ΕΑΠ

ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Θ.Ε. : ΕΛΠ10-Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισµό

Κολιογεώργης Παναγιώτης

Εργασία 3η

ΟΨΕΙΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΪΚΗΣ ∆ΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΣΕΠ: κος Ιάκωβος Βούρτσης

Ελεώνας, 13-03-2006

- 1 -

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Εισαγωγή.........................................................................................................σελ. 2

Α. Θετικές και αρνητικές όψεις της αθηναϊκής δηµοκρατίας.........................σελ. 4

Β. Οι θεωρητικοί: Θουκυδίδης, Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης............σελ. 6

Επίλογος..........................................................................................................σελ. 9

Βιβλιογραφία. ................................................................................................σελ. 10

- 2 -

Εισαγωγή

ΚΗΡΥΚΑΣ 399-402

Ποιος είναι ο δυνάστης αυτής της χώρας;

Σε ποιον να ανακοινώσω το µήνυµα του

Κρέοντα, που κυβερνάει τη γη του

Κάδµου, από τότε που ο Ετεοκλής έπεσε

πλάι στις επτάστοµες πύλες από το χέρι το

αδελφικό του Πολυνείκη;

ΘΗΣΕΑΣ 403-408

Πρώτα-πρώτα, ξένε, άρχισες το λόγο σου

µε ένα λάθος, όταν ζητάς δυνάστη εδώ.

Η πόλη αυτή εδώ δεν εξουσιάζεται από

έναν άνδρα, είναι ελεύθερη. Εδώ

κυβερνούν οι πολλοί που εναλλάσσονται

στα αξιώµατα χρόνο το χρόνο. ∆ε δίνουν

πιο πολλά στον πλούτο, και ο φτωχός έχει

τα ίδια.

ΚΗΡΥΚΑΣ 409-418

Με αυτό που είπες, όπως στα ζάρια, µου

δίνεις πλεονέκτηµα, γιατί η πόλη που µε

στέλνει εµένα εξουσιάζεται από έναν

άντρα, δεν οχλοκρατείται.

Και κανείς δεν µπορεί, για να κερδίζει

αυτό, να την αποχαυνώνει µε ρητορείες

και να τη σέρνει τη µια εδώ την άλλη

εκεί, τη µια στιγµή να τέρπει και να

συναρπάζει, την άλλη να φέρνει την

καταστροφή και την παράλλη, µε

καινούριες διαβολές, να φενακίζει το

πλήθος και να ξεγλιστράει ατιµώρητος.

Άλλωστε, πώς θα µπορούσε ο όχλος,

χωρίς ορθή ενηµέρωση, να κατευθύνει

ορθά την πόλη;

Μαθαίνεις καλύτερα όταν έχεις χρόνο,

όχι όταν βιάζεσαι.

Όµως ένας γεωργός που πένεται, ακόµα

και αν δεν είναι ανίδεος, δεν µπορεί να

νοιάζεται για τα κοινά, γιατί έχει να

δουλεύει.

Και είναι σαφώς προκλητικό για τους

σπουδαίους, όταν ένας άντρας φαύλος

άγει και φέρει το πλήθος µε δηµοκοπίες

και περιβάλλεται αίγλη και κύρος

κάποιος που ως τότε ήταν ένα τίποτα.

ΘΗΣΕΑΣ 419-451

Χαριτωµένος ο κήρυκας και

παρεµπιπτόντως και ρήτωρ

Πάντως, αφού εσύ έθεσες τούτο το θέµα,

άκουσε τώρα Άλλωστε, εσύ προκάλεσες

την αντιπαράθεση.

Για την πόλη δεν υπάρχει τίποτα

απεχθέστερο από τον δυνάστη.

Το πρώτιστο: εκεί οι νόµοι δεν ισχύουν

για όλους. Την εξουσία την ασκεί µονάχα

ένας και αυτός κρατάει στα χέρια του το

νόµο.

Αυτό και µόνο αναιρεί την ισότητα.

Όταν όµως υπάρχουν νόµοι γραπτοί, το

δίκαιο ισχύει εξίσου και για τον ταπεινό

και για τον πλούσιο και µπορεί ο

ανίσχυρος, όταν δέχεται επιθέσεις, να

απαντά στον ισχυρό στον ίδιο τόνο, και

φτάνει να νικά ο µικρός τον ισχυρό, αν

έχει δίκιο.

