Εδώ και 15 χρόνια σε μικρή απόσταση από τα αρχαία λατομεία έχει εγκατασταθεί επιχείρηση λατομείου των αδελφών Ρήγα, που εκμεταλλεύεται το μάρμαρο της περιοχής και τα υποπροιόντα του. Η επιχείρηση απασχολεί εργαζόμενους κυρίως από τις Λεύκες.

Μάρμαρο και Γιαννούλης Χαλεπάς

Ένας νεότερος πολιτισμός στηρίχτηκε επίσης πάνω στο μάρμαρο και έδωσε τα νεότερα έργα τέχνης. Η Τήνος συνεχίζει και σήμερα την παράδοση των γλυπτών αφού έδωσε τον Δημήτριο Φιλιππότη και τον Γιαννούλη Χαλεπά με την περίφημη "Κοιμωμέ νη"τ ου.

Κανένας άλλος τόπος δεν γέννησε τόσο πολλούς και άξιους καλλιτέχνες από το 19ο αιώνα ως τις μέρες μας.

Ο Χαλεπάς, ο Φιλιππότης, ο Βιτάλης και οι Σώχοι είναι τα σπουδαία ονόματα στην νεότερη γλυπτική του τόπου μας, αλλά υπάρχουν και άλλοι πολλοί λαμπροί καλλιτέχνες του νησιού.

Πρόκειται για σπάνιο φαινόμενο, όπως γράφει η Αλεξ. Γουλάκη-Βουτυρά , ένας περιορισμένος γεωγραφικά χώρος να τροφοδοτεί με άξιους δημιουργούς όχι μόνο τη χώρα μας, αλλά και χώρες του εξωτερικού.

Τα χωριά που περηφανεύονται περισσότερο είναι τα Υστέρνια και ο Πύργος. Στον Πύργο της Τήνου λειτουργεί σήμερα Σχολή Γλυπτικής.

Μάρμαρο θα βρούμε παντού. Στις αρχαίες κολόνες, στα γλυπτά, στις σημερινές οικοδομές, στις γούρνες, τις ποτίστρες και τα καλντερίμια. Παντού. Στα γουδιά, στην πέτρα του λιοτριβιού, στους τάφους, στις επιγραφές. Οι λιθογλύπτες "τραγουδούν την Ελλάδα με τη φωνή της πέτρας" (Φλωράκης).

Μηνύματα νερού στο μάρμαρο

Το νερό διαλύει και διαβρώνει το μάρμαρο και δημιουργεί ρωγμές. Το πέτρωμα του μαρμάρου δεν παρουσιάζεται ενιαίο, αλλά κόβεται εδώ κι εκεί και το νερό μπορεί να το διαπερνά και να κατευθύνεται προς τα κάτω σε μεγάλα βάθη. Γι' αυτό ο γεωλόγος ψάχνει για νερό εκεί που υπάρχουν μάρμαρα και ασβεστόλιθοι.Το μάρμαρο κρύβει μηνύματα νερού και αν έχει κανείς την τύχη να κατέβει στο σπήλαιο των Νυμφών στο μαράθι της Πάρου, θα παρατηρήσει κι ας έχουν περάσει μήνες απ' την περίοδο των βροχών, να πέφτουν σταγόνες νερού απ' την οροφή και να κατευθύνονται προς τα κάτω ζητώντας αδιαπέραστο πέτρωμα για να σταματήσουν. Το νερό έρχεται απ' τον υπερκείμενο λόφο με τους θάμνους και τις φίδες και βρίσκοντας μέσα στο μάρμαρο διαδρόμους κατευθύνεται σιγά σιγά προς τα κάτω.

Οταν κάτω από το μάρμαρο υπάρχουν σχιστόλιθοι ή γνεύσιοι, που είναι αδιαπέραστοι από το νερό, τότε αυτό στερνιάζει στο βάθος και μπορούμε με γεωτρήσεις να το αντλήσουμε.

Στο σύνολο των Κυκλαδονησιών τα αποθέματα του νερού στερνιάζουν σε υπόγειες δεξαμενές με πυθμένα σχιστόλιθους ή γνεύσιους. Πάνω απ' αυτές τις δεξαμενές βρίσκονται λοφοι με μάρμαρο ή με ασβεστολιθικά πετρώματα που τα σχισίματα και οι ρωγμές τα καθιστούν υδατοπερατά.

Βιομηχανικά πετρώματα

Πολλά πετρώματα είδαμε ότι χρησιμοποιούνται στην οικοδομική, στην οδοποιία, στη γλυπτική, στην διακόσμηση. Αυτά τα λέμε βιομηχανικά πετρώματα. Εκτός απ' το μάρμαρο, το γρανίτη και τις μυλόπετρες, ας θυμηθούμε τη θηραική γη (τσιμεντοβιομηχανία) και την κίσσηρη (οικοδομικό υλικό).

ΜΕΡΟΣ Ε

ΤΑ ΟΡΥΚΤΑ

Ο κρύσταλλος τουρμαλίνη στο ορυχείο της Πάρου

"Αυτόν τον κρύσταλλο τουρμαλίνη δεν ξέρω πια από πού τον ανέσυρα. Από το ορυχείο της Πάρου με το μαγγάνιο, απ' το βυθό της ψυχής σου ή απ' τα πετρώματα της καρδιάς μου.

Ήταν κατακόκκινος και θαυμάζοντάς τον ξεχάστηκα, έτσι που νόμισα πως είχε στερεοποιηθεί το αίμα μου. Ήταν μια απολιθωμένη φωνή ηφαιστείου σε ώρα απόγνωσης.

Με παράσυρες με τα δάκρυά σου σε στοές ανεξερεύνητες. Χάθηκα αναζητώντας διέξοδο. Τί γύρευα μέσα σου ο δυστυχής , τί ήθελα στον κρατήρα του φωτός και κατάκαψα τα φτερά μου; Ίκαρος ασυλλόγιστος γκρεμίστηκα στο πέλαγος. Ένα κρύσταλλο τουρμαλίνη με βρήκε ο καιρός να κρατώ στα τσακισμένα μου χέρια. Ανάβλεψα από χαρά και πόνο μαζί.

Ε, χώματα που με ματώσατε, τι απονιά ήταν αυτή και δε μ' αφήσατε να καρπίσω το άνθος μου, ε, μικρόψυχοι άνεμοι, στο πείσμα σας άνθισα μόνος μου κρυφά ένα ορυκτό κατακόκκινο".

Σημείωση: Το ποίημα είναι του συγγραφέα: Κρύσταλλοι Κυκλαδικοί, 1983.

Πώς σχηματίστηκαν από το μάγμα

Στις περιοχές που ακολούθησε μεταμόρφωση των ιζηματογενών πετρωμάτων και περισσότερο στα πετρώματα του νότιου Αιγαίου σχηματίστηκαν πολλά ορυκτά και μεταλλεύματα, όπως ήδη είπαμε. Τα ορυκτά α) συνδέονται με το μάγμα (λυωμένο πέτρωμα που ανέβηκε προς τα πανω εξαιτίας της τριβής των λιθοσφαιρικών πλακών

Αφρικής και Ευρασίας ) ή β) συνδέονται με τη μεταμόρφωση που ακολούθησε ή τέλος γ) είναι προιόντα χημικών αντιδράσεων των αερίων του μάγματος με τα πετρώματα της περιοχής ( υδροπνευματολυτικές αντιδράσεις).

Ανεξάρτητα και ενωμένα

Ορυκτά είναι τα συστατικά των πετρωμάτων και αποτελούν χημικές ενώσεις στοιχείων. Βρίσκονται σε φυσική κατάσταση στο φλοιό της γης. Τα γνωστά μέχρι σήμερα ορυκτά είναι περίπου 3.800. Στο Λαύριο, όπου λειτουργεί τα τελευταία χρόνια γεωλογικό μουσείο, τα γνωστά ορυκτά και τα ορυκτά που αποτελούν συστατικά των πετρωμάτων της Λαυρεωτικής υπερβαίνουν τα 250 είδη. Το ίδιο μεγάλος είναι και ο αριθμός των ορυκτών των Κυκλάδων. Εδώ θα εξετάσουμε ορυκτά που συναντούμε στο Κυκλαδικό έδαφος και θ' ασχοληθούμε περισσότερο με τα όσα έχουν παίξει ρόλο στην ιστορία των νησιών μας. Μερικά ορυκτά θα τα βρούμε ενωμένα σε πετρώματα (ο χαλαζίας, ο μαρμαρυγίας και οι άστριοι βρίσκονται ενωμένα στο γρανίτη), θα τα βρούμε όμως και σε φλέβες μόνα τους. Μπορούμε να βρούμε χαλαζία, μαρμαρυγία και άστριους, ανεξάρτητα και να τα θέσουμε στη συλλογή μας. Και τα τρία χρησιμοποιήθηκαν από παλιά για κοσμήματα και είδη διακόσμησης.

Τα ορυκτά που περιέχουν χρήσιμα μέταλλα σε ποσότητα που να συμφέρει η εξαγωγή τους ονομάζονται μεταλλεύματα. Για άλλους μεταλλεύματα είναι τα μεταλλοφόρα ορυκτά που χρησιμοποιούνται σαν πρώτη ύλη της μεταλλουργικής βιομηχανίας. Βιομηχανικά ορυκτά είναι εκείνα που δεν χρησιμοποιούνται σαν πρώτη ύλη της χημικής βιομηχανίας, αλλά σαν πρώτη ύλη άλλων βιομηχανιών. Βεβαίως δεν είναι ανάγκη να θυμάται κανείς όλες αυτές τις λεπτομέρειες.

Μπορούμε να κατατάξουμε τα ορυκτά α)σε αυτοφυή, β) σε ενώσεις του θείου, γ) σε οξείδια και υδροξείδια, δ)σε ανθρακικά άλατα, ε) σε φωσφορικά, θειικά και φθοριούχα άλατα, και στ) σε πυριτικά άλατα.

Εδώ θ' ασχοληθούμε κυρίως με τα ορυκτά που τα συναντούμε στο χώρο των Κυκλάδων.

Θα επαναλάβουμε ορισμένα στοιχεία για τα πετρώματα και τα ορυκτά, όταν μιλήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο για τό κάθε νησί χωριστά. Ορισμένες επαναλήψεις κρίθηκαν αναγκαίες .

Πώς μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε

Είναι ένα αρκετά ενδιαφέρον παιχνίδι να αναγνωρίσουμε τα ορυκτά με βάση τις ιδιότητές τους. Μπορούμε να κάνουμε πολλά, αν δεν καταφέρουμε μόνοι μας να βγάλουμε άκρη.

Να συμβουλευτούμε ένα βιβλίο με εικόνες.Να ρωτήσουμε κάποιον που ξέρει. Στα σχολεία εργάζονται

τώρα πολλοί γεωλόγοι και μπορούν να μας βοηθήσουν. Στα σχολεία επίσης υπάρχουν μικρές εκθέσεις ορυκτών.

Να πάμε σε έκθεση ορυκτών που οργανώνουν σύλλογοι.Να επισκεφθούμε το Γεωλογικό Μουσείο Γουλανδρή στην

Κηφισσιά, ή το Μουσείο του Πανεπιστημίου της Αθήνας ή, αν θέλουμε να κάνουμε και τουρισμό, να πάμε στην Απείρανθο για το Γεωλογικό Μουσείο του χωριού ή στη Μήλο για το Γεωλογικό Μουσείο που ίδρυσε η Εταιρεία της Βαρυτίνης.

Μόνοι μας και με τη βοήθεια κάποιου βιβλίου και ενός μεγεθυντικού φακού ή μικροσκοπίου, μπορούμε να πειραματιστού με ψάχνοντας τις παρακάτω ιδιότητες:

α) Τη μορφή των κρυστάλλων (πρισματική, ινώδης, πλακώδης, βελονοειδής, λεπιδώδης κ.λ.π.) Οι κρύσταλλοι ανήκουν σε τριανταδύο κρυσταλλικές τάξεις, που υπάγονται σε επτά συστή ματα.

β) Τη λάμψη (μεταλλική ή ημιμεταλλική. Η ημιμεταλλική μπορεί να είναι αδαμαντοειδής, υαλώδης ή στεατώδης. Μπορεί να έχουμε και μεταξώδη, μαργαριτώδη).

γ) Τη σκληρότητα, για την οποία μιλούμε παρακάτω.δ) Τη γραμμή της σκόνης τους πάνω σε αδρή επιφάνεια

πορσελάνης. Υπάρχουν κατάλογοι που δίνουν τα ορυκτά με το χρώμα της γραμμής που αφήνουν.

ε) Την πυκνότητα. Τα ορυκτά σιδήρου είναι σχετικά βαρειά, ο γαληνίτης που περιλαμβάνει μόλυβδο είναι βαρύτερος κ.λ.π.

στ) Το σχισμό. Κάθε ορυκτό σχίζεται με το δικό του τρόπο.ζ) Το χρώμα που δεν είναι και τόσο ασφαλές κριτήριο, γιατί

συχνά οι προσμίξεις δίνουν ποικιλία χρωμάτων στο ίδιο ορυκτό.η) Άλλες ιδιότητες, ακόμα και ο τρόπος που ηχούν όταν τα

χτυπάμε.Η οσμή και η γεύση τους. Λ.χ. το θείον έχει τη δική του χαρακτηριστική οσμή, ο καολίνης και ο βωξίτης έχουν μια έντονη οσμή χώματος, το ορυκτό αλάτι είναι αλμυρό κ. λ. π.

θ) Τέλος οι ειδικοί όταν βρίσκουν τα δύσκολα προχωρούν σε χημικές αναλύσεις.

Για όλα τα παραπάνω υπαρχουν κατάλογοι και τίποτα σχεδόν δεν είναι ανάγκη να θυμάται κανείς απέξω.

Λίγα για τη σκληρότητα

Διακρίνουμε 10 βαθμούς σκληρότητας από το 1 ως το 10 και ένα ορυκτό χαράσσεται από άλλο που έχει μεγαλύτερη σκληρότητα. Οι βαθμοί δεν ισαπέχουν μεταξύ τους, όπως φαίνεται απ' τον πίνακα:

1. Τάλκης 0,332. Γύψος 1,25

3. Ασβεστίτης 4,5 4. Φθορίτης 55. Απατίτης 6,56. Ορθόκλαστον 377. Χαλαζίας 1208. Τοπάζιο 1759. Κορούνδιο 100010. Διαμάντι 150.000Αριστερά οι αριθμοί δίνουν τη σχετική σκληρότητα και δεξιά

την πραγματική σκληρότητα κάθε ορυκτού αν λάβουμε σα βάση το 1000 για το κορούνδιο.

Ας έχουμε υπόψη μας και τα παρακάτω για τον έλεγχο της σκληρότητας:

Το γυαλί έχει σκληρότητα μέχρι 5,5 και το χαράζουν τα ορυκτά με σκληρότητα από 6 και πάνω . Το νύχι έχει σκληρότητα 2,5. Ένα νόμισμα χάλκινο 3,5 και το ατσάλι 6. Το νύχι χαράζει τον τάλκη και τον γύψο. Το χάλκινο νόμισμα χαράζει τον ασβεστίτη. Το ατσάλι χαράζει τον απατίτη. Και ο χαλαζίας με σκληρότητα 7 χαράζει το γυαλί και το ατσάλι.

α) ΑυτοφυήΕδώ περιλαμβάνονται το θείον, ο χρυσός και ο άργυρος.Και τα

τρία σχετίζονται με την ιστορία των νησιών.

Απ' το ηφαίστειο στις βόμβες

Το θείον το συναντά κανείς σε ηφαιστειογενείς τόπους. Στα δικά μας νησιά υπάρχει στη Μήλο και στη Σαντορίνη ως ηφαιστειογενές επάνθημα. Όταν ανεβαίνει κανείς το λόφο του ηφαιστείου σε κάποια σημεία είναι έντονη η μυρωδιά του. Στη Μήλο το εκμεταλλεύτηκαν ένα διάστημα, γιατί βρίσκεται σε παχειά στρώματα (θέσεις Φριλίγος και Παλιόρεμα). Είναι κίτρινο και κρυσταλλικό. Εμείς το γνωρίζουμε σαν σκόνη που το χρησιμοποιούν οι αγρότες για θειάφισμα στ' αμπέλια. Κάποτε το χρησιμοποίησαν οι νοικοκυρές για να ζωντανεύουν τη φλόγα στο τζάκι, όταν έσβηνε. Χρησιμοποιείται στην πολεμική βιομηχανία (πυρίτιδα, πυροτεχνήματα κ.λ.π.), αλλά και στη χημική βιομηχανία και στην ιατρική.

Μέτρο του πλούτου

Το ασήμι (άργυρος) και το χρυσάφι έγιναν μέτρο του πλούτου για την ομορφιά και τη σπανιότητά τους. Είναι και σήμερα μέτρο του πλούτου μαζί με το δολλάριο και το ουράνιο. Η Σίφνος λειτουργούσε στην αρχαιότητα μεταλλεία αργύρου και το ασήμι το πούλαγε στα γύρω νησιά για κοσμήματα και νομίσματα.Ο βαρύτης της Μήλου,

περιέχει ποσότητα αργύρου (αργυρούχος βαρυτίνη) και γίνεται μέχρι σήμερα εκμετάλλευση. Ο βαρύτης επίσης της Μυκόνου περιείχε ασήμι.

Νησιά στα οποία βρήκαν στα χρόνια της αρχαιότητας χρυσό θεωρούνται η Άνδρος, η Σέριφος, η Σίφνος, η Κίμωλος, η Μήλος και η Θήρα.

β) Ενώσεις του θείουΘειούχα ορυκτά βρίσκουμε σε πολλές Κυκλάδες καθώς απ' τα

ηφαίστεια ανέβαιναν ατμοί θείου και σχημάτιζαν ενώσεις με τα πετρώματα που συναντούσαν. Περιλαμβάνονται εδώ ο γαληνίτης, ο σφαλερίτης και ο σιδηροπυρίτης. Το δεύτερο και το τρίτο τα συναντούμε σπάνια στα νησιά και ένα άλλο , το χαλκοπυρίτη, ακόμα σπανιότερα.

Γαληνίτης

Ο γαληνίτης δίνει ωραίους κρύσταλλους του κυβικού συστήματος, με μολυβένιο χρώμα. Είναι θειούχος μόλυβδος. Βρίσκεται συχνά μαζί με άργυρο. Στα νησιά των Κυκλάδων γαληνίτης βρίσκεται κυρίως στη Σίφνο και την Αντίπαρο.Αποτελεί την πρώτη ύλη παραγωγής μολύβδου, αργύρου και χρησιμοποιείται στην ηλεκτρονική σαν ημιαγωγός. Το όνομά του το οφείλει στη λατινική λέξη galena που σημαίνει μετάλλευμα μολύβδου.

Σιδηροπυρίτης, το χρυσάφι του τρελλού

Είναι θειούχος σίδηρος . Ονομάζεται ορυκτό αλήτης γιατί σχηματίζεται σε μεγάλη συχνότητα. Ονομάζεται επίσης το χρυσάφι του τρελού, επειδή έχει το χρώμα του χρυσού.

Σφαλερίτης

Είναι ένωση ψευδαργύρου και θείου.Το χρώμα του ορυκτού είναι πράσινο, κίτρινο, καστανό και η λάμψη του αδαμαντοειδής ή στεατώδης. Σε μικρά ποσά το βρίσκουμε στη Μήλο, Σίφνο και Αντίπαρο. Το όνομά του το οφείλει στο σφάλμα που γίνεται στην αναγνώρισή του, γιατί μοιάζει και συγχέεται με το γαληνίτη.

γ) ΟξείδιαΠεριλαμβάνονται ο αιματίτης, ο λειμονίτης, ο μαγνητίτης, ο

πυρολουσίτης, ο χαλαζίας με τις πολλές παραλλαγές του, ο οπάλλιος, η σμύριδα, ο βωξίτης.

Άλλαξε την ιστορία του κόσμου

Από τότε που οι άνθρωποι κατάφεραν να φτιάξουν το σίδερο, που είναι σκληρότερο κι ανθεκτικότερο του χαλκού, η πρόοδος επιταχύνθηκε. Ορυκτά του σιδήρου υπάρχουν στα Κυκλαδονήσια και ιδιαίτερα στη Σέριφο (μεταλλείο Κουταλά και Μεγάλο Λιβάδι) που έγινε εκμετάλλευση πολλά χρόνια. Στη Σέριφο επικρατεί ο μαγνητίτης, ορυκτό του σιδήρου με μαγνητικές ιδιότητες και ο λειμονίτης.

Στα ορυχεία της Σερίφου ξέσπασε το 1916 μία από τις πρώτες απεργίες στον εργατικό χώρο. Εκεί τρεις εργάτες και τέσσερις αστυνομικοί έχασαν τη ζωή στη μεταξύ τους σύγκρουση, ενώ πολλοί ήταν οι τραυματίες.

Εκμετάλλευση των ορυκτών του σιδήρου έγινε επίσης στη Σίφνο , στην Αντίπαρο και στην Κύθνο.

Στην Ελλάδα υπάρχουν πάνω από 200 θέσεις σιδηρομεταλ λευμάτων.

Ώχρα για βαφή

Ο λειμονίτης είναι το πιο διαδεδομένο ορυκτό του σιδήρου ση γη. Παρουσιάζει συσσωματώματα σταλακτιτικά, νεφροειδή, ή βοτρυοειδή και το χρώμα του είναι από μαύρο, ως καστανό και καστανοκίτρινο. Ο λειμονίτης που περιέχει άργιλο δίνει καστανοκίτρινο χρώμα που ονομάζεται ώχρα και χρησιμοποιείται για χρώμα. Με ώχρα έβαφαν τα σπίτια τους παλιά οι Κυκλαδίτες και το παραδοσιακό καφενείο στις Λεύκες της Πάρου είναι χρωματισμένο με ώχρα.

Άλλο ορυκτό του σιδήρου, ο αιματίτης, παρουσιάζεται κι αυτό σε μεγάλη συχνότητα. Έχει χρώμα καστανό προς το μαύρο κι αφήνει κόκκινη γραμμή στην πορσελάνη κι εδώ οφείλει το όνομά του.

Μαγγάνιο για τον χάλυβα

Ορυκτά του μαγγάνιου στις Κυκλάδες είναι ο ψιλομέλας και ο πυρολουσίτης. Άλλα ορυκτά του είναι ο βραουνίτης και ο χαουσμανίτης. Ο πυρολουσίτης χρησιμοποιήθηκε σαν οξειδωτικό για τον αποχρωματισμό του γυαλιού και σ' αυτό οφείλει το όνομά του (πυρ και λούσιμο).

Τα ορυκτά αυτά μπορεί να τα βρει κανείς στα πολλά ορυχεία που κάποτε εξορύχτηκαν (Αντίπαρος, Πάρος, Μήλος, Άνδρος). Στην Πάρο στο μαγγανιούχο μετάλλευμα υπάρχει και το ωραίο κόκκινο ορυκτό γρανάτης. Στην Άνδρο το μετάλλευμα βρίσκεται μέσα σε κερατολίθους ή χαλαζίτες. Αν ρίξουμε στο έδαφος φυτείας

εσπεριδοειδών ορυκτά του μαγγάνιου αποτρέπουμε την πτώση των φύλλων.

Τον πυρολουσίτη μπορούμε να τον διακρίνουμε απ' το σιδηρόμαυρο χρώμα του και απ' το ότι ξεβάφει στα δάχτυλά μας. Χρησιμοποιείται στην κατασκευή των μπαταριών και αλλού σαν καταλύτης.

Σκληρός σαν χαλαζίας

Η παρομοίωση είναι από τον Ελύτη, που φαίνεται θυμόταν τον χαλαζία από τα σχολικά του χρόνια. Αν θέλαμε να βρούμε μαλακή πέτρα για την αντίθετη παρομοίωση θα πηγαίναμε στη μαλακό τερη όλων, τον τάλκη, με σκληρότητα 1. Ο χαλαζίας έχει σκληρό τητα 7 και το σμυρίγλι λόγω της περιεκτικότητάς του σε κορούνδιο 9. Το χαλαζία θα τον βρούμε σαν ορυκτό μέσα στο γρανίτη και σε άλλα πετρώματα. Ορισμένοι ψαμμίτες περιέχουν μόνο χαλαζία.

Το γαλακτόχροο αυτό σαν γυαλί ορυκτό είναι εξάδελφος του οψιδιανού. (Έχει την ίδια χημική σύσταση, διοξείδιο του πυριτί ου). Λόγω της μεγάλης του σκληρότητας τον χρησιμοποί ησαν στην παλαιολιθική εποχή σαν εργαλείο και όπλο. Ένα άλλο του όνομα είναι τσακμακόπετρα και στουρναρόπετρα και πριν την εφεύρεση των σπίρτων βοήθησε στο άναμμα της φωτιάς.

Μια παραλλαγή κίτρινη του κοινού χαλαζία που υπάρχει και στη Μήλο λέγεται κιτρίνης.

Απ' το σώμα του φτιάχνουν γυαλί που ήταν γνωστό από την αρχαιότητα, αν και όχι τόσο διαδεδομένο. Τώρα οι τεχνικοί φτιάχνουν από το χαλαζία πυρίτιο για τα ηλεκτρονικά μηχανήματα, αλλά τα τρίμματά του χρησιμοποιούνται ακόμα για γυαλί. Μπορεί με το μάτι να τον ξεχωρίσει κανείς από το μάρμαρο, αλλιώς θα δοκιμάσει ένα κομμάτι γυαλί, να δει ότι το μάρμαρο με σκληρότητα 3 δεν το χαράζει, όπως ο χαλαζίας που έχει σκληρότητα 7. Αν πέσει στο μάρμαρο οξύ παρατηρούμε αφρούς (παράγεται διοξείδιο του άνθρακα), ενώ αυτό δεν συμβαίνει με το χαλαζία.

Από ορισμένα νησιά των Κυκλάδων έγινε πριν μερικά χρόνια μεγάλη εξαγωγή χαλαζία για την κατασκευή γυαλιού και η Σύρος που είχε βιομηχανία γυαλιού ίσως χρησιμοποίησε χαλαζία, ή χαλαζιακή άμμο από τα γύρω νησιά.

Παραλλαγές του χαλαζία

Ο χαλαζίας σε εμφανή κρυσταλλική μορφή λέγεται ορεία κρύσταλλος και τον συναντούμε στα ορυχεία. Λόγω της ομορφιάς του χρησιμοποιήθηκε σαν διακοσμητικό από τους αρχαίους. Μέσα στους Μυκηναικούς τάφους βρέθηκαν αντικείμενα φτιαγμένα από ορεία κρύσταλλο.

Στη Σέριφο μια πράσινη παραλλαγή του χαλαζία λέγεται πράσιον. Μια άλλη παραλλαγή με χρώμα καστανόμαυρο λέγεται καπνίας.

Μια περίπτωση επίσης "εξαδέλφου του χαλαζία" είνα ο κερατόλιθος.Αποτελεί άμορφο διοξείδιο του πυριτίου. Ο κερατόλιθος μετατράπηκε σε σκληρό πέτρωμα από διαγένεση (συγκόλληση μικρών τεμαχίων σε ενιαίο πέτρωμα) των κελυφών μικροοργανισμών της θάλασσας (ραδιολάρια). Τα κελύφη των διατόμων αυτών ήταν από διοξείδιο του πυριτίου και μετά το θάνατο των οργανισμών κατακάθισαν στον πυθμένα της θάλασσας κι έδωσαν τον κερατόλιθο. Κερατόλιθο μπορούμε να έχουμε και από τους οφιόλιθους μετά την αποσάθρωσή τους.

Λόγω της μεγάλης τους σκληρότητας οι κερατόλιθοι χρησιμοποιούνται για ακόνια και μια περιοχή στην Κρήτη στην Ελούντα ονομάζεται Ακόνια, εξαιτίας των κερατόλιθων που λατομούνται εκεί και χρησιμοποιούνται για ακόνια.Είναι από τις πέτρες που χρησιμοποιήθηκαν για εργαλεία και όπλα, αλλά και για κοσμήματα και διακόσμηση.

Άλλες παραλλαγές του χαλαζία είναι ο χαλκηδόνιος (τον βρίσκουμε σαν ίασπη, αχάτη, όνυχα, ηλιοτρόπιο, χρυσοπράσιο), και η λυδία λίθος που χρησιμοποιείται για τον έλεγχο της περιεκτικότητας σε χρυσό διαφόρων αντικειμένων.

Ο αμέθυστος είναι κρυσταλλικός χαλαζίας με προσμίξεις που του δίνουν το ιώδες χρώμα.

Οπάλλιος όμορφος, αλλά και άμορφος

"Κυκλοφορούν ιχθείς ανάμεσα σε κόκκινα οπάλλια", λέει ο Εμπειρίκος.Ο οπάλλιος έχει την ίδια χημική σύσταση με το χαλαζία, είναι άμορφος και η λάμψη του είναι υαλοειδής και στεατοειδής. Βρίσκεται στηΜήλο, όπου σχηματίστηκε από την εξαλλοίωση των ηφαιστειακών τόφφων (οπαλλίωση). Το φαινόμενο της εμφάνισης πολλών χρωμάτων του οπαλλίου το χαρακτηρίζουμε σαν οπαλλισμό.

Σμυρίγλι της Νάξου και Σμυρίγλια της Πάρου

Το σμυρίγλι (σμύριδα) δίνει τα σμυριδόχαρτα, για τη λείανση ξύλων και μετάλλων και τους σμυριδοτροχούς για το ακόνισμα μαχαιριών και άλλων μεταλλικών αντικειμένων. Εδώ και πολλές δεκαετίες εξορύσσεται στην ορεινή Νάξο,ενώ φαίνεται να είναι γνωστό από τους αρχαίους χρόνους ως "Ναξία γη". Ο Κων. Ναυπλιώτης ισχυρίζεται ότι η "Ναξία γη" των αρχαίων συγγραφέων δεν είναι η σμύριδα της Νάξου, ;αλλά η πέτρα της τοποθεσίας Νάξου της Κρήτης που χρησιμοποιήθηκε για να φτιάχνουν ακόνια.

Τώρα το σμυρίγλι περνάει κρίση, γιατί βρέθηκαν άλλοι τρόποι φθηνότεροι παραγωγής σκληρών υλικών.

Είναι ορυκτό σκούρο σταχτί και βαρύ, γιατί περιέχει ορυκτά του σιδήρου. Επειδή περιέχει το ορυκτό κορούνδιο, φτάνει σε σκληρότητα το 9. Μπορεί λοιπόν να κόψει το γυαλί και να χαράξει το σίδερο.

Υπάρχει και στην Πάρο σμυρίγλι. Η τοποθεσία είναι κοντά στις Λεύκες και λέγεται Σμυρίγλια! Παλιά ακόνιζαν τα μαχαίρια πάνω σε μια τέτοια πέτρα.Υπαρχει επισης στηνΗρακλειά και τη Σίκινο. Στα νησιά αυτά (Πάρο, Ηράκλεια, Σίκινο) δεν έγινε ποτέ εξόρυξη.

Η σμύριδα προήλθε από τους βωξίτες με μεταμόρφωση.Τα ζαφείρια και τα ρουμπίνια αποτελούν ποικιλίες του

κορούνδιου που είναι το βασικό ορυκτό της σμύριδας. Άλλο ορυκτό της σμύριδας είναι ο μαγνητίτης (ορυκτό σιδήρου).

Βωξίτης για το αλουμίνιο

Ο βωξίτης είναι το ορυκτό απ' το οποίο εξάγεται το αλουμίνιο (αργίλιο).Είναι μίγμα οξειδίων του αργιλίου. Το χρώμα του είναι σκούρο κόκκινο προς το καφέ. Βρίσκεται στην Αμοργό, όπου έγινε και εκμετάλλευση. Προέρχεται από την αποσάθρωση των οφιολίθων.

Το όνομά του το οφείλει στο ότι το ορυκτό πρωτοανακα λύφθηκε στην περιοχή Βaux (Μπωξ) της Γαλλίας.

γ)Ανθρακικά άλαταΣτα ανθρακικά άλατα περιλαμβάνονται ο πανταχού παρών

ασβεστίτης, ο δολομίτης και ο σμιθσονίτης.

Ασβεστίτης σ' όλα τα νησιά

Όλα τα νησιά των Κυκλάδων περιλαμβάνουν στα ορυκτά τους τον ασβεστίτη. Πρόκειται για ανθρακικό ασβέστιο. Το μάρμαρο περιέχει κρύσταλλους ανθρακικού ασβεστίου, το ίδιο και οι σταλακτίτες και σταλαγμίτες. Αν ψάξουμε στα χαλίκια του μαρμάρου που είναι για την επίστρωση των δρόμων, σίγουρα θα βρούμε ασβεστίτη που έχει λάμψη υαλοειδή και είναι λευκός και κάποτε λόγω προσμίξεων χρωματισμένος.

Δολομίτης

Ο δολομίτης είναι μίγμα ανθρακικού ασβεστίου και ανθρακικού μαγνησίου. Έχει λάμψη υαλοειδή, μαργαριτοειδή ή στεατοειδή και είναι λευκός ή κίτρινος ή πράσινος. Το ονομά του το οφείλει στο Γάλλο χημικό Dolomieu.

Σμιθσονίτης ή καλαμίνα

Ο σμιθσονίτης λέγεται και καλαμίνα και είναι ανθρακικός ψευδάργυρος. Έχει λάμψη υαλώδη ή αδαμαντοειδή και είναι λευκός ή χρωματισμένος από άλλες ουσίες που περιέχει. Βρίσκεται στην Αντίπαρο, όπου κι έγινε εκμετάλλευση του ψευδαργύρου και σε πολλά άλλα νησιά (Δονούσα, Κέα, Ίο, Κύθνο).

δ)Θειικά άλαταΣτην κατηγορία αυτή περιαμβάνονται ο βαρύτης, ο ανυδρίτης

και ο γύψος.

Ακόμα και στη Μύκονο

Ο βαρύτης είναι θεικό αλάτι του μετάλλου που λέγεται βάριο, γιατί είναι βαρύ. Ορυχεία βαρύτη λειτουργούν στη Μήλο πολλές δεκαετίες και μέχρι πρόσφατα λειτούργησαν στη Μύκονο. Στη Μύκονο ο βαρύτης είναι σε φλέβες που διασχίζουν τους γρανίτες, και γρανοδιορίτες του νησιού. Μικρά ποσά μολύβδου, τιτανίου, στροντίου και μαγνησίου βρίσκονται σ' αυτόν τον βαρύτη. Στην Αντίπαρο υπάρχει βαρύτης με άλλα ορυκτά, αλλά δεν έγινε ποτέ εκμετάλλευσή του.

Ο βαρύτης της Μήλου και της Μυκόνου περιέχει σε μικρά ποσά ασήμι (αργυρούχος βαρυτίνη).

Οι χρήσεις του ορυκτού αυτού είναι πολλές και διάφορες: Χρησιμοποιείται στην κατασκευή του καουτσούκ, του χαρτιού, του δέρματος από τους βυρσοδέψες, στην κεραμική, στη χρωματουργία. Η σκόνη του βαρύτη χρησιμοποιείτα στη γεώτρηση για τα πετρέλαια.

Ανυδρίτης

Είναι κρυσταλλικό θεικό ασβέστιο. Το χρώμα του είναι λευκό και έχει λάμψη υαλώδη ή είναι αλαμπής. Τον συναντούμε στη Σαντορίνη.

Γύψος για τα ατυχήματα

Είναι κι αυτός θεικό ασβέστιο. Μετά τον τάλκη (σκληρότητα 1) είναι το μαλακότερο στον κόσμο (σκληρότητα 2). Χρησιμοποιείται στην οικοδομική, γλυπτική, ιατρική, φαρμακοβιομηχανία και η ακάθαρτη σαν λίπασμα.

Το αλάβαστρο είναι τελείως καθαρή φυσική γύψος.

ε) Πυριτικά άλαταΠεριλαμβάνονται οι άστριοι, ο σερπεντίνης, ο μαρμαρυγίας

(μοσχοβίτης και βιοτίτης), ο χλωριτοειδής, ο χλωρίτης, ο τάλκης, οι πυρόξενοι, ο ολιβίνης, ο καολίνης, ο μοντμοριλλονίτης.

Άστριοι για τα ποιήματα

"Σου μάζεψα άστριους και άστρααστερίες κι αστράκιακι άλλο υλικό ποιημάτων" (*)Οι άστριοι αποτελούν ομάδα ορυκτών που είναι ενώσεις

πυριτικού αργιλίου , με κάλιο, νάτριο ή ασβέστιο. Τους διακρίνουμε σε ορθόκλαστα (μονοκλινές) και πλαγιόκλαστα (τρικλινές). Τα ορθόκλαστα είναι κύριο συστατικό τωνγρανιτών, των λιπαριτών και των γνευσίων. Τα πλαγιόκλαστα είναι συστατικό των γρανιτών, γάββρων, λιπαριτών, ανδεσιτών, δακιτών και γνευσίων.

Κρύσταλλους λευκούς αστρίου θα δούμε με γυμνό μάτι τόσο μέσα στους γρανίτες και τους γνεύσιους, όσο και μέσα στην άμορφη μάζα των ηφαιστειακών πετρωμάτων. Στους γνεύσιους σχηματίζουν τ αινίες άσπρες ως σταχτιές με το χαλαζία.

Η εξαλλοίωση (χημική μεταβολή) των αστρίων που βρίσκο νται στα πυριγενή πετρώματα (ηφαιστειακά και πλουτώνια) δίνει τη λευκή άργιλο, με το όνομα καολίνης και οι χημικές μεταβολές σε θέσεις του καολίνη δημιούργησαν στη Μήλο οπάλλιο.

Σερπεντίνης σαν φίδι

Τον είδαμε και σαν πέτρωμα. Είναι πυριτικό μαγνήσιο κρυσταλλικό , πρασινοκίτρινου χρώματος. Τον βρίσκουμε στην Άνδρο, στην Ανάφη, αλλά σε μικρά ποσά και σ' άλλα νησιά (Πάρος). Το πράσινο μάρμαρο της Τήνου είναι μίγμα σερπεντίνη (οφείτη) και ασβεστίτη (οφειτασβεστίτης).

Το όνομά του, όπως ξαναείπαμε το οφείλει στο χρώμα φιδιού που έχει (Serpenτ=φίδι). Γι' αυτό άλλωστε λέγεται και οφείτης.

Η λάμψη του προσώπου τους Αποτελούν ομάδα ορυκτών, που είναι πυριτικό αργίλιο με κάλιο,

νάτριο, μαγνήσιο και άλλα μέταλλα.Έχουν το ωραίο όνομα μαρμαρυγίας και με άλλο όνομα , μίκα, χρησιμοποιούνται σαν ένα από τα καλύτερα μονωτικά του κόσμου (ηλεκτρισμού και θερμότη τας). Δεν έχει καμιά σχέση με το μάρμαρο, αλλά το όνομά του το οφείλει

(*) Οι στίχοι είναι του συγγραφέα

στη λάμψη του προσώπου του. Ο μοσχοβίτης είναι άχροος και διαφανής και οι κρύσταλλοί του είναι σαν λέπια. Ο βιοτίτης είναι καστανός ή βαθυπράσινος και οι κρύσταλλοί του είναι επίσης σα λέπια.

Ο μοσχοβίτης οφείλει το ονομά του στη Μόσχα, γιατί στη Ρωσσία χρησιμοποιήθηκε σαν γυαλί.Ο βιοτίτης στο Γάλλο φυσικό Biot.

Τους συναντούμε στους γρανίτες και στους μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους με τη μορφή μικρών λεπιών. Μπορούμε όμως να συναντήσουμε και ανεξάρτητες φλέβες του ορυκτού με αρκετά μεγάλους κρύσταλλους. Στις Κυκλάδες ο μαρμαρυγίας είναι αρκετά συχνός.