Και η πεµπτουσία της ελευθερίας, εκείνο

το "ποιος έχει να προτείνει κάτι καλό για

την πόλη; Να έρθει να το καταθέσει εδώ,

ενώπιον όλων".

Όποιος προσφέρεται δοξάζεται, όποιος

δε θέλει σιωπά.

Για την πόλη νοείται ισότητα ανώτερη

από αυτήν;

Εξάλλου, όπου κρατά ο δήµος τα ηνία της

χώρας, χαίρεται όταν υπάρχουν στην

πόλη νέοι παλληκάρια.

Ένας όµως που είναι βασιλιάς

αισθάνεται µίσος για αυτό και όσους

κρατούν από καλή γενιά και όσους

θεωρεί ευφυείς τους θανατώνει, γιατί

φοβάται για την εξουσία του.

Και πώς θα µπορέσει µια πόλη να γίνει

ισχυρή, όταν κάποιος θερίζει το άνθος

των νέων σα να 'ναι στάχυ σε λιβάδι

ανοιξιάτικο;

Και ποιο το όφελος να θησαυρίζει

κάποιος πλούτη και βιος για τα παιδιά

του;

Μήπως για να µεγαλώνει µε τον ιδρώτα

του το βιος του δυνάστη;

Ευριπίδη, Ἱκέτιδες, στ. 399-451 (µτφρ. Θ. Κ. Στεφανόπουλος)

- 3 -

Ο προβληµατισµός σχετικά µε τον τρόπο οργάνωσης της κοινοτικής

ζωής απασχόλησε έντονα τους αρχαίους Έλληνες. Η διαµόρφωση της πόλης-

κράτους προϋπέθετε την µεγαλύτερη ή µικρότερη συµµετοχή των πολιτών στην

άµυνα και τη διαφύλαξή της. Έτσι, δεν είναι περίεργο που στην αρχαία Ελλάδα

για πρώτη φορά δηµιουργείται πολιτική σκέψη και συνείδηση, η οποία

επηρέαζε και άφηνε τα σηµάδια της σε όλο το φάσµα της κοινωνικής ζωής.

Ένα παράδειγµα της επιρροής αυτής αποτελεί το παρατιθέµενο στην

αρχή απόσπασµα από την τραγωδία Ἱκέτιδες του Ευριπίδη. Σε αυτό

παρακολουθούµε έναν πολιτικό διάλογο, µια αντιπαράθεση σχετικά µε το

καλύτερο πολίτευµα. Το ένα από τα δύο πρόσωπα που διαλέγονται είναι ένας

κήρυκας από τη Θήβα, µια πόλη µε µοναρχικό πολίτευµα. Στα λόγια του

εκφράζεται αποδοκιµασία για τη δηµοκρατία, τονίζονται οι αρνητικές της όψεις

και οι κίνδυνοι εκφυλισµού της. Απέναντί του βρίσκεται ο Θησέας, µυθικός

βασιλιάς της Αθήνας, τον οποίο η αττική παράδοση παρουσιάζει αρκετά συχνά

ως ιδρυτή και υπερασπιστή της δηµοκρατίας.1 Εκπροσωπεί τα δηµοκρατικά

ιδεώδη, επισηµαίνοντας τα οφέλη που αποκοµίζει η πόλη µε αυτόν τον τρόπο

διακυβέρνησης και προβάλλοντας τα ιδανικά και τις αξίες που τη διακατέχουν.

Στην πρώτη ενότητα θα προχωρήσουµε στην ανάλυση του κειµένου

επισηµαίνοντας τις θετικές και αρνητικές όψεις της δηµοκρατίας, όπως αυτές

παρουσιάζονται από τα δύο αντιπαρατιθέµενα πρόσωπα, σε µια προσπάθεια να

περιγράψουµε τον προβληµατισµό που διαφαίνεται.

Στη δεύτερη ενότητα θα αναφερθούµε στους στοχαστές της αρχαιότητας

Θουκυδίδη, Σωκράτη, Πλάτωνα, Αριστοτέλη εντοπίζοντας τη στάση τους

απέναντι στη δηµοκρατία και σχολιάζοντας τις ιδέες τους σχετικά µε την

πολιτική.