Χλωριτοειδής και χλωρίτης

Σε πρασινόμαυρα πέταλα μέσα στους μοσχοβιτικούς, αλλά και τους χλωριτικούς σχιστόλιθους των Κυκλάδων και μέσα στη σμύριδα. Ένα άλλο ορυκτό, τον χλωρίτη, θα τον συναντήσουμε επίσης μέσα στους χλωριτικούς σχιστόλιθους.

Το μαλακότερο στον κόσμο

Ο τάλκης χαράζεται από το νύχι, γιατί η σκληρότητά του είναι 1. Είναι από τα μαλακότερα στον κόσμο ορυκτά. Είναι ένυδρο πυριτικό μαγνήσιο, η λάμψη του είναι στεατοειδής και η αφή του λιπαρή. Το χρώμα του είναι κιτρινόφαιο ή πράσινο.Μοιάζει με το μαρμαρυγία (μοσχοβίτη και βιοτίτη) και με το χλωρίτη στο ότι βρίσκεται σε συσσωματώματα φυλλαρίων.

Από τον τάλκη φτιάχνουν το ταλκ με άλεση σε μύλους. Χρησιμεύει ακόμα σαν λιπαντικό μηχανών, στη ζωγραφική, στη φαρμακευτική, στη γλυπτική. Ο σαπωνίτης, είναι μια χρωματιστή παραλλαγή του τάλκη, λαξεύεται και δίνει διακοσμητικά αντικείμενα. Ορυχεία λειτούργησαν για ένα διάστημα στην Τήνο, αλλά σταμάτησαν πριν λίγα χρόνια.

Παραλλαγή του τάλκη είναι ο στεατίτης. Και ο στεατίτης αλέθεται σε μύλους και η σκόνη του χρησιμοποιείται στη φαρμακευτική, στη ζωγραφική, στις μηχανές.

Πυρόξενοι (ξένοι με το πυρ)

Είναι πυριτικές ενώσεις του μαγνησίου και του αργιλίου με ασβέστιο και σίδηρο. Έχουν χρώμα καστανόμαυρο ως πρασινόμαυρο, υαλώδη λάμψη και σκληρότητα 5-6. Αποτελούν συστατικά των γάββρων, των περιδοτιτών, μερικών γρανιτών, ανδεσιτών, δακιτών και βασαλτών.

Καολίνης και καολινίτης

Ο καολίνης είναι λευκός, αλαμπής και μαλακός, με σκληρότητα 1. Βρίσκεται κατά στρώματα στη Μήλο και Κίμωλο, όπου λειτούργησαν πολλά χρόνια ορυχεία. Είναι ένυδρο πυριτικό αργίλιο.

Ο καολινίτης είναι κύριο συστατικό του καολίνη. Βρίσκεται σε πολλά αργιλούχα χώματα που προκύπτουν από αποσάθρωση πετρωμάτων. Το χρώμα του είναι λευκό, υποπράσινο ή υποκίτρινο.

Μοντμοριλλονίτης

Αποτελεί συστατικό του μπεντονίτη της Μήλου, είναιδιαφόρων χρωμάτων και η χημική του σύσταση είναι ένυδρο πυριτικό αργίλιο.

Βιομηχανικά ορυκτά

Είδαμε βιομηχανικά πετρώματα, ας δούμε τώρα τα βιομηχανικά ορυκτά:

γύψος (τσιμεντοβιομηχανία, ορθοπεδική, τέχνες).χαλαζίας (υαλουργία, μεταλλουργία, πυρίμαχα, κεραμική,

ηλεκτρονικές κατασκευές).καολίνης (τσιμεντοβιομηχανία, χαρτοβιομηχανία).μπεντονίτης(γεωτρήσεις πετρελαίου).άστριοι(υαλουργία, κεραμική ).

Ορυκτά και υγεία

Οι κάτοικοι της Μήλου αντέδρασαν με τη μονάδα γεωθερμίας στο νησί τους, που είχε στην αρχή αντιμετωπιστεί πολύ ευνοικά. Ο λόγος ήταν η εκπομπή δηλητηριωδών αερίων, όπως το υδρόθειο, που έθεταν σε κίνδυνο τη ζωή τους.

Οι μεταλλωρύχοι του νησιού σκάβοντας μέσα σε στοές και καταπίνοντας σκόνη πάθαιναν πνευμονοκονίαση. Ανάλογες συνθήκες αντιμετώπιζαν και άλλοι μεταλλωρύχοι που χώνονταν σε στοές εργαζόμενοι στο σκοτάδι πολλές ώρες. Οι στοές των ορυχείων συμβολίζουν ένα δράμα που δεν είναι σε όλους γνωστό. Πάνω από τα εγκαταλειμμένα ορυχεία οι θάμνοι με την ομορφιά και την οσμή τους άπλωσαν πέπλο λησμονιάς.

Οι συνθήκες εργασίας στα ορυχεία δεν απέκλειαν τις πιθανότητες ατυχημάτων, με αποτέλεσμα οι Κυκλάδες συχνά να πενθήσουν μεταλλωρύχους. Οι πλαγιές των λόφων των νησιών εκτός απ' τον αγώνα και τον ιδρώτα του γεωργού κρύβουν συχνά και τον ιδρώτα και το αίμα του Κυκλαδίτη μεταλλωρύχου.

Ορυκτά και τύχη

Οι πέτρες είναι σαν τα ζώδια. Κάθε μήνας έχει την αντιπροσωπευτική του πέτρα και του φέρνει κάποια αρετή ή κάποια ιδιότητα στο χαρακτήρα του. Δέστε ποιο μήνα γεννηθήκατε και βρέστε τί σας φέρνει η πέτρα σας.

Ιανουάριος: Γρανάτης, πίστη.Φεβρουάριος: Αμέθυστος, ειλικρίνεια.Μάρτιος: ακουαμαρίνα, αιματίτης, κουράγιο.Απρίλιος: Διαμάντι, τιμιότητα.Μάιος: Σμαράγδι, αγάπη.Ιούνιος: Πέρλα, υγεία.Ιούλιος: Ρουμπίνι, ευχαρίστηση.Αύγουστος: Περιδοτίτης, και σαρδόνυχας, συζυγική ευτυχία.Σεπτέμβριος: Ζαφείρι, καθαρή σκέψη.Οκτώβριος: Οπάλλιος και Τουρμαλίνης, ελπίδα.Νοέμβριος: Τοπάζιο και κιτρίνης, αφοσίωση.Δεκέμβριος: Τυρκουάζ και ζιρκόνιο, ευτυχία.

ΜΕΡΟΣ ΣΤ

ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΕΝΑ ΕΝΑ

Τα νησιά με το σπόνδυλο κάποιανου Δία

Τα νησιά με το μίνιο και με το φούμοτα νησιά με το σπόνδυλο κάποιανου Δίατα νησιά με τους έρημους ταρσανάδες

τα νησιά με τα πόσιμα γαλάζια ηφαίστεια

Ο Ελύτης υμνεί τα νησιά του Αιγαίου που μέσα στις πέτρες και τα χώματα φιλοξενούν κάποιο κεφαλάκι μαρμάρινο θεού ή κάποιο άλλο μέλος ξεχασμένου αγάλματος.

Το μέρος αυτό της εργασίας θα παίξει ρόλο ανακεφαλαιωτικό, καθώς θα περάσουμε από το κάθε Κυκλαδονήσι και θα ψάξουμε πάλι για λίγο στα χώματα και τα βράχια του.

Για κάθε νησί θα αναφέρουμε τα σημαντικότερα ορυκτά χωρίς το χημικό τους τύπο. Τον κατάλογο όλων των ορυκτών που συναντούμε στις Κυκλάδες με το χημικό τους τύπο θα τα βρει ο ανγνώστης στο τέλος στο παρατιθέμενο παράρτημα.

Τα κοινά ορυκτά το χαλαζία, το μαρμαρυγία (μοσχοβίτη και βιοτίτη), τους άστριους δεν θα τους αναφέρουμε για κάθε νησί. Και τα τρία βρίσκονται ενωμένα στο γρανίτη, το γνεύσιο, αλλά και άλλα πετρώματα σε διάφορους συνδυασμούς σ' ολα τα νησιά των Κυκλάδων. Δεν θα αναφέρουμε επίσης τον ασβεστίτη που βρίσκεται στο μάρμαρο ή και σε ανεξάρτητους κρύσταλλους.

Η παράθεση των ονομάτων των ορυκτών κρίνεται απαραίτητη για τα παρακάτω:

πρώτον, γιατί ολοένα και περισσότερο εκδίδονται βιβλία που προσπαθούν να μυήσουν τον αναγνώστη στα μυστικά της φύσης .

δεύτερον, γιατί θα κερδίσει ελπίζω έδαφος η ιδέα και ελπίδα για ένα γεωλογικό μουσείο σις Κυκλάδες ή επιτέλους στα μεγάλα νησιά, οπότε ο αναγνώστης πρέπει να είναι προετοιμασμένος.

τρίτον,γιατί όλ' αυτά είναι ο πλούτος της χώρας μας, σαν τα αγριολούλουδα και σαν τα πουλιά και κάτι πρέπει να ξέρουμε κι όχι να κυκλοφορούμε αδαείς, μη γνωρίζοντας λέξη απ' τη γλώσσα και τα μυστικά της γης.

τέταρτον, γιατί πρέπει να διατηρήσουμε μέσα μας ακμαία πάντα τη δυνατότητα να θαυμάζουμε και να εντυπωσιαζόμαστε και αυτή η ιδιότητα να είμαστε διαρκώς "εν εγρηγόρσει"μας καθιστά νέους πάντα, ποιητές με την ευρύτερη έννοια, "αντιστασιακούς" απέναντι σε όσα πάνε να μας φιμώσουν, να μας καθυποτάξουν στη συμβατικότητα.

Για τη γεωλογία του κάθε νησιού θα υπενθυμίσουμε μερικά βασικά, αλλά πρώτα πρέπει να πούμε τα παρακάτω:

α) Σ' όλα τα νησιά θα βρούμε ιζηματογενή πετρώματα που ανήκουν στα κλαστικά ιζήματα (κομμάτια πετρωμάτων). Κλαστικά ιζήματα είναι η άμμος όλων των παραλιών και των χειμάρρων και οι κροκάλες και τα χαλίκια. Ακόμα και οι πέτρες της ξερολιθιάς σ' αυτά ανήκουν. Είναι επίσης το χώμα στα χωράφια που μας δίνει το στάρι και το σταφύλι.

Υπάρχει λοιπόν ένα εκτεταμένο στρώμα στην επιφάνεια κάθε νησιού (αλλά και κάθε στεριάς) ιζηματογενών πετρωμάτων.Αυτά τα κομμάτια προέρχονται από μεταμορφωμένα κυρίως, αλλά και από πυριγενή. Η άμμος στην Πάρο είναι ψίχουλα μεταμορφωμένων πετρωμάτων, αλλά στη Σαντορίνη είναι σπυριά πυριγενών.

β) Σ' όλα τα νησιά θα βρούμε κρυσταλλοσχιστώδη (μεταμορφω μένα) πετρώματα εκτός από τη Μήλο και την Κίμωλο, που είναι ελάχιστα.

γ) Η Μήλος, η Κίμωλος και η Σαντορίνη αποτελούνται από πυριγενή πετρώματα (ηφαιστίτες) και ηφαιστειακούς τόφφους.

Αλλά ας επισκεφθούμε τώρα το κάθε νησί. Οι επαναλήψεις σε κάποια σημεία είναι αναπόφευκτες.

Αμοργός, η Χοζοβιώτισσα

Γεωλογία: Λίγα μεταμορφωμένα πετρώματα στο κέντρο και τα υπόλοιπα ιζηματογενή(ασβεστόλιθοι, δολομίτες του μεσοζωικού αιώνα, κερατόλιθοι, αργιλικοί σχιστόλιθοι).

Οι πύργοι που σώζονται στις κορυφές των λόφων είναι από σχιστόλιθο και ασβεστόλιθο.

Ορυκτολογία: Λειτούργησαν μεταλλεία βωξίτη από το 1929 μέχρι το 1940. Η μεγαλύτερη ποσότητα βωξίτη εξαγόταν στην Ιαπωνία.

Ανάφη με το λιγνίτη

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα ανατολικά και ιζηματογενή δυτικά. Στο κέντρο του νησιού υπάρχουν γρανιτικά πετρώματα. Στις πλαγιές των εξάρσεων του εδάφους βρίσκονται λεπτά στρώματα ελαφρόπετρας, που φαίνεται μεταφέρθηκαν κατά την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης το 1600 π. Χ.

Ορυκτολογία: Στην Ανάφη βρίσκονται μικρά ποσά αμιάντου. Επίσης βρίσκονται μεταλλεύματα γαληνίτη, σμιθσωνίτη, σιδήρου και μολύβδου.

Πρέπει να αναφερθούμε στο λιγνίτη της Ανάφης με απολιθώματα από γαστερόποδα. Οι παλαιοντολόγοι με τις εκτιμήσεις και προσεγγίσεις των ηλικιών των αποθέσεων αυτών υποθέτουν, ότι οι παλιοί αυτόχθονες κάτοικοι της Αιγηίδας είδαν την Ανάφη και την Αναφοπούλα να αναδύονται από το βυθό. Ένας σχετικός μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας ίσως να έχει σ' αυτό την πηγή του. Την εποχή αυτή στην Αιγηίδα γίνονται μεγάλες γεωλογικές αναστατώσεις.

Άνδρος με τις ξερολιθιές και τα στήματα

Γεωλογία: Βρίσκεται στη ζώνη των μεταμορφωμένων πετρωμάτων. Στη Βόρεια Άνδρο υπάρχουν λίγα πυριγενή (περιδοτίτης, διαβάσης, γάββρος). Οι μεγάλες πλάκες μαρμαρυγιακού σχιστολίθου τοποθετούνται όρθιες κάθετα στις ξερολιθιές των λόφων και των χωραφιών πράγμα που αποτελεί χαρακτηριστικό αισθητικό στοιχείο της Άνδρου. Γνωστό είναι το μάρμαρο της Άνδρου με τις κίτρινες κηλίδες.

Ορυκτολογία: Στην Άνδρο σώζονται ίχνη μεταλλευτικών εργασιών της αρχαιότητας.Όπως και τα περισσότερα νησιά έχει ορυκτά σιδήρου, μαγγανίου,σιδηρομαγγανίου, αλλά και τάλκη, χαλκού, νικελίου, χρωμίου, αργυρούχου μολύβδου, ψευδαργύρου, αντιμονίου, γαληνίτη, και σιδηροπυρίτη. Δεν φαίνεται να υπήρξαν σοβαρές μεταλλευτικές εργασίες στο νησί.

Στα μεταλλεία βρίσκουμε πυρολουσίτη, ψιλομέλανα και σερικίτη.

Αντίπαρος με το Σπήλαιο

Γεωλογία: Τα πετρώματα της Αντιπάρου είναι κυρίως μεταμορφωμένα και πυριγενή (ηφαιστίτες).

Στα μεταμορφωμένα πετρώματα του νησιού βρίσκουμε α)γνεύσιους (βιοτιτικό, μοσχοβιτικό και σχιστολιθικό γνεύσιο), β)σχιστόλιθους (μοσχοβιτικό, χλωριτικό και ταλκικό σχιστόλιθο γ) φυλλίτες και δ) μάρμαρα. Βρίσκουμε επίσης ασβεστόλιθο με

απολιθώματα που βοηθούν τους γεωλόγους να βγάλουν συμπεράσματα για την ηλικία των πετρωμάτων.

Στους ηφαιστίτες βρίσκουμε κυρίως ηφαιστειακούς τόφφους και ρυολιθικές λάβες. Οι ρυόλιθοι είναι πετρώματα που μοιάζουν στη χημική σύσταση με γρανίτη, το μάγμα όμως στερεοποιήθηκε στην επιφάνεια. Αυτούς τους ρυόλιθους τους λέμε λιπαρίτες.

Η λάβα παρουσιάζει φλέβες με περλίτη και οψιδιανό. Τα ηφαίστεια που έδρασαν στην Αντίπαρο, το Δεσποτικό και το

Στρογγυλό είναι παλιότερα των ηφαιστείων της Μήλου και της Σαντορίνης, όπως έχουμε ξαναπεί.

Ορυκτολογία-Ιστορία: Στο χώμα της Αντιπάρου βρέθηκαν πολλά και σπουδαία ορυκτά που αξιοποιήθηκαν για ένα μεγάλο διάστημα.Ένα διάστημα αξιοποιήθηκε επίσης ένα είδος λιθάνθρακα που βρέθηκε στο νησί με το όνομα γαγάτης.

Τα τελευταία 100 χρόνια δεκάδες χιλιάδες τόνοι μεταλλευμάτων εξορύχτηκαν στην Αντίπαρο, ενώ η μεταλλευτική δραστηριότητα είχε αρχίσει απ' την Τουρκοκρατία. Η Γαλλική Εταιρία Λαυρίου από το 1902 μέχρι το 1910 εκμεταλλεύτηκε πάνω από 30.000 χιλ. τόνους καλαμίνας στην Κακή Σκάλα.Το 1872 δημοσιεύτηκε Καταστατικό της Μεταλλευτικής Εταιρείας με το όνομα Αντίπαρος, με σκοπό την εκμετάλλευση του αργυρούχου μολύβδου του νησιού.

Τα μεταλλεύματα της Αντιπάρου είναι:α) μικτά θειούχα (γαληνίτης, σφαλερίτης, σιδηροπυρίτης) στη

θέση Αγ. Γεώργιος.β)καλαμίνες στην περιοχή Κακή Σκάλα.γ) σιδηρομεταλλεύματα στα Χατζοβούνια.δ)μαγγανιομεταλλεύματα στις Μαγγανιές(πυρολουσίτης, ψιλο

μέλας).Όλα αυτά εξορύχτηκαν από μικρά μέχρι μεγαλύτερα

διαστήματα. Στο λιμάνι που άραζαν τα πλοία γιανα κατευθυνθούν οι ταξιδιώτες στο λόφο του Σπηλαίου(ανέβαιναν με γαιδούρια και μουλάρια) υπάρχει ακόμα η σκάλα από την οποία φόρτωναν το μετάλλευμα.

Στην Αντίπαρο υπάρχουν ενδείξεις λιγνιτικών κοιτασμάτων.Ορυκτά που καταγράφονται είναι: γαληνίτης, τριδυμίτης,

πυρολουσίτης, βάδιον, ψιλομέλας, βαρύτης, ημιμορφίτης, αυγίτης και αγκερίτης.

Πολλοί σημαντικοί της Ιστορίας κι ανάμεσά τους ο Όθων και η Αμαλία επισκέφθηκαν το θαυμάσιο Σπήλαιο της Αντιπάρου, ένα από τα σημαντικότερα ελληνικά σπήλαια. Υπάρχει επιγραφή με το όνομα του Αρχίλοχου του Πάριου και λέγεται ότι υπάρχει επιγραφή και με το όνομα του Μ. Αλέξανδρου.

Το σπήλαιο ανοίχθηκε από το νερό που κατάφαγε τον ασβεστόλιθο του νησιού. Για τη δημιουργία του απαιτήθηκαν δεκάδες εκατομ. χρόνια (τριτογενής περίοδος του Καινοζωικού αιώνα).

Αποτελεί ένα από τα σημαντικά αξιοθέατα όχι μόνο της Αντιπάρου, αλλά και όλων των Κυκλάδων και της χώρας μας.

Δονούσα ή "Βιρίντεμ"

Γεωλογία: Η Δονούσα έχει κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα, μάρμαρα και κυρίως σχιστόλιθους. Υπάρχουν επίσης αποθέσεις ασβεστόλιθου. Λειτούργησαν στο νησί λατομεία πράσινου μάρμα ρου. Για το πράσινο μάρμαρο ο Βιργίλιος την αποκαλούσε στην Αινειάδα Βιρίντεμ.

Ορυκτολογία: Στη Δονούσα λειτούργησαν ορυχεία ψευδαργύ ρου. Το ορυκτό που θα βρούμε είναι ο σμιθσωνίτης ή καλαμίνα. Λειτούργησαν επίσης μέχρι το 1930 ορυχεία χαλαζία (οξειδίου του πυριτίου) για την παρασκευή γυαλιού. Το χαλαζία αυτό τον αποκαλούν στο νησί άτσαχα.

Ηρακλειά και Κύκλωπας

Γεωλογία: Κι εδώ έχουμε κρυσταλλοσχιστώδη πετρώματα και κυρίως σχιστόλιθους. Βρίσκουμε επίσης ιζηματογενή, ασβεστό λιθο και τον πόρο των Κυκλάδων στα παραλιακά μέρη.

Ορυκτολογία: Ορυκτό που καταγράφεται είναι η σμύριδα .Για μικρό διάστημα υπήρξε εκμετάλλευση των ορυχείων.

(*) Η σπηλιά του Κύκλωπα είναι όνομα νεότερο από όσους θέλουν να συνδυάσουν την Ηρακλειά και το Σπήλαιο με τη μυθολογία και τον Οδυσσέα.

Θήρα, κόρη της βροντής

Βγήκες από τα σωθικά βροντήςΑνατριχιάζοντας μες στα μετανιωμένα σύννεφαΠέτρα πικρή, δοκιμασμένη, αγέρωχη------------------------------------------------

----------Για να χαράξει εκεί τα σπλάχνα της η ελπίδαΜε φωτιά με λάβα με καπνούςΜε λόγια που προσηλυτίζουν το άπειροΓέννησες τη φωνή της μέρας

---------------------------------------Ένιωσες τη χαρά της γέννησηςΠήδησες μες σ τον κόσμο πρώτηΠορφυρογέννητη, αναδυομένη

Μ' αυτά τα λόγια χαιρετίζει τη Σαντορίνη ο Οδυσσέας Ελύτης στην "Ωδή στη Σαντορίνη". "Πόθοι ετοιμάζουν τον κρατήρα τους κι από το μόχθο της ελπίδας νέα γη ετοιμάζεται", λέει σε άλλα σημεία τ ου ποιήματος. Ας προσεδαφιστούμε όμως.

Γεωλογία: Στη Θήρα υπάρχουν τα πετρώματα παλιών και νέων λαβών με κύρια είδη τους δακίτες, βασάλτες και ανδεσίτες. Στο νότιο τμήμα του νησιού υπάρχει μια μικρή ζώνη με μεταμορφωμένα πετρώματα.

Μπορεί κανείς να βρει το χαρακτηριστικό πέτρωμα της δράσης των ηφαιστείων, περλίτη και οψιδιανό. Το στρώμα που έθαψε το νησί στην έκρηξη του 1.600 π. Χ. ήταν από κίσσηρη και θηραική γη με μικρή διαφορά μεταξύ τους στη χημική σύσταση.

Η κίσσηρη και η θηραική γη εξορύχτηκαν για μεγάλο διάστημα από τη Σαντορίνη.

Για ένα διάστημα έγινε εξαγωγή μυλόπετρας (τραχείτης).

Ορυκτολογία: Μεταλλεία χαλκού, αργύρου και μολύβδου αναφέρεται ότι λειτούργησαν στη Θήρα.

Ορυκτά που θα βρούμε στη Σαντορίνη είναι: ανορθίτης, ανυδρίτης, αλουνίτης, αυγίτης, απατίτης, βρονζίτης, βολλαστο νίτης, γαληνίτης, γεωργισίτης, θείον, κεροστίλβη, ολιγόκλαστον, ολιβίνης, ορυκτό αλάτι, ραισίτης, σανδαράχη,τριδυμίτης, φαυαλίτης.

Θηρασιά, το άλλο κομμάτι

Ισχύουν τα ίδια με τη Σαντορίνη για τα πετρώματα. Η Θηρασία είναι το δεύτερο μεγάλο κομμάτι του νησιού που έμεινε πάνω από την θάλασσα μετά την καταβύθιση του κεντρικού μέρους. Ολόκλη ρη η παλιά Σαντορίνη είχε ηφαιστειακά πετρώματα. Εκτός από τη λάβα, τη σποδό της θηραικής γης και τις ηφαιστειακές σκουριές, βρίσκουμε και ιζήματα ποταμών (αλλουβιακές προσχώσεις) στις ανατολικές ακτές και τη βορειοανατολική χερσόνησο.

Ίος, γρανίτες και σμυρίγλι

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα (γνεύσιοι, μάρμαρα, μαρμαρυγιακοί σχιστόλιθοι), πλουτώνια εκρηξιγενή (γρανίτες), και λίγα ιζηματογενή (ασβεστόλιθος , πόρος των Κυκλάδων και ποτάμιες αποθέσεις).

Ορυκτολογία:Αναφέρονται μεταλλεία σιδήρου, αργυρούχου μολύβδου, ψευδαργύρου και χαλαζία.

Στους γρανίτες ή τους σχιστόλιθους θα βρούμε γρανάτη και μα γνητ ίτη. Στις ζώνες μαρμάρου θα βρούμε σμυρίγλι και μαγνητίτη.

Κέα, το νησί της μίλτου

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα. Ο περίφημος Λέων της Κέας είναι ανάγλυφο σε σχιστόλιθο.

Ορυκτολογία:Το νησί εξάγει τα αρχαία χρόνια άριστη ποιότη τα μίλτου. Το ορυκτό αυτό με τη μορφή της ερυθράς ώχρας χρησί μευε στην αγγειογραφία και τη ναυπηγική σαν χρωστική ουσία, αλλά και σαν πρώτη ύλη στην φαρμακευτική. Κατάλοιπα αρχαίων εκκαμινεύσεων αποτελούν πιθανή μεταλλουργική εγκατάστα σηγια την κατασκευή απλών εργαλείων.

Στο νησί υπάρχουν κοιτάσματα μαγγανίου, μολύβδου, αργύρου, ψευδαργύρου και χαλκού.

Κίμωλος, νονά της κιμωλίας

Γεωλογία: Η Κίμωλος έχει τα ίδια πετρώματα με τη Μήλο, δηλαδή ηφαιστίτες, (περλίτη και βασάλτη, δακίτη,λιπαρίτη, ανδεσίτη) και ηφαιστειακούς τόφφους.Βρίσκονται επίσης στο νησί ορισμένα ιζηματογενή (ασβεστόλιθοι, κιμωλία με το όνομα "Κιμώλια γη", μπεντονίτης).

Για μεγάλο διάστημα εξάγονταν πώρινοι λίθοι (πωρόλιθοι) με ιστιοφόρα και "Κιμώλια γη". Η Κίμωλος είναι νονά της κιμωλίας που βρίσκεται σε μικρά ποσά στα πετρώματά της.

Ορυκτολογία: Οι Ρώσσοι επιχείρησαν το 1770 να εκμεταλλευ θούν τα μεταλλεία αργύρου, αλλ' απέτυχαν. Θα βρούμε στην Κίμω λο βαρύτη, πυρολουσίτη, καολίνη και περλίτη. Στα δυο τελευταία έγινε εκμετάλλευση.

Κουφονήσια, με τις θαλασσινές σπηλιές(*)

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα και λίγα ιζηματογενή (πόρος των Κυκλάδων).

Ορυκτολογία: Δεν αναφέρεται εκμετάλλευση ορυκτού.

Κύθνος ή Θερμιά

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα.Ορυκτολογία: Έγινε εκμετάλλευση των ορυκτών του σιδήρου

και σιδηρομαγγανίου, όπως μαρτυρεί και η σωζόμενη σκάλα εκφόρτω σης των ορυκτών στα Λουτρά.

(*) Το όνομα Κουφονήσια προήλθε από το κούφωμα των πετρωμάτων που έχει προκαλέσει στα παράλια ιζήματα η θάλασσα διανοίγοντας θαλάσσια σπήλαια.

Τα κοιτάσματα Σερίφου, Σίφνου και Κύθνου απέδωσαν το 1913 67.890 τόννους με περιεκτικότητα σε σίδηρο ως 50%.

Υπάρχουν ακόμα , αλλά δεν έγινε εκμετάλλευση, αργυρούχος μόλυβδος, ψευδάργυρος, χαλκός, χρώμιο, αμίαντος, κασσίτερος, αντιμόνιο, νικέλιο, κοβάλτιο, αργίλιο, αυτοφυής άργυρος.

Στην Κύθνο θα βρούμε ορυκτά μαγγανίου ( πυρολουσίτης, ψιλομέλας ) και σιδήρου( αιματίτης, λειμονίτης και σιδηρίτης).

Μήλος, Αφροδίτη και κατακόμβες

Γεωλογία - Ιστορία: Η Μήλος συγκεντρώνει το μεγαλύτερο ίσως ενδιαφέρον από πλευράς γεωλογίας και ορυκτολογίας. Τα πετρώματα είναι πυριγενή και ιζηματογενή.

Τα πυριγενή πετρώματα της Μήλου είναι κυρίως ηφαιστειακά (οψιδιανός, περλίτης, τραχείτης, βασάλτης, ανδεσίτης, δακίτης).

Τα ιζηματογενή περιλαμβάνουν εκτάσεις με καολίνη, μπεντονίτη και άλλα αργιλούχα χώματα μέσα στα οποία βρίσκονται πολλά απολιθώματα.Περιλαμβάνουν επίσης ηφαιστεια κούς τόφφους. Η εξαλλοίωση των ηφαιστειακών τόφφων δημιούργη σε τον οπάλλιο.

Είναι νησί στο οποίο έγινε εντατική εκμετάλλευση α) ιζηματογενών πετρωμάτων, όπως ο καολίνης και ο μπεντονίτης β) ηφαιστειακών πετρωμάτων, όπως ο οψιδιανός στην αρχαία εποχή, οι μυλόπετρες (τραχείτης) και ο περλίτης στη σημερινή .

Μέσα στους ηφαιστειακούς τόφφους ανοίχτηκαν οι Κατακόμβες της Μήλου, από τους πρώτους Χριστιανούς που βρίσκονται στην Τρυπητή. Το χωριό οφείλει το όνομά του στη σύσταση του εδάφους. Τα μαλακά ιζήματα της περιοχής επιτρέπουν το άνοιγμα τρυπών στις παραθαλάσσιες περιοχές που χρησιμοποιούνται για αποθήκες.

Ορυκτολογία-Ιστορία: Ένα σκεύος για το το χύσιμο του χαλκού που βρέθηκε στη Φυλακωπή (2.300-2.000 π. Χ.) δείχνει την απασχόληση στη μεταλλοτεχνία από τα χρόνια του Κυκλαδικού Πολιτισμού. Η Μήλος είναι ανάμεσα στα νησιά που

Στο νησί της Αφροδίτης έγινε εκμετάλλευση ορυκτών που συνδέονται άμεσα (οψιδιανός, θείον) ή έμμεσα (αργυρούχος βαρυτίνη, ορυκτά μαγγανίου) με την ηφαιστειακή δραστηριότητα. Σήμερα συνεχίζεται η εξορυκτική δραστηριότητα για την αργυρούχο βαρυτίνη, τον καολίνη, τον περλίτη, τον μπεντονίτη και την ποζουλάνη( θηραική γη). Οι άμεσα απασχολούμενοι στις εξορυκτικές δραστηριότητες του νησιού ξεπερνούν τους 500.

Ορυκτά που θα βρούμε στη Μήλο είναι τα εξής: αυγίτης, αλουνίτης, βάδιον, βαρύτης,γαληνίτης, γύψος, εψωμίτης, θείον, καλινίτης, καολινίτης, καρφοσιδηρίτης, κεραμοαλίτης, κεροστί λβη, μενδοζίτης, μεταβολίτης.

Η γεωλογική ιστορία της Μήλου της έδωσε μερικά προνόμια, εκτός από τον οψιδιανό και τις μυλόπετρες, όπως τις ιαματικές πηγές και τα θερμά ρευστά που έρχονται από τα βάθη της γης. Η ΔΕΗ μετά από έρευνες εγκατέστησε το 1987 την πρώτη πειραματική μονάδα γεωθερμίας ισχύος 2 μεγαβάτ .

Στη Μήλο η Εταιρία της βαρυτίνης ξεκίνησε να δημιουργήσει Γεωλογικό Μουσείο , που κατά τη γνώμη μας, ήταν από τα πρώτα που έπρεπε να έχουν ήδη γίνει για ένα νησί με τέτοιο πλούτο γεωλογικής ιστορίας. Ακόμα όμως δεν άρχισε να λειτουργεί (1996).

Μύκονος, γρανίτης και ουράνιο

Γεωλογία: Ένα μικρό μέρος της Μυκόνου περιλαμβάνει μεταμορφωμένα πετρώματα, στα βορειοανατολικά. Το υπόλοιπο περιλαμβάνει πυριγενή (πλουτώνια) και κυρίως γρανίτες και γρανοδιορίτες. Κάτω απ' τους βράχους του γρανίτη που είναι σκορπισμένοι στο νησί, ήταν κατά την μυθολογία θαμμένοι οι Γίγαντες που είχε σκοτώσει ο Ηρακλής, πολεμώντας στο πλευρό του πατέρα του Δία κατά τη Γιγαντομαχία.

Σύμφωνα με είδηση των "Κυκλαδικών Νέων" (Απρίλιος 1985) στη Μύκονο διαπιστώθηκαν ενδείξεις για την ύπαρξη ουρανίου!

Ορυκτολογία: Στην τουριστική Μύκονο λειτούργησαν ορυχεία βαρύτη από την ίδια Εταιρία που εκμεταλλεύεται το βαρύτη στη Μήλο. Το ορυχείο βαρύτη λειτούργησε γύρω στα 20 χρόνια και σταμάτησε το 1980. Βαρύτης βρέθηκε και στο νησάκι Δραγονήσι της Μυκόνου.

Λειτούργησαν επίσης ορυχεία μολύβδου και το 1913 εξορύχηκαν 2.781 τόννοι με μόλυβδο 18% και μικρή ποσότητα αργύρου.

Ορυκτά που θα βρούμε είναι αγγλεσίτης, καολινίτης, κερουσίτης, γαληνίτης.

Νάξος, σμυρίγλι και Γεωλογικό Μουσείο Γεωλογία: Η Νάξος περιλαμβάνει στα ανατολικά της

μεταμορφωμένα πετρώματα και στα δυτικά της πυριγενή (πλουτώνια) και λίγα ιζηματογενή.

Στο νησί εξορύσσεται θαυμάσιο μάρμαρο . Από μάρμαρο, γνεύσιους , γρανίτες και σχιστόλιθους είναι χτισμένο το Κάστρο του Μάρκου Σανούδου στη Χώρα , αλλά και οι δεκάδες μεσαιωνι κοί πύργοι στο εσωτερικό του νησιού.

Ορυκτολογία: Η Νάξος είναι το νησί της "Ναξίας γης", της σμύριδας. Πάνω από 700 εργάτες εργάστηκαν ημερησίως στην

περίοδο της ακμής των ορυχείων. Σήμερα υποαπασχολούνται γύρω στους 500 σμυριδεργάτες για δύο μήνες το χρόνο. Η σμύριδα βρίσκεται ψηλά σε τοποθεσία κοντά στα χωριά Φιλότι, Απείραν θος και Κορωνίδα. Τα έξι σμυριδοχώρια είναι ο Δανακός, η Κεραμωτή, τ' Απεράθου, η Μέση, το Σκαδό, και η Κόρωνος.

Όπως και σε άλλη θέση λέγεται, η "Ναξία γη" για άλλους ήταν η σμύριδα και για άλλους τα ακόνια που λατομούνται στην Ελούντα της Κρήτης (περίπτωση κερατόλιθου).

Εκτός από τη σμύριδα υπάρχουν αποθέσεις μαρμαρυγία και σιδήρου στο νησί.

Τα ορυκτά που θα συναντήσουμε είναι βαρύτης , βεζουβιανός, διάσπορο, κορούνδιο, κυανίτης, μαγνητίτης, μαργαρίτης, σιλλιμανίτης, σμύρις, σπινέλιος, σταυρόλιθος, τιτανίτης, τουρμαλίνης.

Πάρος, το μάρμαρο της Αφροδίτης

Γεωλογία- Ιστορία: Η Πάρος περιλαμβάνει στο έδαφός της μεταμορφωμένα πετρώματα και κυρίως μάρμαρα, γνεύσιους και μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους. Στη βόρεια Πάρο συναντά κανείς γρανίτες και γνευσιογρανίτες (Κολυμπήθρες Νάουσας) και στην Ανατολική Πάρο σερπεντίνες που έχουν προέλθει από περιδοτίτες. Στα παράλια της Ανατολικής Πάρου υπάρχουν ιζήματα πάχους μερικών δεκάδων μέτρων και νεογενείς αποθέσεις μάργας. Στο κεντρικό της μέρος βρίσκεται γρανίτης που του έχουν δώσει το όνομα του παρακείμενου χωριού, "Λεύκες".

Η Πάρος περηφανεύεται για το λευκό και διάφανο μάρμαρό της από το οποίο πλάστηκαν πολλά αριστουργήματα, όπως ήδη είδαμε και κατέστησε το νησί σε διάφορες περιόδους της ιστορίας του κέντρο εμπορίας και εξαγωγής του μαρμάρου.

Τα πολλά και λαμπρά οικοδομήματα της κλασσικής Πάρου ήταν ακριβώς απ' το μάρμαρο αυτό.

Από τις περιοχές των ιζημάτων αξιοποιήθηκαν τα νεότερα χρόνια α) το κοκκινόχωμα για τις ανάγκες της πηλοπλαστικής και της πάτωσης των σπιτιών β) η ασπριά ή άλλο αργιλόχωμα για τιςσκεπές των σπιτιών (δωματόχωμα), γ)σαπουνόχωμα στην παραλία του Καλόγερα, σαν κι αυτό που στην Κίμωλο εξαγόταν ως "Κιμωλία γη", για την καθαριότητα του δέρματος, ή για άλλες χρήσεις.Άλλο όνομα του σαπουνοχώματος είναι σμηκτρίς γη, και αποτελεί είδος αργίλου, με διάφορα χρώματα.

Ο ασβεστόλιθος φαγώθηκε από το νερό και ανοίχτηκε τα τελευταία τριάντα εκατομμύρια χρόνια , το Σπήλαιο των Δαιμόνων, έργο θαυμαστό της φύσης, με σταλακτίτες και σταλαγμίτες που παραμένει ακόμα αναξιοποίητο. Μέσα σ'αυτό έζησαν παλιά άνθρωποι της λίθινης εποχής.

Το Σπήλαιο των Νυμφών στο Μαράθι είναι έργο του ανθρώπου που έσκαψε βαθειά να βρει το μάρμαρο.

Ορυκτολογία: Στους σχιστόλιθους της Πάρου μπορεί να θαυμάσει κανείς κρύσταλλους μαρμαρυγία και κάποτε να βρεί κυανόμαυρους κρύσταλλους τουρμαλίνη.

Λειτούργησε κάποτε στα Θαψανά από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο , λίγο πριν από τον ελληνοιταλικό και μετά το 1950 ορυχείο μαγγάνιου κι εκεί μέσα βρίσκει κανείς αν είναι τυχερός, κόκκινους κρύσταλλους γρανάτη.

Το μετάλλευμα ήταν βραουνίτης και χαουσμανίτης και λίγος πυρολουσίτης. Μέσα στο μετάλλευμα υπάρχει κι σίδηρος με τη μορφή τ ου μαγνητίτη.

Οι μεταλλωρύχοι ήταν κυρίως από τις Λεύκες και έμεναν στα Θαψανά από τη Δευτέρα μέχρι το Σάββατο που επέστρεφαν στο χωριό.

Εκτός από τα ορυκτά που αναφέρθηκαν στν Πάρο μπορούμε να βρούμε και σμύριδα. Τη σμύριδα του νησιού την χρησιμοποιούσαν παλιά για ακόνι.

Σέριφος, στον άγνωστο μεταλλωρύχο

Γεωλογία: Η Σέριφος έχει μεταμορφωμένα πετρώματα και, όπως η Μύκονος, πολλά πλουτώνια πυριγενή ( γρανίτες και γρανο διο ρίτες).