1 Lesky A., Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, µτφρ. Α. Γ. Τσοπανάκη, εκδ. Αφοί Κυριακίδη,

Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 531

- 4 -

Α. Θετικές και αρνητικές όψεις της αθηναϊκής δηµοκρατίας

Η αντιπαράθεση ξεκινά µε την ερώτηση του κήρυκα σχετικά µε το

δυνάστη της χώρας που έχει φτάσει. Ο Θησέας σπεύδει να απαντήσει (στ. 403-

408) λέγοντας ότι η πόλη είναι ελεύθερη και δεν κυβερνάται από έναν άνδρα.

Φανερώνει έτσι την κυριαρχία του δήµου στην άσκηση της εξουσίας.2

Συνεχίζοντας λέει πιο συγκεκριµένα "εδώ κυβερνούν οι πολλοί", θυµίζοντας τη

γενική συνέλευση των πολιτών ἐκκλησία τού δήµου. Μέσω αυτού του ανώτατου

πολιτειακού θεσµού η πλειοψηφία των πολιτών αποφασίζει για όλες τις

υποθέσεις της πόλης και καθορίζει την εσωτερική και εξωτερική πολιτική της.3

Αµέσως µετά αναφέρεται στην εναλλαγή των αξιωµατούχων και στο

χρονικό περιορισµό που υπάρχει για την ανάληψη και διατήρηση των διαφόρων

θέσεων εξουσίας. Σε αυτά τα λόγια διαφαίνεται η προσπάθεια διαφύλαξης της

λαϊκής κυριαρχίας µη επιτρέποντας τη συγκέντρωση και την παγίωση της

εξουσίας σε συγκεκριµένα πρόσωπα. Ο θεσµός της βουλῆς αποτελεί ένα καλό

παράδειγµα. Τα µέλη της εκλέγονται µε κλήρο για ένα χρόνο και δεν µπορούν

να υπηρετήσουν περισσότερες από δύο φορές στη ζωή τους ή για δύο

συνεχόµενα χρόνια. Επίσης το αξίωµα του στρατηγού, για το οποίο δεν υπάρχει

περιορισµός επανεκλογής, ισχύει για ένα χρόνο. Μετά από αυτό το χρονικό όριο

ασκείται ο έλεγχος από την ἐκκλησία τού δήµου για τα πεπραγµένα και

χρειάζεται να τεθεί ξανά υποψηφιότητα.4

Ολοκληρώνοντας το πρώτο µέρος του λόγου του ο Θησέας διατυπώνει

την αρχή της ισοπολιτείας. Συµπληρώνοντας τα προηγούµενα λόγια του τονίζει

την ισότητα µεταξύ των πολιτών στα αξιώµατα, για την ανάληψη των οποίων δε

λαµβάνεται υπόψη το κριτήριο της οικονοµικής δύναµης. Φροντίδα της πόλης

προς αυτή την κατεύθυνση είναι η καταβολή του µισθοῦ για να µη ζηµιώνονται

όσοι ασχολούνται µε τα κοινά.5

Στη συνέχεια (στ. 429-437) προβάλλεται η ισονοµία που επικρατεί στη

δηµοκρατία. Οι νόµοι είναι γραπτοί, σταθεροί και αποµακρυσµένοι από την

επιρροή των διαθέσεων ενός µόνο εξουσιαστή. Όλοι οι πολίτες έχουν δικαίωµα

συµµετοχής στη διαµόρφωση, θέσπιση και εφαρµογή των νόµων. Τη

νοµοθετική εξουσία ασκεί η ἐκκλησία τού δήµου, παράλληλα µε κάποιες

δικαστικές αρµοδιότητες. Ο κύριος όγκος των δικαστικών υποθέσεων

υποβάλλεται στην Ἠλιαία, ένα δικαστικό σώµα αποτελούµενο από 6000

πολίτες. Από αυτό το σώµα, που εκπροσωπεί το σύνολο του δήµου,

συγκροτούνται τα επιµέρους αρµόδια δικαστήρια για κάθε υπόθεση.6 Απέναντι

στους νόµους, που εκπορεύονται από το δῆµo κι εφαρµόζονται από αυτόν και

σε αυτόν, είναι όλοι ίσοι. ∆εν υπολογίζεται ως κριτήριο η καταγωγή ή η

κοινωνικοοικονοµική θέση του κάθε πολίτη. Έτσι προάγεται η αρετή της

δικαιοσύνης για την πόλη, ενισχύοντας το αίσθηµα ασφάλειας για όλους.

Παρακάτω (στ. 438-441) ο Θησέας αναφέρεται στην ελευθερία

έκφρασης της γνώµης στη συνέλευση. Εκεί µπορεί οποιοσδήποτε πολίτης να

2 Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισµό, τ. Β', εκδ.

ΕΑΠ, Πάτρα 2000, σελ. 85 3 Σακελλαρίου Μ., Η αθηναϊκή δηµοκρατία, Πανεπιστηµιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1999, σελ. 13,

155-159. βλ. επίσης Mossé Cl. – Schnapp-Gourbeillon A., Επίτοµη Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας, εκδ.

Παπαδήµα, Αθήνα 2004, σελ. 251 4 Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 86 5 Mossé Cl. – Schnapp-Gourbeillon A., ο.π., σελ. 253-254 6 Σακελλαρίου Μ., ο.π., σελ. 157-159

- 5 -

πάρει µέρος µε προτάσεις, χωρίς να εµποδίζεται από κάποια κριτήρια, κι έτσι να

συµβάλλει στην πρόοδο της πόλης.7 Έχει την ευκαιρία να προσφερθεί και να

δοξαστεί ή αλλιώς να σωπάσει, πράγµα που τονίζεται στο στίχο 441 ως η

ανώτερη έκφραση ισότητας κι ελευθερίας. Επεκτείνοντας κατόπιν το νόηµα που

έχει η ελευθερία για την πόλη, την αντιπαραβάλλει µε την ανελευθερία που

επιβάλλουν οι µοναρχικές πρακτικές. Ο µονάρχης δεν επιθυµεί την ανάπτυξη

των πολιτών, από φόβο για την εξουσία του. Αποδυναµώνει την πόλη

θανατώνοντας ή εξουδετερώνοντας όσους θεωρεί ικανούς να τον απειλήσουν.

Ενώ όπου ο δῆµoς εξουσιάζει χαίρεται να έχει ικανούς πολίτες, γιατί

ταυτίζονται µε την ενδυνάµωση και την ανάπτυξη της ίδιας της πόλης.

Από την άλλη µεριά ο κήρυκας προσεγγίζει τη δηµοκρατία από την

αρνητική της πλευρά. Αναφέρει στο στίχο 411, απαντώντας στο Θησέα, ότι η

πόλη που του περιγράφει "οχλοκρατείται". Με αυτόν τον τρόπο επισηµαίνει την

αδυναµία στιβαρής διακυβέρνησης και λήψης σταθερών αποφάσεων από το

πλήθος. Το πρώτο συνθετικό, όχλος, παραπέµπει σε ένα σύνολο ανθρώπων

χωρίς οργάνωση, µε ανεξέλεγκτες και ασταθείς διαθέσεις που µπορεί να προβεί

σε απρόβλεπτες κινήσεις.

Προχωρώντας στο λόγο του διατυπώνει τον κίνδυνο της δηµαγωγίας που

προέρχεται από την ελευθερία του λόγου. Λέει (στ. 412-418) ότι ένας ικανός

ρήτορας µπορεί να ξεγελάσει την πόλη παρασύροντάς την όπου θέλει για

προσωπικό του όφελος. Ακόµα µπορεί να ξεφεύγει της τιµωρίας

χρησιµοποιώντας την επιτηδειότητά του. Θεωρεί λοιπόν ότι το εύπιστο πλήθος

δεν µπορεί να κρίνει σωστά και ακολουθεί όποιον το εντυπωσιάσει. Κατ'

επέκταση, δεν µπορεί να κυβερνηθεί σωστά η πόλη, γιατί δεν υπάρχει σωστή

ενηµέρωση.