Ορυκτολογία - Ιστορία: Η Σέριφος είναι πλούσια σε ορυκτά σιδήρου (αιματίτης και κυρίως μαγνητίτης και λειμονίτης). Παρά τον πλούτο σε ορυκτά έχουμε ελάχιστες ενδείξεις για την εκμετάλλευση ορυκτών στην αρχαιότητα.

Στη Ρωμαική εποχή γινόταν μεγάλη εκμετάλλευση του σιδήρου που έχει το νησί. Στην εποχή της Βενετοκρατίας ο Ερμόλαος Μινόττος εγκατέστησε στη Σέριφο 1.000 δούλους για την εξόρυξη και προχώρησε σε εντατική εκμετάλλευσητων ορυχείων. Στοιχεία για την εποχή της Τουρκοκρατίας δεν έχουμε.

Στα νεότερα χρόνια ανέλαβε ο Γερμανός Αιμίλιος Γκρώμμαν την εκμετάλλευση του ορυκτού (1885). Απασχόλησε περίπου 1000 εργάτες όχι μόνο από τη Σέριφο, αλλά και από τα γύρω νησιά, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός το1912 να φτάσει τους 4400 κατοίκους. Το Μέγα Λιβάδι ήταν η έδρα της πρώτης Ελληνικής Μεταλλευτικής Εταιρείας. Ο Αβεσσαλός αναπτύχθηκε από το 1878 ως το 1908, επί των ημερών της μεταλλευτικής εταιρείας "Σέριφος".

Στο Μέγα Λιβάδι φορτωνόταν το μετάλλευμα του σιδήρου. Το 1916 οι άθλιες συνθήκες εργασίας ανάγκασαν τους μεταλλωρύχους να κατέβουν σε απεργία. Ο Γκρώμαν αρνήθηκε οποιαδήποτε συνεννόηση και έφερε αστυνομική δύναμη από την Αθήνα. Έγινε συμπλοκή και σκοτώθηκαν τρεις εργάτες και τέσσερις αστυνομικοί.

Στον τόπο αυτό έχει ανεγερθεί μνημείο για τη μνήμη των εργατών που έχασαν τη ζωή τους.

Οι άθλιες συνθήκες εργασίας, ιδίως κατά τα έτη 1870-1920 και τα περιορισμένα μέτρα ασφαλείας που ελάμβανε η επιχείρηση κόστισαν τη ζωή σε πολλούς εργαζόμενους.

Από το 1920 μέχρι το 1940 σκοτώθηκαν 18 μεταλλωρύχοι Μεταξύ αυτών που έχασαν τη ζωή τους ήταν εργάτες όχι μόνο από τη Σέριφο, αλλά κι από τη Μήλο, την Κίμωλο, την Πάρο, την Κάρπαθο, αλλά και από την Ιταλία. Οι τραυματίες ήταν περισ σότεροι κι απ' αυτούς πολλοί έμειναν ανάπηροι.

Ο μαγνητίτης της Σερίφου βρίσκεται μαζί με μαγνητοπυρίτη, σιδηροπυρίτη και χαλκοπυρίτη σε ορισμένες θέσεις.

Στο νησί υπάρχουν κοιτάσματα χαλκού και αργυρούχου μολύβδου.

Άλλα ορυκτά που θα βρούμε στη Σέριφο είναι αιματίτης, ανδαλουσίτης, βαρύτης, βολλαστονίτης, γρανάτης, δολομίτης, επίδοτον, θείον, κερουσσίτης, λειμωνίτης, λιεβρίτης, πράσιον (πράσινη παραλλαγή του χαλαζία), σιδηρίτης, σιδηροπυρίτης, τ ιτανίτης, τουρμαλίνης, φθορίτης.

Σίκινος, σμύριδα

Γεωλογία: Η Σίκινος βρίσκεται στη ζώνη των μεταμορφωμένων πετρωμάτων.

Ορυκτολογία: Στο νησί διαπιστώθηκε ποσότητα σμύριδας. Μεταλλεία όμως δεν λειτούργησαν.

Σίφνος, η Χρυσοπηγή

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα.Στη Σίφνο υπάρχει άφθονο στα σπλάγχνα της γης της το

κατάλληλο υλικό για την αγγειοπλαστική (αργιλοχώματα ανακατεμένα με χαλαζία και πυριτικά άλατα ).

Το Μάρτιο του 1996 στη θέση Ανεμοδίλι της Κοιν. Απολλωνίας ανακαλύφτηκε σπηλαιοβάραθρο με σταλακτίτες.

Ορυκτολογία-Ιστορία: Πασίγνωστη υπήρξε η Σίφνος για τα πλούσια χρυσορυχεία και αργυρορυχεία (περιοχή μεταλλείων Αγίου Σώστη) κατά την περίοδο της αρχαιότητας, αλλά και για τα μεταλλεία μολύβδου και σιδήρου.

Τα μεταλλεύματα της Σίφνου ήτανγνωστά από την αρχαιότητα. Γράφουν γι' αυτά ο Παυσανίας, ο Ηρόδοτος, Ο Στράβων και ο Πλίνιος. Με εντολή του Απόλλωνα οι Σίφνιοι έστελναν το δέκατο της παραγωγής του χρυσού στους Δελφούς σε σχήμα αυγού.

Τα πιο γνωστά μεταλλεία ήταν του Αγίου Σώστη και του Καψάλου ή των Σχισμάδων, το μεταλλείο Τσιγκούρα (γνωστό πριν 800 χρόνια) και το της Βορινής (γνωστό πριν 500 χρόνια). Στο

μεταλλείο του Αγίου Σώστη που καλύφθηκε από θάλασσα λόγω καθίζησης, εργάζονταν γύρω στους 300 εργάτες.

Η σημασία της Σίφνου στην πρώιμη μεταλλουργία του Αιγαίου υπήρξε μεγάλη, αν σκεφθεί κανείς, ότι τα μισά από τα μέχρι σήμερα ερευνηθέντα αντικείμενα μολύβδου-αργύρου της πρώιμης Κυκλαδικής εποχής έχουν κατασκευαστεί από μετάλλευμα της Σίφνου.

Εβραίοι προσπάθησαν να εκμεταλλευθούν τα ορυχεία κατά το 1650, αλλ' αντέδρασαν οι πρόκριτοι του νησιού.

Ο Τουρνεφόρ γράφει ότι οι Σιφνιοί επανειλημμένα δωροδόκησαν πλοιάρχους και πειρατές για να καταποντίσουν τα πλοία που έστελναν οι Τούρκοι με ειδικούς για την εξερεύνηση των μεταλλείων .

Πριν 80 χρόνια η Γαλλική Εταιρία "Κάψαλος" προσπάθησε να τα επαναλειτουργήσει , ενώ μια Ιταλική Εταιρία εκμεταλλεύτηκε τα μεταλλεία στη θέση Φάρος από το 1882-1897.

Αλλά και αργότερα έγιναν προσπάθειες να λειτουργήσουν τα μεταλλεία αργυρούχου μολύβδου. Έτσι το 1913 εξορύχτηκαν 3.315 τόννοι μεταλλεύματος.

Όλες οι εργασίες σταμάτησαν στα έτη 1922-1925. Υπάρχουν ακόμα στο λιμάνι του νησιού, στις Καμάρες, δεξιά καθώς μπαίνουμε, λείψανα σιδηρομεταλλεύματος (αιματίτης και λειμωνίτης).

Στη Σίφνο εκτός από τα ορυκτά μολύβδου (γαληνίτης) και σιδήρου (αιματίτης , λειμονίτης) θα βρούμε και τα παρακάτω: απατίτης, γαληνίτης, τάλκης, φουξίτης, χλωρίτης, ακτινόλιθος, επίδοτον, γλαυκοφανής, σερικίτης.

Σύρος η γλαυκοφανής

Γεωλογία: Μεταμορφωμένα πετρώματα και λίγα πλουτώνια πυριγενή(γρανίτες, διορίτες, γάββροι)

Ορυκτολογία: Σε πολλές περιοχές της Σύρας(Αγ. Δημήτριος, Αζόλιμνος, Αμπέλα, Κόμητο) βρίσκονται μεταλλεύματα με οξείδια του σιδήρου και θείο (σιδηροπυρίτης, γαληνίτης) Τα μεταλεύματα αυτά υπήρξαν αντικείμενο εκμετάλλευσης στις αρχές του αιώνα μας.

Κατά το 1874 στη Σύρο λειτουργεί εργοστάσιο γυαλιού και πολλά εργαστήρια κεραμικής. Το γυαλί φτιαχνόταν από Κυκλαδικό χαλαζία και χαλαζιακή άμμο.

Στους μοσχοβιτικούς σχιστόλιθους βρίσκονται τα ορυκτά χλωριτοειδής σε πρασινόμαυρα πέταλα και γλαυκοφανής. Βρίσκονται επίσης ρουτίλιο, ζιρκόνιο, μαγνησίτης, απατίτης, τουρμαλίνης, ζοισίτης, παραγονίτης, φουξίτης, τάλκης, ιαδείτης, ακτινόλιθος,τ ιτανίτης, αλβίτης.

Σχοινούσα με τους ψαμμίτες

Γεωλογία: Βρίσκεται στη ζώνη των μεταμορφωμένων πετρωμά των. Βρίσκουμε σχιστόλιθο και ασβεστόλιθο. Από τα ιζηματογενή αφθονούν οι ψαμμίτες.

Ορυκτολογία: Δεν αναφέρεται εκμετάλλευση ορυκτών.

Τήνος των περιστεριώνων

Γεωλογία: Η Τήνος έχει μεταμορφωμένα πετρώματα και λίγα πυριγενή πλουτώνια (γρανίτη, γρανοδιορίτη, σερπεντίνη) στο βορειοανατολικό άκρο. Το μάρμαρο της Τήνου είναι περίπτωση σερπεντίνη (οφείτης λίθος), που δημιουργήθηκε από τον περιδοτίτη. Στο νησί εξορύσσονται γύρω στις 20 ποιότητες μαρμάρου .

Η Τήνος ανέπτυξε πλούσια παράδοση γλυπτικής ( Δημ.Φιλιπ πότης, Γιαννούλης Χαλεπάς).

Αν κάπου μίλησε ο σχιστόλιθος είναι στην Τήνο με τους 1007 περιστεριώνες. Στις περίτεχνες αυτές κατασκευές χρησιμοποιή θηκε ο σχιστόλιθος εκτός από το σώμα της κυρίως κατασκευής στα διακοσμητικά στοιχεία του κυπαρισσιού, του τριγώνου, του ρόμβου και του ήλιου μ' ένα περίτεχνο τρόπο.

Ορυκτολογία: Ορυχεία τάλκη λειτούργησαν στην Τήνο από το 1958 για λίγα χρόνια (11 ορυχεία, 43 άτομα). Ο τάλκης βρίσκεται μέσα στους σερπεντίνες, ενώ άλλη ποσότητα που εξορύχθηκε ήδη, προέκυψε από μετασχηματισμό δολομίτη. Άλλα ορυκτά που θα βρούμε είναι ο μαγνητίτης και το ροδόχρωμο μέσα σε σχισμάδες του χρωμίτη.

Φολέγανδρος η Χρυσοσπηλιά

Γεωλογία: Η Φολέγανδρος βρίσκεται στη ζώνη των μεταμορφωμένων πετρωμάτων. Τα νερά διαβρώνοντας εκατομμύρια χρόνια τους ασβεστόλιθους του νησιού δημιούργησαν το Σπήλαιο της Χρυσοσπηλιάς στα Β.Α. της Χώρας Φολεγάνδρου.

Μέχρι πρόσφατα στα καίκια φορτωνόταν χώμα εμπλουτισμένο με οργανικές ουσίες που το χρησιμοποιούσαν σαν λίπασμα στα χωράφια.

Ο σχιστόλιθος που αφθονεί χρησιμοποιήθηκε και χρησιμοποιείται σε πολλές κατασκευές στο νησί.

Ορυκτολογία:Υπάρχουν μικτά θειούχα ορυκτά ανεκμετάλ λευτα και τα ορυκτά ακμίτης, αλβίτης.

Σκόπελοι σαν ύφαλα ονείρου

Να ρίξουμε μια ματιά τώρα σε μερικά ακατοίκητα νησιά των Κυκλάδων που σημάδεψαν την Ιστορία.

Αναφερθήκαμε ήδη στους σκοπέλους που ανέβασε δράση ηφαιστείων από τη θάλασσα. Στο Γλαρονήσι της Μήλου, στον Άγιο Σπυρίδωνα της Πάρου, στον Μέρμηγκα μεταξύ Πάρου Σύρου, τον Κουλούμπο στα νερά της Σαντορίνης.

Αν κοιτάξουμε κάτω από τη θάλασσα θα βρούμε πολλούς υφάλους λείψανα παλιών ηφαιστείων στα βόρεια της Αντιπάρου, στα νερά της Σαντορίνης, στη Μήλο.

Να δούμε όμως και μερικά από τα σημαντικότερα νησάκια:

Γιούρα, πέτρες και σαύρες

Δεν έχουμε παρά να χρησιμοποιήσουμε τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου:

Δω πέρα είναι μεγάλες πέτρεςκαι κρυμμένες σερνάμενες ρίζεςείναι μεγάλα ποντίκια μ' άσκημα μάτιακαι δυνατά σαγόνιαείναι γουστέρες και σκορπιοίκαι χιλιοπόδαρες ψαλίδεςΑυτές οι μεγάλες πέτρες που βλέπει στην εξορία του ο Ρίτσος,

δεν είναι παρά οι βράχοι του γνεύσιου και του σχιστόλιθου και κάπου του γρανίτη, που άκουσαν τον καημό χιλιάδων ανθρώπων μαχητών της ελευθερίας και της δημοκρατίας. Έτσι οι πέτρες των νησιών σχετίζονται και μ' αυτόν τον τρόπο με την ιστορία και τους λαικούς αγώνες. Δεν είναι βέβαια μόνο η Γυάρος, αλλά και η Μακρόνησος και άλλα νησιά, τόποι εξορίας και βασάνων (Ανάφη, Φολέγανδρος ).

Δεσποτικό, ερείπια ηφαιστείων

Γεωλογία: Στο χώρο των 5 ηφαιστείων του Δεσποτικού βρίσκουμε λάβες. Στους άλλους χώρους επικρατούν μεταμορφω μένα πετρώματα (ασβεστόλιθοι και γνεύσιοι).

Δήλος με τους μαρμάρινους λέοντες

Γεωλογία- Ιστορία :Η Δήλος έχει μεταμορφωμένα πετρώματα και πυριγενή πλουτώνια (γρανίτες, γρανοδιορίτες), όπως και η γειτονική Μύκονος. Τα επίθετά της κατά την αρχαιότητα η Δήλος (κραναή, κραναήπεδος, δυσήροτος) τα οφείλει στο πετρώδες της έδαφος και ιδιαίτερα στο γρανίτη, που δεν αποσαθρώνεται εύκολα.

Στη Δήλο λατομούσαν μέχρι πρόσφατα γρανιτόπλακες και τις μετέφεραν σε άλλα μέρη. Ο γρανίτης της Δήλου χρησιμοποιήθηκε από πολύ παλιά όπως είδαμε. Το μάρμαρο που χρειάστηκε το νησί για τα μαρμάρινα λιοντάρια, για τα οικοδομήματα και τα αγάλματα ερχόταν από την Πάρο και τη Νάξο. Παριανοί μάστορες του μαρμάρου, γλύπτες και εργολάβοι εργάστηκαν στην αρχαία εποχή στη Δήλο.

Ορυκτολογία: Στα πετρώματα της Δήλου και ιδίως στους γρανίτες βρίσκουμε τα ορυκτά επίδοτον, γρανάτη και ρουτίλιο.

Κέρος και οι μουσικοί της

Γεωλογία: Η Αμοργός έχει ελάχιστα μάρμαρα και το νησάκι με το οποίο συγγενεύει, η Κέρος, έφερε μάρμαρα πριν 3.500 χρόνια από την Πάρο για να φτιάξει τα περίφημα ειδώλια, τον Αρπιστή της Κέρου και τον αυλητή της Κέρου και να μας δείξει ότι η μουσική ήταν γνωστή στα χρόνια του Κυκλαδικού πολιτισμού, όπως και το μάρμαρο.

Τα ειδώλια αυτά εκτίθενται στο Εθνικό Μουσείο στην Αθήνα.Ορυκτολογία: Δεν αναφέρεται εκμετάλλευση ορυκτών.

Μάκαρες με ασβεστόλιθο

Τα τρία μικρά και ακατοίκητα αυτά νησάκια βρίσκονται ανατολικά της Νάξου. Το μεγαλύτερο έχει λίθους κατάλληλους για τη λιθογραφία (πρόκειται για ασβεστόλιθο που ξεχωρίζει για το λευκό και καθαρό χρώμα).

Ρήνεια, η αδελφή της Δήλου

Γεωλογία: Η γειτονική Ρήνεια έχει τα ίδια με τη Μύκονο και Δήλο πετρώματα.

Ορυκτολογία: Εδώ βρίσκουμε μαγνητίτη.

Στρογγυλό, λάβες από περλίτη

Γεωλογία: Στο κέντρο του νησιού υπάρχουν συμπαγείς λάβες από το ηφαίστειο που έδρασε εκεί. Παντού αλλού βρίσκουμε μαρμαρυγιακούς σχιστόλιθους και μάρμαρο.

ΜΕΡΟΣ Ζ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ

Γεωλογία και αλιεία

Η ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ Κυκλάδων συνδέεται τόσο με τη ναυσιπλοία όσο και με την αλιεία. Για το πρώτο, εφόσον τα νησιά είναι το ένα κοντά στο άλλο, ήταν φυσικό να ενθαρρυνθεί η διάθεση για γνωριμία, εξερεύνηση και ταξίδι, που έφερε στα χρόνια του Κυκλαδικού Πολιτισμού σε μεγάλη ανάπτυξη τη θαλάσσια επικοινωνία.

Από την άλλη μεριά η γεωλογική ιστορία, οι ανυψώσεις και καταβυθίσεις της στεριάς, οι διαρκείς κινήσεις του στερεού φλοι ού, έδωσαν ρηχές θάλασσες με αποτέλεσμα να ενθαρρύνονται οι ψαράδες να αναπτύξουν την παράκτια διανησιωτική αλιεία. Τόσο περισσότερο που τα ψάρια αφθονούν στα ρηχά, καθώς η τροφή είναι πιο εύκολη , αλλά και γιατί ενθαρρύνεται με τον πλούσιο διαμελισμό των ακτών, των σκοπέλων και των υφάλων η διαμονή τους, ώστε να μπορούν να προστατευτούν στα φυσικά καταφύγια.

Η μεταμόρφωση του ασβεστόλιθου γέννησε το μάρμαρο κι αυτό γέννησε το Σκόπα και το Φειδία , την Αφροδίτη της Μήλου, τα Κυκλαδικά ειδώλια, την παράδοση γλυπτικής στην Τήνο και πολλά άλλα. Ο ασβεστόλιθος των ιζημάτων των παλιών θαλασσών δημιούργησε τον ασβέστη και τους ασβεστάδες, ενώ άλλα ιζήματα έδωσαν τον πηλό και τα περίφημα γεωμετρικά αγγεία. Η δράση των ηφαιστείων και τα ανερχόμενα αέρια από βάθη της γης έδωσαν πολύτιμα ορυκτά και ο παλιοί εφευρέτες απ' αυτά έφτιαξαν χρώματα και χρωμάτισαν τις τοιχογραφίες της Σαντορίνης.

Τα ορυκτά διαμόρφωσαν και μια παράδοση στις Κυκλάδες που δεν τη συζητούμε συχνά. Οι Κυκλαδίτες εκτός από γεωργοί ναυτικοί

και ψαράδες ήταν και μεταλλωρύχοι και στα μεταλλεία του Λαυρίου η αναλογία των Κυκλαδιτών εργατών ήταν μεγάλη. Μεγάλη επίσης ήταν η αναλογία των Παριανών λατόμων μαρμάρου στην Πεντέλη και τον Διόνυσο.