Κλείνοντας το λόγο του ο κήρυκας φανερώνει το µοναρχικών και

αριστοκρατικών αντιλήψεων σκεπτικό της κοινωνικοοικονοµικής, µορφωτικής

και άρα πολιτικής διαφοροποίησης των πολιτών. Η προσέγγισή του γίνεται σε

δύο επίπεδα. Πρώτα αναφέρει ότι κάποιος που πιέζεται από βιοποριστικές

ανάγκες δεν µπορεί να ασχολείται µε τα κοινά, καθώς προέχει η επιβίωσή του

(στ. 420-422). Αποκλείει έτσι τους οικονοµικά ασθενέστερους από την πολιτική

ζωή. Έπειτα (στ. 423-425) αναφέρεται στον κίνδυνο συγκρούσεων από τη

στιγµή που παραβιάζονται τα στεγανά του κοινωνικού κατεστηµένου και

εξισώνονται οι ἄριστοι µε το πλήθος.

Με αυτήν την αντιπαράθεση ο Ευριπίδης κατορθώνει να παρουσιάσει

διεξοδικά και µε αρκετή σαφήνεια τις δηµοκρατικές αξίες της Αθήνας του 5ου

π.Χ. αιώνα. Ταυτόχρονα όµως θέτει και ερωτήµατα σχετικά µε τον καλύτερο

τρόπο διακυβέρνησης της πόλης, αντιπαραβάλλοντας δύο εκ διαµέτρου

αντίθετες απόψεις. Από τη µία µεριά βρίσκεται αυτή της ριζοσπαστικής

δηµοκρατίας. Κάτω από αυτό το καθεστώς παρέχεται σε όλους τους πολίτες

αδιακρίτως ισότητα κι ελευθερία. Αυτές οι δύο αξίες προβάλλονται ως τα

υπέρτατα ιδανικά που πρέπει να επιδιώκει η πόλη για να γίνει ισχυρή και να

αναπτυχθεί. Από την άλλη, έχουµε τις µοναρχικές-αριστοκρατικές αντιλήψεις

που στηρίζονται στην ανισότητα µεταξύ των πολιτών. Έτσι η πλήρης ισότητα

της δηµοκρατίας δεν έχει βάση κι αποτελεί πρόκληση για τους πραγµατικά

σπουδαίους. Η ελευθερία επίσης θεωρείται ότι καταλήγει στην αυθαιρεσία του

όχλου, που δεν έχει τις ικανότητες για σωστή διακυβέρνηση. Ευνοείται η

7 Σακελλαρίου Μ., ο.π., σελ. 4-5

- 6 -

εµφάνιση της δηµαγωγίας, προς ζηµία της πόλης, και καταλύονται οι νόµοι,

αφού µπορεί κάποιος να τους ξεγελάσει.

Τα ερωτήµατα που θέτει ο Ευριπίδης απασχόλησαν την ελληνική πολιτική

σκέψη του 5ου

και 4ου

αιώνα π.Χ. Στη συνέχεια θα εξετάσουµε πώς εκφράστηκε

αυτός ο προβληµατισµός από το Θουκυδίδη, το Σωκράτη, τον Πλάτωνα και το

Αριστοτέλη.

Β. Οι θεωρητικοί: Θουκυδίδης, Σωκράτης, Πλάτωνας, Αριστοτέλης

Η Ιστορία του Θουκυδίδη (460-390 π.Χ.) δεν είναι µια απλή εξιστόρηση

γεγονότων. Ο συγγραφέας αναλύει σε βάθος τις µαρτυρίες και εξετάζει

διεξοδικά τα περιστατικά, ψάχνοντας τις βαθύτερες αιτίες και τους µηχανισµούς

εκείνους που οδήγησαν σε αυτά. Στο έργο αυτό συναντάµε πολλές συζητήσεις

περί πολιτικής που αποδίδονται σε ιστορικούς λαούς και πρόσωπα.

Επιπλέον ο ίδιος ο ιστορικός εκφράζει σ' ένα σηµείο την προσωπική του

άποψη. Αυτό συµβαίνει στο 8ο βιβλίο της Ιστορίας (97.2): "Και για πρώτη

φορά, τουλάχιστον στη διάρκεια της δικής µου ζωής, οι Αθηναίοι φαίνεται να

απολαµβάνουν το καλύτερο πολίτευµα που είχαν ποτέ ˙ διότι υπήρχε ένα µέτριο

µείγµα των ολίγων και των πολλών και αυτό ήταν το πρώτο πράγµα που έβγαλε

την πόλη από την άθλια κατάσταση στην οποία είχε περιπέσει".8 Το σχόλιο

αυτό γίνεται στο σηµείο που εξετάζει τα γεγονότα του 411-410 π.Χ., περίοδο

κατά την οποία στην Αθήνα περιορίσθηκε ο αριθµός των ενεργών πολιτών σε

5000, τους πιο ισχυρούς οικονοµικά. ∆ιαλύθηκε η βουλῆ, καταργήθηκαν οι

µισθοῖ και τη διακυβέρνηση ανέλαβε το σώµα των Πέντε Χιλιάδων.9 Ο

Θουκυδίδης όπως είδαµε τάσσεται υπέρ αυτού του πολιτεύµατος γιατί, όπως

εξηγεί, υπάρχει ισορροπία ανάµεσα στα δικαιώµατα των πλουσίων (ολίγων) και

των φτωχών (πολλών). Αυτό βοηθάει την πόλη να αντεπεξέρχεται σε δύσκολες

καταστάσεις.10

Έτσι, βλέπουµε το Θουκυδίδη να προκρίνει την ιδέα ενός τύπου

µεικτού πολιτεύµατος, το οποίο αποτελεί µέση λύση ανάµεσα στις ακρότητες

της δηµοκρατίας και την καταδυνάστευση της µοναρχίας.

Ο Σωκράτης (469-399 π.Χ.) δεν άφησε κάποιο γραπτό τεκµήριο των

ιδεών και θεωριών του. Όσα γνωρίζουµε για αυτές, έχουν φτάσει σε µας µέσα

από τα έργα του µαθητή του Πλάτωνα, αν και πολλές φορές δε διακρίνονται

από τις ιδέες του τελευταίου. Πάντως το σίγουρο είναι ότι η θέση του απέναντι

στη δηµοκρατία ήταν επικριτική. Έλεγε ότι για κάθε ανάγκη τους οι άνθρωποι

απευθύνονται στον ειδικό, εκείνον που έχει τη γνώση και την εµπειρία για το

κάθε συγκεκριµένο αντικείµενο. Ενώ για τα ζητήµατα της πόλης, τα οποία είναι

και τα πιο σηµαντικά, είναι ελεύθερος ο καθένας να τα χειριστεί, άσχετα από τη

µόρφωση ή τις ικανότητές του. Καταδίκαζε µε αυτόν τον τρόπο την απόλυτη

ισότητα και ελευθερία των συνελεύσεων και της εκλογής στα αξιώµατα µε

κλήρο, προσέγγίζε το θέµα από την πλευρά του τί είναι καλύτερο για τους

πολίτες και κατ' επέκταση για την πόλη, εντάσσοντας έτσι την πολιτική στο

χώρο της ηθικής.11

8 για την απόδοση: Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 90 9 για λεπτοµέρειες βλ. Wilcken Ul., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, µτφρ. Τουλουµάκου Ιω., εκδ. Παπαζήση,

Αθήνα 1976, σελ. 234-236 10 Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 90 11 ο.π., σελ. 92-93

- 7 -

Η πολιτική θεωρία του Πλάτωνα (427-347 π.Χ.) µας παρουσιάζεται µε

το έργο του Πολιτεία, στο οποίο περιγράφει τη σύλληψη ενός ιδανικού τύπου

πολιτεύµατος, το οποίο συγκρίνει µε τα πολιτεύµατα της εποχής του.

Αναφέρεται σε αυτά µε τη σειρά του βαθµού απόκλισης από την πολιτεία που

παρουσιάζει ως σηµείο αναφοράς και κατατάσσει τη δηµοκρατία στην τρίτη

θέση, µετά την τιµοκρατία και την ολιγαρχία.

Στην κριτική του αναφέρεται στην ελευθερία που επικρατεί στη

δηµοκρατική πόλη. Καθένας είναι ελεύθερος να ζει όπως θέλει, χωρίς να είναι

υποχρεωµένος να αναλάβει κάποιο αξίωµα ή να υποταχθεί σε κάποια εξουσία.