Κάτι που ακόμα πρέπει ιδιαιτέρως να αναφερθεί είναι ότι τα πετρώματα και τα ορυκτά των Κυκλάδων τόνωσαν την επικοινωνία μεταξύ των νησιών, αλλά και τη μετανάστευση για εργασία από το ένα νησί στο άλλο, μετανάστευση που δεν παρατηρήθηκε σε τέτοια έκταση για άλλες ασχολίες. Παριανοί λατόμοι εργάζονται στα λατομεία της Αττικής, Κυκλαδίτες μεταλλωρύχοι εργάζονται στη Σέριφο, Κυκλαδίτες επίσης εργάζονται στα λατομεία του Λαυρίου, πηλοπλάστες από τα γύρω νησιά εργάζονται στη Σίφνο, ειδικοί της μυλόπετρας δένουν τις πέτρες για τους ανεμόμυλους ταξιδεύοντας από νησί σε νησί.

Ηφαίστεια και ομορφιά

Η δράση των ηφαιστείων δημιούργησε τους σκοπέλους και τους υφάλους και οι ανυψώσεις και καταβυθίσεις έπλασαν σαν αγάλματα τις γραμμές των λοφων των νησιών. Η ιδιόμορφη δύναμη της γεωλογίας είναι που έδωσε αυτή τη σπάνια ομορφιά στις Κυκλάδες. Αυτήν μιμήθηκε ο λαικός καλλιτέχνης και έφτιαξε αριστουργήματα.

Ο άνεμος με τη δράση του καλλιτέχνησε τους βράχους. Από την άλλη μεριά οι απαλές γραμμές στους λόφους επηρέασαν και διαμόρφωσαν ήρεμο ψυχισμό και πραότητα. Οι ωραίες παραλίες είναι αποτέλεσμα της ξεχωριστής γεωλογικής ιστορίας των νησιών και ο τουρισμός, που ενισχύθηκε τόσο απ' το γεγονός αυτό, κάτι οφείλει κι αυτός στη γεωλογία.

Η ομορφιά και η πολυχρωμία των Κυκλάδων έχει πολλές ρίζες στη γεωλογία. Το ιδιαίτερο χρώμα της Μυκόνου οφείλεται στο χρώμα των γρανιτών της. Ο σχιστόλιθος της Άνδρου χρωματίζει με μια αίσθηση λευκού τους λόφους και ο γνεύσιος της Πάρου δίνει χρώμα σταχτί στις γυμνές πλαγιές. Οι μαρμαρυγίες λάμπουν παντού και χρυσίζουν μέσα στους γρανίτες και τους γνεύσιους , δίνοντας μια χαρακτηριστική λάμψη στο περιβάλλον των νησιών. Στη Σαντορίνη επικρατεί το σκούρο χρώμα των δακιτών και το χρώμα το σταχτί της θηραικής γης και της ελαφρόπετρας , ενώ στη Μήλο είναι ιδιαίτερα αισθητή η πολυχρωμία των ιζημάτων, από το λευκό του καολίνη ως το σταχτί των ηφαιστειακών τόφφων και το κόκκινο κάποιων αργιλικών ιζημάτων και από την άλλη το σκούρο των ηφαιστιτών.

Όχι μόνο γεωργοί

Οι αρχαίοι κάτοικοι των Κυκλάδων από την εποχή που άρχισαν να καλλιεργούν τη γη χρειάστηκαν και την τεχνογνωσία για να τα

βγάλουν πέρα. Για την προμήθεια των εργαλείων και των όπλων τους έπρεπε πρώτα να βρουν τα μέρη της κατάλληλης για κάθε περίσταση πέτρας, να τη συλλέξουν και μετά να τη διαμορφώσουν έμπειροι μάστορες σ' αυτό που ανάλογα με την περίσταση ζητούσαν. Άλλοι διάλεγαν το κατάλληλο χώμα για να το καθαρίσουν και να το πλάσουν σε αγγείο. Δίπλα απ' τις λατομικές εργασίες και τις εργασίες των πηλοπλαστών ανθούσαν άλλες παράπλευρες ή συμπληρωματικές εργασίες. Ο σχεδιαστής, ο ζωγράφος, ο επιγραφοποιός, ο σκαλιστής (λιθοξόος), ο γλύπτης, ο κοσμηματοποιός κ.λ.π.

Σε μερικές περιπτώσεις έχουμε οργασμό ασχολιών γύρω από μια σημαντική πέτρα. Για παράδειγμα ένας μεγάλος πληθυσμός ασχολείται με την εξαγωγή, το διάλεγμα, τη φόρτωση και τη μεταφορά του οψιδιανού από τη Μήλο στα γύρω νησιά και πολύ μακρύτερα. Έτσι ο οψιδιανός ενθαρρύνει το εμπόριο και τη ναυσιπλοία στις Κυκλάδες τη νεολιθική εποχή, αλλά και κατά την Κυκλαδική περίοδο. Το ίδιο συμβαίνει κατά την αρχαική και κλασσική εποχή με το μάρμαρο της Πάρου. Η Πάρος γίνεται κέντρο εμπορίου και εκτός από χιλιάδες δούλους- λατόμους που εργάζονται στα βάθη του αρχαίου λατομείου έχουμε τεχνίτες, μεταφορείς , εμπόρους, καλλιτέχνες, επιγραφοποιούς και ικανούς ναυτικούς να φορτώνουν το βαρύ φορτίο και να το μεταφέρουν μακριά, ακόμα και μέχρι την Παλαιστίνη.

Στη Σίφνο έχουμε ορυχεία χρυσού και ίσως εδώ να ευδοκίμησαν αρχαίοι χρυσοχόοι και νομισματοποιοί. Στην κλασσική εποχή και περισσότερο στα ρωμαικά και αργότερα στα βυζαντινά χρόνια ανθεί η τέχνη του ψηφιδωτού και πολλοί συλλέκτες χαλικιών θα αναζητούν στις παραλίες ωραίες χρωματιστές ψηφίδες και θα τις εμπορεύονται, ενώ παράλληλα καλλιτέχνες θα ασκούνται και θα διαπρέπουν στην τέχνη αυτή. Οι Χιώτες , που με την καταδίωξη των Τούρκων εγκαταστάθηκαν στα παράλια της Σύρου να χτίσουν την Ερμούπολη, μετέφεραν και την τέχνη του βοτσαλωτού, δηλαδή περίτεχνα σχέδια στις αυλές των σπιτιών με βότσαλα της παραλίας, κάτι ανάλογο με το ψηφιδωτό, αλλά με κροκάλες κι όχι ψηφίδες. Ακόμα και σήμερα καλλιτέχνες πειραματίζονται με τις πετρούλες της παραλίας και ο τουρισμός ενθάρρυνε στην αρχή τις πρωτοβουλίες αυτές.

Δίπλα από το γεωργό που ασχολείται με τη γη και τα προιόντα της ευδοκιμούν επιστήμες και επαγγέλματα συνδεόμενα άμεσα ή έμμεσα με τη γεωργία (γεωπόνος, χημικός, σιδεράς κ.λ.π.)

Δίπλα από τον πηλοπλάστη, ο τεχνικός των πηλών, ο κατασκευαστής καμινιών, ο ειδικός στις βαφές, ο ζωγράφος.

Γύρω από τον γεωλόγο αθροίζονται σήμερα δεκάδες άλλες ειδικότητες, μεταλλειολόγος, χημικός, υδρολόγος, σπηλαιολόγος, σεισμολόγος, ηφαιστειολόγος κ. ά.

Ο μεταλλωρύχος, ο λατόμος βοηθειούνται στη δουλειά τους από ειδικευμένους εργάτες στη συμπεριφορά του ορυκτού ή της πέτρας. Από ειδικευμένους στη διάνοιξη στοών και τη στήριξή τους.

Οι χτίστες ειδικεύονται ανάλογα με τις πέτρες που χρησιμοποιούν (σχιστόλιθο, μάρμαρο, φυλλίτη κ. ά.). Δίπλα στον οικοδόμο , είναι ο τουβλάς, ο μωσαικός, ο λιθοξόος, ο μαρμαράς, ο σοβατζής, ο μπετατζής κ. ά.

Ο ασβεστόλιθος γέννησε το μάρμαρο, αλλά και σαν ασβεστόπετρα δημιούργησε τον ασβέστη. Σ' όλα τα Κυκλαδονήσια λειτούργησαν ασβεστοκάμινα και στις πλαγιές των λόφων υπάρχουν ακόμα τρύπες. Οι ασβεστόλιθοι, τα μάρμαρα και δυστυχώς πολύτιμα κομμάτια επιγραφών, αναγλύφων και αγαλμάτων ρίχτηκαν στα καμίνια για να μεταβληθεί με τη θέρμανση το ανθρακικό ασβέστιο σε οξείδιο του ασβεστίου. Το κάθε σπίτι σε ένα πιθάρι ή σε μια μικρή δεξαμενή ή σε στέρνα μετέ τρεπε το οξείδιο σε ασβέστη ρίχνοντας νερό (έσβηνε τον ασβέ στη). Πολλοί άνθρωποι καταγίνονταν με τη δουλειά αυτή και ορισμένοι είχαν αποκτήσει μια εξειδίκευση (ασβεστάδες).Ο καμινάς ειδικευόταν στα καμίνια για την παραγωγή ασβέστη και ο ασβεστάς ήταν ο βιοτέχνης της παραγωγής.Ειδίκευση υπάρχει επίσης στα κονιάματα της οικοδομικής (αμμοκονίαμα, ασβεστοκονίαμα, σοβάς κ.λ.π.). Στην Πάρο ακόμα διασώζεται η τ οπωνυμία Καμίνια, αλλά η λέξη είναι και ευρύτερα ονομασία αρκετών τοποθεσιών στις Κυκλάδες.

Και παντού αναπτύσσεται παράλληλα με την τεχνική και η τέχνη για να βοηθά τον άνθρωπο να ονειροπολεί. Τέχνη μέσα στις καθημερινές ασχολίες, αλλά και σαν κάτι ξεχωριστό.

Το μάρμαρο βοηθά τον άνθρωπο να βρίσκει κάποιον θεό κρυμένο στην πέτρα και είναι το μέσον που θα του προσφέρει τόσα στην ανάγκη της επικοινωνίας. Στο μάρμαρο θα χαράξει όχι μόνο όνειρα και πρόσωπα και θεούς, αλλά θα γράψει τον πόνο του και θα στείλει μηνύματα. Γύρω από το μάρμαρο συγκεντρώνονται δεκάδες επαγγέλματα και ευδοκιμούν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

Δεν είναι βέβαια μόνο οι θεοί που έχουν ανάγκη το μάρμαρο. Ο θεός της καθημερινής ανάγκης εκφράζεται κι αυτός με το μάρμαρο. Γούρνες, ποτίστρες, γουδιά, οι κόλουροι κώνοι των λιοτριβιών, όλα από μάρμαρο. Και η τελευταία κατοικία των νεκρών , το μάρμαρο από τον καιρό των σαρκοφάγων μέχρι σήμερα.

Νησιά κέντρα εμπορίου

Ας δούμε όμως τα νησιά που έγιναν κέντρα εμπορίου ενός ή περισσότερων πετρωμάτων και ορυκτών κάποια εποχή.

Δήλος: γρανίτης στην αρχαική και κλασσική εποχή.Θήρα: θηραική γη πολλές δεκαετίες μετά τη συγκρότηση του

ελληνικού κράτους.Μήλος: οψιδιανός στα προιστορικά χρόνια (νεολιθικά και

περίοδος του κυκλαδικού πολιτισμού). Μυλόπετρα από τα προιστορικά επίσης χρόνια ως τις αρχές του αιώνα και μέχρι

πρόσφατα. Τα τελευταία χρόνια καολίνης, περλίτης, μπεντονίτης, βαρύτης μέχρι και σήμερα.

Πάρος: μάρμαρο στην αρχαική και κλασσική εποχή και υποπροιόντα του σήμερα.

Τήνος: μάρμαρο, γρανίτης στα αρχαικά και κλασσικά χρόνια και τάλκης στα τελευταία χρόνια.

Σέριφος: ορυκτά σιδήρου στα τελευταία χρόνια.Σίφνος: πηλός και χρυσάφι στα κλασσικά χρόνια. Ο πηλός για

μεγάλο διάστημα στα μετέπειτα χρόνια τροφοδότησε το εξαγωγικό εμπόριο του νησιού.

Τα νησιά με ασβεστολιθικά πετρώματα τροφοδότησαν για πολλές δεκαετίες με ασβέστη τα νησιά με τα ηφαιστειακά πετρώματα (Μήλο, Κίμωλο, Θήρα, Θηρασία ).

Νεολιθική εποχή

Παίρνουμε μια γεύση της νεολιθικής ζωής στις Κυκλάδες από τις ανασκαφές του οικισμού του Σαλιάγκου( νησάκι μεταξύ Πάρου και Αντιπάρου) , τις πρόσφατες ανασκαφές οικισμού στη Φτελιά Μυκόνου , του οικισμού στην χερσόνησο Κεφάλα Κέας και των ευρημάτων τους. Δεν είναι μια εποχή που έχει ιδιαιτέρως ερευνηθεί, μπορούμε όμως να πούμε μερικά πράγματα.

Στην περίοδο αυτή οι άνθρωποι περνούν από τη φάση του κυνηγιού στη φάση της μόνιμης κατοικίας και στην καλλιέργεια της γης. Είναι κυνηγοί, ψαράδες και γίνονται και αγρότες. Χρειάζονται πέτρες να χτίσουν τα σπίτια τους και να φτιάξουν εργαλεία και όπλα. Πολλοί ζουν σε μεγάλες ομάδες στα σπήλαια των Κυκλάδων. Ξεχωρίζουν άνθρωποι με ευφυία και δεξιότητες που γίνονται μάστορες όπλων και αντικειμένων καθημερινής χρήσης. Στα νησιά πειραματίζονται με τον πηλό και φτιάχνουν αγγεία κάπως χονδροειδή. Άλλοι κατασκευάζουνειδώλια για λατρευτική χρήση κι άλλοι κοσμήματα για τους πιο ισχυρούς από ξεχωριστές πέτρες που την εποχή αυτή θα αφθονούν στις παραλίες, αλλά και στην επιφάνεια της γης.

Στο χωριό του Σαλιάγκου, που ανέσκαψαν οι Evans και Renfrew, οι κάτοικοι χτίζουν τα σπίτια τους με σχιστόλθο και μάρμαρο και φτιάχνουν τα εργαλεία τους με οψιδιανό και χαλαζία την 5η π. Χ. χιλιετία.

Στην εποχή αυτή κινείται λοιπόν ο οψιδιανός, οι διάφορες μορφές πυριτόλιθων και ποικιλίες αργίλου για τα πηλοχώματα των αγγείων. Χρησιμοποιείται επίσης το μάρμαρο και η σμύριδα. Ένα ορυκτό που χρησιμοποιείται για εργαλεία την εποχή αυτή είναι ο ιαδείτης (ανήκει στους πυρόξενους) και ο οφείτης (σερπεντίνης). Για το δεύτερο επειδή υπάρχει σε μικρή ποσότητα στα Κυκλαδονήσια, μπορούμε να υποθέσουμε ότι χρησιμοποι ήθηκε. Το πρώτο όμως υπάρχει μόνο στη Σύρο μέσα στα πυριγενή πετρώματα και δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί. Αντίθετα θα χρησιμοποιήθηκε ο

γρανίτης, ο γνεύσιος και λιγότερο ο κερατόλιθος που δεν αφθονεί στις Κυκλάδες.

Η ανακάλυψη θραυσμάτων οψιδιανού σε μεσολιθικά στρώματα της 8ης π. Χ. χιλιετίας στο σπήλαιο Φράγχθη της Ερμιονίδας βεβαιώνει πως οι Κυκλάδες είχαν γίνει επισκέψιμες τουλάχιστον από την εποχή εκείνη. Ίσως στο μέλλον βρεθούν καινούρια στοιχεία.

Η λατόμευση του οψιδιανού και των πυριτόλιθων και η κατασκευή όπλων ήταν οι πρώτες εμπορικές επιχειρήσεις στην ιστορία. Μερικές φορές ανιχνεύονται οι αρχαίοι εμπορικοί δρόμοι γνωρίζοντας τον τόπο εξόρυξης ενόςτ ύπου πυριτόλιθου.

Κυκλαδικός Πολιτισμός-Εποχή του χαλκού

Για τον Κυκλαδικό Πολιτισμό μας μιλούν πολύ περισσότερα πράγματα, καθώς είναι νεότερος και τα ευρήματα πολλά.

Οι ανασκαφές μας γνώρισαν ένα χωριό στη Φυλακωπή της Μήλου, χωριό στη Χαλανδριανή της Σύρου, μια πόλη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, οικισμούς στην Αγία Ειρήνη της Κέας, στη Γκρότα και στον Πάνορμο Νάξου, στον Σκάρκο της Ίου, στο Πυργί της Πάρου και πολλούς Κυκλαδικούς τάφους σ' όλα τα νησιά των Κυκλάδων.

Την εποχή αυτή ενώ συνεχίζεται η χρήση της πέτρας, κάνει την εμφάνισή του το πρώτο μέταλλο, ο χαλκός, που δεν παράγεται στις Κυκλάδες, αλλά έρχεται από μακριά, σαν εισαγόμενο προιόν. Σιγά- σιγά αποκτούν χάλκινα αντικείμενα οι πλούσιοι και ισχυροί και ο ορείχαλκος παίρνει θέση σαν εργαλείο στη χρήση της πέτρας. Γίνεται το υλικό των εργαλειομηχανών της εποχής. Εκτός από το χαλκό που αποκτά ευρεία χρήση με το πέρασμα του καιρού, γνωστά την εποχή αυτή είναι ο χρυσός και ο άργυρος (ασήμι), αλλά και το μολύβι.

Ίσως αυτή να είναι η εποχή που δημιουργείται ο μύθος της Αργοναυτικής Εκστρατείας για το χρυσόμαλλο δέρας. Ο χρυσός εντυπωσιάζει και γίνεται από παλιά τίμιος λίθος.

Στην πόλη του Ακρωτηρίου της Θήρας ανακαλύφθηκαν μολύβδινα σταθμά. Η Σίφνος, η Αντίπαρος και άλλα νησιά έχουν κοιτάσματα μολύβδου. Να υποθέσουμε ότι υπήρχαν στις Κυκλάδες μεταλλευτικές δραστηριότητες μολύβδου, δεν είναι και τόσο μακριά απ' την πραγματικότητα, καθώς ολοένα ανακαλύπτονται και καινούρια πράγματα για την πρόοδο των αρχαίων κατοίκων των Κυκλάδων στη μεταλλουργία. Στον Άγιο Σώστη της Σίφνου εντοπίστηκε με βάση τις χρονολογίες το αρχαιότερο μεταλλείο μολύβδου-αργύρου στον κόσμο της εποχής του 3.000 π.Χ. και πολύ πιθανόν να έγινε και εκμετάλλευση χρυσού.

Τα ορυκτά των Κυκλάδων χρησιμοποιούνται και για την παραγωγή χρωμάτων . Οι περίφημες τοιχογραφίες στην πόλη του Ακρωτηρίου είναι χρωματισμένες με τέτοια χρώματα. Θα υπάρχει λοιπόν ανάλογη τεχνογνωσία, θα συλλέγονται τα ορυκτά και ειδικοί

τεχνίτες θα φτιάχνουν χρώματα για τις καθημερινές ανάγκες του οικισμού.

Ο πηλός ζυμώνεται καλύτερα και τ' αγγεία είναι καλιτεχνικά και ανθεκτικότερα. Η χρήση του πηλού είναι τώρα πιο ευρεία και εξυπηρετεί τις ανάγκες της οργανωμένης στα χωριά και τις πόλεις ζωής. Στο Ακρωτήρι βρέθηκαν πήλινοι σωλήνες αποχετευτικού δικτύου.