Κι από την άλλη, µπορεί να το κάνει κι ας µην έχει το δικαίωµα. Ακόµα και

τιµωρηµένοι σε θάνατο ή εξορία, µπορούν να κυκλοφορούν ελεύθεροι κι

ανενόχλητοι, καταργώντας την ισχύ των νόµων. Κάτω από αυτούς τους όρους,

η αυθαιρεσία κυριαρχεί και η ελευθερία καταλήγει να είναι αναρχία. Η ισότητα

επίσης µεταξύ των πολιτών στη συνέλευση και στην ανάληψη των αξιωµάτων

παρέχεται δίχως διακρίσεις. Όλοι έχουν ίσα δικαιώµατα λόγου, ίση ψήφο και

ίσες ευκαιρίες να αναλάβουν κάποιο αξίωµα, χωρίς να εξετάζεται αν έχουν τις

κατάλληλες ικανότητες και γνώσεις. Η έλλειψη σωστής παιδείας εµποδίζει το

πλήθος να εκφράσει ορθές κρίσεις, κι έτσι παρασύρεται ευκολότερα από

δηµαγωγούς.12

Η περιγραφή αυτή της δηµοκρατίας δίνεται από τον Πλάτωνα µε έναν

υπερβολικό και κάπως κωµικό τρόπο. Η απόρριψη της εξηγείται εν µέρει από

προσωπικούς λόγους, µια που υπό καθεστώς δηµοκρατίας θανατώθηκε ο

αγαπηµένος του δάσκαλος Σωκράτης.13

Αυτή η στάση όµως ταιριάζει και µε τη

γενικότερη φιλοσοφία του Πλάτωνα, ειδικότερα σχετικά µε τη γνώση και την

αρετή. Οι φτωχοί πολίτες, που είναι οι περισσότεροι, δεν έχουν τη δυνατότητα

να τις αποκτήσουν κι άρα δεν είναι σε θέση να αξιολογήσουν και να κρίνουν

σωστά τις υποθέσεις της πόλης.14

Ο Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) προσέγγισε το ζήτηµα µε διαφορετικό

τρόπο. Για να αναπτύξει την πολιτική του θεωρία προχώρησε στην περιγραφή

κι ανάλυση 158 πολιτευµάτων της εποχής του, στηριζόµενος στην αξία των

επιστηµονικών µεθόδων.15

Η στάση που κρατά απέναντι στη δηµοκρατία δεν είναι εξολοκλήρου

απορριπτική. Μάλιστα σε ένα σηµείο του έργου του την υπερασπίζεται,

απαντώντας στην άποψη που θέλει µόνο τους λίγους ἄριστους ικανούς να

άρχουν. Λέει ότι αν και κάθε άνθρωπος χωριστά δεν µπορεί να συγκριθεί µε

τους ειδικούς, συγκεντρωµένοι και λογιζόµενοι ως σύνολο µπορούν να είναι

καλύτεροι ή εξίσου ικανοί κριτές µε αυτούς (Πολιτικά, Γ1282α 16-18).16

Με

αυτόν τον τρόπο αναγνωρίζει στο δῆµo ως σύνολο την ικανότητα να λαµβάνει

σωστές αποφάσεις και αποδέχεται την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας. Σπεύδει

όµως να θέσει κάποιες προϋποθέσεις εκδηλώνοντας την επιφύλαξή του για µια

ακραία µορφή δηµοκρατίας.

Η απόλυτη ελευθερία της ακραίας δηµοκρατίας αποτελεί στόχο της

κριτικής του Αριστοτέλη. Θεωρώντας ότι ο σεβασµός στους νόµους είναι η

12 Σακελλαρίου Μ., ο.π., σελ. 355-357. Επίσης Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π.,

σελ. 94 13 Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 94 14 Mossé Cl., Το τέλος της αθηναϊκής δηµοκρατίας, επιµ. Γ. Κ. Βλάχου, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1978, σελ.

466 15 Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 97 16 ο.π., σελ 98

- 8 -

βάση για τη διατήρηση της τάξης και την εύρυθµη λειτουργία της πόλης,

επισηµαίνει πώς η απόλυτη ελευθερία καταλήγει σε αυθαιρεσία και έλλειψη

σταθερότητας.

Επίσης, στηρίζεται στην αντίληψη ότι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως

άνισοι, κι έτσι αποδοκιµάζει την ολοκληρωτική ισότητα ως άδικη. Εξετάζοντας

την ολιγαρχία και τη δηµοκρατία, ονοµάζει τη µεν πρώτη εξουσία των

πλουσίων και τη δεύτερη εξουσία των φτωχών. Προσπαθώντας να φέρει

ισορροπία ανάµεσα στις δύο κοινωνικές αυτές τάξεις, προτείνει ότι όλοι οι

πολίτες µπορούν να συµµετέχουν στα συλλογικά σώµατα όπως η ἐκκλησία του

δήµου και τα δικαστήρια, αλλά τα δηµόσια αξιώµατα πρέπει να

αναλαµβάνονται από τους πολίτες των ανώτερων τάξεων.17

Ο Αριστοτέλης υιοθετεί µια µέση λύση στον προβληµατισµό για το

καλύτερο πολίτευµα. Μέσα από την ανάλυσή του προχωρά στην πρόταση ενός

πολιτεύµατος που συνδυάζει δηµοκρατικά και αριστοκρατικά στοιχεία,

επαναφέροντας την ιδέα του µεικτού πολιτεύµατος που είχε υποστηρίξει ο

Θουκυδίδης.18

17 Σακελλαρίου Μ., ο.π., σελ 357-359. επίσης Mossé Cl., ο.π. 1978, σελ. 469, και Ιω. Γιαννόπουλος, Γ.

Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 98-99 18 Mossé Cl., ο.π. 1978, σελ. 472, και Ιω. Γιαννόπουλος, Γ. Κατσιαµπούρα, Α. Κουκουζέλη, ο.π., σελ. 99

- 9 -

Επίλογος Στην πρώτη ενότητα είδαµε τις αξίες που διέπουν τη δηµοκρατική

συνείδηση. Μέσα από την ανάλυση του αποσπάσµατος από τις Ἱκέτιδες του

Ευριπίδη κατορθώσαµε να επισηµάνουµε τις κύριες αξίες που πρεσβεύει η

δηµοκρατία ως ιδανικά, την ελευθερία και την ισότητα. Παράλληλα εντοπίσαµε

στα λόγια του κήρυκα την αποδοκιµασία για αυτές ακριβώς τις αξίες.

Εξετάζοντας στη δεύτερη ενότητα τις θέσεις ενός ιστορικού και τριών

φιλοσόφων της αρχαιότητας, παρατηρήσαµε τις οµοιότητες που παρουσιάζονται

µε τις θέσεις του κήρυκα του αποσπάσµατος. Όπως κι εκείνος, εκφράζουν την

αποδοκιµασία τους για τη δηµοκρατία, τονίζοντας τους κινδύνους που

προέρχονται από την απόλυτη ισότητα και την υπερβολική ελευθερία. Παρά την

κριτική τους αυτή, η στάση τους µπορεί να χαρακτηριστεί µετριοπαθής, καθώς

φανερώνεται η προσπάθειά τους για την επίτευξη ισορροπίας και αποφυγή των

ακρότητων της µιας ή της άλλης πλευράς.

Κολιογεώργης Παναγιώτης

- 10 -

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γιαννόπουλος Ιω., Κατσιαµπούρα Γ., Κουκουζέλη Α., Εισαγωγή στον Ελληνικό

Πολιτισµό, τ. Β', εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 1999

Σακελλαρίου Μ., Η αθηναϊκή δηµοκρατία, Πανεπιστηµιακές Εκδόσεις Κρήτης,

Ηράκλειο 1999

Mosse Cl., Το τέλος της αθηναϊκής δηµοκρατίας, επιµ. Γ. Κ. Βλάχου, εκδ.

Παπαζήση, Αθήνα 1978

Mosse Cl., Schnapp-Gourbeillon A., Επίτοµη ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας,

µτφρ. Λ. Στεφάνου, εκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 2004

Lesky A., Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, µτφρ. Τσοπανάκης Α. Γ.,

εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1990