Ο οψιδιανός επεξεργάζεται με μια θαυμαστή τελειότητα και δίνει ξυράφια, μαχαίρια, ξύστρες, λεπίδες, αιχμές βελών και άλλα περίτεχνα αντικείμενα. Χρησιμοποιείται το μάρμαρο στην κατασκευή ειδωλίων, καθώς οι Κυκλάδες διαθέτουν και ποιότητα (Πάρος, Νάξος, Τήνος), αλλά και ποσότητα. Οι Κυκλαδίτες γνωρίζουν πού θα βρουν καλή ποιότητα για παρόμοιες εργασίες και κινούνται άνετα από νησί σε νησί με τα καράβια τους. Λίγα είναι τα ειδώλια από άλλη πέτρα, όπως ο σχιστόλιθος, αλλά και ο οφείτης (σερπεντίνης). Αρχίζει λοιπόν μια επικοινωνία των νησιών για εμπόριο και ανταλλαγές τέτοιων προιόντων. Πιθανόν να χρησιμοποιείται "Ναξία γη" για το στίλβωμα των ειδωλίων ή άλλο χώμα κατάλληλο ή άμμος.

Στη Μήλο ανακαλύπτονται λατομεία μυλόπετρας από το 3400 π. Χ. Η μυλόπετρα ταξιδεύει και κάθε σπίτι διαθέτει το μύλο του για το άλεσμα των σιτηρών ή άλλων προιόντων, όπως απέδειξε η ανασκαφή στο Ακρωτήρι.

Μυκηναϊκή εποχή

Πολλές μαρτυρίες δεν έχουμε για την εποχή αυτή στα νησιά μας, καθώς τα ευρήματα είναι λίγα μέχρι σήμερα. Το μυκηναικό ανάκτορο στις Κουκουναριές της Νάουσας δεν φαίνεται να φωτίζει πολλά για την εποχή αυτή στις Κυκλάδες. Περισσότερα βρίσκουμε στην πόλη της Φυλακωπής της Μήλου που αναπτύσσεται και κατά τα Μυκηναικά χρόνια. Το ανάκτορο στις Κουκουναριές χτίζεται με μεταμορφωμένο γρανίτη και σχιστόλιθο της περιοχής, γιατί ο λόφος είναι δυσανάβατος και γίνεται δύσκολο να μεταφερθεί το μάρμαρο. Μεταφέρονται όμως κροκάλες της παραλίας ψηλά, που για τον καθηγητή Δημ. Σκιλάρντι θ' αποτελέσουν βλήματα πετροπολέμου για την άμυνα του ανακτόρου. Τα αγγεία είναι ζωγραφισμένα και τώρα πια έχει αναπτυχθεί πολύ καλύτερα η τέχνη του πηλού.

Αρχαϊκά χρόνια- Κλασσική εποχή

Το μέταλλο τώρα έχει αντικαταστήσει σε πολλά την πέτρα σαν εργαλείο και όπλο και η ευημερία και η δύναμη νησιών, όπως η Σίφνος, η Κέα, η Κύθνος, η Σέριφος, η Μήλος οφείλεται στην εκμετάλλευση των μεταλλείων τους.Για κάποιο διάστημα στη Σίφνο,

τη Σέριφο, την Κίμωλο, τη Μήλο και στη Θήρα βρίσκουν χρυσό που όμως δεν διαρκεί πολύ.Ίσως το όνομα της Παναγίας της Χρυσοπηγής στη Σίφνο να οφείλεται στο χρυσάφι που μαζεύτηκε κάποτε απ' το νησί.

Για κάποιο διάστημα οι Κείοι υποχρεώθηκαν να παρέχουν μονοπωλιακά στους Αθηναίους την εξορυσσόμενη στο νησί τους μίλτο, που είναι ένα γαιώδες ορυκτό του σιδήρου. Στην Κέα σώζεται ορυχείο μίλτου στο σπήλαιο Τρυποσπηλιές του Καλάμου.

Κατά τον 5ο και 4ο αιώνα έχουμε μια άνθηση στη μεταλλουργία που δεν είχε άλλοτε παρατηρηθεί. Οι στοές εξορύξεως γίνονται άνετες, αναπτύσσονται νέες τεχνικές εμπλουτισμού των μεταλλευμάτων, γίνεται οργανωμένη μαζική εκκαμίνευση και τήξη. Παράλληλα η κοπή νομισμάτων μηχανοποιείται.

Σε λίθινη επιγραφή της Ελευσίνας (4ος αιώνας) αναφέρεται η σπουδαία εφεύρεση του τόρνου μετάλλων.

Χρόνια του Βυζαντίου

Στα χρόνια του Βυζαντίου οι Κυκλάδες περιθωριοποιούνται και οι νησιώτες απολαμβάνουν εξαιτίας της γεωγραφικής τους θέσης ένα είδος αυτονομίας. Ενώ το μάρμαρο υφίσταται κάμψη, ο πηλός εξακολουθεί να παίζει σημαντικό ρόλο στα αντικείμενα καθημε ρινής ανάγκης. Σε ορισμένα πράγματα υπάρχει μια θαυμαστή συνέχεια. Ο αγρότης χτίζει τα σπίτια του και τις ξερολιθιές η αιμασιές με τις ίδιες πέτρες που χρησιμοποίησε στην αρχαιότητα, ανάλογα με το νησί που βρίσκεται. Στη Μύκονο χρησιμοποιεί γρανίτη, στην Πάρο σχιστόλιθο, μάρμαρο και γνεύσιο και στη Σαντορίνη ηφαιστειακά πετρώματα μόνο. Οι ανάγκες των ψηφιδωτών στέλνουν συλλέκτες σε θέσεις με κατάλληλες ψηφίδες διαφόρων χρωμάτων και ιδιαίτερα τις παραλίες των νησιών.

Η εικονογραφία φέρνει τη ζωγραφική σε εξέχουσα θέση και αναπτύσσεται θαυμάσια τεχνογνωσία για τα χρώματα, πολλά απ' τα οποία παρασκευάζονται με ορυκτές ύλες. Προκαλεί κατάπληξη που μετά τόσους αιώνες σώζονται τοιχογραφίες σε καλή κατάσταση και με την αίγλη των παλιών χρωμάτων παρά τις ταλαιπωρίες και τις φθορές που υπέστησαν.

Η μεταλλουργία δεν φαίνεται να προχωρείπαρά το ότι η χημεία της παραγωγής χρωμάτων για τις τοιχογραφίες προοδεύει.

Χρόνια της Τουρκοκρατίας

Η αυτονομία των νησιών συνεχίζεται και στην Τουρκοκρατία. Ιδιαίτερα κατά την εποχή αυτή δεν υπάρχει πρόοδος στη μεταλλουργία, αν και αργότερα μας εντυπωσιάζει η χημεία που έδωσε το "υγρόν πυρ". Οι κάτοικοι φοβούνται την αναγκαστική εργασία και τους φόρους και αποκρύπτουντ ην ύπαρξη μεταλλείων.

Δειλά κάποια θέματα της Ανατολής μπολιάζονται με ντόπια στοιχεία στη μαρμαρογλυπτική λ.χ. στις βρύσες, οι οποίες κοσμούν πολλά χωριά των Κυκλάδων (Άνδρος, Τήνος, Πάρος). Ονομαστές είναι οι βρύσες στην Άνδρο , που φτάνουν τις 14, στην Τήνο και στην Πάρο, που είναι γνωστές σαν βρύσες του Μαυρογένη. Αυτές εντυπωσίασαν τον Οδυσσέα Ελύτη και έγραψε στο "Άξιον Εστί":

Όπου και να πατεί το πόδι σας, φωνάζω,ανοίξετε, αδελφοί, μια βρύση ανοίξετε,τη δική σας βρύση του Μαυρογένη:

Έχει παρατηρηθεί ότι οι περισσότεροι ναοί από τις μερικές χιλιάδες των Κυκλάδων έχουν ανακαινιστεί μετά το 1600. Ίσως επιχειρήθηκε μια ευρεία επιχείρηση ανάπτυξης με ανακαινίσεις κτιρίων, ώστε να ζωντανέψει η οικοδομική δραστηριότητα και να ξαναπάρουν ζωή τα εγκαταλειμμένα εδώ κι εκεί λατομεία σχιστολί θων και μαρμάρου.

Οι πρώτοι ανεμόμυλοι των Κυκλάδων πρέπει να κάνουν την εμφάνισή τους τα χρόνια αυτά. Ενώ η μυλόπετρα εμφανίζεται από την εποχή του Κυκλαδικού πολιτισμού, οι ανεμόμυλοι έρχονται μετά 4.000 χρόνια!

Οι νερόμυλοι πρωτοεμφανίζονται στα νησιά με τα πολλά νερά, όπως είναι η Άνδρος και η Νάξος κι αργότερα πολλαπλασιάζο νται. Πρέπει επίσης να αναφερθούμε και σε άλλα κτίσματα που αρχίζουν από την εποχή αυτή να ανεγείρονται απ' τους λαικούς τεχνίτες και μαστόρους. Είναι οι πλακόστρωτοι δρόμοι και τα γεφύρια, απ' τα οποία πολλά αντέχουν μέχρι σήμερα. Είναι επίσης οι περιστεριώνες, τα αλώνια και τα πατητήρια που ενθαρρύνονται βέβαια περισσότερο με την απελευθέρωση και τη σύσταση του νέου ελληνικού κράτους. Για τους περιστεριώνες, τους ανεμόμυλους και τους νερόμυλους θα πούμε περισσότερα στα παρακάτω κεφάλαια.

Ξένος περιηγητής που επισκέφθηκε την Πλάκα της Μήλου το 18ο αιώνα γράφει μεταξύ άλλων: "Η πρωτεύουσα της Μήλου έχει μεγάλα οικοδομήματα με ανεπίχρηστους τους εξωτερικούς τοίχους, οι οποίοι είναι χτισμένοι με ισοδομικές πέτρες, με τέλεια εφαρμογή, κατασκευασμένες από ένα πέτρωμα στακτόχρωμο, μαλακό στην κατεργασία, ανθεκτικό όμως στο χρόνο. Πάνω στο πέτρωμα αυτό ακονίζουν οι κάτοικοι τα μαχαίρια τους". Καταλαβαίνουμε ότι πρόκειται για τον περλίτη που τροφοδοτούσε την οικοδομική δραστηριότητα.

Τα χρόνια μετά το 1821

Τα χρόνια, που ακολούθησαν τη δημιουργία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους μέχρι το 1950, αρχίζει εντατική εκμετάλλευση πολλών ορυχείων με ξένα κυρίως κεφάλαια. Δεκάδες είναι οι ξένες

μεταλλευτικές επιχειρήσεις κατά το 1876. Σε πολλά νησιά των Κυκλάδων δραστηριότητες που είχαν αρχίσει επί Τουρκοκρατίας τώρα με την απελευθέρωση εντατικοποιούνται και το Αιγαίο με ιστιοφόρα πρώτα και με μηχανοκίνητα πλοία αργότερα, γίνεται θάλασσα μεταφοράς ορυκτών για το κέντρο, απ' όπου φεύγουν για τα χυτήρια του εξωτερικού. Η βιομηχανία της πρωτεύουσας αρχίζει να αναπτύσσεται και αρκετά αργότερα θα μπορέσει ν' απορροφήσει το ντόπιο μετάλλευμα.

Ο πυρετός αυτός της μεταλλευτικής δραστηριότητας ενθαρρύνεται στις Κυκλάδες από την ζωηρή κίνηση των ιστιοφόρων. Από τα 617 ιστιοφόρα που αριθμούνται το 1832 στην χώρα μας τα 247 ανήκουν στις Κυκλάδες. Από την άλλη μεριά η ανάγκη για το εμπόριο και την διακίνηση των ορυκτών ενθαρρύνει τη ναυτιλία.

Οι ξένοι βρίσκουν μεγάλη ευκολία στην ενοικίαση, αγορά και χρήση των νησιωτικών χώρων, φτηνά εργατικά χέρια και συνθήκες που ευνοούν την εμετάλλευση των εργατών που η φτώχεια των νησιών τους στέλνει εργάτες έξω απ' τα κτήματά τους κι έξω απ' τα νησιά τους. Οι Κυκλάδες κατακλύζονται από τους κεφαλαιούχους της βιομηχανικής επανάστασης σαν παρθένος χώρος με πολλές υποσχέσεις. Το 1864 τα ονομαστά μεταλλεία του Λαυρίου παραχωρούνται στον Ιταλό Σερπιέρι κι' απ' το 1880 ως το 1890 εργάζονται σ' αυτά πολλοί Παριανοί (Λευκιανοί).

Η πλούσια σε μεταλλευτική δραστηριότητα ιστορία των Κυκλάδων στέλνει τους Κυκλαδίτες στα μεταλλεία του Λαυρίου. Δημιουργείται έτσι η συνοικία με το όνομα Σαντορινέικα, που την σχημάτισαν εργατικές οικογένεις όχι μόνο από τη Σαντορίνη, αλλά και από άλλα νησιά. Στην Καμάριζα του Λαυρίου δημιουργείται η συνοικία Μηλέικα από εργατικές οικογένειες κυρίως της Μήλου.

Στην Πάρο Βελγική Εταιρία επαναλειτουργεί τα αρχαία λατομεία μαρμάρου (1878). Το κοκκινόχωμα και άλλα είδη πηλοχώματος (ένα απ' αυτά το έλεγαν μέλαγγα) τροφοδοτούν μια ακμαία βιοτεχνία πήλινων αντικειμένων καθημερινής χρήσης και ο Λευκιανός Γιάννης Κυδωνιεύς αναζητεί από το 1955 να εκφράσει και κάτι πέρα απ' αυτή την καθημερινή ανάγκη.

Στη Σέριφο ο Γερμανός Αιμίλιος Γκρώμμαν το 1885 αναλαμβάνει την εξόρυξη του σιδήρου και το μεταλλείο απασχολεί γύρω στους 1000 εργάτες και από τα γύρω νησιά Πόρο, Πάρο, Μήλο, Μύκονο, Αμοργό, Κάρπαθο και Εύβοια, με αποτέλεσμα το 1916 ο πληθυσμός του νησιού να φτάσει τους 4.400 κατοίκους. Τη χρονιά αυτή ήταν που η εξέγερση των εργατών λόγω των αθλίων συνθηκών εργασίες πνίγηκε στο αίμα ( επτά νεκροί και δεκάδες τραυματίες).

Στη Σίφνο ακμάζει η τέχνη του πηλού και οι ανάγκες για εργατικά χέρια φέρνουν πολλούς νησιώτες από τα γύρω νησιά. Είναι η πιο ακμαία βιοτεχνία και για πολλά χρόνια απασχολεί πολλές δεκάδες χειροτέχνες.

Στην Αντίπαρο ελληνικά κεφάλαια αρχίζουν την εξόρυξη αργυρούχου μολύβδου, ορυκτού άφθονου στα Κυκλαδονήσια.

Στη Σαντορίνη εξάγεται θηραική γη και ο μηχανικός που διάνοιξε τη διώρυγα του Σουέζ Φερδινάνδος Ντε Λεσσέψ, τη χρησιμοποιεί για να μονώσει τα τοιχώματα του καναλιού στα 1866.

Στην Αμοργό γίνεται εκμετάλλευση των βωξιτών (το μεταλλείο ανήκε στον Σ. Παπασωτηρίου) από το 1929 μέχρι το 1940.

Στην Κέα η μίλτος χρησιμοποιείται για ένα διάστημα και τροφοδοτεί εργοστάσιο εσμαλτωμένων πήλινων.

Από την Κίμωλο εξάγονται πωρόλιθοι σαν δομικό υλικό με ιστιοφόρα.

Από τη Μήλο εξάγονται μυλόπετρες και τροφοδοτούν τους ανεμόμυλους των Κυκλάδων και τους σπιτικούς μύλους για το άλεσμα των προιόντων. Μυλόπετρες λατομούνται και στην Κίμωλο και την Πολύαιγο.

Τα νησιά των Κυκλάδων πλούσια σε χαλαζία, που ανέβασαν ως την επιφάνεια της γης τα ηφαίστεια του Αιγαίου, τροφοδοτούν τη βιομηχανία παραγωγής γυαλιού της πρωτεύουσα ς Ερμούπολης.

Το μάρμαρο της Πάρου, Τήνου, Νάξου συνεχίζει να βρίσκει αγορές έξω από τις Κυκλάδες.

Πρέπει να μιλήσουμε και για τις αλυκές σε όλα σχεδόν τα νησιά των Κυκλάδων που άφησαν μόνο το όνομά τους στις παραλίες κι ενώ θα μπορούσε τουλάχιστον να παραμείνουν υδροβιότοποι με σπάνια περαστικά πουλιά, εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους οι περισσότερες ή λεηλατήθηκαν από τους καταπατη τές. Οι αλυκές της Μήλου έδιναν 5-6 χιλιάδες τόννους αλατιού το χρόνο.

Λιθογλυπτική (Ο Φειδίας στην Τήνο )

Η παράδοση λέει ότι ο Φειδίας που εξορίστηκε στη Δήλο, πέρασε λόγω των ανέμων πρώτα από την Τήνο κι εκεί δίδαξε γλυπτική στους κατοίκους. Γι' αυτό μέχρι σήμερα διατηρείται ακμαία η παράδοση της γλυπτικής στο νησί αυτό, που έδωσε το Γιαννούλη Χαλεπά, το Φιλιππότη και πολλούς άλλους εξαίρετους καλλιτέχνες. Είναι το φως των Κυκλάδων, η θάλασσα κι ο ήλιος, αλλά είναι και το σπουδαίο μάρμαρο που βρίσκεται στα σπλάγνα της Τηνιακής γης. Είναι ακόμα και η εξαιρετική εύνοια που είχε η Τήνος , η μόνη απ' τις Κυκλάδες που ταλαιπωρήθηκε απ' τον τουρκικό ζυγό μόνο για ένα αιώνα, από το 1715. (Οι άλλες Κυκλάδες πέφτουν στα χέρια των Τούρκων γύρω στο 1500).

Η λιθογλυπτική με ανάγλυφα σε μοναστήρια, εκκλησιές και σπίτια σε πέτρα και σε μάρμαρο παρουσίασε τη μεγαλύτερη άνθησή της στην Ήπειρο. Δραστήριο κέντρο λαικής γλυπτικής ήταν η Χίος, αλλά η περιοχή των Κυκλάδων στην οποία ιδιαίτερα καλλιεργήθηκε η λιθογλυπτική είναι η Τήνος. Τα Υστέρνια και όλα τα χωριά απέναντι από τη Σύρο υπήρξαν σπουδαία κέντρα μαρμαροτεχνίας.

Από τα πιο γνωστά έργα των μαρμαρογλυπτών της Τήνου είναι οι μαρμάρινοι φεγγίτες με διακοσμητική ποικιλία και ανάγλυφες παραστάσεις. Αλλά οι καλλιτέχνες της Τήνου ταξιδεύουν και δημιουργούν αριστουργήματα και έξω από την Τήνο. Η Αθήνα έχει κοσμηθεί από αγάλματα γλυπτών της Τήνου. Ο "θεριστής" στο Ζάππειο είναι έργο του Δημήτρη Φιλιππότη. Η "Μπουμπουλίνα" στο Πεδίον του Άρεως είναι έργο του Λάζαρου Λαμέρα. Το άγαλμα της Ελευθερίας στην πλατεία Παύλου Μελά είναι έργο του Λάζαρου Σώχου. Η περίφημη "Κοιμωμένη" στο Α Νεκροταφείο είναι έργο του Γιαννούλη Χαλεπά.

Αρετή με τις τέσσερις ορθές γωνίες

Έτσι ονομάζει ο Ελύτης τους περιστεριώνες που αποτελούν θαύματα λαικής αρχιτεκτονικής στις Κυκλάδες και ιδιαίτερα στην Τήνο και στην Άνδρο.

Στους περίφημους περιστεριώνες της Τήνου που έχουν προκαλέσει το θαυμασμό, αλλά και το μυστήριο, γιατί μόνο η Τήνος απ' όλες τις Κυκλάδες έχτισε με τον τρόπο αυτό τους περιστεριώνες της, σαν μικρά αριστουργήματα αρχιτεκτονικής, κυριαρχούν τρία διακοσμητικά στοιχεία, ο ήλιος, ο ρόμβος και το κυπαρίσσι. Εδώ μπορούμε να θαυμάσουμε και την έξυπνη χρήση του σχιστόλιθου.

Ο Δημ. Βασιλειάδης λέει για το σχιστόλιθο: " Ο σχιστόλιθος είναι δεινός αφηγητής, χαράζει τους λεπτούς ιερογλυφικούς του χαρακτήρες σε κατάσταση ενόρασης, γι' αυτό η αισθητική του έχει αφαιρετικό και μεταφυσικό χαρακτήρα".

Εκατοντάδες ήταν οι περιστεριώνες στην Τήνο (γράψαμε σε άλλο σημείο τον αριθμό 1007), αλλά πολλοί ήταν και στα άλλα Κυκλαδονήσια. Μπορεί να μην είναι αριστουργήματα οι περιστεριώνες των άλλων νησιών, αλλά ορισμένοι αποτελούν έξοχα δείγματα της λαικής αρχιτεκτονικής. Μαζί με τους ανεμόμυλους είναι τα σύμβολα του νεότερου Κυκλαδικού πολιτι σμού.

Το περιστέρι έδινε τροφή στον νησιώτη, αλλά κυρίως τροφοδοτούσε με την πολύτιμη κοπριά του τον αγρότη που πλούτιζε τα φτωχά χώματα των Κυκλάδων.

Ανεμόμυλοι και νερόμυλοι

Οι Κυκλάδες προικίστηκαν από τη φύση με τον αέναο άνεμο και τα ηφαίστεια της Μήλου ανέβασαν στην επιφάνεια της γης την πολύτιμη πέτρα, τον τραχείτη. Ήταν φυσικό λοιπόν να φυτρώσουν οι ανεμόμυλοι και να δέσουν τόσο με το Κυκλαδικό τοπίο, να γίνουν η ψυχή του. Μυλόπετρες εξορύχτηκαν επίσης στην Κίμωλο και την Πολύαιγο.

Οι ερευνητές υπολογίζουν γύρω στους 644 τους ανεμόμυλους των Κυκλάδων και μπορεί να φανταστεί κανείς την ποσότητα μυλόπετρας που χρειαζόταν να διακινηθεί στα νησιά.

Στα νησιά που η φύση τους έδωσε και τον πλούτο του νερού είχαμε παράλληλα και την ανάπτυξη νερόμυλων, οπότε και πάλι χρειάστηκε μυλόπετρα στον αλεστικό μηχανισμό.

Οι νερόμυλοι έφτασαν τους 77 ("Αλλά λίγο το νερό" λέει ο Ελύτης για τα νησιά).

Στην Άνδρο, την Υδρούσα, ξεπέρασαν τους 100, ενώ το 1920 άλεθαν γύρω στους 35.

Στη Νάξο ήταν πάνω από 45, στην Τήνο γύρω στους 20 και στην Κέα 13.

Η Πάρος λειτούργησε 5 ή 6 νερόμυλους, η Σέριφος 4, η Αμοργός 2.

Απ' την άλλη μεριά η ελαιοκαλλιέργεια απαιτεί λιοτρίβια και τα λιοτρίβια χρειάζονται την πέτρα τριβής που είναι από μάρμαρο ή άλλο πέτρωμα σκληρότερο (ψαμμίτης, γρανίτης). Στις Κυκλάδες υπήρχαν εκατοντάδες λιοτρίβια .

Ο μύλος χτίστηκε με την πέτρα του κάθε νησιού. Ο σχιστόλιθος και ο γνεύσιος βοήθησαν πολύ στο καλό χτίσιμο, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις και οι πλάκες μαρμάρου. Η λάσπη είναι συνήθως από σκέτο χώμα.

Στη Σαντορίνη, αλλά και στη Μήλο, έχομε ηφαιστειακά πετρώματα , πέτρες σκληρές και δυσκολόχτιστες. Η λάσπη εδώ είναι από θηραική γη και ασβέστη.

Παρατηρώντας τις ξερολιθιές, όσο και τα ερείπια ανεμόμυλων, περιστεριώνων κι άλλων χτισμάτων, μπορεί να καταλήξουμε σε συμπέρασμα για το είδος της πέτρας κάθε περιοχής και κάθε νησιού.

Λιθογραφία

Στα νησάκια Μάκαρες υπάρχει ασβεστόλιθος κατάλληλος για τη λιθογραφία. Την τέχνη αυτή άλλοι θέλουν να την ονομάζουν πετρογραφία, γιατί η λιθογραφία σχετίζεται περισσότερο με τεχνικές τυπογραφίας κι εφευρέθηκε στη Γερμανία το 1796.

Η λιθογραφία που εννοούμε εδώ έχει τις ρίζες της στην αρχαία τέχνη της λιθογλυφίας, που αποτύπωνε εγχάρακτα σχέδια σε πολύτιμες ή ημιπολύτιμες πέτρες για τις ανάγκες των κοσμημάτων ή για την παραγωγή σφραγίδων.

Η Βάσω Κατράκη που διακρίθηκε τόσο στη λιθογραφία (πετρογραφία, χαρακτική) διακήρυξε κατά τους κριτικούς την πίστη της για τον άνθρωπο και την αγάπη της για τη ζωή. Αυτά τα χάραζε πάνω σε κρητικό ψαμμίτη που τον βρήκε πιο συγγενή με την έμπνευση των χεριών της. (Μετά αποτυπώνονται τα σχέδια σε χαρτί ή χαρτόνι).

Ο άλλος μεγάλος χαράκτης, ο Τάσος (Αναστάσιος Αλεβίζος) διακρίθηκε στην ξυλογραφία.

Βαρύτης και σμυρίγλι μέχρι σήμερα

Στα περισσότερα νησιά η εξόρυξη πολλών ορυκτών φτάνει μέχρι τη δεκαετία του 1950. Αυτά τα χρόνια εγκαταλείπονται τα ορυχεία της Αντιπάρου (σιδήρου, μαγγανίου και μολύβδου), της Πάρου (μαγγανίου), της Σίφνου (σιδήρου), της Σερίφου (σιδήρου), της Τήνου (τάλκης), της Μήλου (θείον, μαγγάνιο, σίδηρος). Το ορυχείο της Μυκόνου (βαρύτης) εγκαταλείπεται γύρω στο 1980 και της Σαντορίνης (θηραική γη) γύρω στο 1990. Πρέπει να προσθέσουμε ότι την τελευταία εικοσαετία έσβησαν όλα τα καμίνια ασβέστη από τα περισσότερα Κυκλαδονήσια που τον εισάγουν πια έτοιμο σε πλαστικούς σάκκους.

Τα ορυχεία της Μήλου (καολίνης, αργυρούχος βαρυτίνη, περλίτης, μπεντονίτης, αλλά και θηραική γη μετά το κλείσιμο των ορυχείων Σαντορίνης) εξακολουθούν να είναι μέχρι σήμερα στη ζωή και το σμυρίγλι συνεχίζει παρά την πρόοδο των συνθετικών λειαντικών υλών να δίνει ακόμα λίγο αίμα στην οικονομία της ορεινής Νάξου.

Στη Μήλο δημιουργήθηκε εργοστάσιο επεξεργασίας του καολίνη, ενώ στη Νάξο εργοστάσιο πρώτης επεξεργασίας της σμύριδας.

Σε πολλά νησιά η ανάπτυξη του τουρισμού ενθάρρυνε τη λιθοδομή και λειτουργούν λατομεία σχιστόλιθου (Πάρος, Μύκονος, Νάξος, Τήνος, Άνδρος), ενώ πλάκες εισάγονται και από άλλα μέρη της Ελλάδας ( λ.χ. πλάκες σχιστόλιθου από την Κάρυστο). Στην Πάρο, τη Νάξο, την Τήνο και την Άνδρο λειτουργούν και σήμερα λατομεία μαρμάρου.

Στη γλυπτική διακρίνεται ο Νίκος Περαντινός από τη Μάρπησσα της Πάρου, ενώ η Τήνος έχει τα πρωτεία και συνεχίζει τη μεγάλη της παράδοση με εξαίρετους γλύπτες. Στην Τήνο λειτουργεί μέχρι σήμερα η Σχολή Καλών Τεχνών στον Πύργο με έμφαση στη μαρμαρογλυπτική.

Στην Α Παγκυκλαδική Έκθεση Χειροτεχνίας που έγινε στη Σύρο το 1984, πήραν μέρος μαρμαρογλύπτες της Τήνου και πηλοπλάστες της Σίφνου, Πάρου, Τήνου και Άνδρου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ ΚΑΙ ΠΗΓΈΣ

1) Θεοφράστου, "Περί Λίθων", εκδ. Συλλ. Ελλ. Συλλεκτών Ορυκτών και Απολιθωμάτων, 1993.

2) Ελευθερία Δαβή, Πετρολογία, 19893) Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη.4) Τάσος Αναστασίου, Κέα, Ιστορική μνήμη και περιήγηση,

1994.5)Κων. Α. Κτενά, Στοιχεία Αναλυτικής Ορυκτολογίας,

Τυπογραφείον "Εστία", 1923.6) Αρτέμη Γιαννίτσαρου, Σημειώσεις Γεωβοτανικής της

Ελλάδας.7) Ιστορία της Πάρου και Αντιπάρου, Δήμητρας Σοφιανού

-Χρίστου Γεωργούση-Αριστείδη Βαρριά (έκδοση Δήμου Πάρου, 1989.

8) Νίκου Χρ. Αλιπράντη,Το Πάριο μάρμαρο στην Ιστορία και την Τέχνη, έκδοση Δήμου Πάρου, 1996.

9) Αλεξ. Γουλάκη-Βουτυρά, Μουσείο Τηνίων Καλλιτεχνών Πύτγου Τήνου, εκδόσεις Φιλιππότη, 1994.

10) Γεωργαλά-Μάλλιαρη-Πατέρα, στοιχεία Γεωλογίας και Ορυκτολογίας, Σχολικό βιβλίο, εκδ. 1972.

11) Παπανικολάου-Σιδέρη, Γεωλογία, Σχολικό βιβλίο, 1994.12) Δημήτρης Κυριακός, Άνδρος.13) Σαντορίνη, οδηγός για το ηφαίστειο, του Ινστιτούτου

μελέτης και Παρακλούθησης Ηφαιστείου Σαντορίνης.14) Μηλιακά,τόμος Α, Αδελφότητας Μηλίων, 1983.15) Καλλέργη Δ. Θεοδωράτου, Ορυκτά , Πετρώματα και

Μεταλλεύματα, 1977.16) Ιωαν. Χ. Αναστόπουλου, Γεωλογική κατασκευή της νήσου

Αντιπάρου και των περί αυτήν νησίδων, Ινστιτούτου Γεωλ. και ερευνών Υπεδάφους, 1963.

17) Αρτέμης Μ. Μητροπίας, Σαντορίνη.18) Χρίστου Γ. Ντούμα, Κυκλαδική Τέχνη.19) Χρίστου Γ. Ντούμα, Σαντορίνη, η προιστορική πόλη του

Ακρωτηρίου, εκδ. Hannibal.20) Γεωργίου Σεφέρη, Ποιήματα, εκδ. Ίκαρος.21) Οδυσσέα ελύτη, "Το Άξιον Εστί".22) Οδυσσέα Ελύτη, "Προσανατολισμοί"23) Νίκου Εγγονόπουλου "Τα Κλειδοκύμβαλα της σιωπής". 24) Γιάννη Ρίτσου, "Επιτάφειος".25) Γιάννη Ρίτσου, "Ρωμιοσύνη".26) Ανδρέα Εμπειρίκου, Υψικάμινος.27) Ανδρέα Εμπειρίκου, Ενδοχώρα.27) Άννα Πετρόχειλου, Τα Σπήλαια της Ελλάδας, Εκδοτική

Αθηνών.

28) Χρίστου Γεωργούση, "Κρύσταλλοι Κυκλαδικοί", Gute nberg 1983.

29) Κ. Γ. Ναυπλιώτου, Κυκλαδικά, 1930.30) Αθανάσιος Κατερινόπουλος, Ευτυχία Ζησιμοπούλου, Τα

ορυκτά των μεταλλείων του Λαυρίου, 1994.31) Θ. Παπαβασιλείου, εισήγηση με θέμα: Ορυκτοί πόροι της

περιφέρειας Ν. Αιγαίου.32) Περιοδικό "Αρχαιολογία".33) Τοπικός τύπος: Τα Θερμιά.34) Τοπικός τύπος: Παριανή Γνώμη.35) Τοπικός τύπος: Θηραικά Νέα.36) Τοπικός Τύπος: Ο παλμός των Κυκλάδων.37) Τοπικός Τύπος : Κυκλαδικά Νέα38) Τάσου Βουρνά: Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας39) Ευάγγελου Κακαβογιάννη: Επιλογή τοπονυμίων

Λαυρεωτικής, Λαύρειον, 1986.40) Γεωλογία-Πετρογραφία, Νίκος Δ. Μισοπολινός, Εκδόσεις

Γιαχούδη, Γιαπούλη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΜΕΡΟΣ Α: ΕΙΣΑΓΩΓΗΟ σκοπός του βιβλίου.2Η πέτρα θεμέλιο του πολιτισμού.3Λυδία λίθος και Θεόφραστος.3Οι άνθρωποι ανέβηκαν ψηλά.4Όλα τέκνα του χώματος.5Να μιλήσουμε για τις πέτρες.6Να μιλήσουμε για τους λίθους.7Μιλούν οι πέτρες.8Μυρίζουν οι πέτρες.8Πέτρες και χλωρίδα.9Η Γαία ζωντανός πλανήτης.9Πολιτισμοί της πέτρας.10Έρημος στα βιβλία.10Κολυμπήθρες και Σφίγγα.10Πρωτοπορεί τ' Απεράθου.11Οι πέτρες στα γραμματόσημα.12Πετροκοπειά και μεταλλεία.12

ΜΕΡΟΣ Β: ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΠΟΙΗΣΗ

Οι λίθοι κεκράξονται.14Η γη εσείσθη και αι πέτραι εσχίσθησαν.15Βογγά η πέτρα η αστραφτερή.18Περάσαμε κάβους πολλούς.20

Αυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας.21Για συναίσθημα ένα κρύσταλλο.22Δεν είναι όνειρο, αλλά χώμα.24

ΜΕΡΟΣ Γ: ΓΕΩΛΟΓΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝ

Ολοένα ταξιδεύουμε.26Πλέουμε πάνω σε " μέλι".27Γεωλογική ιστορία των Κυκλάδων.28Γεωλογία και φαντασία.30Οι αιώνες που δεν είναι αιώνες.30Υποδιαιρέσεις των αιώνων.31Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς!.32Τα ηφαίστεια.32Τα ηφαίστεια της Σαντορίνης.33Τα ηφαίστεια της Μήλου.35Τα ηφαίστεια τηςΑντιπάρου.35Ελέφαντες στη Νάξο!.36Απολιθώματα, οι πατημασιέςτ ης ζωής.36Ιαματικές πηγές.37Γεωθερμία και υδρόθειο στη Μήλο.37Περισσότερα στα επόμενα.37

ΜΕΡΟΣ Δ: ΠΕΤΡΩΜΑΤΑ

Αστρική σκόνη.38Τα νέα από τον Άρη.39Παρατηρώντας ξερολιθιές και ερείπια.40 Πετρώματα γενικά.40Πετρώματα της Ελλάδας.41Πετρώματα των Κυκλάδων γενικά.41Το πώς και πότε της μεταμόρφωσης.42Πυριγενή πετρώματα.43Γρανίτης.43Γρανίτης και Κολυμπήθρες της Πάρου.44Περιδοτίτης.44Σερπεντίνης (οφείτης).45Πορφυρίτης.45Οψιδιανός.45Απ' το ηφαίστειο στον ανεμόμυλο.46ανδεσίτης, δακίτης, βασάλτης.47Ελαφρόπετρα για την καθαριότητα.48Υλικό για το τσιμέντο.48Προσοχή στη ζαχαρόπετρα!.48Ιζηματογενή πετρώματα.49Αργιλικά πετρώματα.49

Η μάνα του κρίνου.51Ψαμμίτες και πόρος των Κυκλάδων.51Ασπριά για τη μουσταλευριά.52Σκούνταυλοι για τα ρεβύθια.52Ψωμί και δόξα.53Ασβεστόλιθοι και πέτρες στα νεφρά.53Ασβεστόλιθοι και καμίνια.55Ηφαιστειακά ιζήματα.55Τα σπήλαια και οι πρώτοι άνθρωποι.56Μεταμορφωμένα πετρώματα.57Ψαρόπετρες στα καλντερίμια .58Σχιστόλιθος παντού.59Μαρμαρυγιακός σχιστόλιθος.60Φυλλίτες.60Μέχρι το ναό του Σολομώντα.61Το Σπήλαιο των Νυμφών.62Μάρμαρο και Γιαννούλης Χαλεπάς.64Μηνύματα νερού στο μάρμαρο.65Βιομηχανικά πετρώματα.65

ΜΕΡΟΣ Ε: ΤΑ ΟΡΥΚΤΑ

Ο κρύσταλλος τουρμαλίνη στο ορυχείο της Πάρου.67Πώς σχηματίστηκαν από το μάγμα.67Ανεξάρτητα και ενωμένα .68Πώς μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε.69Λίγα για τη σκληρότητα.70 Απ' το ηφαίστειο στις βόμβες.71Μέτρο του πλούτου.71Γαληνίτης.72Σιδηροπυρίτης.72Σφαλερίτης.72Άλλαξε την ιστορίατου κόσμου.72ώχρα για βαφή.73Μαγγάνιο για τον χάλυβα.73Σκληρός σαν χαλαζίας.73Παραλλαγές του χαλαζία.74Οπάλλιος όμορφος, αλλά και άμορφος.75Σμυρίγλι της Νάξου και Σμυρίγλια της Πάρου.75Βωξίτης.76Ασβεστίτης σ' όλα τα νησιά.76Δολομίτης.77Σμιθσονίτης.77Ακόμα και στη Μύκονο.77Ανυδρίτης.78Γύψος.78Άστριοι.78

Σερπεντίνης.78Η λάμψη του προσώπου τους.79Χλωριτοειδής και χλωρίτης.79Το μαλακότερο στον κόσμο.79Πυρόξενοι.80Καολίνης και καολινίτης.80Μοντμοριλλονίτης.80Βιομηχανικά ορυκτά.81Ορυκτά και υγεία.81Ορυκτά και τύχη.81

ΜΕΡΟΣ ΣΤ: ΤΑ ΝΗΣΙΑ ΕΝΑ ΕΝΑ

Τα νησιά με το σπόνδυλο κάποιανου Δία.82Αμοργός.84Ανάφη.84Άνδρος.84Αντίπαρος.85Δονούσα.86Ηρακλειά.86Θήρα.86Θηρασιά.87Ίος.87Κέα.88Κίμωλος.88Κουφονήσια.88Κύθνος (Θερμιά).88Μήλος.89Μύκονος.90Νάξος.90Πάρος.91Σέριφος.92Σίκινος.93Σίφνος.93Σύρος.94Σχοινούσα.95Τήνος.95Φολέγανδρος.95Σκόπελοι σαν ύφαλα ονείρου.96Δήλος.96Ρήνεια.97Κέρος.97

ΜΕΡΟΣ Ζ: ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΓΕΩΛΟΓΙΑ ΤΩΝ ΚΥΚΛΑΔΩΝΓεωλογία και αλιεία.98Ηφαίστεια και ομορφιά.99

Όχι μόνο γεωργοί .99Νησιά κέντρα εμπορίου .102Νεολιθική εποχή.102Κυκλαδικός Πολιτισμός-Εποχή του χαλκού.103Μυκηναική εποχή.105Αρχαικά χρόνια- Κλασσική εποχή.105Χρόνια του Βυζαντίου.105Χρόνια της Τουρκοκρατίας.106Τα χρόνια μετά το 1821.106Λιθογλυπτική (Ο Φειδίας στην Τήνο).108Αρετή με τις τέσσερις ορθές γωνίεςΑνεμόμυλοι και νερόμυλοιΛιθογραφίαΒαρύτης και σμυρίγλι μέχρι σήμερα.109Βιβλιογραφία και πηγές.110

ΠαράρτημαΚατάλογος των ορυκτών